SVET MRTVIH-GROBNICA I SHVATANJE O ZAGROBNOM ŽIVOTU U STAROM EGIPTU

Ideja o tome gde će pokojnik boraviti po smrti (među zvezdama, u samoj grobnici, u pratnji boga sunca ili u carstvu boga Ozirisa) međusobno su se preplitale, ali se nisu isključivale.Najvećim delom se mogu prepoznati u opremi, dekoraciji i svakako u tekstovima koje nalazimo u grobnicama i to ne samo kraljevskim već i u privatnim grobnicama.Ne manje važno je da Egipćani teže da se slobodno kreću, ulaze i izlaze u grobnicu, što je bilo moguće zahvaljujući duši koja je mogla da menja mesto.Carstvo mrtvih-u samoj grobnici.Carstvo mrtvih među zvezdama (oko zvezde severnjače, odnosno one zvezde koje su tokom cele godine vidljive ).Tkz. kanali za ventilaciju-da bi se duša pokojnika uputila ka zvezdama i da bi postala zvezda.Carstvo mrtvih boga sunca-nije svima namenjeno, pre svega je namenjeno vladaru.Zapad-mesto između živih i mrtvih.Carstvo mrtvih boga Ozirisa-najmlađe verovanje.Važnu ulogu u shvatanju o zagrobnom životu ima splav.

KOMPONENTE BIĆA

Egipćani su verovali da je svaki čovek sastavljen iz šest delova- tela (khet), imena (ren), senke (swt) i tri duše (ka, ba, ah)Komponente egipatskog koncepta duše-Nisu podudarne sa našim shvatanjima duha i duše, za Ba i Ah, možemo reći da se delimično podudaraju sa našim shvatanjima pojma duha, duše

Ka

Poseduje je kralj, bogovi, privatna lica.Hijeroglifska oznaka-znak su dve podignute ruke.Likovni prikaz Ka-samo kod kralja.Obični ljudi imaju samo jedno Ka, a kraljevi mogu imati više Ka.Prikaz Ka-hijeroglifska oznaka na glavi, brada napred povijena (kao kod bogova).Po mitu je bog Hnum, u istom momentu na grnčarskom točku stvorio i čoveka i njegov Ka.O prirodi Ka, postoje različita tumačenja.Ka je životni element, energija, usmerava na akciju, u sebi čuva sve ljudske osobine,to je ritualna snaga, besmrtna snaga čoveka, koja traži materijalnu podlogu-to je mumija, skulptura, reljef ili samo ime pokojnika, njemu se daju darovi, žrtve.Štiti od lošeg ponašanja i iskustva ( ‘‘zaštitnički duh ’’ ).Ka je neraskidivo (telesno) vezana za čoveka, ne napušta ga posle smrti.Biće koje se slobodno kreće po carstvu mrtvih Rea i Ozirisa.Po smrti, jedino ljudski lik može biti stan Ka.Ka sadrži životnu snagu, prima žrtvene darove.Ka prelazi sa onog na ovaj svet prilikom praznika da bi se srelo sa svojim srodnicima.Kao svoj stan, Ka može izabrati mumiju, statuu, dvodimenzionalne predtave pokojnika.Kuće Ka (prostorije) za statue uz grobnice, u kojima su postavljene statue pokojnika zovu se sluge Ka -Hen Ka.To je

1

sveštenik koji obavlja obred, sveštenik mrtvih koji brine o pokojniku, obavlja dnevne i praznične rituale, prinisi hranu.Sluge Ka se po pravilu nasleđuju radi održanja kulta, to su mahom najstariji sinovi, ali mogu biti i drugi, npr.oni koji rade po ugovoru.

Ba

Ba se svuda kreće, nije vezana za telo.Hijeroglifska oznaka se crta u obliku rode (perje na grudima; pero visi napočetku grudi).Od novog carstva, lik Ba je ptica sa telom sokola, ljudskom glavom i rukama.Značenje reči Ba-prvo znači zvezde na nebu i različite anonimne pojave božanstava.Ba prvo ne označava dušu, već samo božansku silu.Ona je nematerijalna.Od kraja starog carstva, postaje nosilac neprolazne snage u čoveku, slično našem pojmu duše.Promena značenja Ba-verovatno veza sa carstvom mrtvih među zvezdama (umrli putuje preko neba u obliku ptice, posebno kao soko).Od srednjeg carstva, promena shvatanja šta je Ba i pravac kretanja Ba.Prvo Ba, leti kao ptica po zvezdama, sada leti iz grobnice u svet živih (prelaz sa ovog na onaj svet se odigrava u grobnici), u novom carstvu su česti prikazi Ba izvan grobnice, ali u njenoj blizini, jer Ba noć provodi uz mumiju.Ba ima potpunu slobodu kretanja, uzima svaki oblik koji želi, ima fizičke sposobnosti (jede, pije, pari se).Rasprava čoveka sa Ba-tekst iz srednjeg carstva;rasprava o smislu Ba kao alter ega osobe koja vodi dijalog;tekst potvrđuje da Ba postoji i za vreme života.Pre novog carstva, nema likovnih prikaza koje bi se sa sigurnošću mogle identifikovati kao Ba.

Ah

Označava duha koji se po smrti oslobađa od tela i ide na nebo.Hijeroglifska oznaka je ibis sa ćubom.Već u rano doba, pokojnik želi da bude Ah i da na nebu živi kao Ah.U tekstovima piramida se kaže da Ah pripada nebesima a leš zemlji.Vezan za rane predstave o carstvu mrtvih među zvezdama.Može delovati na ovom svetu-u starije doba Ah štiti grobnicu.Kako u srednjem carstvu sve više na značenju dobija verovanje u Ba dušu, Ah sve više postaje duh umrlog, utvara.U novom carstvu, Ah je opasno biće kome treba ugoditi, jer može naneti zlo svake vrste, njoj su upućena pisma mrtvima (primer-na jednoj vazi je napisano pismo izvesnom Ahu, brat se obraća za pomoć).

Ime (ren)

Virtualni deo neke osobe (bog, kralj, privatna lica).Osoba može imati više imena, to su različiti aspekti ličnosti, jer je ime snaga, osobito kod kralja, koji ima najmanje 5 prestonih imena, a neka imena menja tokom svoje vladavine, jer su to programska

2

imena.Promena imena se obično vezuje za promene u administraciji ili religioznoj politici vladara.Bogovi isto imaju više imena za svoje različite aspekte, imaju i tajna imena što znači da ovladavaju nečim.U tekstovima piramida, pokojnik prilikom prelaska preko reke, kaže splavaru da nabroji delove splava (iso važi i za sve ostalo).Ime pokojnika je neophodno da bude zapamćeno i izgovarano.Neki pogrebni tekstovi, prizivaju prolaznike i posetioce da izgovore ime.Bez imena nije mogao biti prepoznat.Oni koji obezbede ispisivanje teksta na posmrtnom spomeniku svog rođaka, ističu da su učinili da njegovo ime živi.Neprijatelje često nazivaju omalovažavajućim epitetima i tako čine da im ime ostane neizgovoreno, ne pominju njihovo pravo ime, time ih drže na distanci a njihova moć je manja.Uništenje imena neke osobe, znači da je osoba lišena moći i večnog postojanja, npr. brisanje imena nekih kraljeva sa spomenika ili izostavljanje sa liste kraljevskih predaka.Običaj ritualnog uništavanja neprijatelja-imena neprijatelja, opasnih životinja, stranaca, ispisivanih na figurinama i drugim predmetima se ritualno uništavaju. Imenovana opasna bića su time ostajala bez svojih moći.Kao primer može da nam posluži Ramzesovo prepravljanje sfingi iz 12 dinastije.

Senka (šut)

Senka ili šut, smatrana je za fizičko biće koje poseduju i ljudska bića i neživi predmeti.Metafora senke-kao zaštita je proistekla nesumljivo iz odlika klime i ona je zaštita od vreline, ali i zaštita boga ili kralja.Biti u nečijoj senci, kod Egipćana znači biti u nečijoj zaštiti.Senka je istovremeno smatrana i sastavnim delom neke osobe, ali je i zasebni način bitisanja.Prikaz nekog boga na hramu ponekada je nazivan ‘‘senka boga tog i tog…’’.Najviše podataka imamo iz tekstova o zagrobnom životu, ne toliko iz drigih funerarnih tekstova.Prvi pouzdani pomen imamo u tekstovima kovčega, najčešće sa pomenom Ba iz srednjeg carstva.Neki tekstovi mogu navesti na zaključak da su Ba i senka bili delovi iste celine, a po nekim drugim tekstovima su različita bića.Senka se kreće, posmatrana je kao način bitsvovanja, po smrti se vraća u mumiju.

Mumija, mumificiranje

U procesu mumifikacije se ogleda ideja o zagrobnom životu.Egipćani su verovali da zagrobni život zavisi od očuvanja tela, gde boravi Ka.Očuvano telo je bilo preduslov da pokojnik može da nastavi život na drugom svetu.Egipćani su se bojali da ostanu bez tela, zato su tražili zamene za telo koje su mogle magijski da zamene pokojnika na drugom svetu.Pored skulpture, to su bile i dvodimenzionalne predstave za telo (prikaz pokojnika, prikaz mumije). Već u praistoriji je uočeno da se telo ukopavalo u vreo pesak koji sadrži natron.Time se telo prirodno isušivalo.Prirodno sušenje usporava raspad mekih tkiva.Nisu sahranjivali mrtve na plodnom zemljištu, već na rubu pustinje.Svako raširenije umotavanje tela u kožu ili asuru, polaganje u kovčeg kao i sve složenija grobna arhitektura, oblaganje zidova jame ćerpičem i kasnija izgradnja grobnica od kamena, isključuju dodir tela sa peskom a raspadanje tela je ubrzano.Prvi korak ka pripremi i očuvanju tela-umotavanje

3

u više slojeva tkanine kao i umetanje jastučnica u te tkanine (imitacija mišića), a potom potapanje u smolu (kada očvrsne, smola je čvrsta masa).Bitno je bilo sačuvati oblik tela, a primetni su pokušaji oblikovanja crta lica.Indirektni pokušaji-prvi pokušaji očuvanja oblika tela.Krajem 3 ili početkom 4 dinastije, počinje uklanjanje unutrašnjih organa, što ne znači da ih odbacuju, već ih zasebno čuvaju u blizini tela.Nema direktnih nalaza za to.Recepijenti za organe su prvo smeštani u niše (umotavani u 4 zavežnja ili stavljani u posebne recepijente).U 4 dinastiji, postoje posebni recipijenti za unutrašnje organe.Vađenje unutrašnjih organa je prethodilo procesu mumifikacije.Vađeni su jetra, pluća, želudac i creva.Oni su balsamovani i stavljani u tkz. kanopske posude.Tokom starog carstva, kanopske posude su obične četvrtaste kutije, u srednjem carstvu poklopci su u obliku glave pokojnika, a potom dobijaju oblike četiri Horusova sina, koji su i zaštitnici ovih organa:

Amseti – štiti jetru, njegova zaštitnica je Izida; prikaz-ljudski; orijentacija-jug Duamutef – štiti želudac, zaštitnica Neit; prikaz-šakal; orijetacija-istok Hapi – štiti pluća, zaštitnica Neftis; prikaz-babun; orijentacija-sever Kebehsenuef – štiti creva, zaštitnica Serket; prikaz-soko; orijetacija-zapad.

Tokom starog carstva, nema većeg napretka u očuvanju mekih tkiva, tkanina se i dalje potapa u smolu a potom i u gips.Posebno su umotavani svi udovi zasebno, prsti, polni organi, a crte lica se oblikuju.Tkz. štuko ili platnene mumije iz 5 i 6 dinastijeZa period starog carstva, tipične su i zasebno rađene gipsane maske, po stilu idealizovane (posmrtne maske).Položaj tela-do 4 dinastije preovlađuje zgrčeni položaj, na bok, a od 4 dinastije dolazi do bitne promene kada naglo raste broj opruženih tela i to prvo kod pripadnika najviših slojeva društva, a potom se širi i na niže slojeve.U srednjem carstvu, ekonomsko i političko jačanje srednje klase, vodi do širenja tehnike balsamovanja na viši krug društva, ali je kvalitet balsamovanja nejednak što govori o različitom imovinskom stanju.Prvi put se javlja uklanjanje (odbacivanje) mozga.U novom carstvu je postignut značajan napredak u usavršavanju tehnike mumificiranja.Tehnike koje su korišćene u novom carstvu, slične su onima koje je opisao Herodot.Herodot govori o 40 dana trajanja procesa, a moglo je biti ili duže ili kraće (za siromašne), čak i do 120 dana ponekada, inače je trajao do 70 dana.50 dana je više nego dovoljno za odlično mumificiranje.Unutrašnji organi su mogli, ali nisu morali biti uklanjani, ali su uvek sahranjivani sa mumijom.I u novom carstvu imamo kanopske posude.Srce je uvek ostavljano na svom mestu, jer je ono bilo sedište inteligencije i životne snage (merenje duše je merenje srca pred bogom Ozirisom), srce je to koje utiče na moralno ponašanje.Iznad srca se prilikom umotavanja postavlja amulet u vidu skarabeja u obliku srca sa tekstom, mahom neki iz Knjige mrtvih, da bi svedočio o pokojniku na onom svetu.Amuleti su stavljani da bi zaštitili mumiju.Umotavan je i svitak sa tekstom iz Knjige mrtvih, između nogu ili ispod jedne od ruku.Mozak je uvek odstranjivan i odbacivan.Krajem istorijskog perioda sve češće se koristi crni bitumen jer je dobar konzervans, a umesto skupocenih smola .Upravo ovoj inovaciji dugujemo reč mumija koja je persijska reč za bitumen ’’mum’’ i preko arapske varijante ’’mumiya’’ je nama poznata.Mumificiranje nije bilo

4

puka zanatska veština jer to nije bio cilj, već telo treba da magijskim sredstvima bude stan duše.Različite ritualne radnje su obavljane u određenim fazama procesa konzerviranja tela.Izvori o mumificiranju-egipatski izvori-papirusi iz grčko rimskog doba (papirus Bulaq 3 iz Kaira i papirus 158 iz Luvra) koji su verovatno kopije starijih tekstova.Nemamo likovne predstave koje bi ukazale na sve faze mumifikacije (dekoracije grobnica, kanopske posude, vinjete na nekim kovčezima).Vinjete uz poglavlje Knjige mrtvih, prikazuju Anubisa uz mumiju.Anubis je zaštitnik mumifikacije.Vinjete su preuzete za dekoraciju grobnica.Egipatski naziv za mumifikaciju je vabet, što znači čisto mesto, mesto pročišćenja.Označava i mesto gde se odvija mumifikacija.Sam proces mumifikacije je smatran opasnim, nečistim i zato se prostorno izdvaja.Zato su vabeti postavljani u blizini neke grobnice, uz nekropolu ili uz hramovski kompleks.Vabet prati niz ritualnih radnji, najvažniji je onaj obred koji se ne obavlja u vabetu, već ispred same grobnice, a to je obred otvaranja usta koji predstavlja poslednji čin pred sahranjivanje mumije u grobnu odaju.Mumija je uspravljana ispred grobnice a obred se obavlja posebnim instrumentom u vidu bradve, sveštenik sen dodiruje usta, ruke i noge mumije (čime je mumija sposobna da prima hranu, kult i sve ostale).Obred se obavlja i u grobnici gde sveštenik dodiruje instrumentom sve prikaze samog pokojnika kao i druge predstave u samoj grobnici-statue, dvodimenzionalne predstave, odnosno obred se obavlja na svemu što je u grobnici.Obred otvaranja usta predstavlja otvaranje, oživljavanje svih čula, obnavlja život mumije i sredstva pokojnika.Prednja noga govečeta se prinosi licu.Nekoliko osoba je uključeno u proces mumifikacije:Rezač – otvara trbušnu šupljinu, vadi organe, oni su nečisti, bili su pripadnici najnižeg sloja društva.Pisar – nadzire rad.Balsamer – izvodi ritualne radnje, umotava telo u zavoje, nadzire sve faze, prilikom obavljanja rituala nosi masku Anubisa.Balsameri su bili specijalizovani sveštenici, verovatno usko vezani za lekare.Funkcija balsamera je pretežno bila nasledna, oni su ti koji zapošljavaju zanatlije koji izrađuju kovčege, drvene figurine, itd.Pomoćni radnici – za pranje tela i slično

OBLICI KOMUNIKACIJE SA MRTVIMA

Obraćanje živima

Grobna stela Amenemheta, iz doba Amenemheta II, 12 dinastija.Vlasnik ove stele je Amenemhet, poziva žive da nešto učine, na kraju stele je ispisano ime vlasnika stela i ime njegove žene.Prikaz vlasnika-jedna ruka podignuta, time privlači pažnju, vidi se da govori, vlasnik i njegova žene sede na stolici.U kartušu je u prvoj liniji teksta na steli, napisano ime faraona Amenemheta

5

Pisma mrtvima

Staro i srednje carstvo-međž dokument.Glagol reći u uvodu, zatim čuti u tekstu.Značaj oralnog aspekta i tradicije.Razlika u načinu obraćanja u različitim periodima.Prenos zvaničnih pisama-glasnici.Prenos privatnih pisama-prijatelji, poznanici, stranci.Vrste pisama-kraljevski dekreti, vojničke depeče, izveštaji činovnika, pisma mrtvima.Pisma mrtvima od 6-21 dinastije, najviše potiče iz starog carstva i I međuperioda, ali je njihov broj svega 15, geografski su raštrkana.Pisana na papirusu, platnu, stelama, posudama, ostrakonima.Ideološka pozadina pisama-mrtvi kao deo živih.Sposobnost mrtvih za pozitivna i negativna dela.Da se umilostivi i odobrovolje mrtvi, odnosno njihova duša Ah.Komunikacija sa mrtvima-molbe za pomoć i zaštitu.Pisma su počinjala obraćanjem, potom slede standardni pozdrav, pohvala pokojniku ili podsećanje šta je za njega učinjeno ( da ne bi odbio da pomogne ), izjave o zlu koje je urađeno piscu, molba za pomoć.Grob iz Qau-pismo sina roditeljima, na posudi, kasno staro carstvo ili I međuperiod.Grobnica iu Huu (Hut, Hut-Sekheu), kasno staro carstvo ili I međuperiod, udovica piše pismo mužu.Keramička posuda sa tekstom ispisanim u 8 redova, pismo pokojnom bratu, I međuperiod.Pismo za Ankhiri, iz novog carstva, iz grobnive u Sakari,19 dinastija.Papirus sa pismom i statueta žene kojoj je pismo upućeno.Pismo je napisao njen muž tri godine nakon njene smrti.Pismo je napisano hijeratskim pismom i to na obe strane papirusa.Statua žene Ankiri je rađena od drveta koje je oslikano.

Kult predaka-Kult predaka u kraljevskoj sferi

Paralela sa kultom predaka u kraljevskoj sferi (ovo se mora posmatrati sa oprezom; kod kraljeva su ideološki razlozi jasni, kralj kao potomak božanstva, kao živi bog na zemlji, a njegovi prethodnici su istog božanskog porekla, otac bog, majka zemaljskog porekla).Kraljevske liste predstavljaju manifestaciju kulta predaka kod vladara, to su liste predaka.Hramovi Setija I i Ramzesa II-likovna predstava Setija I sa Ramzesom (prikaz predaka kroz imena).

Kult predaka u privatnoj sferi

Stele predaka-Stela iz Amarne, 18 dinastija, oslikana na drvenoj podlozi.Kapela za posmrtni kult Anija iz Deir el Medine, 19 dinastija-privatni aspekt religije; Medina je radničko naselje osnovano u 18 dinastiji; visok kvalitet izrade; stela je u obliku grobnice (grobnice ovog perioda, 19 dinastije i to privatne, različite su od prethodnih, delom su ukopane u stenu, ispred grobnice je mala kapela, a na vrhu je jedna mala piramida, ulaz na toj građevini je tamo gde je piramida).Stela sa bistama predaka iz doba Ramzeida, verovatno potiče iz Medine-kombinacija stele i biste, u donjem delu je

6

figura koja odaje poštovanje bistama koje su u gornjem delu.Stele iz Abidosa-Brojnije su od srednjeg carstva; Abidos je bio kultni centar Ozirisa i mesto hodočašća (da bi ostavili stelu i time večno bili prisutni).Od srednjeg carstva imamo prikaze samog pokojnika sa bogovima i kao opšta pojava, javljaju se prikazi šire familije, a osim članova porodice i prikaze drugih osoba koje nisu u srodstvu.Po tipologiji, Abidos stele se dele u dosta grupa, različitog su oblika, kvadratne, sa lunetom u gornjem delu, itd.U nekim slučajevima, reč je o kapeli (grupa stela), čija je dekoracija ista kao u grobnicama, što je i dokazao Simpson.Simpson je izvršio analizu stela.Ukazao je na povezanost stela u grupe, čak i do 15 stela u jednoj grupi.Za dekoraciju nekih stela se može reći da predstavljaju čitavu grobnicu u malom.

PRILOZI I OPREMA GROBNICE

Grobnica je mesto komunikacije pokojnika sa onostranim, mesto koje deli jedan od drugog sveta, stan pokojnika na izvestan način, koje sadrži ili u koji se donosi sve što obezbeđuje zadovoljenje potreba pokojnika na drugom svetu.Grobnica je istovremeno i mesto posmrtnog kulta vlasnika grobnice i eventualno drugih članova njegove porodice, a u nekim periodima i šireg domaćinstva.Grob(nica) obezbeđuje zaštitu tela.Telo bilo mumificirano ili prikazi pokojnika su neophodni za Ka.To je i kultno mesto (šireg domaćinstva od srednjeg carstva, ali još i u starom carstvu-vlasnik i njegova žena ili još neko).Osnovne potrebe pokojnika se zadovoljavaju dnevnim i trajnim prilozima.Dnevni se prinose u okviru dnevno obavljanog posmrtnog kulta a trajni predstavljaju inventar grobnice, odnosne grobne priloge.Potrebe pokojnika se mogu zadovoljiti na više načina i po pravilu istovremeno: konkretnim prilozima, predstava pokojnika za žrtvenim stolom-tkz.scena obeda, predstavljanje ili imenovanje priloga u tkz.žrtvenim listama, prikaz priloga u okviru scena u dekoraciji grobnica, modeli priloga.Obezbeđivanje održavanja kulta se može ostvariti i na magijski način i to pomoću prikaza kulta i neophodnih predmeta, modelima kultnog prostora i predmeta.

Grobni prilozi

Hrana-smokve, sušena riba, razne vrste mesa, hleb ( iz grobnice u Tebi, iz 18 dinastije, nađena je hrana zajedno sa poličicom) , zdele od kalcita, tkanina, odeća (pregače, ogrtači, itd), perike, konkretni predmeti, npr.ogledala, nakit (ogrlice, amuleti, itd, pored pravog nakita, nalaženi su i modeli nakita koji se prepoznaju po tome što nemaju kopče, nameštaj-kao delovi nameštaja, tako i čitave opreme za sobu, i korpe i kovčežići ( iz grobnice Hetepheres, Keopsove majke, iz 4 dinastije, otkrivena je čitava oprema za sobu; iz novog carstva potiče nalaz spavaće sobe-mali krevet, podupirač za glavu, postolje za keramičku statuu, mala kutija, itd).

Scena obeda (pokojnik za žrtvenim stolom)

7

Pojava ovih scena, počev od 2 dinastije.Primer-scena iz Sakare-pokojnik sedi za stolom, na stolu razni darovi (hleb, meso, guske) i tamnjan (za obavljanje kulta).Ove predstave se javljaju i na lažnim vratima.

Žrtvene liste

To su zapravo liste priloga (prilozi nisu žrtve).Javljaju se počev od 2 dinastije, do 4 dinastije ove liste se sastoje iz inventarnog I ritualnog dela.Sadržaj liste čine: hrana (žitarice, meso), piće (vino, mleko, pivo), tkanine, odeća ( i sandale), nakit, posude, tamnjan i drugo neophodno za kult, kamene posude, nameštaj, oruđe i drugo.Neki od navedenih se javljaju na oba dela liste.Počev od 5 dinastije, liste sadrže samo ritualni deo (nem anameštaja, oruđa, odnosno nema onoga čega nema u ritualu)-Primeri-žrtvena lista Vepemenfereta iz 4 dinastije; lista Rahotepa iz 4 dinastije, iz Medine, složenija, sadrži više predmeta.

Prikazivanje priloga u dekoraciji grobnice

prikaz donošenja grobnih priloga (prikaz iz grobnice Meriba).

prikaz proizvodnje, pribavljanja ili pripreme priloga ( žitarice- životinje nose seme žitarica, goveče ili koze teraju preko polja, čime se seme nabija u zemlju, žetva, tovar žita.prikazi lova na ptice.prikazi ribolova-ribe ne spadaju u hranu koja se spominje u žrtvenim listama, ima prikaza ribolovai kako se suši riba, otkriveni su i nalazi sušene ribe u grobovima, moguće je da ribu ne daju pokojnicima, jer je riba bila ’’prosta ’’ hrana; prikazi branja voća; prikaz Nefera i Kahai-a iz starog carstva-prikaz seče drveća, obrade stabala, ustvari prikaz zanatske radionice, ali iako ovaj prikaz ilustruje svakodnevni život, ima funkciju zagrobnog života, jer posle obrade, izrade dasaka, sledi i izrada kovčega (još i kreveta i slično)prikazivanje magacina (prikaz iz Mehuove grobnice, 6 dinastija)

U srednjem carstvu, prilozi se prikazuju i na unutrašnjim stranama kovčega.To su tkz. frizovi objekata ( sarkofag Init iz 12 dinastije-prikaz sandala u podnožju kovčega u južnom delu; ogledalo; minjaturna harfa).

Modeli priloga

Zamenjuju ono što je potrebno, rađeni od kamena, drveta, zemlje, u potpunosti mogu imitirati posudu.Primer-nalazi modela očerupanih gusaka (guske se nalaze u žrtvenim listama, model rađen od kamena, čime je obezbeđeno da kult traje večno).

8

Predmeti za kult

Posude za ritualno pranje, raznog oblika, posude sa piskom, posude bez vrata služile za pranje ruku, u njima je voda mešana sa natronom.

Kuća Ka (Kuća za dušu)

Keramički modeli, modeli kuće kao kuće pokojnika ( peći za hleb, posude, hrana ), sve ono što je obuhvaćeno ispred grobnice ( na fasadu s enaslanja zgrada gde se obavlja kult) ali može biti i unutra.

ZIDNA DEKORACIJA GROBNICA

Osnovu dekoracije grobnice čine:zidna dekoracija, skulptura, žrtveni sto/ploča.Žrtveni sto se postavlja ispred lažnih vrata u vidu postolja (u doba Ptolomeja, nekada i postolje može biti ukrašeno).Lažna vrata su u starom carstvu bitan deo dekoracije grobnice.Lažna vrata predstavljaju granično mesto odakle pokojnik izlazi na ovaj svet i ponovo se vraća na onaj svet.Primeri-Heneni, Mehu, Iteti iz 6 dinastije; Wenšet, prelaz iz 4 u 5 dinastiju; Nefer i Ka-hai iz sredine 5 dinastije.Dekoracija grobnice treba da magijskim sredstvima obezbedi preduslove za zagrobni život, osnovne potrebe su: zamena za telo, materijalne potrebe pokojnika na drugom svetu, dnevni kult za pokojnika, nematerijalne potrebe pokojnika na drugom svetu, sahrana pokojnika i kultne radnje vezane za sve faze sahrane.Dekoracija jedne grobnice ne mora da obuhvata sve grupe tema, niti su izbor i broj scena iz pojedinih grupa tema iste u svim periodimaRazlike tema između kraljevskih i privatnih grobnica, postoje teme koje nikada neće biti preuzete iz kraljevskih grobnica, kao što je predstava Sed svečanosti.U privatnim grobnicama, to su scene vezane za zadovoljenje osnovnih potreba pokojnika, scene vezane za prelazak sa jednog na drugi svet ( po značenju i funkciji za pokojnika, mada su same teme često naizgled teme iz svakodnevnoh života koj eimaju veze sa zagrobnim životom).U kraljevskim grobnicama, do novog carstva osim tema iz svakodnevnog života, prikazuju se kralj sa bogovima pri obavljanju kultnih radnji, kao što je prikaz Sed svečanosti.Od novog carstva, u privatnim grobnicama, sve veći značaj imaju prikazi kulta samog pokojnika, praznika koji se slave u grobnici (lepa svečanost doline), isticanje bliskosti sa kraljem, prikazivanj epoštovanja bogovima.Od 19 dinastije, prikazi iz donjeg sveta što je preuzimanje tematike koja u kraljevskim grobnicama preovlađuje od 18 dinastije.Do novog carstva, grobne odaje u kraljevskim grobnicama su bez dekoracije, dekorišu se samo hram mrtvih i druge građevine posmrtnog kompleksa.U privatnim

9

grobnicama, do 6 dinastije su dekorisane samo kultne odaje, a od tada može biti dekorisana i odaja za sahranu, mogu se dekorisati i podzemne odaje i odaja sa sarkofagom.Od novog carstva, i unutrašnjost kraljevskih grobnica, jer u 18 dinastiji dolazi do razdvajanja kultnog dela i dela gde se sahranjuje pokojnik u grobnici.

Zamena za telo

Dvodimenzionalne predstave za telo (prikaz mumije, prikaz pokojnika),statua pokojnika ( npr. grobnica Meresang)

Materijalne potrebe pokojnika na drugom svetu

U dekoraciji grobnice prikazi hrane, pića, njihovo donošenje, proizvodnja ili pribavljanje.Osnovna scena je pokojnik za stolom sa hranom ( u svim periodima, osnova prikazivanja je ista, ruke na grudi, desna ruka na stolu, samo se razlikuje prikaz onoga što je na stolu).Žrtvene liste-do 5 finastije navode listu grobnih priloga i zadovoljenje potreba dnevnog kulta, a od 5 dinastije samo ritualne liste, odnosno navod esamo ono što je potrebno za ritual.Prikazi donošenja ili dovođenja (životinja)-lični predmeti, tkanine, tkz. zadužbine imanja (personifikacija imanja, sa imanja kralja se isporučuje hrana za pokojnika).Prikazi proizvodnje-grožđe, žetva, vršidba, tovar žita, priprema drvene građe.Prikazi pribavljanja-lov na ptice, lov u pustinji

Obavljanje dnevnog kulta za pokojnika

Prikazi različitih radnji dnevnog kulta.Ritualno pranje zdela, posuda; izlivanje vode; kađenje; donošenje prednje noge govečeta (ritual otvaranja usta); čitanje raznih tekstova.Ritualno klanje goveda (važna tema) a potom donošenje izabranih delova govečeta.Prednja noga govečeta se javlja i na žrtvenim listama.Grobnica Mehua

Nematerijalne potrebe pokojnika na drugom svetu

Kultne radnje

Komunikacija sa bogovima-prvo u kraljevskim grobnicama, a potom u privatnim grobnicama u srednjem carstvu; Sed svečanost.

10

Komunikacija sa živima

Scene gozbe (pokojnik sa rođacimana okupu).Prikaz svečanosti lepe doline (od novog carstva).

Putovanja u sveta mesta

Putovanje u Abidos(prikazi do 19 dinastije, a potom imamo prikaze putovanja u donji svet.

Obavljanje različitih sposobnosti radi života na drugom svetu (u okviru nematerijalnih potreba)

Lov u močvari tipična scena; dvostruka scena, pokojnik lovi ribu, u drugoj sceni lovi ptice, u podignutoj ruci drži bumerang ( u tekstovima kovčega, bumerang se spominje u smislu rituala da se pokojniku vrati kretanje na drugom svetu).

Prikazi onoga šta je na drugom svetu

Ova tema se kasno javlja u privatnim grobnicama.Od 18 dinastije, u kraljevskim grobnicama sa različitim prikazima, a do 19 dinastije se sve češće prikazuju u privatnim grobnicama.U grobnicama 19 dinastije, imamo scene nalik na scene iz starog carstva, to su scene oranje, kopanja, ali njih obavlja pokojnik.To su scene iz Knjige mrtvih.U starom carstvu se nikada ne prikazuje pokojnik (vlasnik grobnice) da obavlja ovakve radove.U srednjem carstvu imamo ušabti figurine koje treba da zamene pokojnika u tim radovima.

Sahrana pokojnika i kultne radnje vezane za sahranu

Prikazi počev od 6 dinastije.Ritual otvaranja usta, libacije na pokjnika, itd.

VEZA SLIKE I TEKSTA

Važna, kada govorimo o dekoraciji, ali i za Egipat uopšte, za sve.Od 5 dinastije, pojava tekstova u scenama obavljanja radova.

Hetep di nesut (žrtvena formula)

11

Molitva, nazvana po uvodnim rečima sa značenjem dar koji daje kralj.Odnosi se na ritualne radnje u vezi sa predavanjem žrtvenih darova pokojniku, može sadržati i deo gde se bogovi (Anubis, Oziris) navode kao darodavci.U žrtvenoj formuli mogu biti navedene ritualne radnje, žrtveni darovi ili milosti koje bogovi daju pokojniku.Formula se može nalaziti na: arhitravu pri ulasku u grobnicu, na raznim mestima u grobnici ( žrtvene ploče, lažna vrata, drugi delovi grobne dekoracije, prilozi, sarkofazi ), u hramovima (od 18 dinastije; i na stelama).Poreklo formule se vezuje za vreme kada je kralj, dodeljivao isporuke pokojnicima sa svojih imanja, obezbeđivao nekog činovnika hranom i drugim materijalnim potrebama.Likovni prikaz tih isporuka su procesije zadužbinskih imanja (kao personifikacija imanja), proređuju se već u starom carstvu.

Tehnike zidne dekoracije i principi dekoracije grobnica

Princip dekoracije zasnovan je na uskoj vezi sa magijom.Osnovni princip dekoracije nije da se ukrasi, već da se stvori slika magijskim putem.Egipćani su verovali da slika može zameniti ono što je predstavljeno, odnosno sama predstava zamenjuje predmet, predstava može biti oživljena, ima svoju funkciju.Neveština umetnika, odnosno nesposobnost da pronikne u perspektivu kod prikaza ljudske figure(frontalnost-svaki deo dela je dat frontalno, sa prednje strane, pod uglom od 90 stepeni); estetski osećaj nije primaran u egipatskoj umetnosti, ne prikazuju perspektivu, već nešto što više liči na tehnički crtež.Friz (registar) je sredstvo za uređenje zidne površine.Dvodimenzionalna površina je podeljena na trake, odnosno frizove u koje se smeštaju figure.Figure stoje na osnovnoj liniji, na donjoj liniji registra koje najčešće predstavljaju istovremeno i liniju tela.Figure nisu smeštene u prostor, već su postavljane na ravnu površinu.Nema prikaza dubine.Relativna veličina figure zavisi od njene relativne važnosti a ne zavisi od njene udaljenosti od oka u stvarnom prostoru.Svaka figura je predstava ideje o nekoj figuri (aspektivno prikazivanje).Broj frizova različit (5,6,7 frizova na zidnoj površini), u grobnicama mahom okrenuti prema onome ko je u njoj sahranjen.Principi dvodimenzionalnih predstava-predstavljanje ljudskih i životinjskih figura, predmeta i prostora-aspektivno prikazivanje (profil, ne en face).Nema horor vacuii, teže da što bolje popune prostor.Figure su crtane po određenim proporcijama.Proporcije ljudske figure su kanonski određene, zasnovane su na merama za dužinu koje odražavaju međusobne odnose delova ljudskog tela (hvat, lakat, nadlaktica, šaka; 1 hvat odgovara visini tela).Kanonska visina tela od starog carstva do 26 dinastije iznosila je 18 modularnih kvadrata ( pesnica odgovara modularnom kvadratu), a potom je 21 kvadrat, jer dolazi do promene dužinske mere lakta sa 26 dinastijom i zato se menja i visina tela.Postoje linije koje seku telo po određenim tačkama.Središnja linija tela seče telo od uha do sredine nogu, 1/3 stopala zadnje noge.Horizontalne linije su preko nosa, lakta, kolena, to su trećine.Zglob ruke, pazuh, vrat.Izokefalija-glave figura su okrenute u istom smeru.

12

Predstave figura

Lice se prikazuje u profilu, ramena en face, grudni koš ima dva različita načina posmatranja, jer su prikazane i bradavice, noge i stopala su data u profilu.Egipćani ne vole da nešto prekriva telo na predstavi.Palac je okrenut bočno (ne ka butini) za žensku figuru.Šake su prazne, opuštene.Muškarac stoji desno kod skulpture, a žena sa njegove leve strane.Međutim kod dvodimenzionalnih predstava figure se okreću desno, figura koja je napred je važnija figura i to je muška, a ženska figura se pomera iza.Mali iskorak, stopala skupljena kod ženske figure.Neodređena starost, vitke ( retko debele, u smislu statusa ), retko prikazivane telesne mane(jedini izuzetak u prikazu telesnih mana čine prikazi osoba patuljastog rasta).Prikaz gornjeg dela tela je nešto drugačiji.Nekada može doći do preklapanja ramena (problem prikazivanja ramena), pokreti su nešto slobodniji.Preklapanjem se dobija neka vrsta perspektive, ali ne potpune.Figure su uvek uz liniju tla.Retko se prikazuje mesto gde se radnja dešava (mahom bašta, sveto jezero, kapela).Što se tiče predstava sporedmih figura, nije bilo važno kako su predstavljane, važna je bila njihova delatnost za pokojnika, ove figure nisu imale ime, obično u scenama poljoprivrednih radova i sličnih.Po pravilu, to su sve statični prikazi, nema kontraposta.Postoji nekoliko izuzetaka da je glavna figura prkazana u pokretu (scena lova u močvari).Egipćani su skloni simetriji, tako da figuru prebacuju n adrugu stranu pri čemu se javljaju neke greške u prikazima.Počev od 3 dinastije, možemo prepoznati osnovne principe načina predstavljanja, formirana je umetnost, stil.

Tehnike zidne dekoracije

Obojeni reljef, slikarstvo, umetanje staklene paste.U egipatskoj umetnosti ne važi podela po kojoj reljef pripada istoj grupi kao i skulptura.Reljef je slikarstvo, odgovara slici u potpunosti.Osnovna ideja Egipćana je napraviti reljef da bude trajniji.Reljef se boji.Jedan od načina da boja traje večno je umetanje staklene paste u udubljenja ali je pasta brzo otpadala.Svrha prikazivanja je napraviti sliku za večnost, da trajno služi onoga za koga je napravljena.Razlikujemo dva načina izrade reljefa: 1) izdignut reljef, kada se skida površina oko figure 2) udubljen reljef, kada se urezuju konture figura.Razlike zavise od mesta gde se reljef nalazi ( u hramovima na svim površinama, u unutrašnjosti grobnica, na fasadama ulaza, u mastabama) kao i od vrste materijala za izradu (drvo, kamen).Pukotine u kamenu su popravljane gipsom-štukom.Slikarstvo u grobnicama je raširenije od srednjeg carstva.Podloga je od štuka koji lakše vezuje boju.Koriste se vodene boje, akvarel, možda su koristili i arabiku.Na kamenu podlogu je nanošena mešavina slame i blata, pa štuk pa boja.

13

Skulptura i zagrobni život

Skulptura je služila kao zamena za telo pokojnika, ukoliko je mumificirano telo pokojnika uništeno, jer su Egipćani verovali da zagrobni život zavisi od očuvanja tela gde boravi Ka.Pored zidne dekoracije, žrtvenog stola koji se postavlja ispred lažnih vrata, skulptura predstavlja osnovu dekoracije grobnice.Veliki deo grobne skulpture je privatna, jedan deo je kraljevska skulptura.Termin grobna skulptura se odnosi samo delom za kraljevsku skulpturu, ne i za statue slugu.

Uništenje stana za Ka (mumija, statua) i brisanje imena onemogućava bitisanje neke osobe na drugom svetu (npr. tragovi dve figure na postolju, a jedna figura je isklesana, odnosno uklonjena sa postolja).Osim za grobnicu, od srednjeg carstva uz dozvolu kralja, privatna lica su mogla da postave skulpturu u hram.Prvi primer potiče sa kraja starog carstva, iz 6 dinastije, kada je statua vezira Džau, postavljena u hram.Prikazuju svog vlasnika i bile su posvećene nekom bogu, postavljane su za života u hram ili nakon smrti, tako da imaju dvostruku funkciju.Osim samog vlasnika, prikazuju i njegovu ženu, decu.

To su grupne skulpture, ali postoje i pseudogrupne, kada je sam vlasnik prikazan dva puta.Može biti zasebno izrađena , ''mobilna'' (ne mora biti grupna) ili isklesana iz stene.Obe vrste se mogu nalaziti u istoj grobnici.Materijali-meki i tvrdi kamen, drvo.

Ime pokojnika je neophodno da bi ovaj bio prizvan od strane srodnika, sveštenika Ka, prolaznika i da bi primio hranu i piće koje mu daju u okviru dnevnog kulta.Ime se ispisuje na: 1) podnožju statue 2) na stranama sedišta 3) leđnom stubu 4) zidnoj površini u blizini statue.Osim imena, na statui se ispisuju još titule, oznake srodstva ili posveta kod votivnih statua.

Staro carstvo

Nema je pre 3 dinastije.Retka je u 4 dinastiji kada je zabranjuje Keops.Tada se pojavljuju tkz. rezervne glave koje su smeštane u nepristupačnom delu grobnice, između grobne jame i šahta koji je potpuno nepristupačan ( u kraljevskim i privatnim grobnicama koje nisu imale prostorije u nadzemnom delu mastabe).O razlogu zabrane se može samo nagađati.Ima statua koje nisu zabranjene, kao što je statua Hemiunua koja je savremena sa rezervnim glavama.Rezervne glave nemaju uši (ili su oštećene ili su uši oklesane sa glave), po liniji kose postoje urezi, vratu i ostatke boje.Možda su korišćene za ritual.Pored njih, otkrivene su i glave rađene od blata.Tokom 5 dinastije, zamah u razvoju, broj se uvećava, kao materijali služe drvo, kamen (mahom krečnjak, ređe tvrdi kamen), dimenzije su od 0,5-1 m.Tipovi-stojeća, sedeća, pisarska, retko asimetrični sedeći položaj (kao da je izvedena iz pisarske.Stojeće statue-kod muškarca, ruke su pružene niz telo, leva noga je u iskoraku.Tokom starog carstva, statua iza leđa ima ploču, kasnije to postaje stub.Prostor između ruku i tela i između nogu je vezan za masu kamena.Ikonografski detalji su bose noge, stisnute pesnice.Kod žene, noge mogu biti blago iskoračene ili sastavljene.Postoji osa simetrije, telo je u ravnoteži, nema

14

kontraposta.Sedeće statue-prelamanje ravni pod uglom od 90 stepeni, noge skupljene, leva ruka često ispružena na butini, šaka stisnuta u pesnicu, desna ruka ili na butini ili na grudima.Kod pisarskih statua, noge su prekrštene na zemlji, prikaz je spremnog pisara koji u levoj ruci drži razmotani papirus a u desnoj pisaljku.Pisarske statue traju kroz čitavu istoriju Egipta, jer su pisari bili osnova ulaska u činovništvo, bez njih nema hijerarhije, vezani za božanstvo jer je pismo jezik bogova.Po pravilu se ljudi iz viših slojeva ne prikazuju kako nešto rade, već samo kao pisari.Asimetrični sedeći položaj-statua Anhre, pre ove dinastije.Statue islesane iz stene se retko javljaju (grobnica Meresang, njena skulptura je isklesana iz stene, 4 dinastija).U grobnici se može naći više statua pokojnika, prvo su postavljane u serdab (ima samo mali ''otvor'', vertikalan ili okrugao, ispred se obavlja kult, statua je nevidljiva kada je u serdabu), potom i u nišu, ili stoje slobodno, ređe su deo lažnih vrata (ima primera gde jesu).Pred sam kraj starog carstva, može se javiti i u grobnoj odaji i to od 6 dinastije.Statue otkrivene u serdabima-grobnica Tija; Džoserov kompleks-serdab sa 2 otvora, statua je mogla da ''posmatra'' onoga ko priđe ili prolazi; grobnica Perneba-serdab ispod mastabe; Sešem Neber II-serdab oko središnjeg prostora).Statue otkrivene in situ-Hemiunu, Antihotep.

Srednje carstvo

Češće se izrađuju od tvrdih vrsta kamena, često i do drveta, prosečno su još manjih dimenzija nego u starom carstvu.Statue su sada na vidljivom mestu, jer tokom srednjeg carstva serdab nestaje.Osim u grobnici, sve se češće postavljaju i u hram.Javlja se novi tip-vernik pri molitvi (šake položene na pregaču, u stavu molitve).Širi slojevi mogu sebi da priušte skulpturu, ali je njihov broj manji po grobnicama, grobnice često i nemaju skulpturu.I dalje su retke isklesane iz stene (lok.Beni Hasan).Pojava još jednog tipa, blok statua, to su grobne statue ali ima i votivnih, javlaju se počev od 11 dinastije.Kod Langea nazivaju se ''četvrtasti čučač''.Svi nazivi za ove statue, odnose se na njihovu osnovnu formu kocke, bloka.Sedeći stav na zemlji, oba kolena podignuta, laktovi položeni na kolena, šake na nadlakticu.Ova forma se relativno brzo razvija.Tipično za ovaj tip statue je da se telo samo nazire, nigde se ne vidi muskulatura.Prvo se potkolenice reljefno prikazuju, a kasnije se i to gubi, cela figura je u ogrtaču, mogu da vire stopala, ruke ili su pokriveni, a vidi se samo glava.

Novo carstvo

Statue su često isklesane iz stene i bojene, često velikih dimenzija, obično predstavljaju par koji sedi, tipične su do Tutmesa III i nalaze se u dnu grobnice, ponovo su omiljene u doba Ramezida.Stojeće i blok statue su retke.Steloformne statue-postavljaju se u spoljni deo grobnice, odnosno izvan grobnice u neko udubljenje, prikaz osobe sa stelom čije su šake oslonjene na stelu

15

III međuperiod i pozno doba

Grobnih statua skoro i da nema više, zato što ih potpuno zamenjuju statue postavljene u hramovima.Izuzeci su retki, što je verovatno posledica arhaizirajućeg stila 25 i 26 dinastije, kada su nađene statue (mobilne, isklesane iz stene, drvene).

KULT ZA STATUE

Na statui se obavljaju kultne radnje.Statue za bogove, kraljeve, privatna lica.Ritual ''rođenja'', ritual otvaranja usta (da bi oživele).Kađenje (tamnjan) kada se statua iznosi iz radionice.U okviru dnevnog rituala koji se obavlja pred statuom, ne pred mumijom, statue se čiste, oblače i hrane.Vrlo rano, u starom carstvu, kađenje može da zameni sve ostale delove dnevnog kulta (hrana, piće), jer može da dopre do statue pokojnika u serdabu (samo dim može da dopre do statue).Dnevni obred pročišćenja, davanja hrane i pića pokojniku, u starom carstvu se obavlja ispred lažnih vrata, serdaba, a kasnije ispred statue ili odgovarajuće predstave pokojnika (za žrtvenim stolom).Potrebe pokojnika čija je votivna statua postavljena u hram se njegovim prisustvom zadovoljavaju kroz obrede koji se obavljaju u hramu.

OSNOVNE ODLIKE EGIPATSKE SKULPTURE I PRIKAZ POKOJNIKA

Bitna i najvažnija odlika egipatske skulpture je frontalnost (bogovi, elita), napravljene su tako da bi bile posmatrane samo spreda.Statue učvršćuje stub, drvene statue ne.Nikada nećemo naći torziju ( da bi se posmatrala iz više uglova ) u egipatskoj skulpturi, izuzev kretanja posmatrača.Nešto slobodniji pokreti kod statueta slugu.Krst ravni (ravan koja pravi krst kod skulpture) za najvažnije delove tela, osobito za elitu.Skulptura podleže kanon proporciji, izrazitija upotreba mreže kvadrata, iste proporcije kao i reljefna predstava, postoji središnja linija.Egipatska skulptura se boji.U celosti se boje statue od krečnjaka.Statue od crvenog granita su rađene za vladare, zbog boje granita se boje samo delovi.Statue rađene od drveta se prvo prevlače štukom, pa se boje.Idealizovano predstavljanje osobe u ''najboljim godinama života''.Specifične telesne odlike-mane ili status?Telesna odlika statusa je debljina, način da se iskaže status neke osobe, to je viši stalež, ali to ne treba shvatiti kao realističko prikazivanje (npr. statue Ka-apera, rađene su od drveta, otkriveno više statua, nema razlika u godinama ili stautua Hemiunua ).Prikaze specifičnih telesnih odlika, nalazimo kod grobne skulpture među članovima elite (gojaznost, patuljasti rast), ostale telesne mane, kao što su razni deformiteti, slepilo su retko prikazivane i njih ne nalazimo kod grobne skulpture.Kako se tumače prikazi patuljaka?O tome imamo dve grupe mišljenja, po prvom je to urođeno oboljenje, a po drugom mišljenju, patuljci su prikazivani jer su bili cenjeni u doba starog carstva, o čemu ima pomena i u tekstovima piramida gde se spominje ''ritualna igra kralja'', kralj će se pretvoriti u patuljka i igraće kao patuljak.Osim

16

toga, patuljci su bili cenjeni zlatari, u doba Grka se vezuju za boga Hefesta.U egipatskoj religiji su povezivani sa bogom Ptahom.

ARHITEKTURA GROBNICA

Za razliku od ostalih autora, Spenser je izvršio tipologiju grobnica na sledeći način pri čemu izdvaja 5 osnovnih tipova grobnice: grobna jama, mastaba, piramida, grobnice u steni, građena kapela.

GROBNA JAMA

Jednostavna, vrlo rano pokazuje neke elemente arhitekture-zidane, zidovi obloženi drvetom.

MASTABA

Sa početkom starog carstva, forma mastabe postaje forma grobnice koja se koristi za privatna lica.Tri bitna elementa mastabe su: Nadzemna struktura-oblik nadzemne strukture podseća na klupu, pa otuda naziv, jer je mastaba arapska reč za klupu.Pravougaone osnove, nešto nagnutnih strana ka unutra (težnja da se očuva humka iznad jame), puna, kompaktna struktura, samo jedna prostorija.Dekoraciju fasade mastabe čine niše i pilastri.Podzemna struktura-razuđene osnove, sastavljene iz više prostorija, smeštaj pokojnika i priloga.Kultno mesto-na postojanje kultnog mesta ukazuju nalazi ostataka keramike, pa čak i u nekim slučajevima nalazi kostiju.Kultno mesto se može nalaziti u nadzemnom delu mastabe ( na istočnoj fasadi mastabe pojava ploča i prostora za žrtvovanje, odnosno prinošenje darova ), ispred mastabe (zone ograđene čerpićem), ili se mogu uvući u samu mastabu ( kod Hesirea iz 3 dinastije, unutar mastabe je dugačak hodnik uvučen u masu nadzemne strukture; nestaju sa 3 dinastijom).Kultne prostorije su različitog oblika, L oblik, razuđen sa više prostorija (prelaz iz 5 u 6 dinastiju, čitava struktura je ispunjena prostorijama za kult).Mastabe 3 dinastije-Hesire, Sakara, 3 dinastija-mastaba sa hodnikom, ravna fasada (fasada mastabe može biti još i sa nišama), unutra u svakoj od niša su reljefi, unutra ugrađena lažna vrata.Mastabe 4 dinastije-nadzemna struktura bez unutrašnjih prostorija preovlađuje; prilaz grobnoj odaji-stepenice i okno, okno.Hemiunu, Giza, 4 dinastija-serdabi povezani hodnikom.Od 5 dinastije, imamo umnožavanje broja prostorija; Tijeva mastaba; Ptahšepsesova mastaba iz Abusira, sa kraja 5 dinastije-monumentalan ulaz sa tremom, kultna odaja, dvorište, magacini, prostorija za smeštaj brodova (pretpostavka); Sešemnefer II, Giza, kraj 5 dinastije-mastaba sa serdabima.Mastabe srednjeg carstva-grobnica Inpija, arhitekte

17

Senusreta II, neuobičajna kombinacija mastabe i grobnice u steni,na mestu El Lahun.Čine je mastaba, grobnica u steni, šaht u dvorištu, pogrebna kapela sa 3 niše.

PIRAMIDE

Kraljevske grobnice počev od 3 dinastije, prva piramida sa Džoserom, najpoznatiji graditelji piramida su iz 4 dinastije.Poslednji vladar koji gradi piramidu je Ibi, iz 8 dinastije.Nakon toga postoji prekid pa se gradnja piramida obnavlja sa 12 dinastijom.

PIRAMIDE VLADARA III DINASTIJE

Sedište dinastije bilo je u okolini Memfisa, blizu današnje Sakare.

Džoserova piramida

Džoser je bio prvi vladar 3 dinastije.Istraživanja ove piramide je godinama radio Žan Filip Loeaje, koji je zaslužan i za njenu rekonstrukciju.Nadzemna struktura piramide je prvobitno bila četvorougaona mastaba, potom je proširena da bi se zatvorili vertikalni šahtovi koji su vodili do grobnice.Potom je bila četvorostepena i definitivno šestostepena nadzemna struktura bez prostorija.Ispod nadzemnog dela bio je pristup rampom do šahtova i galerije, u sredini je prostor za grobno mesto.Kultno mesto je bilo na severu piramide, hram mrtvih (verovanje da duša odlazi na severno nebo), ulaz u hram bio je sa istočne strane.To je ustvari bio kraljevski kompleks sa još nizom građevina određene namene.Arhitekta ovog kompleksa i piramide bio je Imhotep, koji je kasnije deifikovan.Delovi kompleksa su: 1) dvorište za Sed svetkovinu, duž istočne i zapadne strane dvorišta bio je niz građevina koje su manje više bili modeli građevina (jer imaju male ulaze i male prostorije) tkz. kapele bogova, sa malim dvoriptem ispred u koja su tokom svečanosti dolazili bogovi, to su serdabi gde su bile postavljane džinovske statue 2) severna i južna palata 3) mali hram 4) južna grobnica (možda kenotaf).Samo jedan ulaz u kompleks( 14 lažnih vrata i jedna prava).Postavlja se pitanje da li je Džoser hteo za života ovde u ovom kompleksu slaviti sed ili je to hteo i na onom svetu?Ukrašavanje fasade dvorišta nišama-da li su ''beli zidovi'' aluzija na prestonicu Memfis?Prvi kompleks sagrađen potpuno od kamena.U prvoj fazi gradnje, kamen je malih dimenzija približno jednak dimenziji čerpića, a potom sve većih dimenzija, kako se sve više upoznavao materijal.Potpuno imitiranje drugih materijala na kompleksu: 1) niše i pilastri (tipično za arhitekturu od ćerpiča) 2) stupci u hodniku ( kao snopovi papirusa vezani nekom tkaninom) 3) fajansne pločice (rađene od plavog fajansa) u prostorijama ispod piramide i u južnoj grobnici, imitacija asura u kamenu, tj.kuće.Podzemne prostorije ( i deo hodnika) je ukrašen, to su hodnici sa lažnim vratima ukrašeni žljebovima na kojima su tragovi držača za fajansne pločice.U jednom broju vrata su

18

uklesani reljefi sa prikazima Džosera u obavljanju kultnih radnji prilikom sed praznika (ima ih po pet i ispod piramide i južne grobnice).

Sekemketova piramida

Sekemketova piramida(vlada posle Džosera) je nezavršena piramida, identifikovana je kao stepenasta piramida, otkriveni su samo osnova i stepenik.Pretpostavlja se da je bila sedmostepena.Nema šaht, po čemu se razlikuje od Džoserove.Ima jedan kosi hodnik (razvoj prilaza grobu).Postoje galerije oblika П, imala je južnu grobnicu, mastabu čija je orijentacija istok-zapad (osnovna orijentacija mastabe je sever-jug).Otkrivena je pored Džoserove piramide.

Lokalitet Zavijet el Arjan

Otkrivene dve nezavršene piramide: 1) slojevita piramida (verovatno namenjena faraonu Kabiju) 2) severna piramida (ima oblik i stepenastih piramida i nekih kasnijih oblika, datovanje nije pouzdano, pretpostavlja se da potiče sa kraja 3 mil).U Sakari, otkriveni tragovi jedne započete piramide, smatra se da pripada 3 dinastiji (nije pouzdano), verovatno stepenasta piramida.

Hunijeva piramida u Medumu

Huni je bio poslednji vladar 3 dinastije.Započeo je gradnju ove piramide, danas je slabo očuvana, a razlog tome je tehnika gradnje (vertikalni slojevi su iskošeni, naslonjeni jedni na druge).Izgrađena je kao stepenasta piramida ( prvo 7 stepenika, potom dodat još jedan), moćda je prvobitno bila mastaba.Spona između pravih i stepenastih piramida-piramidu je završio Snofru, tako što je dodao oplatu i time je od nje načinio pravu piramidu (oplata-ravne stranice piramide).Sa južne strane, bila je pomoćna piramida.Utvrđeno je da je imala posmrtni hram i hram u dolini (preko kanala povezan sa rekom), time je to najstariji kompleks ovog tipa, karakterističan za staro carstvo.Kompleks je obuhvatao:hram u dolini koji nije istražen; uzlazni put (ograđen zidovima); posmrtni hram ( sa istočne strane piramide, bila je mala građevina naslonjena na ivicu piramide, izgrađena od najkvalitetnijeg krečnjaka, spolja se nije moglo ući, unutar građevine bile su postavljene 2 stele zaobljenog vrha bez natpisa ); pomoćna piramida;Ulaz u piramidu je bio sa severne strane, prolaz se potom spušta oko 50 metara do nivoa ispod osnove piramide, gde se izravnava i vodi do vertikalnog okna koje se završava pogrebnom komorom i nalazi se na istom nivou na kome je osnova piramide.U blizini piramide otkrivena je nekropola sa mastabama od kojih je najvažnija dvojna mastaba Rahotepa i Nofrete, gde su otkrivene njihove sedeće statue.

19

PIRAMIDE VLADARA IV DINASTIJE

Snofru, prvi vladar 4 dinastije, možda Hunijev sin, Keosov otac, čuven je po konstrukciji tri piramide, završio je Hunijevu piramidu i izgradio dve piramide u Dahšuru:1) prelomljena piramida (još i lažna piramida), južna 2) crvena piramida (severna), prva prava piramida.Poslednji vladar ove dinastije, Šepseskaf, jedini je vladar ove dinastije koji ne gradi piramidu već mastabu.

Prelomljena piramida iz Dahšura

Prilikom izgradnje piramide, došlo je do greške, naglo je promenjen ugao piramide ali i opterećenje na već izgrađene prostorije.Stranice piramide su oko 250 m dužine.Slojevi kojim je rađena oplata piramide su kosi.Jedinstvena je po tome što ima dva ulaza, jedan je sa severa, a jedan je za zapada koji vodi u hodnik gde su dve odaje, jedna ispod nivoa druge, a međusobno su povezane (gornja i donja prostorija koja je verovatno trebala da bude grobnica faraona).Sa južne strane je pomoćna piramida.Sa istočne strane piramide, bio je posmrtni hram, malih dimenzija, sa oltarom, sastavljen iz dve stele u ograđenom prostoru, sa malim prilazima stelama.Na stelama je prikazan Horus ( stele su ustvari bile na severnoj i južnoj strani oltara, ime Snofrua je ugravirano u reljefu na južnoj steli).Hram u dolini-najstariji istraženi hram, pravougaonog oblika, orijentisan u pravcu sever-jug, ulaz je na sredini južne fasade, monumentalan.Na zidovima hrama, reljefi sa prikazom Snofrua pri obavljanju rituala kod sed praznika.Niše na kraju portika (portik od crvenih stubova u dva reda u severnom delu hrama) sa drvenim vratima (6 niša sa po 6 statua Snofrua u hodu).U južnom delu hrama bila su skladišta na čijim zidovima su otkriveni tragovi slikanja.

Crvena piramida iz Dahšura

Prva piramida koja je planirana i izvedena do kraja kao prava piramida.Samo jedan ulaz u piramidu, sa severne strane.Smatra se da je Snofru postavio i završio piramidu iz Meduma (Egipćani u 18 dinastiji su verovali da Snofru izgradio ovu piramidu).Kod piramide iz Meduma, slojevi oplate su rađeni koso isto kao i slojevi oplate kod prelomljene piramide, dok su slojevi oplate kod crvene piramide, rađeni horizontalno.Smatra se da je Snofru oplatu iz Meduma, postavio istovremeno sa gradnjom crvene piramide, ili između gradnje prelomljene i crvene piramide.Ime je dobila po boji krečnjaka koji je korišćen za izgradnju jezgra piramide.Druga piramida po veličini osnove, a četvrta po visini (zbog ugla pod kojim se naginju strane piramide).Ulaz sa severne strane, vodi do dugačkog hodnika, usmerenog na dole, kojim se stiže do prve prostorije iz koje se kratkom prolazom stiže do druge prostorije (obe su na istom nivou tla), dok je treća prostorija sagrađena u konstrukciji same piramide.Jedinstvena pojava-druga prostorija leži direktno na centralnoj tački piramide.Centralna prostorija sa prolazom otprilike 8 m iznad poda druge prostorije, može se dosegnuti jedino

20

stepeništem koje je sagrađeno u današnje vreme.Sve tri prostorije imaju spušteni plafon.

Piramide iz Gize

Graditelji-Keops (Hufu), Kefren (Kafre), Mikerinos (Menkaure).Posle Keopsa, vlada Džedef-re, koji je sagradio piramidu u Abu Rošu koja je sa sigurnošću identifikovana (prilazni hodnik, od hrama u dolini nije ostalo ništa).Visine piramida-Keopsova 146/147 m, Kefrenova oko 130 m, Mikerinsova oko 66 m.Pomoćne piramide- 3 sa istočne strane kod Keopsove, 3 sa južne strane kod Mikerinosove i 1 sa južnestrane kod Kefrenove piramide.Koncept gradnje se nije menjao, promena je samo u detaljima.Najbolje očuvana je Kefrenova piramida.Jame za barke-otkrivene kod Keopspve i Kefrenove piramide i to 5 jama koje su kod Kefrena ukopane u stenu.Po verovanju Egipćana, 4 barke su bile namenjene za putovanje na četiri strane sveta, a peta barka je bila za vladara, odnosno za ponoćno putovanje vladara (barka i kao dodatna vrsta priloga).Tri barke sa južne strane, a dve sa severne strane.

Keopsova piramida

Jedan deo stene je ugrađen u masu, građena je od lokalnog krečnjaka, a oplata je rađena od krečnjaka koji je dobljan sa druge strane Nila.Ulaz u piramidu je sa severne strane i išao je koso, vodio je do odaje (ona je u osi), pre nego što se kosi hodnik spustio u stenu, gradio se novi hodnik do odaje u osi (ovu odaju nazivaju kraljičina odaja, što zbunjuje), reč je o novoj promeni plana, tu je započeta gradnja velike odaje, tkz. velike galerije visine 7-8 m.Iz velike galerije se ulazi u mali hodnik sa 3 žljeba koji blokiraju prilaz kraljičinoj grobnoj odaji sa 9 granitnih ploča koje su sa donje strane uglačane; 5 komora; kanali jedan ka severu a jedan ka jugu (neki misle da su to kanali za ventilaciju, dok drugi smatraju da imaju veze sa verovanjima Egipćana).U komorama, na kamenim blokovima su grafiti; zapis sa imenom Hufua.Posmrtni hram-jako oštećen, smešten je sa istočne strane piramide, sa prilaznim hodnikom, sa velikim dvorištem sa stubovima.Pomoćne piramide-najsevernija je verovatno bila namenjena kraljici, ostale drugim članovima porodice.Za Hetepheres, Hufuovu majku se pretpostavlja da je sahranjena u Dahšuru, što nije tačno, kao i da je grobnica pljačkana pa je zato prebačena što isto nije tačno.Ovo je netaknuta grobnica, otkrivena je čitava grobna oprema, ali ne i mumija, ali su zato otkrivene kanopske posude.

Kefrenova piramida

Uočava se promena-hodnik se spuštao, tavanica je izgrađena iz ploča, a sama izgradnja piramide je planirana nešto severnije, oplata piramide je dobro očuvana (najniži

21

redovi).Ulaz u piramidu je sa severne strane, dobro su očuvani posmrtni hram i hram u dolini.Posmrtni hram-smešten uz istočnu strane piramide, rađen od lokalnog krečnjaka, dok su donji delovi oplate rađeni od crvenog granita.Od hrama je vodio ograđen prilaz, koji je mogao biti i natkriven pločama sa razmakom između njih, zbog svetla.Četiri odaje, sa druge strane su 2 odaje; ispred dvorišta hrama u pravcu ulaza je sistem ''duboke'' sale, a ispred nje je ''široka'' sala.Dvorište je bilo ukrašeno faraonovim statuama.Na zapadu hrama je bilo 5 kapela a svaka je imala po jednu statuu i barku (odgovaraju grupi barki koje su iskopane pored hrama).Hram u dolini-nalazio se na kanalu, tj. rukavcu, a ne u dolini da bi povorka mogla kanalom da uđe u hram u dolini odakle bi stigla do hrama mrtvih.Imao je dva ulaza sa istoka, ispred kojih se verovatno nalazio po par sfingi.Svaki ulaz je vodio u poprečnu prostoriju od kojih se ulazilo u glavnu prostoriju gde su bile smeštene statue faraona, pod je bio od alabastera sa tragovima postolja za statue.Sfinga-severno od početka uzlaza Kefrenovog hrama u dolini.Raličite pretpostavke o tome ko je sagradio sfingu: 1) da je delo Kefrena 2) da je delo Keopsa 3) da je znatno starija.Po pravilu, sfinge su muškog roda.Sfinga je manifestacija sunca.Prednji deo šape je izrađen od kamena, sama sfinga je jako oštećena, jer su korišćeni slojevi kamena različite čvrstine.Samo lice sfinge je jako oštećeno.Autori koji smatraju da je delo Kefrena, misle i da je lice bilo bilo Kefrenovo.Na čelu sfinge bila je kraljevska kobra, na glavi nemes ili klaft, faraonova marama.Između šapa su tragovi figure za koju se ne može reći čija je.Ispred sfinge su ostaci hrama, to je tkz.hram sfinge koji je dosta oštećen a rađen je slično kao Kefrenov hram.Neki autori se ne slažu da je to hram sfinge, već da je reč o sunčevom hramu i da je iz vremena Keopsa.Važan spomenik iz novog carstva je stela Tutmesa IV.Tutmes IV je postavio stelu kod sfinge, a na steli je zabeležen njegov san-da oslobodi sfingu od peska.

Mikerinosova piramida

Ulaz u piramidu je sa severne strane.Došlo je do promene, izgleda da je prvo napravljen horizontalni hodnikOd poda odaje je rađen hodnik sa odajama i osnovni prilaz, a u jednom trenutku imamo novu izgradnju u podu odaje-počinje kosi hodnik koji do odaje na dva nivoa.Najužnija piramida od piramida iz Gize.Hram mrtvih, uzlazni put i hram u dolini su očuvani samo u ruševinama.Bitan nalaz iz hrama u dolini-otkriveno je skrovište za statue, tkz.Mikerinosove trijade, smatra se da je ukupno bilo 42 statue, jer je to broj noma u gornjem i donjem Egiptu.Desno od kralja je boginja Hator, a levo je neka od boginja noma; prva predstava bogova starog carstva.Smatra se da je Šepseskaf završio Mikerinosovu piramidu (pisani izvor).

Šepseskaf

22

Jedini je vladar ove dinastije koji ne gradi piramidu, već mastabu.Napušta oblik piramide i napušta Gizu, vraća se mastabi i Sakari ( promena programskog karaktera, jača verovanje u Rea što se vidi po tome što se u imenima faraona ove dinastije javlja ime boga Rea).Sa istočne strane mastabe, hram prislonjen na platformu, gornja površina mastabe je zaobljena, u mastabi su 4+2 prostorije u podzemnom delu.Šepseskaf je imao i hram u dolini do kojeg je vodio hodnik, ali tragovi hrama nisu otkriveni.

PIRAMIDE VLADARA V DINASTIJE

Vladari 5 dinastije, grade piramide ali su znatno lošije.Pored Džoserove piramide su piramide: 1) Userkafa, prvog vladara ove dinastije, jedinstvena po tome što je posmrtni hram sa južne strane piramide 2) Unasa, poslednjeg vladara ove dinastije, gde su otkriveni prvi tekstovi piramida(očuvani tekstovi piramida su u predvorju;prostor uz sam sarkofag je ukrašen motivom fasade palate a tavanica motivom zvezde) 3) nešto dalje ka jugu je piramida Asosija koji vlada pre Unasa.Kod današnjeg Abusira, su piramide Sahu-rea, Neferirka-rea (najveća piramida faraona ove dinastije) i Neuser-rea.Paralelno sa piramidama, grade hramove Sunca.Koncept gradnje ovih hramova srodan je sa konceptom gradnje piramida.Pisani izvori spominju šest hramova, a otkrivena su samo dva.U pitanju je otvoreno svetilište sa obeliskom koji je u vezi sa benbenom, svetim kamenom iz Heliopolisa, večnom gradu boga Sunca, gde je bilo o najveće svetilište boga sunca u Egiptu.Osnovni delovi hrama su kao i delovi piramida-hram u dolini, uzlazni put, hram sa oltarom, iza obelisk.

PIRAMIDE VLADARA VI-VIII DINASTIJE

Zapadno od Sakare su piramide Tetija, Fiopsa I i II i Meren-rea, dok su u blizini ostaci piramida vladara 7 i 8 dinastije.Početak 6 dinastije-i zidovi podzemne prostorije sa sarkofagom se ukrašavaju figuralnim predstavama kod Kaenmuha, po pravilu je ova prostorija neukrašena.

PIRAMIDE VLADARA XII DINASTIJE

Gradnja piramida je obnovljena sa 12 dinastijom (okretanje starim tradicijama), tada se prestonica iz Tebe ( 11 din), premešta u oblast Fajuma, u grad u blizini Dahšura.Koncept gradnje je isti kao u starom carstvu, ali je kvalitet znatno lošiji.Ponovo oko piramide imamo nekropole gde se grade mastabe (obe vezane forme se ponovo javljaju).Piramide su smešetene između Memfisa i prilaza Fajumu-kod Dahšura su piramide Amenemheta II i Sesotrisa III, kod Lišta su piramide Amenemheta I i Sesotrisa I, a kod Havare u Fajumu je piramida Sesotrisa II.

23

PIRAMIDE POSLE SREDNJEG CARSTVA

Nubija-Napata i Meroe, kraljevske grobnice.

GROBNICE U STENI

Tipične za srednje i novo carstvo, ali njihovu pojavu imamo još u starom carstvu (pokušaj imitiranja mastabe, ima primera da se mastabe isklesuju iz stene, a ne da se grade).

Staro carstvo

Grobnica u steni kraljice Meresanh, treće Mikerinosove žene, iz 4 dinastije.Grob u steni je povezan sa mastabom koja je iznad.Iz ove grobnice su poznate statue ove kraljice, isto isklesane iz stene.Debehau, Giza, 4 dinastija.Sabni i Mehu, Asuan, 4 dinastija.Nianhhnum i Hnumhotep, Sakara, kraj 5 dinastije-kombinacija mastabe i grobnice u steni, sama kultna odaja i prolaz do je su u steni; ne kao kod Mersianh.

Srednje carstvo

Tokom srednjeg carstva to su grobnice privatnih lica, mahom velikodostojnika.Čine ih predvorje sa stubovima, hol sa stubovima usečen u stenu, svetilište gde je statua boga.Grobnice u steni kod Beni Hasana-od I međuperioda do sredine 12 dinastije.Iznad su grobnice u steni, a ispod je oko 400 šahtova gde su sahranjivani siromašni.Sahranjeni su nomarsi iz Tebe; stub u obliku lotosa; 3 tipa grobnica-u južnom delu, male odaje, bez stubova, bez dvorišta; pravougaona osnova, vrlo brzo prerasta u kvadratnu osnovu, sa stubovima; sa dvorištem (ili bez).Qau el Kebir, 12 dinastija-prilazni put do samog kompleksa, vrlo komplikovana nadzemna struktura (pilon, puno prostorija, kao hram).Asuan, grob u steni Serennuta II.11 dinastija-ponovo ujedinjenje Egipta, ujedinitelj Mentuhotep Nebhetep Re.Čuven je njegov hram u Deir el Bahariju, koji predstavlja kombinaciju grobnice u steni i groba u piramidi.Zaštitnica ovog grada bila je boginja Hator.Ispred hrama je nekoliko dvorišta, na kraju dvorišta je trem, potom rampa koja vodi do prve terase, itd.Inovacija-podiže na kraju još jedan stepen, ali ne podiže piramidu (možda u vezi sa mitom o nastanku sveta, prvobitna humka).Prototip ovakve konstrukcije nailazimo nešto ranije, isto u srednjem carstvu.To su saf grobnice, dugačke i do 100 m, teren se blago uzdiže od doline (mali nagib), kao da se usecaju u dvorište koje je jako plitko, imaju trem sa stubovima (uklesan u stenu), hodnikom koji je skroz u steni se prilazi do grobne odaje; za privatna lica (Antef, Teba, Qurna).U okviru tebanske nekropole, poznate su saff grobnice vladara 11 dinastije.Kompleks grobnice Antefa II, Teba, El Terif, 11 dinastija.

Novo carstvo

24

Grobnice u steni iz novog carstva-najvažnija je nekropola iz Tebe.Karnak, Luksor.18 dinastija-kraljevske grobnice se uklesuju stenu, od Amenhotepa imamo odvajanje grobnice od kultnog mesta(hrama).Posmrtni hram na rubu plodnog zemljišta grade Amenofis, Seti, Tutmesi, Ramzeidi.Tutmesi-prelomljena osa grobnice, 3 elementa grobnice-hodnik, predvorje, odaja za sahranjivanje (sarkofag se smešta u najdubljem delu odaje) + 1 ili više pomoćnih prostorija sa osnovom u vidu kartuša ili kvadrata.Od 19 dinastije, hodnici se pružaju u jednom pravcu.Posmrtni hram Ramzesa III-imao je tkz.palatu za pojavljivanje(ne za stanovanje).Veza vladara sa Amon-Reom (solarni karakter).

GRAĐENA KAPELA

Forma koja se može dovesti u vezu sa mastabom iz 5 i 6 dinastije (puno prostorija u podzemnom delu), izdužene, u osi po dužini je mesto za kult, a ispod toga je grobna odaja.Horemheb iz 18 dinastije-unutrašnji zidovi nadzemnog dela su ukrašeni reljefima.Tkz.privatne male kapele-forme isto tipične za novo carstvo, u nadzemnom delu je kapela u vidu piramide i to na samom vrhu, ali ova forma se ne može podvesti pod pojam piramide.

FUNERARNA BOŽANSTVA I SIMBOLI

Oziris

Sedište kulta je Abidos.Oziris je najpre htonsko božanstvo plodnosti, prvo sedište kulta bilo je u delti a Abidos je prvo centar poštovanja boga šakala Henti Imentiu (gospodar zapadnjaka, tj.mrtvih), kog Oziris apsorbuje i preuzima njegov epitet (Oziris Henti Imentiu) i kultni centar.Oziris henti-imentiu nije u pravom smislu egipatsko sinkretičko božanstvo.U Abidosu se slavi godišnji praznik kada se kultna statua iznosi iz hrama do laokaliteta Vam el Kab i mesta koje se najkasnije od novog carstva poštuje kao Ozirisov grob(zapravo, to je grobnica Džera, vladara 1 dinastije;humka-mesto gde je po mitu sahranjen Oziris).Mit o Ozirisu i Izidi.Oziris odražava shvatanje o večitom postojanju jer po mitu biva ubijen pa oživljava.Prvo se sa njim identifikuje umrli kralj a kasnije i ostali pokojnici (ali to treba prihvatiti sa rezervom, jer nije u pitanju potpuno indentifikovanje).Vladar donjeg sveta, presedava sudu mrtvih ( ''merenje duše'' pokojnika Žitni Oziris-najkasnije od novog carstva, aspekt obnavljanja, uskrsnuća, vegetacije koja buja-kalupi od nepečene zemlje sa udubljenjem (nema reljefe, nijekalup za livenje), u nekim udubljenjima su otkriveni tragovi zemlje (seme koje je klijalo), ima primera i da je mala mumija, smeštana u sanduk, gde je bilo i semena, pa se to zaliva (božanstvo koje se ponovo rađa).

25

Prikaz – isključivo antropomorfno (noge spojene;beo, crn, zeleni inkarnat), isignije Ozirisa su i isignije vladara ( Atef kruna-liči na krunu gornjeg Egipta, dva pera sa strane; heka-krivi štap;flagelum-mahalica)

Re/Ra

Bog sunca.Kultni centar je Heliopolis.Jedan je od onih koji stvara svet, umire svakog dana i ponovo se rađa svakog jutra, putuje kroz donji svet (tokom 12 sati, jer se dan kod Egipćana deli na 12x12 sati), danju putuje dnevnom barkom (menđžet) a noću noćnom barkom, bori se sa demonima i zlim silama i pobeđuje ih.Saputnici u Reovom čamcu su Geb, Nut, a nekada i Set.Umrli kralj se identifikuje ne samo sa Ozirisom već i sa Reom.Pokojnik želi da se identifikuje sa Reom i da ga prati na noćnom putovanju, ali i po danu.Od Reovog znoja i suza su stvoreni ljudi.Reovo oko-Reu je oko vratio Tot, zato je Re u znak zahvalnosti načinio mesec i Tot je postao bog meseca.Solarni karakter.Odražava shvatanje o cikličnom podmlađivanju.Otac kralja i otac Horusa (ima više Horusa-Horus kao sin Rea, kao sin Ozirisa)Prikaz- samo sunčev disk sa kobrom koja visi preko diska; čovek sa glavom sokola ili ovna, čak i skarabej ( umesto lica); lav, bik

Anubis

Najvažnije funerarno božanstvo pre pojave Ozirisa.Kapele u brojnim hramovima, široko rasprostranjenje poštovanja Anubisa.Prvo je vladar donjeg sveta, identifikacijom sa umrlim kraljem, Oziris postaje vladar mrtvih a Anubis ostaje bog mumifikacije.Gospodar nekropola, čuvar ''onih sa zapada''.Veza sa formom pas/šakal zbog nekropola u pustinji gde je bila zona šakala.Deir el Bahari (novo carstvo, reljefi iz vremena Hatšepsut-božansko rođenje kraljice i ekspedicija u Punt)-2 značajne kapele, jedna je Anubisova smeštena uz jedan od tremova, a druga je kapela boginje HatorPrikaz- zoomorfno kao šakal koji obično leži na škrinji, sa ogrlicom; kombinovano sa glavom šakala; retko antropomorfno i tada se teško prepoznaje (ako nema narukvicu?), obično žezlo u ruci

Sokar

Bog soko oblasti Memfisa, možda kao bog zanatstva koje je potom vezano sa nekropolom i postaje htonsko i zagrobno božanstvo.Često se spominje u tekstovima piramida u kontekstu zagrobnog života kralja.Pripisuje mu se sposobnost pročišćenja i oživljavanjaPre poistovećivanja sa Ozirisom, povezivan je sa Ptahom i sa njim kombinovan, od srednjeg carstva svi su sinkretizovani u jedno božanstvo-Ptah-Sokar-Oziris, što predstavlja povezanost funkcija za pokojnika.Prikaz- prvo kao soko a potom kao čovek sa glavom sokola;grobnica Tutmesa III-prikazan kako nadvladava zmiju, moć nad donjim svetom i demonima; Ptah-Sokar-Oziris se prikazuje mumiforno, sa krunom od perja i horus-ogrlicom (krajevi ogrlice se završavaju glavama Horusa)

26

Izida

Ozirisova sestra i supruga, vezana za njegov kult.Javlja se i sa drugim boginjama ( Neit, Neftis, Serket) kao zaštitnice četiri Horusova sina, Izida je zaštitinica Amsetija.Nije imala svoj kultni hram do 30 dinastije a tek u vreme Ptolomeja njen kult se širi van zemlje.Majka i zaštitnica Horusa.Ima magijsku moć zaceljenja i oživljavanja i zato je važna, po mitu Set ubija Ozirisa i raskomadava njegovo telo a Izida sakuplja delove tela, sastavlja ih i potom oživljuje Ozirisa.Oplakuje pokojnika, ali ga i štiti na drugom svetu.Prikaz – isključivo antropomorfno, na glavi iset (presto, postolje, bočna strana eg.prestola, bez naslona za ruke) ili rogovi sa sunčevim diskom; Horus na krilu

Neit

Boginja Donjeg Egipta, ratnička boginja, stvoriteljica, identifikuje se sa vodama Nuna, boginja majka.Centar poštovanja na više mesta, od 26 dinastije-Sais u delti.Bdije nad mrtvim Ozirisom, zajedno sa Izidom, Neftis i Selket.Zaštitnica je čuvara kanopa, štiti Duamutefa.Suđaja mrtvih (tako se naziva u tekstovima kovčega gde se izjednačava sa donjim svetom)Prikaz-tokom predinastičkog perioda prikazuju se samo dve ukrštene strele, postavljene na štap; tokom ranodinastičkog perioda prikazuje se antropomorfno, na glavi sa dva ukrštena luka čiji su krajevi povijeni ka unutra; od 5 dinastije sa crvenom krunom na glavi; često je prikazivana samo sa was žezlom i anhom u rukama ali u aspektu ratničke boginje se uvek prikazuje sa lukom i strelom; kasnije se prikazuje i zoomorfno kao krava koja leži sa sunčevim diskom među rogovima i kao zmija kao zaštitnica Rea ili kralja.

Neftis

Egipatsko ime je Nebet-Hut što znači gospodarica zgrada.Neftis je nominalno žena Seta, a po mitu je iz veze sa Ozirisom rođen Anubis.Oplakuje Ozirisa, često u paru sa Izidom.Primarno funerarno božanstvo, kao Izidina sestra ima podređenu ulogu.Zaštitnica je čuvara kanopa, zaštitničko božanstvo mrtvih.Izgleda da nema svoj kult niti hramPrikaz-antropomorfno, sa hijeroglifskom oznakom Hut na glavi; zoomorfno kao zmaj; sa Izidom ima majmunski oblik; obično se prikazuje uz glavu sarkofaga, ponekad zajedno sa Izidom; u grobnici Nefertari iz 18 dinastije, i Neftis i Izida su prikazane kao soko.

Serket/Selket

Boginja škorpiona, puno ime Selket hetyt ( ona koja čini da grlo diše, a u vezi sa dejstvom ujeda škorpiona.U tekstovima piramida, zajedno sa druge tri boginje štiti mrtvog kralja

27

(od 5 dinastije je poznata kao zaštitnica).Njena funerarna uloga je primarna, zaštitnica je čuvara kanopa i to Kebehsenuefa.Prikaz-antropomorfno, na glavi škorpion podignutog repa (bez nogu i žaoka)

Hator/Hathor

Njeno ime znači kuća Horusa.Majka ili supruga Horusa.Kultni centar je Dendera, ali ima i starijih (Deir el Medina, vadi Megara i Serabit el Kadim na Sinaju).Solarna boginja, boginja neba, pramora.Niz aspekata a time i niz kontradiktornosti.Boginja stranih zemalja, boginja žena, materinstva, ženske seksualnosti, boginja muzike, pijanstva, svečanosti.Boginja zagrobnog života u Memfisu; rano je poštovana kao gospodarica sikomore kja pokojnika snadbeva pićem i hranom, po mitu je telo mrtvog Ozirisa bilo sakriveno u sikomori (predstave drveta sikomore koje doji vladara);u Tebi je poštovana kao zaštitnica tebanske nekropole, kao gospodarica zapada.U nekim oblicima je slična Izidi.Zaštitnica Sinaja, bakra i tirkiza.Prikaz- antropomorfno kao žena, u ruci može da držoi sistrum (zvečku), struk lotosa, was žezlo, često s eprikazuje u haljini crvene ili tirkiz boje ili u dvobojnoj, tirkiz-crvenoj haljini za razliku od običnih žena koje se prikazuju u belim haljinama, na glavi ima kapu u obliku krila kraguja sa postoljem na kome su rogovi sa sunčevim diskom ili kapa sa perima; zoomorfno kao krava sa diskom među rogovimaprikaz i kao drvo sikomore (kao sikomora može se pojaviti iz stene ili iz čestara papirusa)

Tot/Đžehuti

Bog vremena, računjanja godina, izmislio je pismo, pominje se kao pisar eneade, bog svih znanja, nije vrhovno božanstvo ali je važan.Zaštitinik iscelenja, jer je izlečio oko Horusa (mit-sukob Seta i Horusa).Bog meseca, lunarni aspekt je njegov najstariji aspekt (mesečeve mene-po mitu je ozleđeno oko Horusa izliveno).Po mitu, Tot je Reu vratio oko, a Re je u znak zahvalnosti načinio mesec i Tot je postao bog meseca (desno oko je oko Rea i ono je simbol sunca, a levo oko je oko Horusa i simbol je meseca ).Pisar koji beleži pri merenju duše.Glasnik, posrednik između bogova, izmiritelj i zato su ga Grci kasnije izjednačili sa Hermesom i poštovali ga u Hermopolisu.Prikaz-zoomorfno kao ibis ili babun; kombinovano kao čovek sa glavom ibisa, sa pisarskim priborom, u ruci drži pisarsku paletu.U scenama iz donjeg sveta se ne prikazuje kao ibis, već kao babun i kao čovek sa glavom ibisa.

FUNERARNI SIMBOLI

28

Džed stub

Poreklo znaka je nejasno.Dve hipoteze: 1) stilizovana predstava motke oko koje su vezani snopovi žitarica 2) prikazuje ljudsku kičmu što bi objasnilo konotaciju ''stabilnost'' koju znak ima u svom značenju.Od starog carstva je vezan sa glavnim zemaljskim božanstvom Ptahom koji se naziva i ''plemeniti džed'', asimilacijom i sinkretizmom vremenom je Ptah izjednačen sa bogovima donjeg sveta, Sokarom i Ozirisom.Od novog carstva, koristi se kao simbol Ozirisa.Amulet u obliku džed stuba, obezbeđuje stabilnost i regenerativnu moć.Vezan i za kraljevsku moć, možda i za predstavu samog kralja.''Uspravljanje džed stuba'' je kraljevski ritual, vrhunac u ritualu umrlog kralja i sed svečanosti koji će obaviti novi kralj.Uspravljanje stuba uz pomoć konopca koje obavlja vladar, označava istovremeno i rođenje.

Tiet (Izidin čvor, krv Izide)

Ime tiet-tačno poreklo i značenje nepoznato, prevod kao ''život'' zbog sličnosti sa anhom (tiet uma perje spušteno sa strane), ili ''blagostanje''.Drugo ime je Izidin čvor, krv Izide.Oko oba imena su ispredane složene mitološke priče, ali nije jasno.Prvi put se javlja u dekoraciji u 3 dinastiji, zajedno sa anhom i džed stubom.Često sa džed stubom, možda se zato i zove ''breza Izide''.Od starog carstva, njegov gornji deo se vezuje; sa licima boginja Hator i Brit.Kao funkcionalni amulet (u značenju Izidina krv), pravi se od crvenog karnelijana.

Was žezlo

Prvo fetiš, prožet duhom životinje koja je poštovana, ali i običan pastirski štap, a po nekima i genitalije bika.Sastavljen iz pravog štapa, na jednom kraju viljuškastog oblika a na drugom kraju sa kratkim poprečno postavljenim delom koji je oblikovan u vidu glave neke (možda fantastične) životinje.Značenje jasno-moć, vlast.Koristi se i kao simbol i kao atribut.Od ranog perioda ga nose bogovi kao znak moći, potom kraljevi, najzad privatna lica prikazani kao pokojnici..Ima amuletski i ritualni značaj, koristi se i kao dekorativni element.Često predstavlja podupirače neba i tako uokviruje hramovske likovne predstave u svim periodima.

Udžat oko (Wedžat oko)

Rano su sunce i mesec identifikovani sa očima Horusa.Levo oko je ''oko Horusa'', simbol meseca.Desno oko je ''oko Rea'', simbol sunca.Mit-ozleđeno oko Horusa je izliveno (mesečeve mene).Ime wedžat koje je oko dobilo, može da znači ''celi'', ''obnovljeni''.Oči pokojnika, prozor pokojnika na sarkofagu.Različita mišljenja o tome da li wedžat predstavlja ljudsko oko ili sokolovo, ali je znak ispod znak na obrazu sokola, a ''linija

29

suza'' se nakada sreće kod geparda.Amuleti, nakit-na sarkofazima, na zaštitnim pločicama koje se postavljaju na rez na trbuhu mumije.

Anh

Poreklo nije jasno, tumačenja se kreću od seksualnog simbola do trake na sandali ili složenog čvora.Na detaljnim prikazima se vidi da se donji deo sastoji iz 2 trake.Značenje ''život''.Buket cveća, koji se na egipatskom isto zove anh, ponekada nose pokojnici, praveći tako vizuelnu aluziju na sam znak.Anh predstavlja životvornu vodu i vazduh, a kralju ga pružaju kao ''dah života''.Znak može biti i personifikovan-u rukama drži perjanu lepezu stojeći uz kralja.Amulet-moćan amulet kroz čitavu istoriju i verovatno je zato zbog krstastog oblika preko koptske crkve ušao u ikonografiju hrišćanstva kao krst.

Hekeru friz

Hijeroglif heker ( AA 30), koristi se za pisanje reči ''dekoracija'', ''ukras''.Kao deo hijeroglifa O13-14 označava kapiju, a sama kapija ima značenje praga koje deli svetove.Motiv friza je prisutan već u starom carstvu, a sreće se na primer, duž gornje ivice unutrašnjih zidova mnogih kraljevskih grobnica novog carstva, označavajući zaštitničku prirodu zidova i istovremeno naglašava da je grobnica kapija donjeg sveta.

Hleb ( T (e))

Spada u osnovne darove pokojniku i bogovima.Pojavljuje se rasečen na žrtvenom stolu, u žrtvenoj formuli isod stola ( ''1000 hlebova'' ).

Hleb i asura ( Hetep )

Nerasečen hleb na asuri.Od praistorije-darovi za pokojnika ili bogove se daju na mekoj asuri.Prikaz vekne hleba na tankoj asuri je ideogram za žrtveni dar i oltar.Kasnije kada oltari dobijaju složenu formu, na njihovoj gornjoj površini se često prikazuje asura.U žrtvenoj formuli se koristi u pogrebnom kultu, često je ispisana na samom stolu i ona počinje frazom hetep di nesut.

Krčag sa vodom ( Heset )

Voda-simbol života, oživljavanja.Konična noga nikada šira od ramena posude, izlivnik (od ramena posude).Korišćena u hramovskim i posmrtnom kultu kao dar i za

30

purifikaciju.Ritualna heset se pravi od skupocenog materijala.U grobovima ima modela heset posuda-ne moraju imati šupljinu i mogu biti od jeftinijih materijala.

Tkanina ( Menhet )

Ideogram i determinativ.Korišćena za odeću i uvijanje mumije.Po mitu, Izida i Neftis su prele, tkale i izbelele tkaninu za mrtvog Ozirisa.Fine tkanine-važna svojina u zagrobnom životu.Navode se u listama darova, zajedno sa hlebom, pivom, govečedima, peradi i alabasternih posuda ( za ulje; posude za '' 7 svetih ulja'', korišćene u obredu otvaranja usta).Dar koji vladari prinose bogu ( npr.Nefertari prinosi Ptahu tkaninu, Hatšepsut prinosi tkaninu bogu).

DEIFIKACIJA POKOJNIKA

Deifikuju (izjednačavaju sa bogovima) se: 1) vladar nakon smrti 2) vladar za života (tipično za pre svega za novo carstvo; prvi deifikovan vladar za života je Amenemhet III iz 12 dinastije) 3) ljudi koji su se utopili u Nilu ( specijalne mumije-delovi tela koji nedostaju su nadomeštani bilo drvetom, keramikom, lanenim povojima; na kovčezima ovih ljudi, postoji često natpis koji počinje sa ''hvaljen...'') 4) životinje ( ibisi, pas (groblje u Abidosu), mačke, gazele, itd )Imhotep-u saiskom periodu ga nazivaju sinom Ptaha.Hekaib-visoki činovnik iz Asuana.Amenhotep

PRIVATNI KULT MRTVIH

Putovanja barkom u Abidos.Šta podrazumevamo pod pojmom privatnog kulta mrtvih?Sve što je vezano za pokojnika-pripremu za sahranu, ritual pred sahranu, samu sahranu, itd.Staro carstvo-tekstovi piramida.I međuperiod-pojava tekstova ograničenih na kraljeve i u grobnicama privatnih lica.Srednje carstvo-tekstovi kovčega.Novo carstvo-scena lova na nilskog konja (ranije samo u kraljevskim grobnivama); knjiga mrtvih; knjiga Abnat (ono što je u donjem svetu) od 21 dinastije.Od srednjeg carstva-kombinovanje obavlajnje kulta i kulta u hramu; osnivanje ''zadužbina'' (ostavljaju svoju imovinu nekome ko će biti zadužen za obavljanje posmrtnog kulta, uz sastavljanje ugovora).

ABIDOS

Kultni centar Ozirisa.Hram Setija I-podizanje džed stuba-svečanost Sokara; 7 svetilišta od kojih je svako posvećeno jednom božanstvu, jedno posvećeno Setiju.Ozirisova kapela-kao predvorje za još dodatno svetilište.-Ozireon-jarak oko središnjeg dela građevine, bitna osobina građevine (ako se napuni vodom-prvobitna ''humka'' ).

31

NEKROPOLE ABUSIR, ABU GHURAB, ABU RAWASH

Abusir-kraljevske grobnice; hramovi sunca Userkafa (najstariji), Neuserrea, nezavršena piramida Šepseskara; Sahure, Neferirkare, Neferetre.

TEBANSKA NEKROPOLA

Nekoliko važnih lokaliteta: 1) grobnice vladara 11 dinastije-saff grobnice ( saf na arapskom znači red, niz) 2) grobnice vladara 17 dinastije 3) dolina kraljeva (grobnice vladara 18 dinastije, prvi sahranjen Tutmes I; sama dolina se deli na zapadnu ( grob Amenofisa I ) i istočnu dolinu ( 62 groba, poslednji 62 je Tutankamonov) 4) dolina kraljica (najpoznatiji grob je grob žene Ramzesa II ) 5) Deir el Medina. Qurna

ŽENE I ZAGROBNI ŽIVOT

Isti preduslovi i potrebe za zagrobni život kao kod muškaraca.Iz materijala koje se tiču žena, ipak se mogu uočiti ''neke'' specifičnosti.Žene kao sveštenice mrtvih (po pravilu, kult preuzima najstariji sin, ali u nekim slučajevima se može preneti i na neku drugu osobu).U starom carstvu, imaju titulu Hemet-ka.U kasnijim periodima, ove titule nema, ali ima prikaza na osnovu kojih se može zaključiti da su žene imale funkciju koja odgovara funkciji hemet-ka ( prikaz kako obavlja libaciju na jednoj steli iz 18 dinastije; još i na čitavom nizu spomenika ovi prikazi).Spomenici koje su žene posvetile, mahom mužu ili ocu (stele, statue).Postavlja se pitanje iz kojih sredstava?Žene nisu bile u administraciji, nisu imale prihode od države, ali su zato mogle da raspolažu imovinom muža.Ovo je važno i zbog pitanja grobnica žena (princeze-sredstva su obezbeđivali članovi porodice; žene iz elite).Odnos muškarca i žene bitan osobito za žene visokog položaja (npr. ćerke vladara), prikaz-iste visine, ali to se menja, nije uvek.U grobnicama iz starog i srednjeg carstva, i žene i muškarci imaju svoje sluge, žene se prikazuju sa sluškinjama.Ima i primera da samo žena ima pratnju, što govori da je u brak ušla boljeg imovinskog stanja nego muškarac.Kod skulpture, žena je obično sa leve strane, na dvodimenzionalnim predstavama je iza muškarca, na predstavi za žrtvenim stolom, žena sa leve strane, muškarac sa desne, ili obrnuto što ukazuje na njen viši položaj.

Oprema grobnice

Hetepheres, 4 dinastija-delimično opljačkana, potom prenesena u šaht, nameštaj, nosiljka (oznaka visokog ranga, tokom staroh i srednjeg carstva, samo za kralja i članove njegove porodice).Meresang, treća Mikerinosova žena, 4 dinastija.

32

Abidos, nalazi iz grobnice žene, nekropola D, grob D 229, 21 dinastija-posuda od terakote, figurina, posuda i štapić za Kohi, šolja od alabastera, kozmetička školjka i bronzani model školjke, bronzana pinceta, nakit-naušnice od karnelijana, skarabej od fajansa, ogrlice od školjki, bronze, fajansa i od kauri školjke (simbol plodnosti).

Šabti figure

Imale su ih i žene, kod ranih primera su žene prepoznatljive.U srednjem carstvu, dolazi do standardizacije, samo se po natpisu može identifikovati pol vlasnika (ime, pridevi u ženskom rodu).U novom carstvu se ponekada prepoznaju po naušnicama, frizuri (ali nema uvek razlike u detaljima), prave se po narudžbini, od krečnjaka ili drveta.Tokom 18 dinastije, još uvek je relativno mali broj ušabti figurina.Individualiziran tip i sa njim vrhunac feminiziranja kod dobrih primera iz doba Ramezida.Krajem doba Ramezida, povećanje broja šabti figurina, u grobnici i potiskivanje individualiziranja.Od 3 međuperioda, manje se radi po narudžbini, masovna proizvodnja ušabti figurina, vrhunac kvaliteta u 26 dinastiji, dominira fajans).

Vaze za libaciju

Na primeru tipa-hes vaze.Dekoracija ''plavo slikana keramika'', dimenzija 94,5 m sa izlivnikom, vlasnica Menedžem, natpis (slatko vino za Ozirisa, Menedžem), datiranje iz pozne 18 dinastije, rana 19 dinastija, lokalitet nepoznat, otkrivena u grobnici.Velika dimenzija i retkost hes vaza ukazuje na visoki status)

Kanopske posude

nema razlika u odnosu na one rađene za muškarce.Primer-kanopske posude vlasnice Iny, iz 18 dinastije)

Knjiga mrtvih

otkrivena knjiga čija je vlasnica bila žena, iz 1 vpne, ime vlasnice nije poznato)

Žrtvene ploče

Nesutnefer sa suprugom, 6 dinastija-najčešće se prikazuju sa suprugom, ali ima i samostalnih predstava žena za žrtvenim stolom, još iz 2 dinastije i kasnije)

Lažna vrata

Zasebna lažna vrata imaju žene i njen suprug.U slučaju ako je u pitanju ista grobnica, južna vrata su vrata supruga, a njen asu severnija.Samo u grobnici žene-grobnica princeze Wenšet iz Gize, 4 dinastija).

33

Rezervne glave

nekoliko je nesumljivo pripadalo ženama (Giza, 4 dinastija).Najveći broj rezervnih glavi potiče iz 4 dinastije, ali ih ima i iz 5 i 6 dinastije).

Skulptura

Nesa, 3 dinastija.Seked-kau sa suprugom i sinom, rana 5 dinastija ( žena je u sredini, sedi desno od supruga, nije uobičajno, možda zbog ravnoteže).Uklanjanje prikaza žene-Senefer, 6 dinastija.Isticanje statusa-žena je sa desne strane)

Kovčezi

Kovčeg iz Asijuta, datiranje pozna 11 i rana 12 dinastija, tekst sadrži ispravke iz gramatičkog muškog roda u ženski.Odlike škole-izgled teksta i friz objekta spolja.Frizovi objekta nisu ''gender specific''.Verovatno je pisar mehanički prepisivao i pravio te greške.Kovčeg Nekhonsu-Pahered, verovatno iz Tebe, 22 dinastija, kartonaža, antropomorfni ( na poklopcu kruna u vidu kraguja +ukras na glavi od cvetnog venca, timese prepoznaje da je pripadao ženi).Kovčeg Hent-wadžebu, šemait (''pevačica''), iz Šeikabd el Qurne, grob Hatiay, iz doba Amenhotepa III)

Nakit, amuleti

Ima amuleta koji su tipični za žene.Predmet u obliku polumeseca- često se javlja u rukama babica, i u kontekstu grobnice, ali i kod žena i muškaraca, aluzira na ponovo rođenje na drugom svetu, iz ženske sfere u stvarnom životu prelazi u sferu zagrobnog života za oba pola, na ovim predmetima su česti prikazi Aha, božanstva koje je vezano za Besa)

KOVČEZI I SARKOFAZI

Egipatsko ime za kovčeg je ''krsw'', poreklo nejasno, oblik za osnove reči ''grob'', ''grobna oprema''.

Sarkofag su nazivali Nebanh '' gospodar života''.Još jedan naziv Henenanh ''kovčeg života''.

Razlika u terminima se odnosi samo na vrste materijala od kojih su izrađivani.Kovčezi-drvo (sikomora, tamarisk, kedrovina, drvo palme), metal, keramika, sarkofazi-kamen (alabaster, kvarcit, krečnjak, crveni i sivi granit).

Osnovna funkcija je zaštita tela, ali je i ''kuća pokojnika''.Prototip kovčega se javlja još u predinastičkom periodu (oblaganje jame trskom,

polaganje pokojnika u korpe, oblaganje jame drvetom).Najstariji do sada otkriveni kovčezi potiču iz ranodinastičkog perioda, ali ima

indicija da se javljaju i ranije.Odlika tih prvih kovčega je da je njihova veličina

34

prilagođena položaju tela pokojnika (zgrčeni položaj).Počev od 2 dinastije kovčezi imaju oblik tipičan za kasnije periode.

Razlikujemo dva tipa kovčega, kovčege pravougaonih oblika (pravilan naziv oblika je kvadar) sa dva tipa poklopca-ravan i zasvođen i antropoidan oblik (antropomorfan, mumiforan) kovčega koji se prvi put javlja u srednjem carstvu.Promene u obliku, dekoraciji i konstrukciji tokom različitih perioda.

Dekoracija kao važan deo kovčega u sebi objedinjuje shvatanje o zagrobnom životu Egipćana, bitna je veza između pojedinih elemenata u dekoraciji kao i veza predstave i teksta koji je sastavni deo dekoracije kovčega.Postoje izvesna pravila o razmeštanju elemenata dekoracije.Dekoracija na kovčezima se javlja od ranodinastičkog perioda (dekoracija motivom fasade kuće, što je imitacija jednog tipa kuće ovog perioda, to je motiv koji će dominirati tokom svih perioda, zato se zove i ''kuća pokojnika'').

Tokom starog carstva, drveni kovčezi su stavljani u kamene sarkofage.Proste, pravougaone forme sa zasvođenim ili ravnim poklopcem (od 6 dinastije), izrađivani od lokalnih vrsta drveta, od nepravilno oblikovanih dasaka, sa pukotinama koje su popunjavane drvenim zakrpama koje su učvršćivane drvenim klinovima.Nemaju neku naročitu dekoraciju, a samim tim i nemaju značaj koji imaju kovčezi iz srednjeg carstva.Dekoracija kovčega starog carstva obuhvata motiv fasade palate (samo to ili još u kombinaciji sa lažnim vratima), lažna vrata na unutrašnjoj strani, a sa spoljne strane udžat oči, tekst spolja u horizontalnim trakama i unutra, tekstovi su kratki i ograničeni mahom na ime i titule, eventualno se može javiti lista priloga.Pokojnik je polagan na levi bok, glavom okrenutom ka severu, a licem ka istoku da bi mogao da gleda ka istoku gde sunce izlazi kao i da mogao da primi darove sa žrtvenog stola.Najstariji sarkofazi potiču iz 3 dinastije, otkriveni i u privatnim i kraljevskim grobnicama, proste forme kao kovčezi.Prvi kraljevski sarkofazi vezuju se za Džosera i Sekemketa i dekorisani su motivom fasade palate sa lažnim vratima.Sekemketov sarkofag je otkriven in situ, atipičan jer nema poklopac, već panel koji se podiže sa jedne strane.Dekoracija kraljevskih sarkofaga je malo uticala na dekoraciju kovčega i grobnice privatnih lica zato što su kralj i članovi njegove porodice bili u mogućnosti da opreme grobnicu svime što im je bilo potrebno na drugom svetu.Stoga privatna lica pronalaze novi način da obezbede predmete, slikaju ih na kovčezima i na zidovima grobnica.Iz raznih natpisa kao što je ''biografija'' činovnika Unija iz 6 dinastije, može se videti da je pravo na grobnicu i određeno mesto u grobnici za elitu zavisilo od kralja.Kralj je taj koji ima monopol na kamenolom (ogledanje i u vrsti materijala za privatne grobnice-sarkofag od crvenog granita, osoba visokog ranga).Nov momenat u razvoju dešava se na prelazu 5 u 6 dinastiju (Unas, pojava tekstova piramida, dekorisanje grobne odaje, ali je sam sarkofag neukrašen).

Raspadom starog carstva i I međuperiodom, dolazi do unošenja novih elemenata u dekoraciji i lokalnim razlikama koje će kulminirati tokom srednjeg carstva.Kovčege srednjeg carstva, odlikuje i mnogo bolja konstrukcija.Izrađuju se od pravilno iskesanih dasaka, duž strana kovčega su jaki i čvrsti spojevi koji teku u horizontalnim linijama.Kod nižeg staleža, konstrukcija je i dalje ona tipična za staro carstvo.Ima primera da se nepravilna konstrukcija popravlja nanošenjem 1 tankog sloja oslikanog maltera.

35

Pojava višestrukih kovčega.Najvažnija je dekoracija kovčega privatnih lica koja u sebi objedinjuje sve-ritual, materijalne i nematerijalne potrebe pokojnika na drugom svetu.Dekorišu se i sa spoljne i sa unutrašnje strane.Pojava tekstova kovčega ( za razliku od tekstova piramida, koji su bili namenjeni vladaru, sada se poistovećenju sa Ozirisom mogu nadati i drugi, obični ljudi, to su izmenjeni delovi iz tekstova piramida, magijske izreke za pokojnika jer je pokojniku bilo važno da se magijskim sredstvima obezbedi za put u donji svet, da savlada sve prepreke na tom putu i bude primljen u društvo bogova, tekstovi kovčega sadrže oko 1200 bajalica).

G.Lapp je izvršio podelu stilova dekoracije kovčega srednjeg carstva..Donjeegipatski stil(klasičan stil)-homogen, tokom 11 dinastije-orijentacija

kovčega s-j, pokojnik n alevom boku, glava na severu, lice ka istoku da bi mogao da gleda izlazak sunca(simbol večitog obnavljanja), i darove na žrtvenom stolu.Na istočnoj strani kovčega-udžat oči sa spoljne strane, hetep di nesut-pozivanje Ozirisa da obezbedi darove pokojnicima.Na unutrašnjoj strani-lažna vrata, da bi pristupio žrtvenom stolu.Na zapadnoj strani kovčega-scene sahrane, pozivanje Anubisa da bi obezbedio sahranu, friz sa predmetima-nakit, oružja, oruđa, delovi nameštaja.Prikazi ovih predmeta i na dužim stranama kovčega.Nalaženi su i konkretni predmeti, nisu samo slikani, i to na mestima gde se i slikaju-sandale, granarijusi, podupirači za glavu, posude za 7 svetih ulja.Tokom 12 dinastije, friz sa predmetima se premešta na istočnu stranu kovčega, kao novina i slikanje amuleta i simbola kraljevske vlasti, pojava božanstava i na kovčezima privatnih lica.U kontekstu predstava božanstava, čitav kovčeg se identifikuje sa boginjom Nut(mit o Ozirisu-Nut telom štiti Ozirisa od Seta), osobito poklopac.Ako je Nut prikazana na unutrašnjoj starni poklopca, on je simbol neba.Pod se identifikuje sa božanastvima nekropola Hator i Sokar.Predstava Izide na podnožju kovčega, a Neftis na gornjem delu.Prisustvo ovih boginja je važno-identifikacija umrlog sa Ozirisom, što mu omogućava ponovno rođenje na onom svetu, po mitu su Izida i Neftis oživele Ozirisa.Predstave božanstava su retke pre 13 dinastije.

Gornjeegipatski stil-kovčezi iz Tebe, Asijuta, Akhimina, Gebelina.Neobične scene na kovčezima iz Tebe, iz 11 dinastije-scene iz svakodnevnog života, kao npr.muža krava koja plače ili scena gde sluškinja pridržava ogledalo princezi na kovčezima Mentuhotepovih princeza.

Dvorski stil-tipičan samo za članove kraljevske porodice, samo horizontalne trake natpisa i udžat oči, ukrašavanje zlatnim listićima uglova kovčega.

Ostali stilovi-dva stila, od kojih je jedan tipičan samo za Asijut, dekoracija potpuno suprotna dekoraciji klasičnog stila.Drugom stili pripadaju samo 4 kovčega iz Tebe, Aswana i Gebelina, specifični po tome što sadrže istu grupu izreka tekstova kovčega.

Sredinom 12 dinastije, pojava antropomorfnih kovčega, razvijaju se iz maski koje su stavljana na ramena i glavu mumije, od drveta, natpisi ograničeni samo na vertikalnu liniju prednje strane.Prvo su stavljani kao mumija u pravougaoni kovčeg na levu stranu, tako da je pokojnik mogao da gleda kroz oči oslikane na spoljnem kovčegu.

Odvajanje antr.kovčega od pravougaonih dešava se u 17 dinastiji.Poklopci ovih kovčega se dekorišu tkz.riši stilom, krila koja obmotavaju telo od ramena do stopala, krila Izide koja štite pokojnika(oko pokojnika), krila Nekbet oko grudi.

36

Od 17 dianstije, javljaju se višestruki antropomorfni kovčezi.

37