1

Sprawozdanie z konferencji

„Edukacja Kulturalna i upowszechnianie

kultury i sztuki w Polsce i w Niemczech“ zorganizowanej w dniach 24.-25.02.2015 roku w Fundacji Genshagen

2

Spis treści

0. Wprowadzenie 3

1. Nowe miejsca na mapie kultury – duch czasu 3

1.1 Fundacja Fabryka Utu, Toruń, zaprezentowana przez Wiktorię Szczupacką 4

1.2 Stowarzyszenie Festland e. V. z Klein Leppin i projekt „Wieś wystawia operę“, zaprezentowane

przez Christinę Tast 5

1.3 Towarzystwo Inicjatyw Twórczych „ę”, Warszawa, zaprezentowane przez Zuzannę Sikorską 7

1.4 Stowarzyszenie Land & Kunst e. V., Asendorf, zaprezentowane przez Petera Henze 8

1.5 Komentarze Jerzego Moszkowicza i dr. Karla Ermerta 10

2. Programy Edukacji Kulturalnej inicjowane i wspierane przez państwo 13

2.1. Program „Kultura wzmacnia. Sojusze na rzecz edukacji“, zaprezentowany przez Monikę

Bürvenich, Federalne Ministerstwo Edukacji i Badań Naukowych 13

2.2 Program „Dom Kultury+”, zaprezentowany przez Annę Jermacz, Narodowe Centrum Kultury

(NCK), Warszawa 15

2.3 Nagroda w Dziedzinie Edukacji Kulturalnej Pełnomocnik Rządu Federalnego ds. Kultury i Mediów,

zaprezentowana przez Christel Hartmann-Fritsch 17

2.4 Program „Edukacja artystyczna, kulturalna, medialno-informacyjna“, zaprezentowany przez

Annę Wotlińską, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego Rzeczpospolitej Polskiej (MKiDN) 19

2.5 Komentarze dr. Karla Ermerta i Jerzego Moszkowicza 21

3. Dyskusja poświęcona tematom dnia, moderacja: dr Karl Ermert 23

3.1. Monitoring procesu 23

3.2 Krytyka skomplikowanego systemu ubiegania się o dofinansowanie i rozliczenia projektów 24

3.3 Krytyka opartego na dofinansowaniu projektów wspierania Edukacji Kulturalnej jako

przeszkody w zapewnieniu trwałości działań 25

3.4 Sytuacja domów kultury w Polsce 25

4. Osoby i instytucje zaangażowane w Edukację Kulturalną i upowszechnianie kultury i sztuki

- innowacyjne zmiany 25

4.1. Sztuka bycia widzem – orędowanie za praktyką zaniedbywaną w Edukacji Kulturalnej.

Wykład prof. dr Hanne Seitz 26

4.2 Aktualne trendy w Polsce – współtworzenie zamiast pozostawania w roli widza oraz znaczenie

lokalności. Wykład dr Zofii Dworakowskiej 32

4.3 Komentarze Mony Jas, dr Marty Kosińskiej i Macieja Frąckowiaka 34

5. Inkluzja i integracja 39

5.1 Inicjatywa „Teatr 21“, Warszawa, zaprezentowana przez Justynę Sobczyk 39

5.2 Inicjatywa „Muzyka daje nadzieję – The Refugees“, Kilonia, zaprezentowana przez Heinza Ratza 42

5.3 Komentarze Jerzego Moszkowicza i dr. Karla Ermerta 44

6. Warunki zapewnienia trwałości projektów w Edukacji Kulturalnej 46

6.1 Prezentacja Karoli Marsch, teatr „Theater an der Parkaue” 46

6.2 Pytania na zakończenie konferencji 49

7. Podsumowanie konferencji, Christel Hartmann-Fritsch 50

3

0. Wprowadzenie

Konferencję otworzyła Christel Hartmann-Fritsch, witając jej uczestników przypomniała, że

spotkanie jest kontynuacją polsko-niemieckiego sympozjum zorganizowanego w 2012 roku. W

obecnym formacie polsko-niemieckim uwaga skupiać się będzie na aktualnych zmianach w

Edukacji Kulturalnej i w upowszechnianiu kultury i sztuki, podkreśliła pani Hartmann-Fritsch.

Konferencja ta daje możliwość nie tylko uzyskania wglądu w działalność realizowaną w sąsiednim

kraju, lecz także zaczerpnięcia inspiracji do własnej pracy. Wyraziła życzenie rozwijania

rozpoczętych kooperacji, budowania synergii i dostarczania nowych polsko-niemieckich impulsów

własnej kompetencji międzykulturowej.

Podczas konferencji konkretne miejsca, inicjatywy, projekty i programy przedstawiono w trzech

następujących blokach tematycznych: „Nowe miejsca na mapie kultury”, „Programy Edukacji

Kulturalnej inicjowane i wspierane przez państwo” oraz „Inicjatywy z zakresu integracji i inkluzji”.

Natomiast blok tematyczny „Osoby i podmioty zaangażowane w Edukację Kulturalną” poświęcony

był Edukacji Kulturalnej i upowszechnianiu kultury i sztuki z perspektywy polskich i niemieckich

uczestników. Uwaga skupiła się tutaj na innowacyjnych zmianach zachodzących w obu krajach. W

wykładzie zaprezentowanym na zakończenie konferencji zajęto się warunkami zapewniającymi

trwałość projektów Edukacji Kulturalnej.

W każdym bloku tematycznym głos zabierali najpierw referenci, a następnie wypowiadali się

komentatorzy z obu krajów. Komentarze dawały możliwość umieszczenia prezentacji inicjatyw i

programów w szerszym kontekście i zwrócenia uwagi na szczególne uwarunkowania i specyfikę

panujące w Niemczech i w Polsce. W następujących potem sesjach dyskusyjnych wszyscy

uczestnicy mogli wymienić się spostrzeżeniami i uzupełnić przedstawione treści.

Pokaz akrobatyczny uchodźcy z Etiopii, Tameru zaprezentowany na zakończenie pierwszego dnia,

był przygotowaniem do zaplanowanego na kolejny dzień bloku tematycznego „Integracja i

inkluzja”.

Instytucjami wspierającymi konferencję byli Pełnomocnik Rządu Federalnego ds. Kultury i Mediów

oraz Polsko-Niemiecka Współpraca Młodzieży.

1. Nowe miejsca na mapie kultury – duch czasu

Innowacyjne projekty i inicjatywy z Polski i z Niemiec zaprezentowano w bloku tematycznym

„Nowe miejsca na mapie kultury – duch czasu”. Niezależnie od tego, jak bardzo miejsca te się

różnią, można zaobserwować w nich cechy wspólne: źródłem prowadzonych działań były

indywidualne impulsy inicjatorów, projekty zrealizowane zostały z dużym osobistym

zaangażowaniem i pasją, a zaprezentowane miejsca pełnią obecnie rolę ważnych ośrodków życia

kulturalnego i spotkań.

4

1.1 Fundacja Fabryka Utu, Toruń, zaprezentowana przez Wiktorię Szczupacką

Jeszcze przed dwoma laty Fundacja Fabryka Utu nie miała oficjalnej siedziby, dlatego pani

Szczupacka wyraziła swoją szczególną radość płynącą z tego, że obecnie może zaprezentować

swoją fundację w bloku tematycznym „Nowe miejsca”. Fundacja posiada już dwa centra

społeczno-kulturalne: „DomKultury!“ i „Kulturhauz“. Intencja, aby ponownie ożywić w Toruniu

Bydgoskie Przedmieście, stanowiła motywację do utworzenia tych ośrodków. W tej części miasta

występuje wiele pięknych, zabytkowych, ale zaniedbanych i wymagających remontu wilii

zlokalizowanych w otoczeniu przypominającym założenia parkowe. Rejon ten cechują pustostany i

bieda mieszkańców.

„Kulturhauz”

Ponieważ w polityce miasta pierwszeństwo miało zawsze komercyjne wykorzystanie pomieszczeń,

to dopiero po długich i demotywujących poszukiwaniach zdołano nająć pomieszczenia od osoby

prywatnej zainteresowanej projektem. Były one zlokalizowane poza wspomnianą dzielnicą,

wyjaśniła pani Szczupacka. Dzięki temu powstał ostatecznie „Kulturhauz“. W obiekcie znajdowały

się pomieszczenia biurowe i magazyn materiałów Fundacji Fabryka Utu, a jednocześnie

przestrzenie, które można było bezpłatnie udostępniać grupom teatralnym i muzycznym oraz

artystom. Celem ośrodka jest wypełnienie luki w życiu kulturalnym Torunia przez organizację

imprez, na przykład koncertów muzyki eksperymentalnej. Oferuje się ponadto warsztaty,

przykładowo warsztat Beatbox, zaproszono również artystów-rezydentów z Gruzji.

Przeprowadzano także warsztaty we współpracy z miejscowym uniwersytetem i kuratorem

Michałem Liberą. Pomysłem zasługującym na szczególną uwagę jest według Wiktorii Szczupackiej

projekt polegający na zorganizowaniu „spacerów dźwiękowych”, podczas których młodzi

uczestnicy wspólnie z artystami dźwięku rejestrowali odgłosy przyrody i miasta, tworząc

„inwentaryzację dźwiękową” Torunia, na podstawie której powstały interaktywne mapy

zaprezentowane następnie na wystawach.

Kolejnym ważnym elementem pracy są „Otwarte Popołudnia”, podczas których spotykają się

sąsiedzi, aby przedstawić swoje pomysły lub aby po prostu napić się kawy. Dzięki akcjom guerilla-

gardening zazieleniono wspólnie z mieszkańcami wewnętrzny dziedziniec, co otworzyło nową

przestrzeń także dla warsztatów.

„DomKultury!”

Drugą inicjatywę Fundacji - „DomKultury!“ - powołano do życia wspólne z Toruńskim Centrum

Pomocy Rodzinie w dzielnicy Bydgoskie Przedmieście. Fundacja skoncentrowała tutaj swoje

działania przede wszystkim na dzieciach i seniorach, ponieważ istniała duża potrzeba

zaoferowania imprez kulturalnych dla tych właśnie grup, podkreśliła pani Szczupacka. Między

innymi także tutaj przeprowadzono warsztaty dźwięku i stworzono plac zabaw; z dziećmi z

dzielnicy zorganizowano wycieczki do galerii, muzeów i teatru.

Zarówno osoby już działające w „DomuKultury!“, jak i osoby z zewnątrz zaangażowały się na rzecz

ośrodka, na przykład w formie aktywności w zakresie sztuki, dziennikarstwa lub nauk

przyrodniczych. Działania wynikały z potrzeb mieszkańców dzielnicy. Młodzież zbudowała

skatepark, założono kółko wyrównawcze i rozpoczęto akcję wyprowadzania na spacer psów z

5

położonego nieopodal schroniska dla zwierząt. Także tutaj teren na zewnątrz ośrodka został

przekształcony w zieloną oazę.

W zaprezentowanym filmie „Jakie znaczenie ma dla ciebie ośrodek kultury?” uwidacznia się, że

„DomKultury!” wypełnił istniejącą lukę i stał się nieodzowny zarówno dla młodych, jak i dla

starszych mieszkańców dzielnicy. Przez otwarte, skierowane do wszystkich zaproszenie do

współkształtowania ośrodka i włączania swojej wiedzy i swoich pomysłów „DomKultury!“ spotkał

się z pozytywnym przyjęciem w dzielnicy i udało się uczynić go użytecznym dla każdego.

Finansowanie

Obecnie dąży się do zagwarantowania wspomnianym inicjatywom długotrwałego istnienia i do

utrzymania roli partnera dla mieszkańców dzielnicy. „DomKultury!“ jako projekt całościowy

otrzymał wsparcie tylko na rok. Dzięki aukcjom dzieł przekazanych przez artystów zdołano zebrać

pieniądze na czynsz. Poszczególne projekty oceniono pozytywnie, przez co działalność ośrodka

zabezpieczona jest do 2015 roku. Planowanie działań w dalszej perspektywie nie jest możliwe.

„Kulturhauz“ otrzymał jednorazowe wsparcie miasta Torunia w wysokości 15.000 złotych, które

bardzo szybko spożytkowano na remonty i zakup środków technicznych. Przez długi okres

projekty finansowano wyłącznie dzięki prywatnym sponsorom i imprezom benefisowym. Obecnie

założono spółdzielnię społeczną i pozyskano dotacje, przez co możliwe będzie opłacenie zimą

ogrzewania i zatrudnienie pracowników.

Zabezpieczenie długotrwałego istnienia centrów społeczno-kulturalnych oraz rzetelności i

pewności stosunków pracy w dziedzinie kulturalnej stanowi bardzo pilną potrzebę Fundacji

Fabryka Utu.

Więcej informacji na temat Fundacji pod adresem: https://fabrykautu.wordpress.com/

1.2 Festland e. V. – Stowarzyszenie na Rzecz Wspierania Życia Kulturalnego, Klein Leppin, i projekt

„Wieś wystawia operę“, zaprezentowane przez Christinę Tast

Christina Tast w swoim wystąpieniu zawiodła słuchaczy do Klein Leppin, wioski liczącej 57

mieszkańców, położonej na prowincji między Berlinem a Hamburgiem. Mimo że żyją tutaj w

przeważającej większości emeryci, a młodzi ludzie przenieśli się do miast, nie ma kościoła,

żadnego lokalu ani sklepów, to w Klein Leppin w ciągu ostatnich 10 lat wiele się zmieniło. W

reakcji na pytanie z publiczności pani Tast wysunęła przypuszczenie, że w jej wiosce panowały

dobre warunki dla takiego innowacyjnego projektu, ponieważ w dużej mierze zamieszkują ją

osoby, które osiedliły się tu po 1945 roku. Doświadczenie nowego początku, otwarcie na to, co

nowe, a także niehierarchiczne struktury wsi to elementy, które zastano w wiosce na początku

projektu.

Czym jest projekt „Wieś wystawia operę“?

W 2003 roku mieszkańcy Klein Leppin podjęli inicjatywę przeobrażenia pustostojącego chlewika

zlokalizowanego w centrum miejscowości w ośrodek festiwalowy. Powstał projekt „Wieś

wystawia operę“, a organizowane w jego ramach inscenizacje przyciągają rocznie 1000 gości. Na

rzecz tej inicjatywy działa obecnie ponad 150 osób: amatorów i zawodowców, ludzi w młodym i w

https://fabrykautu.wordpress.com/

6

starszym wieku, rdzennych mieszkańców i przyjezdnych z całego regionu: przy kasie, na scenie, za

kulisami lub w kawiarni operowej. Raz w roku wszystkie zaangażowane osoby przygotowują,

inscenizują i wystawiają przedstawienie operowe.

Jednak w jaki sposób powstaje tego rodzaju projekt? Przed 20 laty Christina Tast i jej mąż,

skrzypek, przeprowadzili się do Klein Leppin. Mieli potrzebę organizowania spotkań i zarazili

innych mieszkańców wsi ideą aktywnego kształtowania swojego otoczenia. Najpierw organizowali

koncerty wiejskie z kawą i ciastem i zapraszali na nie sąsiadów. Potem przyłączyły się inne osoby i

pojawiły się kolejne pomysły, co wzbogaciło projekt „Wieś wystawia operę“.

Pierwszorzędną rolę odgrywały od początku możliwości współdziałania i współtworzenia –

wyjaśniła pani Tast. Na przykład laboratorium operowe zaprasza osoby w młodym i w starszym

wieku do współpracy, współodkrywania i eksperymentowania podczas różnych warsztatów.

Powstają wtedy również rekwizyty, kostiumy i gazeta operowa, które wykorzystywane są na

przedstawieniach. Klub operowy prezentując krótkie kawałki muzyczne przygotowuje publiczność

do nowych inscenizacji i budzi ciekawość wobec tego, co ma powstać. Dawny chlewik nie jest więc

tylko miejscem do inscenizacji, lecz także nowym miejscem spotkań i zdobywania doświadczeń.

Partnerzy

Działalność w stowarzyszeniu opiera się na nieodpłatnym zaangażowaniu – wyjaśniła pani Tast. Po

początkowym sceptycyzmie ze strony rdzennych mieszkańców praca stowarzyszenia wspierana

jest obecnie – przynajmniej ideowo – także przez partnerów w gminie. Nawiązano również

współpracę ze spółdzielniami rolniczymi i przedsiębiorstwami w regionie, co pokazuje, że dzięki

kojarzeniu ze sobą ludzi, w tym także w ramach nieformalnych spotkań, powstają nowe, po części

nietypowe kontakty i możliwe jest wytyczanie nowych dróg działania.

Współpracowano już także z instytucjami kultury w Berlinie w ramach projektów poświęconych

upowszechnianiu Nowej Muzyki.

Finansowanie

„Wieś wystawia operę“ nie otrzymuje żadnego stałego wsparcia finansowego – ubolewa pani

Tast. Wyróżnienie w 2010 roku nagrodą ówczesnego Pełnomocnika Rządu Federalnego ds. Kultury

i Mediów zabezpieczyło przez kilka lat istnienie inicjatywy.

Uczestniczka z Polski chciała uzyskać dokładniejsze informacje na temat finansowania, ponieważ -

jak stwierdziła – w Polsce trudno jest stworzyć owocne powiązania między lokalnymi podmiotami

gospodarczymi jako sponsorami a ośrodkami społeczno-kulturalnymi. Pani Tast podkreśliła, że

także przedsiębiorcy w Klein Leppin i okolicy nie są sponsorami w typowym znaczeniu tego słowa,

jednak dzięki otwartości projektu i możliwości współdziałania istnieje wsparcie w formie siły

roboczej, urządzeń i maszyn rolnych, które wykorzystuje się na przykład do budowy scenografii.

Na tej bazie powstają wartościowe kontakty oddziałujące na małe podmioty gospodarcze i

rodziny. Wsparcie finansowe inicjatywa otrzymuje w formie darowizn, przede wszystkim od

lokalnych mieszkańców. Składanie wniosków o dofinansowanie ze źródeł publicznych także tutaj

jest sprawą trudną, nawet po dziesięciu latach.

7

Perspektywa na przyszłość

We współpracy z dwoma zaprzyjaźnionymi stowarzyszeniami romskimi na Słowacji i Węgrzech

zamierza się stworzyć nowy projekt. Planuje się także nadać operze charakter mobilny. Prosty

pojazd budowlany ma zostać wykorzystany jako „automobil operowy”, dzięki czemu tak zwana

„Opera w formacie kieszonkowym” będzie mogła zawitać bezpośrednio przed ludzkie progi.

Planuje się także wystawić operetkę, a pod koniec czerwca powstanie nowa inscenizacja w

ramach inicjatywy „Wieś wystawia operę“.

Więcej informacji na temat stowarzyszenia pod adresem: http://www.dorf-macht-oper.de

1.3 Towarzystwo Inicjatyw Twórczych „ę”, Warszawa, zaprezentowane przez Zuzannę Sikorską

Następnie pani Zuzanna Sikorska przedstawiła stowarzyszenie „ę“, które już od 13 lat jest obecne

w przestrzeni społeczno-kulturalnej w całej Polsce. Stowarzyszenie realizuje projekty lub jako

platforma kontaktów wspiera osoby, które chcą realizować własne projekty w swoich

miejscowościach. W pierwszych latach zasadniczą grupę docelową stanowiły dzieci, później grupa

ta poszerzyła się o młode osoby dorosłe oraz seniorów. Łączono tutaj potencjały różnych osób,

inicjowano zmiany w instytucjach kultury, realizowano projekty społeczno-kulturalne, wymieniano

się doświadczeniami z osobami w całej Europie i wspierano młodą kreatywność. Wizją

stowarzyszenia jest świat, w którym ludzie z pasją mogą udzielać się dla siebie i dla innych.

W ocenie Zuzanny Sikorskiej potencjały obywateli nie są wystarczająco wykorzystywane. Z jednej

strony u ludzi istnieje zbyt mało zaufania do instytucji, a z drugiej strony jest zbyt mało możliwości

utrzymywania kontaktów międzyludzkich wykraczających poza sferę prywatną. Przestrzeń między

instytucjami a sferą prywatną stowarzyszenie chce wypełnić swoimi działaniami, chce uczynić

oczekiwania i potrzeby ludzi publicznie dostrzegalnymi.

Kryteria, które spełniają projekty wspierane przez stowarzyszenie

Działalność stowarzyszenia realizowana jest na granicy między sztuką i kulturą oraz w obszarze

wchodzącym w zagadnienia społeczne. Projekty wyróżnia oryginalność i innowacyjność w zakresie

tematyki i metody ich realizacji. Muszą być jednak nie tylko oryginalne, lecz także sprawdzać się w

rzeczywistości. Przydatność i skuteczność w praktyce są więc kolejnymi kryteriami. Trzecim

założeniem są powiązania: kultura i sztuka powinny zazębiać się z nauką, gospodarką itp. Jako

czwarte kryterium pani Sikorska wymieniła regionalność/lokalność: artyści i osoby promujące

kulturę powinni skoncentrować się na swoim środowisku, a zatem zbadać, jak ono wygląda, jacy

ludzie w nim żyją i jakie istnieją w nim potrzeby. Stowarzyszenie postawiło sobie za zadanie

połączenie globalnych trendów z inspiracjami płynącymi z regionu.

Wsparcie projektów przez „Latających Animatorów Kultury”

Wsparcie finansowe od stowarzyszenia otrzymują osoby działające w dziedzinie kultury i jej

upowszechniania, stowarzyszenie wspiera ich jednak również wiedzą specjalistyczną podczas

poszczególnych etapów realizacji projektów. W tym celu działa sieć „Latających Animatorów

Kultury”, którzy stale są „w trasie”, aby pomagać, łączyć ze sobą ludzi lub umożliwiać kontakt z

ekspertami. Dzięki wsparciu „Latających Animatorów Kultury” osoby działające w sferze kultury i

http://www.dorf-macht-oper.de/http://www.dorf-macht-oper.de/

8

jej upowszechniania mają możliwość nadać swoim wizjom realne kształty i nie tracić zapału do

działania, kiedy pojawiają się przeszkody lub kiedy trzeba sprostać bardziej nieprzyjemnym

zadaniom, takim jak znalezienie pieniędzy lub odpowiednich pomieszczeń.

Pracę stowarzyszenia traktuje się także jako działalność edukacyjną, jako przygotowanie do rynku

pracy: 40 procent beneficjentów prowadzi obecnie jednoosobową działalność gospodarczą i

realizuje własne profesjonalne projekty – wyjaśniła pani Sikorska.

Przykład: Laboratorium Pomysłów „ę“ w Warszawie

W Laboratorium Pomysłów „ę“ powstały wzorcowe projekty pełniące funkcję „szablonów” dla

podejmowanych działań. Jednym z nich jest inicjatywa stworzenia stoiska w miejskiej hali

targowej w Warszawie, na którym na żywo i z wykorzystaniem miejscowych produktów uczniowie

z technikum gastronomicznego gotują potrawy. Zademonstrowali oni, jak można tanio gotować, i

umożliwili wymianę doświadczeń, przede wszystkim z osobami starszymi.

Autorka drugiego projektu jako biolożka urządziła laboratorium, dzięki któremu sprawiła, że nauka

stała się dla ludzi bardziej dostępna i konkretna.

Trzeci projekt powołały do życia dwie młode kobiety, których autystyczni bracia byli w znacznej

mierze wykluczeni z kulturalnego życia. Zorganizowały one cykl warsztatów fotograficznych dla

osób z autyzmem, aby za pomocą aparatu fotograficznego dać im możliwość przedstawienia

Warszawy z ich punktu widzenia. Działania te zrealizowano we współpracy z terapeutami i

zawodowymi fotografami.

Więcej informacji na temat stowarzyszenia pod adresem: http://e.org.pl/

1.4 Land & Kunst e. V. – Stowarzyszenie na Rzecz Wspierania Kultury i Sztuki w Asendorf, Dolna

Saksonia, zaprezentowane przez Petera Henze

Edukacja Kulturalna na obszarach wiejskich

Peter Henze rozpoczął prezentację stowarzyszenia „Land & Kunst e. V.” spostrzeżeniem, że

powiązanie ze sobą edukacji, kultury i pracy socjalnej było od lat 70. domeną dużych miast.

Zrodziły się tam pytania o styl życia i zapanowała atmosfera przełomu. Mieszkańcy obszarów

wiejskich, często o nastawieniu konserwatywnym, nie angażowali się w tego typu rozważania.

„Kultura w obszarze zdominowanym rolniczo, w jakim osadzone jest stowarzyszenie, rozumiana

była jako rekreacja po pracy: ochotnicza straż pożarna, stowarzyszenia strzeleckie, grupy

rozrywkowe skupiające hobbystów, oferty towarzyskie kościołów i instytucji socjalnych. Edukacja

Kulturalna realizowana była jeszcze – ale już w coraz mniejszym stopniu – w szkołach” – stwierdza

pan Henze.

Problemy obszarów wiejskich bardzo wyraźnie uwydatniły się, kiedy Peter Henze i jego żona

przeprowadzili się na wieś. Najczęstsze z tych problemów to: opuszczanie wsi przez ich

mieszkańców, zmiany strukturalne, zanikająca infrastruktura, brak miejsc pracy, zmiany

demograficzne, wyludnianie się małych miast. W ocenie pana Henze ze względu na te zmiany, ze

względu na „ekonomizację życia społecznego” zaniedbywane są kontakty międzyludzkie.

„Co robi osoba z doświadczeniami z miasta zaangażowana w sprawy kultury, przyjeżdżając na

wieś?“ – pyta pan Henze retorycznie i od razu podsuwa odpowiedź: zdobycie wykształcenia

http://e.org.pl/

9

rolniczego i zajęcie się historią nabytego gospodarstwa przyniosły pierwsze uznanie ze strony

rdzennych mieszkańców.

Dwa przykłady: „Teatr stołówkowy – pokarm dla duszy” i „Przędące gospodynie wiejskie”

Pierwszym przykładem jest istniejący od sześciu lat projekt „Teatr stołówkowy – pokarm dla

duszy”. Stołówki socjalne to w Niemczech miejsca, w których osoby potrzebujące mogą tanio

otrzymać żywność. Stowarzyszenie zaprosiło takie osoby, aby opowiedziały swoje historie o

kłopotach i niedostatkach, o oczekiwaniach i marzeniach. Na tej podstawie powstały scenki i

spektakle – a więc „pokarm dla duszy” – które zaprezentowano publicznie. Pierwotnie chodziło o

samo opowiadanie, jednak z biegiem czasu powstał już mały zespół, przygotowano także maski i

kostiumy. W odgrywanych scenach próbuje się odzwierciedlać codzienność życia na wsi.

Ważniejsze niż gra w teatrze jest jednak to, że każde takie wydarzenie rozumiane jest zawsze jako

spotkanie i zaproszenie do opowiadania o sobie samym. Wspólnota jest miejscem, gdzie spotyka

się ludzi, stanowi ona małą rodzinę dla osób samotnych. Tutaj praktykuje się wzajemną akceptację

i inkluzję, dodaje się otuchy, dzieli się planami życiowymi i marzeniami, tutaj spotykają się

pokolenia. Wielu ludzi ma problemy rodzinne lub finansowe, dolegliwości fizyczne lub psychiczne,

doświadczenia z pobytu w ośrodkach odwykowych lub w klinikach. Niektórzy mają pracę, inni nie,

pochodzą z Niemiec lub spoza Niemiec. Dlatego projekt na obecnym etapie jego realizacji nosi

tytuł „Uczenie się życia z pracą i bez niej, w zdrowiu i w chorobie, z pieniędzmi i z ich brakiem, z

przeszkodami i bez barier”. Zespół prowadzący składa się pedagogów teatru, którzy przede

wszystkim pracują z wykorzystaniem środków artystycznego wyrazu, a przy tym postrzegają siebie

także jako pracowników socjalnych i duszpasterzy. Do radzenia sobie z poważnymi przypadkami

zespół stworzył sieć wsparcia społeczno-psychologicznego, do której w razie potrzeby może się

zwrócić.

„Przędące gospodynie wiejskie” to tytuł drugiego projektu zainicjowanego przez stowarzyszenie.

Kultura wiejska, tradycja pomagania i opiekowania się była przeważnie przekazywana przez

gospodynie wiejskie. Panie, które osiągnęły dzisiaj wiek około 50 lat, mają potrzebę

wypróbowania czegoś nowego. Wiele z nich wykonywało pracę społeczną nieodpłatnie, w formie

opieki lub odwiedzin, w stowarzyszeniach, w kościołach. Z sytuacji osamotnienia i potrzeby

uznania zrodził się syndrom pomocnika objawiający się często przeciążeniem fizycznym i

psychicznym oraz poczuciem braku wytchnienia. Obecnie od pięciu lat spotyka się około 20

kobiet, aby pielęgnować wiejskie tradycje, wymieniać się wiedzą, śpiewać, pisać, prząść i troszczyć

się o siebie nawzajem. Niemieckie słowo „spinnen” (oznaczające „prząść”, ale także

„fantazjować”, „mieć bzika”) ma tutaj faktycznie podwójne znaczenie – wyjaśnił pan Henze: z

jednej strony chodzi o prace wykonywane ręcznie, a z drugiej strony o puszczanie wodzy

wyobraźni. „Gospodynie wiejskie” zorganizowały dotychczas seminaria, występy, otworzyły sklep

z produktami rękodzieła i napisały książkę, w której zebrały dawne opowiadania. Także tutaj

rezyliencja uczestników i przyszłość wioski odgrywały główną rolę. Kwestią obecnie interesującą

uczestników spotkań jest pytanie: „Mieszkanie na wsi: samemu czy wspólnie?”

10

Finansowanie działalności ze środków wsparcia dla projektów: brak trwałości działań

Zwraca się uwagę na to, aby oferty edukacyjne stowarzyszenia nie podlegały żadnemu kryterium

użyteczności ekonomicznej; należy je rozpowszechniać wśród osób, dla których „normalny” rynek

pracy nie jest (już) dostępny – tak charakteryzuje pan Henze ukierunkowanie stowarzyszenia.

Skuteczność pracy zależy od współdziałania profesjonalistów utrzymujących się ze swojej

działalności i osób zaangażowanych społecznie, które przy tej okazji się szkolą. Jednak takich

działań (nie zorientowanych na spektakularne wydarzenia i z ekonomicznego punktu widzenia

niemożliwych do spożytkowania od zaraz) nikt nie chce w długiej perspektywie wspierać

finansowo. Ponieważ stowarzyszenie finansuje swoją pracę wyłącznie za pośrednictwem środków

z projektu, to nie jest możliwe zatrudnienie etatowych pracowników, dlatego jego działalność

prowadzona jest przez dwie osoby otrzymujące honoraria oraz wiele innych osób angażujących się

społecznie. W ten sposób nie można jednak zapewnić trwałości działań.

Edukacja Kulturalna jako instrument kształtowania stylu życia i instrument ingerencji politycznej

W ocenie pana Henze to nie środki i metody Edukacji Kulturalnej są nowe, lecz wynikający z

aktualnych potrzeb kontekst powiązań, w jakim praca jest prowadzona. Celem jest dotarcie do

określonych grup we wsi i wsparcie struktury wsi przez animację kultury. Projekty kulturalne mogą

pomóc w upublicznieniu problemów obszarów wiejskich i we współkształtowaniu przyszłości wsi.

Z tej perspektywy pojęcie partycypacji kulturalnej jawi się jako zbyt mało ambitne, zbyt pasywne i

defensywne. Peter Henze chciałby, aby większy nacisk kładziono na aktywny charakter kultury

jako czynnika kształtującego styl życia i jako instrumentu ingerencji politycznej.

To właśnie na obszarach wiejskich sens życia przez długi czas opierał się na pracy i zarobkowaniu.

„Znamy rażące przypadki niesprawiedliwości w podziale dóbr między biednymi i bogatymi i

musimy nauczyć się solidarnie i demokratycznie przyjmować fakt, że jesteśmy jednak bardzo

bogatym krajem”, podkreślił pan Henze. W obliczu problemów narastających w dużych miastach

obszary wiejskie jawią się jako pole doświadczalne dla kształtowania przyszłych stylów życia,

ponieważ na wsiach istnieją jeszcze związki z podstawowymi uwarunkowaniami egzystencji

(żywność, przyroda, czas, pogoda, wspólnota) i podstawowe egzystencjalne umiejętności.

Więcej informacji na temat stowarzyszenia pod adresem: http://www.landundkunst.de/

1.5 Komentarze Jerzego Moszkowicza i dr. Karla Ermerta

Po zaprezentowaniu czterech różnych miejsc zarówno w miastach, jak i na wsi uwidoczniło się, że

w przypadku wszystkich inicjatyw pierwszorzędną rolę odgrywa współdziałanie oraz że inicjatywy

mają charakter wielopokoleniowy i nie są zorientowane wyłącznie kulturowo, lecz osadzone są

bardziej na granicy między kulturą a sprawami społecznymi. Magdalena Nizioł zaznaczyła, że

stowarzyszenia te muszą się ciągle na nowo definiować przez brak pewności finansowej i istnieją

dzięki uporowi i zaangażowaniu swoich inicjatorów i działaczy. Przedstawione projekty nie są

reprezentatywne dla krajobrazu Edukacji Kulturalnej w Niemczech ani w Polsce, wybrano je

jednak, ponieważ na ich postawie można podyskutować o aktualnych tendencjach. Do tych

tendencji nawązali Jerzy Moszkowicz i dr Karl Ermert w swoich komentarzach.

http://www.landundkunst.de/http://www.landundkunst.de/

11

Komentarz Jerzego Moszkowicza

Pan Moszkowicz zaznaczył, że w wystąpieniach prelegentów kultura rozumiana była jako

instrument zmian społecznych. W prezentacjach projektów społeczno-kulturalnych ani razu nie

użyto pojęcia „sztuka”, mówiono natomiast zawsze o kulturze jako o sile zmieniającej

społeczeństwo. Szczególnie w tej dziedzinie kultury, która realizowana jest przez organizacje

pozarządowe, obserwuje się, że kultura i działalność kulturalna rozumiane są w coraz szerszym

kontekście działań. Prof. Marek Krajewski z uniwersytetu w Poznaniu nie stosuje w związku z tym

pojęcia „edukacja kulturalna”, lecz preferuje pojęcie „edukacja kulturowa”, ponieważ wyraża ono

jego zdaniem szeroko rozumianą edukację w kontekście danego obszaru kulturowego.

W kwestii „zmian społecznych” należy zadać sobie pytanie, jakie zmiany bierze się pod uwagę. W

Polsce odpowiedź wydaje się na tyle oczywista, że prelegentki w ogóle nie wyjaśniały bliżej tej

kwestii. Od 1989 roku minęło już prawie 25 lat, a w społeczeństwie ciągle jeszcze trwa proces

zmian. Nawet jeśli w całej Europie dochodzi co jakiś czas do silnych przemian społecznych i

kryzysów, to systemy działania w dziedzinie kultury krajów postsocjalistycznych zdają się być inne

niż te w krajach zachodnioeuropejskich o dłuższej tradycji demokracji. Dla pana Moszkowicza

zaprezentowane polskie projekty pokazują dobitnie, że coraz intensywniej dochodzą do głosu

refleksje na temat zmian społecznych idących w kierunku społeczeństwa obywatelskiego, w

którym jednostki kreatywne kształtują swoje własne życie i swoje otoczenie. Wiele rzeczy już się

zmieniło. Do 1989 roku kultura w Polsce była instytucją, którą narzucono narodowi, teraz teatr

stał się już dużo bardziej bliski człowiekowi. Także zaprezentowane tutaj projekty świadczyły

modelowo o tej zmianie: przedstawiono miejsca aktywności obywateli, miejsca, w których można

zbliżyć się do kultury. Istnieje w nich „genius loci“, duch danego miejsca; kultura stała się tutaj

częścią ogniska domowego. O takie wolne przestrzenie z uporem walczono.

Ponadto pan Moszkowicz zaznaczył, że nie wspominano o kulturze narodowej, wskazywano

natomiast stale na lokalny charakter projektów. Nie istnieją bariery między kulturą lokalną i

narodową, nie trzeba również dokonywać jasnego przyporządkowania w tym zakresie. Ważne

jest, aby kultura spełniała swoją funkcję dokonywania zmian w jednostkach i w społeczeństwie.

Takie rozumienie kultury odżegnuje się od idei kultury pojmowanej jako „kultura wysoka” lub

„sztuka”, a w związku z tym oprócz zwiedzania galerii lub wyjścia do teatru działaniem na

pograniczu kultury może być wyprowadzanie psów na spacer, jak pokazała to Fundacja Fabryka

Utu.

Także tradycyjne instytucje kultury będą rozszerzać swoją działalność w kierunku zbliżenia do

obywateli i udziału obywateli, nawet jeśli dokonywać się to będzie gdzieś z boku i „przy okazji”.

Godne uwagi w przypadku zaprezentowanych niemieckich projektów jest to, że wydarzenia

kulturalne są zawsze aktywnie przygotowywane i współtworzone przez ich odbiorców. Pan

Moszkowicz odniósł się z aprobatą do wypowiedzi Petera Henze, mówiąc, że celem nie jest

spektakularne wydarzenie, lecz droga do niego prowadząca. Ten proces powinien znajdować się w

centrum uwagi, ponieważ w nim ujawnia się kreatywność uczestników.

Komentator zwraca także uwagę na to, że niemieckie projekty osadzone są na wsi, podczas gdy

polskie projekty realizuje się w miastach. Odpowiada to także obserwacji prof. Marka

Krajewskiego. Według niego przeważająca część projektów Edukacji Kulturalnej w Polsce dotyczy

12

większych miast. W Niemczech wola „ratowania” wsi zdaje się być większa; w Polsce kultura wraz

z ludźmi przenosi się do miasta.

Komentarz dr. Karla Ermerta

Dr Karl Ermert zwrócił najpierw uwagę na wielostronność perspektyw i na znaczenia pojęcia

kultury. Może ona być rozrywką, nadawać sens, stawać się środkiem medialnego przekazu,

przyczyniać się do rozwoju zmysłowości, estetyki, zdolności wyrażania się itp. Zaprezentowane

projekty pokazują, że Edukacja Kulturalna może dodać ludziom siły, uczynić ich bardziej zdolnymi

do udziału w życiu społecznym i zawodowym.

Stosunki między tak zwaną „kulturą profesjonalistów” a „kulturą amatorów” są napięte –

połączenie tych obu przestrzeni jest ważnym warunkiem powodzenia działań społeczno-

kulturalnych. W odniesieniu do tego pan Ermert wspomniał o Fundacji Fabryka Utu w Toruniu,

której działalność obejmuje imponujący zakres, począwszy od muzyki eksperymentalnej, a

skończywszy na opiece w ramach działalności społecznej.

W wyniku prezentacji niemieckich projektów można by łatwo dojść do przekonania – a było to

wyczuwalne w komentarzu pana Moszkowicza – że aktywność kulturalna na wsi jest

paradygmatem niemieckiej progresywnej działalności kulturalnej. Należy temu dobitnie

zaprzeczyć. Przeniesienie działalności kulturalnej na wieś nie stanowi żadnej charakterystycznej

tendencji w Niemczech. Jest natomiast niesamowicie ważnym fenomenem właśnie z tego

powodu, że opinia publiczna dostrzega to zjawisko tylko w niewielkim stopniu. Przemilcza się

oczywistość, że połowa obywateli żyje na obszarach wiejskich. Kultura realizowana jest w

aglomeracjach i tam też dociera do opinii publicznej – w przeciwieństwie do projektów na

obszarach wiejskich. Projekt „Wieś wystawia operę” wyróżniony nagrodą ówczesnego

Pełnomocnika Rządu Federalnego ds. Kultury i Mediów [w 2010 roku, adn. red.] jest wprawdzie

bardzo wyjątkowy i jest projektem, którym chętnie się chwalimy, jednak nie jest on w żadnym

wypadku typowy dla krajobrazu niemieckiej Edukacji Kulturalnej.

Pan Ermert dopatruje się cechy wspólnej obu niemieckich przykładów w tym, że impuls do

działania dały nowe osoby, które osiedliły się na wsi. U takich osób często pojawiają się

interesujące pomysły, ponieważ szukają one na nowo swojego miejsca i w inny sposób

postrzegają to, co dla pozostałych jest już od dawna znane i określone. Przybysze dysponują

również często specjalnymi kwalifikacjami. Pan Ermert stwierdza, że także niezadowolenie może

być czynnikiem motywującym do podjęcia działań i do wykazania się inicjatywą.

Paradygmat społeczno-kulturalny oznacza, że nigdy nie należy występować jako „kolonizator”,

lecz traktować ludzi na serio, na równi i uwzględniać ich kompetencje. Dopiero wtedy ma szansę

zrodzić się dynamika, którą obserwujemy w zaprezentowanych projektach. Prowadzi ona

następnie do akceptacji projektu w samej miejscowości i do jego popularności poza jej granicami.

Ta okoliczność oraz wyraz uznania w formie nagrody Pełnomocnika Rządu Federalnego ds. Kultury

i Mediów w przypadku projektu „Wieś wystawia operę” sprawia, że znajdywanie sponsorów staje

się nieco łatwiejsze. Kwestia finansów pozostaje jednak zawsze pewnym problemem w

działalności społeczno-kulturalnej realizowanej poza tradycyjnymi instytucjami.

Ciągle jeszcze istnieje sprzeczność między sferą tradycyjną, dobrze finansowaną, a źle

finansowaną sferą działalności na rzecz społeczności lokalnych. System w Niemczech należałoby

13

ulepszyć, chociaż zdaniem komentatora warto nadmienić, że przynajmniej wsparcie strukturalne

wydaje się być zorganizowane w sposób prostszy niż w Polsce. W ostatnich latach zrobiono więc

już kilka kroków naprzód.

Będąc osobami aktywnymi w dziedzinie działalności kulturalnej i upowszechniania kultury,

poruszamy się w trójkącie państwo – społeczeństwo obywatelskie – gospodarka, co w zakresie

kultury społecznej, przede wszystkim z uwagi na kwestie finansowania, jawi się jako szczególnie

skomplikowane, a czasami nawet bolesne.

Ponieważ uderzająco dużo mówiono o fenomenach i momentach szczęścia, pan Ermert zwrócił

uwagę na to, że poniesienie porażki może także być pozytywne; w tym sensie życzyłby sobie

„szczęśliwej historii porażki”.

2. Programy Edukacji Kulturalnej inicjowane i wspierane przez państwo

W tym bloku tematycznym koncentrowano się na wpływie wsparcia państwowego na krajobraz

Edukacji Kulturalnej i kultury ogółem oraz zajmowano się oddziaływaniami między strukturami

państwowymi a inicjatywami płynącymi ze społeczeństwa obywatelskiego.

2.1 Program „Kultura wzmacnia. Sojusze na rzecz edukacji“, zaprezentowany przez Monikę

Bürvenich, Federalne Ministerstwo Edukacji i Badań Naukowych

Znaczenie i cele programu

Najpierw Monika Bürvenich podsumowała znaczenie i cele programu „Kultura wzmacnia. Sojusze

na rzecz edukacji“. Programem tym Federalne Ministerstwo Edukacji i Badań Naukowych od 2012

do 2017 roku wspiera łączną kwotą 230 mln euro działania pozaszkolne Edukacji Kulturalnej dla

dzieci i młodzieży w wieku od 3 do 18 lat mających utrudniony dostęp do wykształcenia. Działania

te, zgodnie z wymogami programu, należy realizować w ramach kooperacji edukacyjnej na

poziomie lokalnym w formie tzw. „Sojuszy na rzecz edukacji”. Dodatkowe zajęcia edukacyjne

oferowane są w związku z tym, że w niemieckim Narodowym Sprawozdaniu o Edukacji za rok

2010 stwierdzono, iż prawie jedna trzecia wszystkich młodych ludzi w Niemczech wychowuje się w

„sytuacjach ryzyka”, do których zalicza się społeczną i finansową sytuację ryzyka oraz ryzyko

utrudnionego dostępu do edukacji. Celem programu jest zredukowanie zależności między

statusem społecznym a sukcesem osiąganym w edukacji, ponieważ zależność ta jest w Niemczech

jeszcze zbyt znacząca. Wspieranie akurat edukacji pozaszkolnej ma ponadto postawy

konstytucyjne, ponieważ kompetencje w sprawach edukacji posiadają nie Niemcy jako państwo

federalne, lecz poszczególne kraje związkowe. W związku z tym ministerstwo federalne może

wspierać tylko programy pozaszkolne. Istnieje jednak w tym przypadku szara strefa wynikająca z

prawa konstytucyjnego, ponieważ program nie może być realizowany w ramach zajęć lekcyjnych,

ale może być wdrażany w szkołach – wyjaśniła pani Bürvenich.

Celem jest, aby młodzi ludzie mający problemy z dostępem do lub ze zdobywaniem wykształcenia

uzyskali kompetencje ważne dla ich dalszego rozwoju: wiarę w siebie, umiejętność pracy w

zespole, kompetencje społeczne i dyscyplinę.

14

Struktura programu i organizacja wsparcia

Program wsparcia realizowany jest przez 24 zrzeszenia i 10 inicjatyw. Tych 10 inicjatyw wchodzi w

skład lokalnych sojuszy. Zrzeszenia, np. Federalne Zjednoczenie na Rzecz Edukacji Kulturalnej

Dzieci i Młodzieży, Federalne Zrzeszenie Centrów Społeczno-Kulturalnych, Federalne Zrzeszenie

Pedagogów Muzealnych lub Związek Muzeów, przekazują dotacje do lokalnych sojuszy po

uprzednim zawnioskowaniu o środki. Zrzeszenia te przedstawiają możliwość składania wniosków

swoim organizacjom członkowskim lub organizacjom lokalnym, które następnie inicjują i

przeprowadzają pozaszkolne działania Edukacji Kulturalnej. Aby powstał taki sojusz, współpracę

musi zawiązać co najmniej trzech partnerów. Przeważnie w skład sojuszu wchodzi ośrodek

działający lokalnie i pracujący z dziećmi i młodzieżą znajdującymi się w niekorzystnej sytuacji

społecznej oraz jakiś podmiot z dziedziny Edukacji Kulturalnej; często we współpracę włączają się

również szkoły. Pani Bürvenich przyznała, że z powodu złożoności sojuszy opartych na trzech

partnerach słyszy się wiele słów krytyki. Jest jednak także i pozytywny odzew: wymóg skojarzenia

trzech partnerów do sojuszu otwiera nowe perspektywy dla lokalnych podmiotów realizujących

działania kulturalne. Od podmiotów tych oczekuje się, że otworzą się na nowych partnerów i

nowe grupy docelowe, zwłaszcza że niektóre zrzeszenia sformułowały wymóg, iż jeden partner

sojuszu powinien zajmować się obszarem, w którym wiele młodych ludzi znajduje się w

niekorzystnej sytuacji społecznej. Duży udział migrantów, wysokie bezrobocie w dzielnicy lub

uczestnictwo zbiorczej szkoły ponadpodstawowej typu Hauptschule są według Moniki Bürvenich

wystarczającymi wskaźnikami pozwalającymi stwierdzić, czy osiągnięto pożądaną grupę docelową.

Poziom pośredni tworzony przez organizacje społeczeństwa obywatelskiego jest konieczny,

ponieważ w ten sposób możliwe jest podzielenie dużej sumy pieniędzy na lokalne projekty.

Program realizowany jest w oparciu o szerokie rozumienie Edukacji Kulturalnej. Spektrum

wspieranych projektów sięga od projektów teatralnych, tanecznych, cyrkowych i projektów sztuk

plastycznych, aż po kulturę codzienną, wspieranie czytelnictwa oraz programy patronackie i

mentorskie.

Rozpowszechnienie i oddziaływanie programu – kilka danych liczbowych

W całych Niemczech od 2013 roku wsparto łącznie 7200 działań. Liczby składanych wniosków

różnią się znacznie w zależności od kraju związkowego. W Berlinie jest ich bardzo dużo, ponieważ

jest tam aktywne silne społeczeństwo obywatelskie mające doświadczenie w składaniu wniosków.

Kilka krajów związkowych sfinansowało dodatkowe zaangażowanie personelu, który informował o

programie „Kultura wzmacnia”, co przełożyło się na większą liczbę złożonych wniosków. W

Bawarii i Badenii-Wirtembergii – krajach związkowych słabiej zaangażowanych w program -

bezrobocie jest na tyle niskie, że niekorzystna sytuacja społeczna nie jawi się jako tak duży

problem. Także Nadrenia Północna-Westfalia pozostaje całkiem w tyle, ponieważ w tym kraju

związkowym istnieje wiele innych możliwości wsparcia Edukacji Kulturalnej.

Ankieta przeprowadzona wśród wszystkich koordynatorów sojuszy, której wyniki pani Bürvenich

następnie przedstawiła, pokazała, że w przeważającej mierze udało się dotrzeć do grupy

docelowej. 75% ankietowanych stwierdziło, że działania odbywają się w dzielnicach, w których

występuje zwiększona koncentracja młodych ludzi znajdujących się w niekorzystnej sytuacji

edukacyjnej. Kolejne badania, w którym kody pocztowe skojarzono z liczbami Federalnego Urzędu

Statystycznego, wykazały, że w regionach, w których przeprowadzono działania, występują

15

wysokie bezrobocie, duży udział procentowy osób pobierających zasiłki socjalne i duży udział osób

przerywających naukę w szkołach.

Odpowiednia jakość działań zagwarantowana jest dzięki współpracy z podmiotami społeczeństwa

obywatelskiego, ze zrzeszeniami ogólnoniemieckimi i inicjatywami, które dysponują

kompetencjami i wiedzą specjalistyczną z zakresu pozaszkolnej Edukacji Kulturalnej.

Co podlega wsparciu?

Wsparcie dotyczy wszystkich wydatków rzeczowych. Nie rekompensowano wprawdzie dodatkowo

wydatków osobowych, finansowano jednak honoraria dla osób o kwalifikacjach pedagogicznych

lub artystycznych. Program ma za zadanie wspierać projekty, nie jest natomiast programem

wspierającym strukturalnie. Żeby zamortyzować w pewnym stopniu nakład pracy, uwzględniono

tak zwany ryczałt za administrowanie projektem.

Ze strony wnioskodawców pojawia się wiele słów krytyki na temat wymogów, które trzeba spełnić

podczas składania wniosków. Nie jest tu jednak możliwe żadne uproszczenie, ponieważ sytuacja

dotyczy rozporządzania pieniędzmi publicznymi.

Zapewnienie trwałości

Pani Bürvenich podkreśliła raz jeszcze, że celem programu jest wspieranie projektów. Możliwe jest

ich finansowanie przez pewien czas, nie uzyska się jednak na to gwarancji w dłuższej

perspektywie. Mimo to można zaobserwować, że „Sojusze dla edukacji” mają pewną trwałość,

ponieważ istniejące struktury utrwaliły się już z pominięciem samego dofinansowania i znalazły

punkt oparcia na przykład w strukturach samorządowych.

Finansowanie lokalnych działań edukacyjnych przez państwo niemieckie (jako federację) jest

fenomenem dotychczas niespotykanym i specyficznym, ponieważ właściwości federacji nie

dotyczą zasadniczo sfery lokalnej. Planuje się kontynuację programu, jednak nie jest jeszcze jasne,

w jakiej formie będzie się to odbywać.

Więcej informacji na temat programu pod adresem: http://www.buendnisse-fuer-bildung.de/

2.2 Program „Dom Kultury+”, zaprezentowany przez Annę Jermacz, Narodowe Centrum Kultury

(NCK), Warszawa

Geneza i cele programu

Obok podobnych programów interwencyjnych, takich jak na przykład „Biblioteka+“, realizowany

od 2010 roku ogólnopolski program „Dom Kultury+“ dotyczy działań związanych z remontami i

ponownym ożywieniem domów kultury w Polsce. Jeśli określenie „dom kultury” kojarzone jest z

instytucją, która uzyskała swój status po drugiej wojnie światowej, to wywołuje ono w umysłach

Polaków raczej negatywne skojarzenia – wyjaśniła pani Anna Jermacz, podkreślając znaczenie

programu. W wyobrażeniu wielu Polaków dom kultury jest miejscem, które nie uwzględnia

potrzeb lokalnych mieszkańców. Celem programu jest przekształcenie domów kultury w ośrodki

nowoczesne, otwarte, zachęcające do ich odwiedzania. Dostęp do kultury powinien być

rozszerzony i ułatwiony, należy wspierać nowoczesną Edukację Kulturalną i motywować obywateli

do angażowania się na polu kultury.

http://www.buendnisse-fuer-bildung.de/http://www.buendnisse-fuer-bildung.de/

16

Łącznie we wszystkich trzech edycjach programu wsparto 204 beneficjentów, co stanowi jednak

tylko znikomą część spośród 3000 domów kultury w Polsce. Z uwagi na to beneficjenci

dotychczasowych edycji są wykluczeni z ponownego udziału w kolejnych edycjach. W celu

rozszerzenia zasięgu programu ośrodki w nim uczestniczące mają pełnić funkcję multiplikatorów

dla innych domów kultury.

Budżet programu obejmuje 9 mln złotych. Pani Jermacz zaprezentowała dotychczasowe badania

dotyczące oddziaływania trzech edycji programu. Każdą z edycji poddawano odrębnej ocenie, a

kolejne odpowiednio modyfikowano.

Pierwsza edycja programu „Dom Kultury+“

W pierwszej edycji przyjęto 50 wniosków. Patrząc pod kątem nakładu pracy, była to liczba

projektów, które można było optymalnie monitorować przez cały okres trwania programu.

Podczas szkoleń opracowano nowe strategie, przeprowadzono również seminaria na temat

zarządzania projektem, nowych metod w Edukacji Kulturalnej i funkcjonowania domów kultury.

Dopasowano je do lokalnych potrzeb i uwarunkowań. W szkoleniach brały udział po trzy osoby z

każdej miejscowości: jedna osoba z domu kultury, jedna z samorządu i jedna z innej lokalnej

organizacji. Podobnie jak w przypadku programu „Kultura wzmacnia” także i tutaj powstały

lokalne, regionalne sojusze, będące siłą napędową kolejnych działań.

W ramach kontynuacji programu sfinansowano mniejsze projekty. Na podstawie strategii

wypracowanych w szkoleniach uczestnicy musieli stworzyć własny projekt.

Druga edycja programu „Dom Kultury+“

W drugiej edycji uwagę skupiono na edukacji artystycznej. Współpraca między szkołami a domami

kultury kształtuje się w różny sposób w zależności od regionu. W ostatnich latach zmieniła się

intensywność nauczania poszczególnych przedmiotów – wychowanie muzyczne i plastyczne

wyparte zostało przez inne przedmioty. Pani Jermacz zrelacjonowała, że program ten miał

pokazać, iż kulturę można przybliżyć młodym ludziom nie tylko w ramach lekcji prowadzonych

frontalnie, lecz także w ramach różnych projektów. Ewaluacja drugiej edycji pokazała, że młodzież

bardzo wysoko ocenia przede wszystkim kontakt z pracownikami domów kultury. Do tej pory

młodzi ludzie byli zdania, że dotarcie do tych osób nie jest tak po prostu możliwe. Dostęp do

kultury ułatwiono zatem przez organizację warsztatów przeprowadzonych przez zaangażowanych

nauczycieli, plastyków, muzyków, fotografów, filmowców i aktorów. Znaczenie miały nie tylko

metody, lecz także treści ofert edukacyjnych. Odwoływano się do okolicznych mieszkańców, do

regionalnych tradycji, specyfiki i umiejętności. Odbyły się także warsztaty garncarskie i warsztaty

poświęcone dawnemu rzemiosłu. Tematem projektów były dawne legendy i baśnie.

Na podstawie zaprezentowanej mapy uczestnicy konferencji mogli zorientować się, jakie regiony

w jakim stopniu uczestniczyły w programie. Podczas gdy w pierwszej edycji większość

beneficjentów pochodziła z Pomorza Zachodniego i Dolnego Śląska, a zatem z polsko-

niemieckiego pogranicza, a w województwie podkarpackim w ogóle brakowało uczestników

programu, to w drugiej edycji programu duża część uczestników pochodziła z Podkarpacia, a

mniejszy udział stwierdzono na zachodzie kraju. W drugiej edycji zatwierdzono 34 z 274

wniosków, zaangażowanych było 140 partnerów, a 11.500 osób wzięło udział w projektach,

wyjaśniła pani Jermacz. Uwaga skupiała się na wsparciu mniejszych miast.

17

Trzecia edycja programu „Dom Kultury+“

Trzecia edycja programu, przeprowadzana obecnie we współpracy z Ministerstwem Kultury i

Dziedzictwa Narodowego oraz przedstawicielami Obywateli Kultury, realizowana jest według

metody oddolnej Bottom-up. Przez włączenie inicjatyw oddolnych możliwe jest zwiększenie

zaangażowania domów kultury, a realizowane działania są lepiej dopasowane do warunków życia

mieszkańców.

Podczas gdy w pierwszej części tej edycji przeanalizowano potrzeby i czynniki istotne dla zmian, to

w drugiej części przeprowadzono konkurs wśród ludności lokalnej na projekty kulturalne.

Realizacja projektów ma opierać się na poprzedzającej ją analizie. W działania zaangażowany jest

animator kultury, który pełni rolę wspierającą i doradczą. Przejmuje także funkcję mediatora,

ponieważ pośredniczy między różnymi zaangażowanymi partnerami. Trzecia edycja ma 150

beneficjentów. Wspomniana analiza finansowana jest w całości, a w samej realizacji projektu

należy uwzględnić 5% wkładu własnego. Statystyki zaprezentowane przez panią Jermacz na temat

tej edycji pokazują, że program dotarł łącznie do 80.000 osób, przy czym na wschodzie Polski,

szczególnie w województwie lubelskim, liczba beneficjentów znacznie się zwiększyła. Jakość

wniosków jednak obniżyła się na tyle, że należy przypuszczać, iż doświadczenia uczestników

poprzednich edycji nie zostały przekazane.

Więcej informacji na temat programu pod adresem: http://www.nck.pl/dom-kultury/

2.3 Nagroda w Dziedzinie Edukacji Kulturalnej Pełnomocnik/Pełnomocnika Rządu Federalnego ds.

Kultury i Mediów, organizowana przez Fundację Genshagen, zaprezentowana przez Christel

Hartmann-Fritsch

Christel Hartmann-Fritsch zaprezentowała Nagrodę w Dziedzinie Edukacji Kulturalnej

Pełnomocnik(a) Rządu Federalnego ds. Kultury i Mediów (niem. BKM-Preis für Kulturelle Bildung),

którą od 2009 roku wyróżniane są wybitne projekty promujące działania z zakresu kultury i sztuki.

Nagroda wspiera „działania upowszechniania kultury i sztuki o wyjątkowym znaczeniu

realizowane przez publiczne i prywatne instytucje kulturalne oraz inicjatywy obywatelskie”. Ma

zachęcić zarówno realizujących projekty, jak i ich sponsorów do poświęcenia uwagi kreatywnej

promocji kultury i sztuki. Reprezentowane są projekty ze wszystkich gatunków sztuki.

Dla Fundacji Genshagen, która corocznie organizuje wręczanie nagrody, wyróżnienie to jest

bardzo ważne, ponieważ pozwala uzyskać kompleksowy przegląd aktualnych projektów z zakresu

Edukacji Kulturalnej w Niemczech.

Wybór laureatów

Kryteriami wyboru są „siła innowacji, poziom artystyczny, możliwość zaadaptowania,

ukierunkowanie na grupy docelowe dotychczas mało reprezentowane, jakość pod względem

pedagogiki kultury i upowszechniania sztuki oraz potencjał dalszego rozwoju” – wyjaśniła pani

Hartmann-Fritsch. Nagradzane są projekty promujące kulturę i sztukę, przedsięwzięcia lub

odpowiednie sieci współpracy, które już wdrożono z sukcesem w praktyce i które ze względu na

ich ogólnoniemieckie znaczenie zasługują na docenienie przez Pełnomocnik Rządu Federalnego

http://www.nck.pl/dom-kultury/http://www.nck.pl/dom-kultury/

18

ds. Kultury i Mediów. Na wyróżnienie projektu decydujący wpływ mają wymienione poniżej cechy:

„modelowość i nowatorskość, ponadregionalny charakter projektu i ogólnoniemieckie

zainteresowanie projektem, eksperymentalne metody i ogólnoniemiecka sieć powiązań”. Pani

Hartmann-Fritsch wyjaśniła proces wyboru projektów: „Najpierw 50 instytucji uprawnionych do

składania propozycji zgłasza projekty spełniające kryteria i pochodzące z reprezentowanych przez

te instytucje regionów, dziedzin lub zrzeszeń. Jedna instytucja przedstawia średnio trzy

propozycje. Następnie są one badane przez niezależne, jury, w którego skład wchodzą eksperci z

instytucji Edukacji Kulturalnej, z niemieckich krajów związkowych, nadrzędnych zrzeszeń

komunalnych i instytucji naukowych.” Wybieranych jest dziesięć projektów, ze wskazaniem na

trzy projekty. Następnie rekomenduje się je Minister Stanu ds. Kultury i Mediów do wyróżnienia.

Przedstawiciele dziesięciu nominowanych projektów zapraszani są w dniu wręczenia nagrody do

Fundacji Genshagen.

Sympozjum „Sztuka upowszechniania – upowszechnianie sztuki”

Przyznanie Nagrody w Dziedzinie Edukacji Kulturalnej odbywa się w Fundacji Genshagen. Każdego

roku Fundacja organizuje sympozjum „Sztuka upowszechniania – upowszechnianie sztuki” jako

imprezę towarzyszącą wręczeniu nagrody. Obydwa wydarzenia są okazją do corocznych spotkań

w dużej grupie ekspertów, umożliwiają wymianę doświadczeń wśród twórców, ekspertów w

dziedzinie kultury i sztuki, reprezentantów instytucji kulturalnych i polityki kulturalnej. Oprócz

oferowanych wystąpień dostarczających nowych impulsów, prezentowanych przez prelegentów z

innych krajów europejskich, zaproszeni goście mogą poznać nominowane projekty w inspirującym

„Ogrodzie Impulsów”. Sympozjum jest również okazją do rozmów przedstawicieli projektów z

innymi uczestnikami spotkania na temat realizowanych działań, zastosowanych metod i modeli, a

także na temat przeszkód i niepowodzeń.

Wieczorem nagrodę wręcza Minister Stanu ds. Kultury prof. Monika Grütters. Każda z trzech

pierwszych nagród dotowana jest kwotą 20.000 euro, pozostałe nominowane projekty otrzymują

premię w wysokości 5.000 euro, będącą wyrazem uznania.

Zapewnienie trwałości – co pozostaje po przyznaniu nagrody?

Zaproszenie gości do Genshagen ma dla realizujących projekty i uczestników sympozjum

wymierny efekt „wartości dodanej” w postaci tworzenia sieci kontaktów, wymiany doświadczeń i

debat. Podczas sympozjum dyskutuje się o ideach, impulsach, metodach, a także o istotnych

barierach do pokonania na etapie przygotowań projektów lub w czasie ich realizacji. Każdego roku

nominowane projekty prezentowane są w wydawanej broszurze, a po sympozjum i wręczeniu

nagród sporządza się odpowiednią dokumentację. Reprezentanci nominowanych projektów

zapraszani są na imprezy poświęcone upowszechnianiu kultury i sztuki, na przykład na niniejszą

konferencję, podczas której mieli możliwość zaprezentowania się w bloku tematycznym „Nowe

miejsca kultury”.

Krytyka i podsumowanie

W ocenie pani Hartmann-Fritsch Nagroda w Dziedzinie Edukacji Kulturalnej jest wyróżniającym się

instrumentem dotowania i wspierania Edukacji Kulturalnej w Niemczech. Koordynacja działań

przez Fundację Genshagen, przede wszystkim organizacja obrad jury i następujący potem kontakt

19

z przedstawicielami dziesięciu wybranych projektów, umożliwia Fundacji „sejsmograficzne

wychwycenie” aktualnych tendencji w Edukacji Kulturalnej w bardzo wczesnym stadium ich

rozwoju oraz poddanie tych tendencji ostrożnej ocenie. Uzyskana wiedza wykorzystywana jest

następnie w różnych obszarach działań, które w ramach innych projektów realizowanych w

Fundacji koncentrują się na wspieraniu Edukacji Kulturalnej w Niemczech i w Europie. Dlatego

nagroda ta stanowi także pod każdym względem wartościowy program szkoleniowy dla

wszystkich osób zaangażowanych w dziedzinę Edukacji Kulturalnej, których punkty widzenia są

często bardzo różne i które potrzebują zróżnicowanego podejścia do tematu – w zależności od

wykonywanego zawodu, zajmowanego stanowiska i realizowanych zadań.

Zdaniem pani Hartmann-Fritsch pożądane byłoby położenie w gronie jury większego nacisku na

oceny i spojrzenia artystyczne, aby w przyszłości intensywniej uwydatnić potencjał sztuki. To

oczekiwanie ma związek z zasadniczym zadaniem Fundacji Genshagen skoncentrowanym na

rozwoju i upowszechnianiu transgranicznych francusko-niemieckich, polsko-niemieckich i

europejskich wymiarów Edukacji Kulturalnej. Z perspektywy partnerów francuskich zdziwienie

powoduje na przykład to, że w nominowanych projektach przeważa rzekomo element społeczny,

podczas gdy element artystyczny schodzi na dalszy plan. We Francji projekty poświęcone na

przykład dialogowi międzykulturowemu lub kulturze wspomnień jakiejś wioski przyporządkowuje

się do tzw. „éducation populaire“, czyli do działań ogólnooświatowych, które w żadnym wypadku

nie mogłyby być nominowane do nagrody odwołującej się do sztuki i w jej ramach finansowanej.

Uwidacznia się to w przyznawaniu francuskiego odpowiednika Nagrody w Dziedzinie Edukacji

Kulturalnej, mianowicie tak zwanej Nagrody dla Odważnych (Prix de l’audace“), która

organizowana jest przez prywatną fundację, a przekazywana osobiście przez prezydenta państwa.

Według pani Hartmann-Fritsch z pewnością bardzo ciekawe byłoby poszerzenie takiego

francusko-niemieckiego porównania o perspektywę polską, jeśli taką nagrodę zorganizowano by

także w Polsce i grupy jury z trzech państw nawiązałyby ze sobą kontakt. Można by wtedy

stworzyć w długiej perspektywie wspólnie forum dla projektów Edukacji Kulturalnej, których

źródłem jest sztuka i które wyrażają to w swoich metodach i prezentacjach. Przedsięwzięcie takie

miałoby charakter europejski. Warunkiem przy tym byłaby kwestia zaufania wśród sponsorów

publicznych i prywatnych w odniesieniu do możliwości i potencjału sztuki. Zdobycie tego zaufania

należy do ważnych zadań Fundacji Genshagen.

Więcej informacji na temat Nagrody w Dziedzinie Edukacji Kulturalnej pod adresem:

http://www.bundesregierung.de/Webs/Breg/DE/Bundesregierung/BeauftragtefuerKulturundMed

ien/kultur/kulturelleBildung/bkmPreis/_node.html

2.4 Program „Edukacja artystyczna, kulturalna, medialno-informacyjna“, zaprezentowany przez

Annę Wotlińską, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego Rzeczpospolitej Polskiej

(MKiDN)

Kiedy pojęcie edukacji uzupełnimy słowem „kulturalna”, to myślimy wtedy o bardzo szerokim polu

działania, o przedstawianiu kultury lub o zajmowaniu się kulturą, przeważnie poza szkołą i

http://www.bundesregierung.de/Webs/Breg/DE/Bundesregierung/BeauftragtefuerKulturundMedien/kultur/kulturelleBildung/bkmPreis/_node.htmlhttp://www.bundesregierung.de/Webs/Breg/DE/Bundesregierung/BeauftragtefuerKulturundMedien/kultur/kulturelleBildung/bkmPreis/_node.html

20

uzupełniająco względem szkoły. Jeśli dodatkowo pojęcie edukacja uzupełni się o słowa

„artystyczna” i „medialna”, to obejmie ono artystów i szkoły artystyczne, media elektroniczne i

proces przekazywania informacji. Tym wprowadzeniem do tematu Anna Wotlińska

zasygnalizowała, że przedstawiany przez nią program „Edukacja artystyczna, kulturalna, medialno-

informacyjna“ dotyczy wszystkich wskazanych obszarów.

Aktualne tendencje tematyczne

Początki omawianego programu sięgają 2005 roku i patrząc z dzisiejszej perspektywy, dostrzega

się, jak trudno z pozycji Warszawy stworzyć, a następnie rozwijać program obejmujący swoim

zasięgiem wszystkie regiony Polski, w których występują bardzo różne uwarunkowania

(gospodarcze) i które w różnym stopniu borykają się z niekorzystną sytuacją społeczną,

bezrobociem itp. W związku z tym program od 2005 roku musiał być stale modyfikowany, przy

czym konstruktywna krytyka stała się impulsem do pozytywnego rozwoju. Podczas rozpatrywania

wniosków w pierwszym roku uwidoczniło się, że spektrum tematów programu ujęto zbyt

obszernie. Obecnie rozważa się uruchomienie nowego programu, w którym docelowo wspierano

by działania laików i amatorów. Jak dotąd aspekt ten uwzględniany był w różnych programach.

Pojawiły się nowe tematy, takie jak „kapitał ludzki”, potencjał tkwiący w każdym człowieku.

Projekty kulturalne przedstawione w bloku tematycznym „Nowe miejsca na mapie kultury”

pokazują, że skoncentrowano się na tym, co lokalne, na bezpośrednim, osobistym kontakcie z

ludźmi. Edukacja Kulturalna powinna być dostosowana do lokalnych warunków i potrzeb. Z tego

powodu nie można jej narzucać z poziomu ministerstwa. Zamiast tego należy wspierać współpracę

partnerską między lokalnymi grupami.

Cele programu

Pani Wotlińska wskazała na wymienione niżej cele programu.

- Poprawa kompetencji kreatywnych i artystycznych ma być osiągnięta przez motywowanie do

współdziałania i eksperymentowania.

- Rozumienie kultury nie może być ograniczone do cokwartalnych wizyt w teatrze. Kultura

powinna stać się składnikiem ludzkiej egzystencji, częścią rzeczywistości życiowej, ponieważ jest

nieodzowna w rozwoju indywidualnym i społecznym.

- Inspiratorów inicjatyw kulturalnych należy motywować do poprawy jakościowej i do

niekonwencjonalnych działań artystycznych.

- Twórcy kultury powinni brać pod uwagę, dla kogo piszą, i pod tym kątem zmieniać także swoje

własne myślenie, swoją perspektywę. Edukacja Kulturalna nie obejmuje tylko samych działań

kulturotwórczych, lecz dotyczy również kształtowania osobowości, socjalizacji i aktywizacji

różnych grup społecznych.

Skuteczność, wydajność, zapewnienie trwałości

Po trzech latach po raz pierwszy przeprowadzono ewaluację programu. Pytano o wydajność,

stosunek nakładu pracy do wyników, skuteczność, osiągnięcie celów programu oraz o spójność i

trwałość, wyjaśniła pani Wotlińska.

W ewaluacji w 2012 roku wzięto także pod uwagę edukację medialną, którą potraktowano jako

sferę oddzieloną od Edukacji Kulturalnej. Analizę i ocenę perspektyw rozwojowych prowadzi się w

21

warunkach ciągłej wymiany z różnymi ośrodkami kulturalnymi. Współpraca poszczególnych

ośrodków kultury z organami administracji ma decydujące znaczenie dla funkcjonowania

programu.

Program od samego początku cieszy się dużą popularnością. Składano przeciętnie 950 wniosków

rocznie. Korzystają z niego w dużej mierze instytucje kulturalne samorządów i organizacje

pozarządowe. Te ostatnie cechuje szczególne bliski kontakt z miejscową ludnością. Dzięki

znajomości odpowiednich przepisów prawnych organizacje te są w stanie składać wnioski

zapewniające większą skuteczność.

Preferowane dziedziny sztuki wśród projektów Edukacji Kulturalnej programu uwidaczniają się

przede wszystkim w działaniach interdyscyplinarnych, teatralnych i muzycznych.

Przyszłość programu

Program musi nadal podlegać regularnej ewaluacji. Także samym wnioskodawcom sugeruje się

ewaluację ich działań i refleksję na temat tego, czy ich przedsięwzięcia odpowiadają duchowi

czasu, aktualnym tendencjom i potrzebom społeczeństwa. Współpraca nie powinna odbywać się

stale między tymi samymi podmiotami, w programie zakłada się pewną otwartość na nowych

partnerów.

Budżet wkrótce ma zostać zwiększony – zapowiedziała pani Wotlińska. Większą uwagę zwracać się

będzie na to, aby środki były udostępniane w sposób możliwie efektywny. Także lista wydatków

kwalifikowanych zostanie w przyszłości poszerzona. Procedura składania i weryfikacji wniosków

ma być bardziej przejrzysta. Otrzymujący dotacje powinni uzyskać więcej informacji i lepszą

opiekę, a autorzy projektów, których wnioski nie zostały zatwierdzone, mają w przyszłości uzyskać

możliwość dowiedzenia się, jakie były tego przyczyny i co mogli zrobić lepiej.

Więcej informacji uzyskać można pod adresem: http://www.nac.gov.pl/node/646

2.5 Komentarze dr. Karla Ermerta i Jerzego Moszkowicza

Komentarz dr. Karla Ermerta

Sztuka w komunikacji ze społeczeństwem

Pan Ermert rozpoczął swój komentarz mottem Federalnej Akademii Edukacji Kulturalnej w

Wolfenbüttel: „Akademia jest miejscem, w którym ze sztuki powstaje kultura”. Oznacza to, że

dzieło sztuki, które leży w sejfie, jest tylko potencjałem kulturowym, ale nie kulturą. Sztuka staje

się istotna dopiero wtedy, gdy czynimy z niej przedmiot komunikacji.

W przypadku przedstawionych polskich i niemieckich projektów i programów kulturę rozumie się

jako fenomen ściśle powiązany ze społeczeństwem. W projektach uwaga skupia się na funkcji

upowszechniania kultury i sztuki, polegającej na osiągnięciu edukacji przez kulturę, przez co

edukacja w kulturze odchodzi na dalszy plan.

Trudności w zazębianiu się struktur państwowych i inicjatyw obywatelskich

Obydwa niemieckie programy państwowe związane są ściśle z organizacjami obywatelskimi

działającymi w sferze kultury i sztuki. W przypadku Nagrody w Dziedzinie Edukacji Kulturalnej

http://www.nac.gov.pl/node/646

22

dotyczy to jury, a w przypadku programu „Kultura wzmacnia” zarządzania projektem, które

powierzono zrzeszeniom kulturalnym. Powiązania te nie wszędzie funkcjonowały bez zastrzeżeń.

Zrzeszeniom stawiano o wiele większe wymagania w porównaniu z tymi, jakich te organizacje się

spodziewały. Problematyczne okazały się nie tylko skomplikowane wytyczne państwowe, lecz

także niekompetencja osób odpowiedzialnych za administrowanie programem. Dla tych, do

których program miał dotrzeć, bariery napotykane podczas składania wniosków były zbyt duże.

Kolejne niepowodzenie we współgraniu społeczeństwa obywatelskiego i struktur państwowych

uwidacznia się w tym, że nie wyczerpano całkowitego budżetu programu „Kultura wzmacnia”.

Pani Bürvenich w odpowiedzi na zadane pytanie stwierdziła, że w pierwszym roku wydano tylko

70% pieniędzy, a w drugim roku również nie zdołano rozdysponować wszystkich środków.

Przyczyn takiego stanu dopatruje się w nadmiarze pracy do wykonania oraz w tym, że najpierw

należało stworzyć struktury programu. Powodem jest także zbyt wysoka suma pieniędzy: w

wyniku podziału 50 mln euro otrzymujemy dużą liczbę projektów o wartości 5-10.000 euro, dla

których procedura wnioskowania, administrowania i rozliczania jest łącznie bardzo czasochłonna.

Takiemu nakładowi pracy nie są w stanie podołać osoby, które w Edukacji Kulturalnej pracują

często nieodpłatnie. Pan Ermert skontrował, że przeciwnie – „kąski” są za małe i właśnie to

prowadzi do dużych nakładów w administrowaniu programem. Także okresy realizacji projektów

były przez długi czas zbyt krótkie. Pan Ermert podjął tym samym temat intensywnie omawiany w

sferze Edukacji Kulturalnej w Niemczech.

Komentarz Jerzego Moszkowicza

Finansowanie przez państwo Edukacji Kulturalnej w Polsce i w Niemczech

Istnienie nadmiaru środków na projekty kulturalne jest trudne do wyobrażenia z polskiej

perspektywy. Podczas gdy ogólnoniemiecki program „Kultura wzmacnia” udostępnił 230 mln euro

w ciągu pięciu lat, to w Polsce w tym czasie przeznaczono na Edukację Kulturalną około 20 mln

euro.

Jak wynika z oceny pana Moszkowicza, w Niemczech nie tylko zapewnia się więcej pieniędzy na

Edukację Kulturalną, lecz także więcej osób zadaje sobie trud refleksji nad kulturą.

Właściwość ministerstw i funkcja zrzeszeń w Niemczech

Istotną różnicę w polityce dotyczącej Edukacji Kulturalnej pan Moszkowicz dostrzega we

właściwościach: w Niemczech ministerstwo oświaty zajmuje się Edukacją Kulturalną w sferze

pozaszkolnej, w Polsce ministerstwo kultury organizuje Edukację Kulturalną także w szkołach, w

ramach programu nauczania. Polskie ministerstwo oświaty interesuje się Edukacją Kulturalną

tylko wtedy, gdy odbywa się ona w szkole, ale nawet tam ma się zawsze wrażenie, że usiłuje się

wypierać przedmioty związane z kulturą. Polskie ministerstwo kultury było długi czas zdania, że

ministerstwo oświaty jest organem właściwym w zakresie Edukacji Kulturalnej, stąd

odpowiedzialność przerzucano raz w jedną, a raz w drugą stronę. Dlatego tak istotne było

wprowadzenie w 2005 roku przez polskie ministerstwo kultury programu „Edukacja artystyczna,

kulturalna, medialno-informacyjna“, ponieważ dzięki temu po raz pierwszy od 1989 roku skupiono

się na wsparciu Edukacji Kulturalnej.

23

Interesująca dla uczestników z Polski jest także funkcja zrzeszeń i inicjatyw w Niemczech, które

tworzą poziom pośredniczący między ministerstwem a projektami. W Polsce tego typu działania

odbywają się w próżni między poziomem państwowym i instytucjonalnym po jednej stronie a

poziomem prywatnym po drugiej stronie. W Niemczech zrzeszenia zdają się wypełniać tę lukę.

Organizacjom tym są bliskie lokalne uwarunkowania, natomiast ministerstwa mogą jedynie

zobaczyć, co napisano we wniosku.

Składanie wniosków jako trening logicznego myślenia

W kwestii złożoności procedury udzielania wsparcia pan Moszkowicz skoncentrował się na

podkreśleniu pozytywnych efektów pisania wniosków: jest to trening logicznego myślenia i

rozważania treści, szczególnie w przypadku artystów, którzy mają wspaniałe wizje, a u których

występują problemy z realizacją tych wizji. Z drugiej strony tak samo problematyczne jest jednak

to, że są ludzie, którzy nie mają ani wizji, ani celów, ale wiedzą, jak należy pisać wnioski i jak

dotrzeć do dofinansowań.

Ocena polskich programów państwowych

Po 20 latach doświadczeń w zarządzaniu kulturą w Polsce pan Moszkowicz może tylko podkreślić

pozytywne aspekty polskich programów, szczególnie z uwagi na uwarunkowania historyczne. W

socjalistycznej Polsce domy kultury wszczepiono społeczeństwu sztucznie, a po 1989 roku trzeba

się było w tych ośrodkach zmierzyć z jakościowo poślednimi ofertami i złym stanem pomieszczeń.

Program „Dom Kultury+” jest zatem ważny, ponieważ szczególnie w mniejszych miastach i na

obszarach wiejskich konieczne są impulsy i inspiracje wychodzące z domów kultury. Także w

programie „Biblioteka+” podejmowane są starania o to, aby w każdej gminie była biblioteka, która

poza wypożyczaniem książek pełni funkcję centrum inspiracji i spotkań.

Program „Edukacja artystyczna, kulturalna, medialno-informacyjna“ polskiego ministerstwa

kultury jest pierwszym od 1989 roku przejrzystym programem polityki kulturalnej, w którym

uwaga skupia się na wspieraniu Edukacji Kulturalnej. Także organizacje pozarządowe, które w

Polsce rozwijają się bardzo szybko i intensywnie, mogą brać w nim udział i zabezpieczyć na jakiś

czas trwałość swojej działalności. Zarówno program operacyjny ministerstwa kultury, jak i

wieloletni program „Dom Kultury+” Narodowego Centrum Kultury są bardzo wartościowymi

inicjatywami dla polskiego społeczeństwa.

3. Dyskusja poświęcona tematom dnia, moderacja: dr Karl Ermert

3.1 Monitoring procesu

Monitoring procesu był dla pana Mauka (DanceArt-Performance) pozytywnym doświadczeniem

podczas realizacji jego projektów, szczególnie we współpracy ze szkołą jako instytucją, ponieważ

powstawały tam często rozbieżne oczekiwania. Poddaje on pod rozwagę, że zakończone

niepowodzeniem ubieganie się o dofinansowanie z programu „Kultura wzmacnia” byłoby może do

uniknięcia, gdyby zastosowano monitoring procesu. Uważa, że monitoring procesu jest pożądany

zarówno na początku i w trakcie realizacji projektu, jak i na etapie zapewnienia jego trwałości.

Także Stefan Schiller (KiEZ Hölzerner See) oczekiwałby lepszego wsparcia organizacyjno-

24

merytorycznego dla projektów. Nie otrzymał żadnych wyjaśnień, dlaczego jego wniosek został

odrzucony. Nie wskazano również, co należałoby zrobić, aby projekt otrzymał dofinansowanie.

Pani Bürvenich zaznaczyła, że w programie „Kultura wzmacnia” nie przewiduje się żadnej tego

rodzaju asysty dla lokalnych beneficjentów. Zrzeszenia uzyskujące wsparcie finansowe przejmują

jednak taką funkcję. Są one szczególnie zainteresowane powodzeniem lokalnych działań,

ponieważ zależy im na jakości Edukacji Kulturalnej, a także na wizerunku zrzeszenia z perspektywy

ministerstwa federalnego.

Spośród uczestników wypowiedziały się osoby oczekujące bardziej intensywnego wsparcia

organizacyjno-merytorycznego niż to, jakie są w stanie zapewnić zrzeszenia, ponieważ w pracy z

ludźmi z różnych dziedzin, posługującymi się różnymi językami bardzo często dochodzi do

nieporozumień i problemów. Konieczny byłby tutaj jakiś rodzaj coachingu lub zespół do spraw

rozwiązywania konfliktów. Sojusz partnerów różniących się od siebie wymaga mediacji.

Be van Vark (Tanztheater global) była zdania, że w ramach dofinansowania możliwe jest

wnioskowanie o środki na coacha.

Także Anna Jermacz podkreśliła konieczność udziału trenerów i coachów. W Polsce Narodowe

Centrum Kultury rozwiązało częściowo tę kwestię, oferując kurs na animatora kultury. Można

skorzystać z coachów działających w charakterze „Latających Animatorów Kultury” w ramach

stowarzyszenia „ę”.

3.2 Krytyka skomplikowanego systemu ubiegania się o dofinansowanie i rozliczenia projektów

Be van Vark dostrzega problem w tym, że system rozliczania wsparcia zniechęca wiele osób do

udziału w programie. Dzieje się tak szczególnie wtedy, gdy należy dodatkowo rozliczać diety.

Prof. dr Hanne Seitz (Wyższa Szkoła Zawodowa w Poczdamie) zajmuje się obecnie ekonomizacją

sektora edukacji i kultury. Jest w stanie zrozumieć, że do tego skomplikowanego systemu

potrzebni są trenerzy. Z drugiej jednak strony uważa, że jest to błędne podejście, ponieważ

oznacza jeszcze więcej biurokratyzacji i stworzenie nowego poziomu kontroli. Należy zredukować

ewaluację, zminimalizować procedury ubiegania się o dofinansowanie, ponieważ osoby działające

lokalnie nie powinny zajmować się „sztuką składania wniosków”, lecz treściami swoich projektów.

Anna Jermacz dostrzega wspólną polsko-niemiecką cechę w przypadku wspierania organizacji

pozarządowych i stowarzyszeń przez państwo. Osoby występujące w roli przedstawicieli państwa

są zobowiązane do przejrzystego rozdysponowania środków finansowych. Dlatego procedura

rozliczeń jest tak restryktywna i skomplikowana.

Dla pana Frąckowiaka jest zrozumiałe, iż w sytuacjach, gdy wypłacane są dotacje, należy

przestrzegać przepisów. Przepisy te muszą jednak iść z duchem czasu i być odpowiednio

modyfikowane. W ramach dofinansowań beneficjenci powinni być w stanie wykonać efektywną

pracę – w obecnych warunkach przeprowadzenie danego projektu jest wprawdzie zapewnione,

jednak jego kontynuacja i zapewnienie trwałości nie są możliwe. Pozytywnym przykładem jest

okupacja przestrzeni publicznej w Toruniu. Obydwa ośrodki kultury zdają się mieć bardzo dobre

lokalne oparcie. Jednak w większości przypadków tego rodzaju projekty kończą się szybciej, niż

można by się tego spodziewać. Ludzie muszą zmienić swoją świadomość w tym zakresie. System

dofinansowania powinno się wykorzystywać w taki sposób, aby wykraczać poza logikę, w której

25

działamy, i poza granice, które są nam wyznaczane. Ostatecznie system wparcia powinien być

wdrażany w celu nakłonienia instytucji do wykraczania poza ich dotychczasowe ramy działalności.

3.3 Krytyka opartego na dofinansowaniu projektów wspierania Edukacji Kulturalnej jako przeszkody

w zapewnieniu trwałości działań

Pani Seitz zadała pytanie, dlaczego wsparcie finansowe prowadzi „tak bardzo wszerz, a tak mało w

głąb” oraz czy w efekcie realizacji tej zasady rozproszenia należy oczekiwać efektywności i

trwałości lokalnych inicjatyw. Peter Henze również skrytykował to, że w Niemczech wszystko

odbywa się w oparciu o projekty. Niemiecka Rada ds. Kultury mówi o swego rodzaju „zarazie

projektowej“: nakład czasu na przygotowanie, stworzenie koncepcji, ewaluację i rozliczenie jest

większy niż merytoryczna praca w projekcie. Pan Henze stwierdził następnie, że jeśli istnieje już

jednomyślność w odniesieniu do istotności kultury społecznej, to należy zacząć opracowywać inne

podejścia – niezależnie od wsparcia finansowego uzyskiwanego dla przeprowadzenia projektów,

aby ostatecznie móc myśleć, planować i pracować długoterminowo i systematycznie.

Magdalena Wiażewicz (Sven Walter Institut, Berlin) skierowała pytanie do pani Bürvenich,

dlaczego w zakresie pracy z młodzieżą znajdującą się w niekorzystnej sytuacji społecznej nie

dotuje się kosztów osobowych. Z tego powodu działania mogą być realizowane jedynie na bazie

honorariów i projektów. Należy zadać sobie pytanie, dlaczego program zaplanowano na tak krótki

okres, mimo że ma on przecież pełnić bardzo trwałą funkcję społeczną. Jest to szczególnie ważne,

kiedy mamy do czynienia z grupą docelową potrzebującą osób z autorytetem, na których

obecność można przez długi czas liczyć.

3.4 Sytuacja domów kultury w Polsce

Bożenna Dydek (Dom Kultury Zacisze, Warszawa) odniosła się do wypowiedzi pana Moszkowicza,

stwierdzając, że samorządowe domy kultury ciągle jeszcze cieszą się złą sławą. Jej dom kultury

otrzymuje jedynie środki z jednego z funduszy UE – Urząd Miejski w Warszawie nie przekazuje

domom kultury żadnych dodatkowych pieniędzy. Instytucje kultury w samorządach lokalnych są

do tego stopnia kiepsko finansowane, że starcza im środków jedynie na przetrwanie. Kreatywność

i innowacje są w takich warunkach prawie niemożliwe.

Pan Moszkowicz podkreślił, że w swoim komentarzu porównał aktualną sytuację domów kultury z

sytuacją w przeszłości. Każda gmina w Polsce miała dom kultury, z którego działaniem wiązały i

wiążą się koszty. Spojrzenie na statystykę pokazało, że podział wniosków na regiony w programie

„Dom Kultury+” jest różny w poszczególnych edycjach i ostatecznie się bilansuje. Wiele domów

kultury rozwinęło się.

4. Osoby i instytucje zaangażowane w Edukację Kulturalną i upowszechnianie kultury i

sztuki – innowacyjne zmiany

Po uzyskaniu wglądu w inicjatywy obywatelskie i programy państwowe w kolejnym bloku

tematycznym zajęto się bardziej ogólnie osobami i instytucjami, które kształtują obecnie

26

kulturalną działalność edukacyjną. Brano przy tym pod uwagę tendencje, impulsy i specyfikę w

Polsce i w Niemczech.

Prof. dr Hanne Seitz przedstawiła dwa aktualne przykłady, którym nadała wspólny tytuł „Gesty

zaniechania” i apelowała o praktykę bycia widzem i przyglądania się.

Dr Zofia Dworakowska wyjaśniła następnie różne znaczenia i pojęcia stosowane w Edukacji

Kulturalnej oraz na podstawie licznych przykładów naświetliła aktualne trendy i tendencje w

Polsce.

4.1 Sztuka bycia widzem – orędowanie za praktyką zaniedbywaną w Edukacji Kulturalnej1.

Autoryzowany wykład prof. dr Hanne Seitz, Wyższa Szkoła Zawodowa w Poczdamie

O byciu widzem

Jeden osioł długowłosy i grupa performerów gościła na Festiwalu Live Art 2013 w Hamburgu.

Poruszają się w surowej przestrzeni scenicznej pozbawionej dekoracji w ośrodku sztuki

Kampnagel, przystają, ciągle zmieniają miejsce. Wspomniany osioł, którego bajki przedstawiają

nam jako uparte i leniwe, a jednak nad wyraz łagodne stworzenie, w „Baltazarze”, czyli

choreografii autorstwa Maximiliana Haasa i Davida Webera-Krebsa, pełni rolę „aktora – nie-

człowieka”, w tej samej randze co pozostali performerzy. Mimo wszelkich prób spotkania z osłem

jak równy z równym nie dochodzi do konfrontacji na tym samym poziomie – chociażby ze względu

na fakt, że osioł w ogóle nie mógłby zdecydować się na inny poziom niż jego własny. Raz prawie

„zaczepia się” o pięty przemieszczających się performerów