1

David Begg, Stanley Fischer, Rudiger Dornbusch

EKONOMIA – MIKROEKONOMIA

Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne

1. WPROWADZENIE DO GOSPODARKI I EKONOMII

podstawowe poj�cia i problemy rozwini�te w dalszych rozdziałach b.szczegółowo EKONOMIA – nauka badaj�ca, w jaki sposób społecze�stwo gospodaruj�ce decyduje o tym, co, jak i dla kogo wytwarza�

ZASÓB RZADKI (ograniczony) – przy cenie równej 0 popyt na� przewy�sza dost�pna poda� (ropa po drastycznym wzro�cie cen)

PODZIAŁ DOCHODU – informuje, w jaki sposób dochód jest dzielony pomi�dzy ró�ne grupy i jednostki – co, jak i dla kogo jest wytwarzane? (kluczowe zagadnienie!)- przes�dza o tym stopie�nierównomierno�ci

-dochód na 1 mieszka�ca przybli�onym wska�nikiem stopy �yciowej w ka�dej grupie krajów -olbrzymie ró�nice w dochodach poszczególnych grup krajów (dla kogo gospodarka wytwarza? – dla 15% mieszka�ców �wiata z kraii uprzemysłowionych, jak? – ró�nice w technice i technologii, wykształceniu – wydajno��- ró�nice wewn�trzkrajowe (kwestia rozdziału własno�ci pomi�dzy grupy mieszka�ców) - wpływ okre�lonej polityki rz�du

RZADKO�� ZASOBÓW I ICH ALTERNATYWNE ZASTOSOWANIA: KRZYWA MO�LIWOCI PRODUKCYJNYCH: - przedstawia przy ka�dej wielko�ci produkcji jednego dobra – maksymalna, mo�liw� produkcj� drugiego dobra

KOSZT ALTERNATYWNY danego dobra – ilo�� innego dobra, z którego trzeba zrezygnowa�, aby mo�liwe stało si� wytworzenie dodatkowej jednostki tego pierwszego dobra

RYNEK = proces prowadz�cy do tego, �e decyzje gospodarstw domowych dotycz�ce konsumpcji alternatywnych dóbr, decyzje przedsi�biorstw o tym, co i jak wytwarza� oraz decyzje pracowników dot. tego jak wiele i dla kogo pracowa�, zostaj� wzajemnie uzgodnione dzi�ki odpowiedniemu dostosowaniu cen -wiele perspektyw (pozycja kupca, sprzedawcy, ceny główn� przesłank� decyzji

brak rynku – GOSPODARKA NAKAZOWA – wszystkie decyzje dot. produkcji i konsumpcji s�podejmowane przez pa�stwo. Pa�stwowy urz�d planowania decyduje o tym , co, jak i dla kogo si�produkuje. Szczegółowe nakazy s� nast�pnie kierowane do gospodarstw domowych, przedsi�biorstw, pracowników (niemo�no�� realizacji, poziom skomplikowania parali�uje).

GOSPODARKA WOLNORYNKOWA = brak ingerencji pa�stwa, kierowanie si� własnymi celami, maksymalne korzy�ci bez pa�stwowej pomocy, Adam Smith „Bogactwo narodów” (1776) – prowadzenie jednostek przez „niewidzialna r�ke” rynku

GOSPODARKA MIESZANA = Pa�stwo i sektor prywatny współuczestnicz� w rozwi�zywaniu problemów gospodarczych. Pa�stwo – kontrola znacznej cz��ci produkcji za pomoc� podatków, płatno�ci transferowych oraz dostarczania dóbr i usług publicznych (obrona narodowa, bezpiecze�stwo wewn�trzne), kontroluje te� zakres, w jakim jednostki mog� kierowa� si� w swoim działaniu W odpowiedzi własnym interesem

EKONOMIA POZYTYWNA – EKONOMIA NORMATYWNA

EKONOMIA POZYTYWNA - obiektywne, naukowe obja�nienie zasad gospodarki (bezstronny badacz poszukuj�cy prawdy) – eksperci – jednoznaczne wnioski w kwestii zasadniczych problemów

2

- jak gospodarka działa? -jak gospodarka zareaguje na zmian� warunków działania?

EKONOMIA NORMATYWNA – zalecenia i rekomendacje oparte na subiektywnych s�dach warto�ciuj�cych (zale�ne od preferencji i priorytetów) – obywatele – wielo�� pogl�dów

-najszerszy podział:

MIKROEKONOMIA – szczegółowa analiza poszczególnych działa� gospodarczych, badanie indywidualnych decyzji dot. Pojedynczych towarów, dla uproszczenia analizy mo�e pomija� ró�ne współzale�no�ci wyst�puj�ce w gospodarce -ogólna teoria równowagi – badanie równoczesne wszystkich rynków poszczególnych towarów (stworzenie ogólnego obrazu konsumpcji, produkcji i wymiany w całej gospodarce w danym momencie – niebezpiecze�stwo deformacji rzeczywisto�ci przez nadmiar szczegółów i zło�ono��uj�cia) -analiza cz�stkowa – analiza mikroekonomiczna ignoruj�ca efekty po�rednie

MAKROEKONOMIA – uwypukla te współzale�no�ci kosztem uproszczenia opisu cz�stkowych zjawisk i działa� (troska o przejrzysto�� obrazu działania całej gospodarki), kładzie nacisk na wzajemne stosunki zachodz�ce w gospodarce jako cało�ci -jeden agregat – „dobra konsumpcyjne” – nie samochody, telewizory, buty… -3 poj�cia ilustruj�ce główne elementy konstrukcyjne makroekonomii: *produkt narodowy brutto = warto�� wszystkich dóbr i usług wytworzonych wytworzonych gospodarce w danym okresie, podstawowy miernik całkowitej produkcji dóbr i usług w gospodarce *wska�nik cen = miernik przeci�tnego poziomu cen dóbr i usług w gospodarce. Porównuje ich poziom w danym okresie z poziomem w wybranym okresie z przeszło�ci *stopa bezrobocia = procentowy udział bezrobotnych bezrobotnych cało�ci siły roboczej (ludno�� w wieku produkcyjnym, która byłaby gotowa podj�� prac�, gdyby j� mogła dosta�)

2. NARZ�DZIA ANALIZY EKONOMICZNEJ

MODEL = (inaczej teoria) zawiera szereg zało�e� upraszczaj�cych, dotycz�cych sposobów zachowywania si� ludzi. Stanowi �wiadome uproszczenie rzeczywisto�ci -tworzy ramy organizuj�ce sposób my�lenia o zagadnieniu -pkt wyj�cia procesów analizy -posługiwanie si� modelem pozwala okre�li�, które informacje s� w danym przypadku najistotniejsze -weryfikacj� modelu ułatwiaj� fakty, zasoby danych (istotne dobranie odpowiedniego zasobu danych-konieczno�� teoretycznego zwi�zku, a nie „wpływ bólu paznokcia córki s�siada na okres wegetacji twoich ro�lin balkonowych)

SZEREG CZASOWY = kolejne warto�ci przyjmowane przez dan� zmienn� w ró�nych momentach (uwaga na manipulowanie wykresami – ostro�nie interpretowa�) DANE PRZEKROJOWE = pokazuj�, jakie warunki przyjmuje analizowana zmienna u poszczególnych osób lub te� ich grup w okre�lonym momencie

WSKA�NIKI = wyra�aj� wzgl�dn� warto�� danej zmiennej odniesione do jej warto�ci w okresie podstawowym -�rednia cena (�rednia wa�ona – uwzgl�dnienie relatywnego udziału poszczególnych składowych) -cen detalicznych(WCD) – wyci�gni�cie �r.wa�onej ze wska�ników cen ró�nych grup towarowych; roczna procentowa zmiana wska�nika cen detalicznych jest powszechnie stosowan�miar� stopy zmiany cen (inflacji)

gdy wyra�one w warto�ciach pieni��nych - rozró�nienie: Koszty nominalne = mierzone w danej walucie („bie��ce złotówki”) Koszty realne = skorygowanie kosztów nominalnych nominalnych zmiany poziomu cen („stałe złotówki”)

3

Siła nabywcza pieni�dza = wska�nik ilo�ci dóbr, które mo�na naby� za jednostk� pieni��n�

STOPA WZROSTU = zmiana procentowa poziomu danej zmiennej w danym okresie (najcz��ciej w ci�gu roku (ujemna = spadek zmiennej) ~ wzrost gospodarczy

WYKRES PUNKTOWY = przedstawia pary warto�ci zaobserwowane równocze�nie dla dwóch ró�nych zmiennych w układzie współrz�dnych na podstawie nan punktów punktów odpowiednich warto�ciach -wykresy s� cz�sto przydatne do konstruowania modelu. pokazuj� one zale�no�� mi�dzy dwiema zmiennymi przy zało�eniu, �e pozostałe wielko�ci nie zmieni� si� (Ceteris ParIbus)

Aby zrozumie� jak zachowuje si� gospodarka, potrzebujemy zarówno teorii i faktów. Teoria mówi nam jakich faktów mamy szuka� w celu uzyskania prawidłowej odpowiedzi. Bez teorii zginliby�my w powodzi informacji.

3. POPYT, PODA� I RYNEK

• Analiza mechanizmu rynku i cen , wykorzystywanego w procesie alokacji zasobów: gra wzajemna popytu i poda�y przes�dza o ilo�ci wytwarzanych dóbr i cenie ich sprzeda�y

RYNEK = układ za pomoc�, którego ceny steruj� alokacj� zasobów = zespół warunków, które doprowadzaj� do kontaktu kupuj�cy – sprzedaj�cy w procesie wymiany dóbr i usług

kontakt: - bezpo�redni - po�redni

• Funkcja ekonomiczna rynku: ustalenie cen, sprawiaj�cych, �e ilo�� dóbr, na które zgłaszane jest zapotrzebowanie, zostaje zrównana z ilo�ci� zaoferowan� do sprzeda�y

Rynek w równowadze, gdy cena zrównuje popyt z poda��

Ceny kieruj� decyzjami co, jak i dla kogo kupowa�

• Typowy model rynku:

POPYT – post�powanie nabywców == ilo�� dobra, jak� nabywcy s� gotowi zakupi� przy ró�nym poziomie ceny =/= wielko�� zapotrzebowania (w odniesieniu do konkretnej ceny)

PODA� – post�powanie sprzedawców == ilo�� dobra, jak� sprzedawcy s� gotowi zaoferowa� przy ró�nym poziomie ceny

=/= wielko�� oferowana (w odniesieniu do konkretnej ceny)

ilo�� tzn.: nieokre�lona ilo��, lecz zbiór ró�nych ilo�ci (ograniczony przez opłacalno��)

np. wy�szy poziom ceny redukuje rozmiary zapotrzebowania, pomimo istnienia popytu

*CZYNNIK CENOWY – reakcja na zmian� ceny = przesuni�cie wzdłu� krzywej w gór� lub w dół

> im ni�sza jest cena X, tym wi�ksze zapotrzebowanie (przejaw popytu) - przy pozostałych wielko�ciach niezmiennych np. kampanie dentystów; spadek dochodów gospodarstwa domowego

> im wy�sza jest cena X, tym wi�ksza ilo�� oferowana (przejaw poda�y)

4

- przy pozostałych wielko�ciach niezmiennych np. usprawnienia techniczne w pakowaniu; spadek cen surowca

• CENA RÓWNOWAGI = rozmiar zapotrzebowania = ilo�� oferowana = cena równowa��ca rynek produktu. Brak nadwy�ki popytu i nadwy�ki poda�y

• ILO RÓWNOWA��CA RYNEK = ilo��, któr� nabywcy chc� kupi�, a sprzedaj�cy sprzeda�

• NADWY�KA POPYTU = przy danej cenie rozmiar zapotrzebowania przewy�sza oferowan� ilo��

• NADWY�KA PODA�Y = przy danej cenie ilo�� oferowana przewy�sza rozmiary zapotrzebowania

Kształtowanie si� ceny równowagi (samoregulacja rynku): -gdy cena wy�sza – ograniczenie nadwy�ki poda�y > obni�enie ceny dla zlikwidowania zapasów > wzrost zapotrzebowania i zmalenie ilo�ci oferowanej -gdy cena ni�sza – ograniczenie nadwy�ki popytu > podwy�szenie ceny

• Krzywa popytu – obrazuje zale�no�� cena – rozmiar zapotrzebowania przy innych wielko�ciach niezmiennych* (zale�no�� ujemna – ze wzrostem ceny popyt maleje (nieopłacalne))

• Krzywa poda�y – obrazuje zale�no�� cena – ilo�� oferowanego towaru przy innych wielko�ciach niezmiennych* (zale�no�� dodatnia - ze wzrostem ceny poda� ro�nie (opłacalne))

• Poni�ej ceny równowagi > nadwy�ka popytu : odległo�� (pozioma) pomi�dzy krzyw� poda�y,

a krzyw� popytu przy danej cenie • Powy�ej ceny równowagi > nadwy�ka poda�y : odległo�� (pozioma) pomi�dzy krzyw�

popytu, a krzyw� poda�y przy danej cenie

• Przeci�cie krzywej popytu i krzywej poda�y: cena równowagi, równowaga rynkowa

* INNE CZYNNIKI (kształtowane poza rynkiem) – reakcja na zmian� innych czynników = przesuni�cie krzywej w lewo lub w prawo

• METODA STATYKI PORÓWNAWCZEJ = zmiana jednej z wielko�ci przyjmowanych za stałe (innych czynników) i badanie wpływu tej zmiany na cen� równowagi i odpowiadaj�ce jej wielko�ci popytu i poda�y (porównanie poprzedniego i nowego stanu równowagi)

POPYT -ceny innych dóbr powi�zanych z danym dobrem:

KOMPLEMENTARNO - wzrost ceny jednego produktu powoduje obni�enie popytu na drugi wzgl�dem niego komplementarny (uzupełniaj�cy) SUBSTYTUCYJNO - wzrost ceny substytutu (produktu zast�pczego) powoduje wzrost popytu na produkt

-dochody konsumentów: wzrost dochodów powoduje wzrost popytu DOBRO NORMALNE (zwykłe) = na które popyt wzrasta wraz ze wzrostem dochodu DOBRO NI�SZEGO RZ�DU = na które popyt maleje przy wzro�cie dochodu -gusty i preferencje konsumentów

kształtowane przez wygod�, zwyczaje, społ. Akceptowane wzorce zachowa�

• Przesuni�cia krzywej popytu:

5

- w prawo – wzrost - zmiana ceny równowagi na wy�szym poziomie poda�y i popytu i przy wy�szej cenie - w lewo – obni�enie zale�ne od: -ceny dobra -ceny dóbr pokrewnych -gustów

PODA�-technika (wiedza i umiej�tno�ci, stan i dost�pno�� maszyn): wzrost produkcji przy danych kosztach całkowitych powoduje wzrost poda�y

POST�P TECHNICZNY = usprawnienia umo�liwiaj�ce zwi�kszenie efektów przy tych samych nakładach

-koszty produkcji (siła robocza, maszyny i urz�dzenia, energia, surowce): spadek kosztów pobudza produkcj�

-interwencja pa�stwa (polityka fiskalna i monetarna)

• Przesuni�cia krzywej poda�y: - w prawo – wzrost - zmiana ceny równowagi na wy�szym poziomie poda�y i popytu i przy ni�szej cenie - w lewo – obni�enie zale�ne od: -techniki -kosztów produkcji -zakresu interwencji pa�stwa

WOLNY RYNEK I KONTROLA CEN

WOLNY RYNEK = umo�liwienie ustalenia si� cen wył�cznie w wyniku gry sił popytu i poda�y (bez bezpo�redniej ingerencji pa�stwa; interwencja mo�liwa) (istnienie mechanizmu samoreguluj�cego)

=/=

PASTWOWA KONTROLA CEN = reguły i przepisy uniemo�liwiaj�ce dostosowanie si� cen do poziomu równowagi rynkowej

np.:

- okre�lenie cen maksymalnych (brak pewnych dóbr na rynku – popyt przewy�sza poda�, ochrona konsumenta przed wysokimi cenami) > utrzymywanie si� nadwy�ki popytu > konieczno�� racjonowania (rozwi�zanie arbitralne) > tworzenie „czarnego rynku”

+ cz�sto: REGLAMENTACJA = system ogranicze� ilo�ciowych dla sprawiedliwego

rozdziału ograniczonej liczby towarów niezale�nie od wysoko�ci dochodów ustalenie maksymalnego poziomu czynszu ( wła�ciciele zamieszkuj� lub sprzedaj� > zmniejszenie poda�y – deficyt mieszka� – nadwy�ka popytu; zaostrzenie problemu przy inflacji)

- mo�liwo�� podnoszenia cen maksymalnych wraz z inflacj�, ale… -wysokie koszty rozbudowanego systemu kontroli (kontrola reglamentacji)

CENA MAKSYMALNA = okre�lany przez pa�stwo pułap cenowy , powy�ej którego nie mog� by� zawierane transakcje

- okre�lenie cen minimalnych (ochrona producentów lub dostawców) płaca minimalna ( podniesienie stawki płacy dla zatrudnionych > obni�enie popytu na prac� i wielko��zatrudnienia – nadwy�ka poda�y

CENA MINIMALNA = okre�lany przez pa�stwo pułap cenowy, poni�ej którego nie mog� by� zawierane transakcje

-uzupełnianie prywatnego popytu lub poda�y przez pa�stwo kupuj�ce lub sprzedaj�ce pewne ilo�ci dóbr

6

Ustanowienie ceny maksymalnej jest skuteczne, gdy jest ona nisza od ceny równowagi rynkowej (zmniejsza wielko�� poday i prowadzi do nadwyki popytu), chyba, e pastwo zasili poda dostarczaj�c dodatkowe ilo�ci �danego dobra

Ustanowienie ceny minimalnej jest skuteczne, gdy jest ona wysza od ceny równowagi rynkowej (zmniejsza wielko�� popytu i prowadzi do nadwyki poday), chyba, e pastwo zasili popyt sektora publicznego swoim popytem (pa�stwo kupuje nadwy�k� poda�y – zadowala konsumentów i dostawców; „góra masła UE”)

• Wolny rynek rozwi�zuje podstawowy dylemat ekonomiczny: co, jak i dla kogo produkowa� : ~ustalaj�c ceny, przy której rozmiary zapotrzebowania s� równe oferowanej ilo�ci decyduje, ile powinna wynosi� produkcji ~informuje, dla kogo s� produkowane dobra (dla tych, co s� zdolni za nie zapłaci�) i kto je produkuje (ci, których zadowala cena równowagi) ~decyduje jak s� produkowane dobra ~decyduje jakie dobra s� produkowane (te których produkcja jest opłacalna)

• Decyzje rynku nie zawsze zadowalaj� konsumentów, zapewnia dobra tylko tym, co s� w stanie i chc� zapłaci� za nie cen� równowagi > ewentualne regulacje normatywne

4.PA�STWO W GOSPODARCE MIESZANEJ

Alokacja wi�kszo�ci zasobów w gospodarkach zachodnich dokonuje si� poprzez rynki(transakcje). Wa�n� role odgrywa pa�stwo (przepisy prawa, kupuje dobra i usługi, płatno�ci jak emerytury! =>pa�stwo wywiera powa�ny wpływ na ceny, stopy procentowe, produkcje.

Co robi pastwo: działalno�� ta obejmuje od 1/3 dochodu narodowego w Japonii do 2/3 w Szwecji. 1.) USTANAWIA PRAWA I PRZEPISY SZCZEGÓŁOWE - gospodarka socjalistyczna - prawo wyklucza prywatn� własno�� przedsi�biorstw - gospodarka kapitalistyczna - przedsi�biorstwa s� własno�ci� prywatn�władze na wszystkich szczeblach reguluj� zachowania gospodarcze ustanawiaj�c szczególne zasady działania przedsi�biorstw.

• zezwolenia lokacyjne; • przepisy zwi�zane ze zdrowiem i bezpiecze�stwem; • przepisy maj�ce zapobiega� pewnym działaniom gospodarczym (np. sprzeda� heroiny)

2.)PANSTWO KUPUJE I SPRZEDAJE DOBRA I USŁUGI Np. obrona narodowa, o�wiata, parki i drogi -bez opłaty bezpo�redniej. Np.lokalne przejazdy autobusowe i publikacje rz�dowe - bezpo�rednio opłacane. Pastwo musi decydowa�, co kupowa�, a co wytwarza� samodzielnie. Tak np.w niektórych krajach przedsi�biorstwa telekomunikacyjne SA własno�ci� pa�stwow�. W wi�kszo�ci krajów pa�stwo jest wła�cicielem transportu miejskiego.

3.)PANSTWO DOKONUJE PŁATNOCI TRANSFEROWYCH To np. ubezpieczenia społeczne czy zasiłki dla bezrobotnych. Płatno�ci transferowe- wypłaty w zamian, za które nie s� �wiadczone �adne bezpo�rednie usługi.

Wydatki pa�stwa = warto�� dóbr i usług nabywanych + płatno�ci transferowe

4.)PANSTWO NAKŁADA PODATKI finansuje zakupy dobór oraz płatno�ci transferowe, nakładaj�c podatki i zaci�gaj�c po�yczki. Np. podatek dochodowy czy VAT (s� zwykle dopełniane przez podatki lokalne) deficyt bud�etowy mo�e by� finansowany za pomoc� po�yczek (zwi�ksza dług publiczny) 5.)PASTWO PRÓBUJE STABILIZOWA GOSPODARK�Ka�da gospodarka rynkowa cierpi z powodu cykli koniunkturalnych.

7

Cykl koniunkturalny polega na wahaniach rozmiaru produkcji społecznej (PKB),którym towarzysz�zmiany poziomu bezrobocia oraz stopy inflacji. Pa�stwo mo�e wpływa� na to:

• obni�aj�c podatki podczas recesji, �eby ludzie zwi�kszyli wydatki i zwi�kszyli PKB. • kontroluj�c ilo�� pieni�dza, mo�e j� zwi�ksza� szybciej podczas recesji(Bank Anglii w WB) • kiedy stopa inflacji wysoka, bank centralny mo�e zmniejsza� stop� wzrostu poda�y pieni�dza.

6.)PASTWO WPŁYWA NA ALOKACJE ZASOBÓW Stosuj�c regulacje i system prawny wpływa na to jak s� produkowane dobra. bezpo�rednio: Przy pomocy podatków i transferów zabiera cz��� dochodów jednym i przekazuje je innym. po�rednio: Przez podatki zawarte w cenach, oraz przez subsydia, które s� ujemnymi podatkami. Np. opodatkowuje papierosy i ogranicza wielko�� jego produkcji. Np. subsydiuje dobro takie jak mleko - wzrost jego produkcji.

Co powinno robi� pastwo? Dlaczego powinno ingerowa� w gospodark� rynkowa? Podstawowym argumentem zawodno�� rynku.

6 POWODÓW INGERENCJI – rodzajów zawodno�ci:

1.)CYKLE KONIUKTURALNE Podniesienie podatków i ograniczenie wydatków z reguły zmniejsza PNB i podnosi ceny. Polityka pa�stwa mo�e albo pogł�bi� cykl koniunkturalny albo przeciwnie. Pa�stwo nie mo�e kontrolowa� sytuacji gospodarczej w sposób doskonały.

2.)DOBRA PUBLICZNE Dobro prywatne – dobro, które konsumowane przez jedna osob� nie mo�e by� jednocze�nie konsumowane dla kogo� innego.(Np. ubranie, lody). Dobro publiczne – dobro, które b�d�c konsumowane przez jedna osob� mo�e by� jednocze�nie konsumowane przez innych ludzi.(Np. czyste powietrze, zło�a mineralne). Problem „gapowicza” Gapowicz to kto�, kto bezpłatnie konsumuje dobro, którego wytwarzanie wymaga ponoszenia kosztów. Dot. dóbr publicznych, poniewa� je�liby ktokolwiek nabył takie dobro, byłoby ono dost�pne dla ka�dego. Dlatego dobra publiczne w wi�kszo�ci nie s� dostarczane prze prywatnych producentów. Np.kto� inny kupi obron� narodow�, to nie b�dzie jej w ogóle. Przezwyci��enie problemu gapowicza polega na ustalenia sposobu podejmowania wspólnej decyzji, jak� ilo�� �rodków nale�y przeznaczy� na obron�. I to pa�stwo jest powołane dla tego, �eby podejmowa� takie wła�nie decyzje. Pa�stwo musi zapewni� niezb�dne rozmiary produkcji dóbr publicznych.

3.)EFEKTY ZEWNETRZNE Zdarza si� ze ceny rynkowe nie odzwierciedlaj� w pełni kosztów i korzy�ci. Efekt zewn�trzny wyst�puje wtedy, kiedy produkcja lub konsumpcja dobra bezpo�rednio oddziałuje na przedsi�biorstwa lub konsumentow, którzy nie kupuj� i nie sprzedaj� tego dobra oraz kiedy ten wpływ nie znajduje pełnego odzwierciedlenia w cenach rynkowych. Ale nie wszystkie efekty zewn�trzne s� szkodliwe. Np. wła�cicielka domu, która pomalowala swój dom, dostarcza korzy�ci sasiadom, nie musza oni dłu�ej patrze� na odrapane �ciany.

4.)KŁOPOTY Z INFORMACJ�Je�li decyzje przedsi�biorstw i konsumentów nie s� oparte na pełnej informacji, rynki nie b�d� działac prawidłowo. Np. przedsi�biorstwom nie opłaca si� informowa� o zagro�eniach zdrowia dla ich pracowników! Je�li nie ma kar za oszustwo. Pa�stwo powinno dostarcza� pewnych niezb�dnych informacji na u�ytek swoich obywateli. Np. wydaj�c przepisy zwi�zane z bezpiecze�stwem konsumpcyjnych, dbaj�c �eby podstawowe produkty miały etykietki z niezb�dnymi informacjami.

5.)MONOPOL I SIŁA RYNKOWA

8

Rynki wolnokonkurencyjne, z reguły działaj� prawidłowo. Monopolista to wył�czny sprzedawca dobra lub usługi. Monopoli�ci mog� osi�ga� wysokie zyski, ograniczaj�c wielko�� sprzeda�y i podnosz�c cen�, bo nie ma konkurencji. Pewne monopole s� prawie nieuniknione. Np.dostawcy gazu. Ka�dego sprzedawc� lub nabywc�, który jest w stanie istotnie wpływa� na cen� rynkowa,okre�la si�mianem posiadacza siły rynkowej lub siły monopolowej. Interwencja pa�stwa mo�e poprawi� alokacje zasobowa.

6.)REDYSTRYBUCJA DOCHODÓW I DOBRA SPOŁECZNIE PO��DANE. Działanie prywatnych rynków mo�e doprowadzi� do rozmaitych wariantów podziału bogactwa w społecze�stwie. Pa�stwo zmienia ten podział, opodatkowuj�c jednych i daj�c pieni�dze innym. Np. redystrybucja dochodów na korzy�� -ludzi starszych(ubezpieczenia społeczne) -bezrobotnych(zasiłki) -rolników(podtrzymywanie cen produktów rolnych) Dobra społecznie po��dane - dobra, o których społecze�stwo s�dzi, �e powinny by� konsumowane przez ludzi bez wzgl�du na poziom ich dochodów. Np. ochrona zdrowia, mieszkania, o�wiata i �ywno��. Najtrudniejszy problem, to podejmowanie decyzji, kto co ma dosta�. Aktualny podział:, �e ludzie, którzy pracuj� ci��ej, powinni by� za to lepiej wynagrodzeni, �e ludzie, którzy potrzebuj� wi�cej powinni dosta� wi�cej; lub, �e ka�dy powinien mie� przyzwoite mieszkanie i nikt nie mo�e głodowa�.

W jaki sposób pastwo podejmuje decyzje?

1.)GŁOSOWANIE Problem pogodzenia zró�nicowanych przekona� i interesów. Analiza dwóch cech głosowania według zasady wi�kszo�ci: Paradoks głosowania - głosowanie oparte na zasadzie wi�kszo�ci prowadzi do podejmowania niespójnych decyzji. Oznacza to rownie�, �e podejmowane przez społecze�stwo decyzje mog� z powodzeniem zale�e� od kolejno�ci głosowania nad nimi. Wynik �rodkowego wyborcy - wszyscy maja preferencje jednoszczytowe i s� tym bardziej zadowoleni im bardziej wynik głosowania jest zbli�ony do tego, za którym sami si� opowiadaja. Ale tak�e indywidualne preferencje mog� nie by� jednoszczytowe.

3.)PRAWODAWCY Je�eli preferencje s� jednoszczytowe, model �rodkowego wyborcy pomaga zrozumie� sposób ,w jaki społecze�stwo podejmuje decyzje. Dotyczy to zwłaszcza referendum. Jednak proces podejmowania decyzji przez kompromisy legislacyjne jest o wiele bardziej skomplikowany. Mo�e wyst�pi� handel głosami, i jednym z takich przykładów jest porozumienie głosuj�cych (zawieraj� porozumienia, dzi�ki któremu ka�dy z uczestników porozumienia uzyskuje co�, w przypadku nie zawarcia porozumienia, ka�dy z nich tylko traci).

4.)URZ�DNICY PASTWOWI Urz�dnicy wywieraj� wpływ na proces podejmowania decyzji sprawach publicznych: I słu�� rad� i sporz�dzaj� ekspertyzy. I s� odpowiedzialni za wykonanie uchwalonych aktów prawnych i realizacje przyj�tej polityki. Urz�dnicy pa�stwowi maja tak�e swoje interesy: Np.Urz�dnicy w ministerstwie obrony b�d� próbowa� przekona� rz�d do nasilenia działa� obronnych. Np. w ministerstwie edukacji b�d� wywiera� presje na zwi�kszenie wydatków na o�wiat�. Paradoksem glosowanie jest to, �e cele społecze�stwa mog� by� sprzeczne. Istnieje uproszczony pogl�d zgodnie, z którym celem działania pa�stwa jest maksymalizacja dobra społecznego.

5.)PROBLEM „PANA I SLUGI” Jedna osoba-„pan”-przekazuje prawo podejmowania decyzji komu� innemu,czyli „słudze”,aby ten działał w imieniu „pana”. Np. w du�ych przedsi�biorstwach: mened�erowie s� „sługami”, wybranymi przez pana. Np.w przedsi�biorstwach prywatnych, „panami” s� akcjonariusze Np. Znacjonalizowane przedsi�biorstwa, rol� t� przejmuje pa�stwo.

9

Mened�erowie, czyli „słudzy” mog� wybra� łatwe �ycie zamiast walk� o zyski dla akcjonariuszy, pracownicy mog� unika� pracy. Rozwi�zanie zaleca sformułowanie umowy, zawieranej ze „sług�” w sposób maksymalnie zgodny z interesem pana. Musz� by� tak�e bod�ce skłaniaj�ce „sług�” do zachowania zgodnego z �yczeniami „pana”. Kontrakt powinien odwoływa� si� do wyników, które s� łatwe do zaobserwowania. Np. Polityka pieni��na i walka z inflacj� w Nowej Zelandii, to wył�cznie zadanie banku centralnego. Prezes tego banku musi uzgodni� z rz�dem planowan� roczn� stop� inflacji. Je�li rzeczywista inflacja jest znacznie wy�sza od planowanej, zostaje on zwolniony ze stanowiska.

5. Reakcje popytu na zmiany cen i dochodów.

Aby podj�� rozs�dn� decyzj� o wysoko�ci ceny, trzeba przeprowadzi� badania empiryczne, pozwalaj�ce okre�li� elastyczno�� cenow� popytu na dany towar. Popyt ten zale�y tak�e od cen innych dóbr pokrewnych. Mieszana elastyczno�� popytu mierzy reakcje popytu na jedno dobro wywołan� zmian� ceny dobra pokrewnego. Elastyczno�� dochodowa popytu mierzy zale�no�� miedzy zmianami poziomu dochodów społecze�stwa.

REAKCJA POPYTU NA ZMIANY CEN Opadaj�ca krzywa popytu oznacza ze wielko�� zapotrzebowania wzrasta przy obni�eniu ceny dobra. Jak mo�emy mierzy� reakcje wielko�ci popytu na zmian� ceny towaru? Jednym z oczywistych mierników jest nachylenie krzywej popytu. Obni�ka ceny danego towaru,np.biletu na mecz futbolowy o 1$ ka�dorazowo powoduje zwi�kszenie liczby biletów sprzedanych np.o 8 tys. Ale je�liby�my chcieli porówna� reakcje wielko�ci sprzeda�y biletów na mecze piłkarskie na zmian� ceny z podobn� reakcj� popytu na samochody. Rzecz jasna, zmiana ceny o 1 $ jest dla nabywców samochodów wielko�ci� �mieszn�, która z pewno�ci� nie wpłynie na liczne nabywanych samochodów. Najlepszym wyj�ciem jest analiza zmian procentowych. Powinni�my zastanowi� si�, jaki jest wpływ obni�ki ceny o 1% na wielko�� zapotrzebowania na samochody i bilety.

Elastyczno�� cenowa popytu jest to stosunek wzgl�dnej zmiany wielko�ci zapotrzebowania na dane dobro do wzgl�dnej zmiany jego ceny. Je�li wzrost ceny o 1% zmniejsza wielko�� popytu o 2%,to elastyczno�� cenowa popytu wynosi -2. (Wielko�� popytu 2%,a tak jak jest to zmniejszenie tej wielko��, to wyra�amy to jak -2% dzielimy, przez 1%,czyli wzrost ceny i dostajemy -2) Poniewa� krzywa popytu ma nachylenie ujemne, to elastyczno�� cenowa jest z konieczno�ci liczb� ujemn�.

Gdy elastyczno�� popytu osi�ga du�e warto�ci ujemne, wówczas mówimy o wysokiej elastyczno�ci. Popyt jest wtedy bardzo czuły na zmian� ceny.

Gdy za� elastyczno�� wyra�a si� mał� liczb� ujemna, popyt jest relatywnie mało wra�liwy na zmian�ceny. Wtedy elastyczno�� popytu jest niska.

Tak, wi�c te okre�lenia dotycz� warto�ci elastyczno�ci z pomini�ciem jej ujemnego znaku. Przewa�nie jednak elastyczno�� cenowa zmienia si�, gdy przesuwamy si� po krzywej popytu, przy czym, wy�szym cenom odpowiadaj� wi�ksza elastyczno��, a ni�szym - mniejsza Je�li jednak funkcj� popytu nie jest prosta linia, lecz krzywa, to zmiana wi�kszo�ci zapotrzebowania jest ró�na przy wzro�cie ceny i przy jej spadku.

Popyt elastyczny i nieelastyczny Popyt nazywamy elastycznym ,gdy jego elastyczno�� cenowa jest mniejsza od -1. Popyt jest nieelastyczny, gdy jego elastyczno�� przyjmuje warto�ci miedzy -1 i 0. Gdy elastyczno�� popytu wynosi równo -1,wówczas mówimy, �e popyt ma elastyczno�� równ�jedno�ci. Cz�sto mówi si� ze pewne dobra charakteryzuj� si� wysok� lub nisk� elastyczno�ci� popytu. Np. popyt na rop� naftow� jest nieelastyczny wzgl�dem ceny.

Determinanty elastyczno�ci cenowej Co decyduje o tym, czy elastyczno�� cenowa popytu jest wysoka czy niska?

10

Odpowiedzi trzeba szuka� w analizie gustów klientów. Najwa�niejszym czynnikiem jest łatwo�� zast�pienia tego dobra innym dobrem o podobnym przeznaczeniu.

Przykłady elastyczno�ci cenowej Np. takie usługi jak fryzjer, teatr czy sauna wykazuj� elastyczno�� wi�ksz� od jedno�ci. Np. popyt na niektóre towary takie jak produkty mleczarskie, jest wybitnie nieelastyczny.

Wykorzystanie elastyczno�ci cenowej Elastyczno�� cenowa popytu jest kategori� przydatn� m.in. do obliczenia, o ile nale�y podnie�� cen�, aby zlikwidowa� nadwy�k� popytu, b�d� o ile j� obni�y�, aby zlikwidowa� nadwy�k� poda�y. Np. w rolnictwie mog� wyst�powa� na przemian lata nieurodzaju i lata obfitych zbiorów. Popyt na produkty rolne jest małoelastyczny - słabe zbiory powoduj� silny wzrost cen �ywno�ci. Z kolei nadspodziewane dobre zbiory wywołuj� znaczny spadek cen �ywno�ci. Przy niskiej elastyczno�ci popytu przesuni�cia krzywej poda�y wywołuj� du�e wahania cen, nie zmieniaj�c zbytnio wolumenu sprzeda�y.

CENA, WIELKO�� POPYTU I SUMA WYDATKOW. Skoro obni�ka wysokiej ceny (przy której popyt jest elastyczny) zwi�ksza sum� wydatków, za�obni�ka niskiej ju� ceny (przy której popyt jest mało elastyczny) zmniejsza te sum�, to niew�tpliwie istnieje jaki� po�redni poziom ceny, przy którym jej obni�ka nie wpłynie na wielko�� wydatków- w którym elastyczno�� popytu jest równa -1.

Ceny biletów na mecze piłki no�nej. 1.)Gdy przesuwamy si� po krzywej popytu, suma wydatków w pewnym momencie przestaje si�zwi�ksza�. Nast�puje to przy cenie, przy której elastyczno�� popytu jest równa -1. 2.)Najwa�niejsze -suma wydatków, czyli wielko�� wpływów ze sprzeda�y, osi�ga maksimum w punkcie odpowiadaj�cym elastyczno�ci popytu równej -1. To bardzo wa�na informacja praktyczna dla przedsi�biorstw i organizacji.

INNE PRZYKŁADY ZASTOSOWAN ELASTYCZNO�CI CENOWEJ POPYTU Opłaty za przejazd metrem

Je�eli mamy elastyczno�� popytu, to wiemy, w jakim kierunku nale�ałoby zmieni� wysoko�� opłat za przejazd, aby zwi�kszy� przychody metra. Popyt na przejazdy metrem jest elastyczny wzgl�dem ceny, to podwy�ka opłat za przejazd zmniejszy sum� przychodów metra. Aby zwi�kszy� wpływy metra, nale�y obni�y� wysoko�� opłaty za przejazd. Gdyby natomiast popyt na przejazdy był nieelastyczny, wówczas celowa byłaby podwy�ka cen biletów.

Pierwszy „szok naftowy” W 1973-1974 kraje OPEC doprowadziły do czterokrotnego wzrostu cen ropy. Popyt na rop� był wówczas bardzo nieelastyczny, około -0.1. U�ytkownicy ropy mieli bardzo ograniczone mo�liwo�ci zast�pienia jej innym surowcem.

Mróz na plantacjach kawy Przymrozki w Brazylii w 1977,b�d�cej najwi�kszym w �wiecie producentem kawy, spowodował zmniejszenie jej poda�y. Ceny kawy znacznie wzrosły. Je�eli popyt jest nieelastyczny, to suma wydatków i suma wpływów ze sprzeda�y zwi�ksz� si� wraz ze wzrostem ceny. Zamiast uderzy� w producentów kawy, mróz w istocie rzeczy wyszedł im na dobre. Ten przykład wskazuje na du�e znaczenie gustów konsumentów.

Rolnicy wobec nieurodzaju Je�li mianowicie popyt na pewne produkty rolne jest nieelastyczny, to rolnicy mog� osi�gn�� wy�sze dochody w latach nieurodzaju ni� w latach obfitych urodzajów. Dlaczego rolnicy nie porozumiej� si� jak kraje OPEC? W zbiorowym interesie producentów byłoby zmniejszenie poda�y. Je�li jednak ogie� zniszczył cz���plonów pojedynczego rolnika, to tylko ten rolnik poniesie straty. Zasady, które dotycz� pojedynczego podmiotu gospodaruj�cego, mog� nie mie� zastosowania do ogółu podmiotów. Podobnie prawa odnosz�ce si� do ogółu nie musza mie� zastosowania do ka�dej jednostki z osobna. Pojedynczy producent zbo�a ma tu do czynienia z bardzo elastycznym popytem, gdy� nabywcy mog�kupi� takie samo ziarno od innych rolników (chyba, �e jest monopolist�).

11

Krótki okres i długi okres: Elastyczno�� cenowa popytu zaley od długo�ci czasu, jaki konsumenci maj� na przystosowanie struktury swych wydatków do zmieniaj�cych si� cen. (np. gwałtowny wzrost cen ropy naftowej w latach 1973-1974 zaskoczył wiele rodzin maj�cych nowe, ale zu�ywaj�ce du�o paliwa samochody. Reakcja powinien by� wzrost zainteresowania mniejszymi samochodami. Ale nie wszyscy mogli sobie natychmiast pozwoli� na zakup mniejszego samochodu. Dlatego popyt na benzyn� okazał si� mniej elastyczny. W dłu�szym okresie u�ytkownicy samochodów zdołali ograniczy� zu�ycie paliwa w du�o wi�kszym stopniu, ni� było to mo�liwe od razu) Elastyczno�� cenowa popytu jest nisza w krótkim okresie, a wysza w okresie długim. (wyj�tek: nałogowi palacze nie s� w stanie ograniczy� palenia w odpowiedzi na podwy�k� cen papierosów) Jak długi jest „długi okres”? Krotki okres - nast�puj�cy bezpo�rednio po zmianie cen. Długi okres -to czas niezb�dny do pełnego dostosowania si� nabywców do zmiany cen. Długo�� tego okresu zale�y od rodzaju procesów dostosowawczych. (np. Pełna reakcja na zmian� ceny benzyny lub papierosów mo�e potrwa� par� lat). Mieszana elastyczno�� cenowa popytu (Mecp) Mieszana elastyczno�� cenowa popytu informuje nas, jak zmienia si� wielko�� popytu na dobro i pod wpływem zmian ceny dobra j. Mieszana elastyczno�� cenowa popytu na dobro i wzgl�dem zmian ceny dobra j to relacja miedzy wzgl�dna zmiana zapotrzebowania na dobro i a wzgl�dna zmiana ceny dobra j. Mecp mo�e by�: -dodatnia, w przypadku dóbr substytucyjnych. Je�eli wzrost ceny dobra j zwi�ksza rozmiary zapotrzebowania na dobro i. (np. dobrem i jest herbata, a dobrem j kawa. Podwy�ka cen kawy spowoduje zwi�kszenie popytu na herbat� - mecp jest dodatnia) -ujemna, w przypadku dóbr komplementarnych. (np. podwy�ka cen benzyny spowoduje zmniejszenie popytu na samochody, t.j. benzyna i samochody to dobra komplementarne)

Wpływ dochodu nabywców na popyt Wzrost dochodów ludno�ci zwi�ksza popyt na wi�kszo�� dóbr. Jednak popyt na poszczególne dobra wzrasta w ró�nym stopniu. Udział okre�lonego dobra w bud�ecie konsumenta stanowi� wydatki na zakup tego dobra (cena x ilo��), wyra�one jako cz��� cało�ci wydatków konsumenta lub cze�� jego dochodów. Elastyczno�� dochodowa popytu to stosunek wzgl�dnej zmiany rozmiarów popytu na okre�lone dobro do wzgl�dnej zmiany dochodu (jest z reguły dodatnia)

Elastyczno�� dochodowa popytu a przesuni�cie krzywej popytu Pokazano dwa mo�liwe przesuni�cia krzywej popytu, spowodowane wzrostem dochodu o okre�lony procent. Elastyczno�� dochodowa popytu jest wy�sza przy przesuni�ciu krzywej DD do poło�enia D’’D’’, ni� przy jej przesuni�ciu do poło�enia D’D’. W przypadku przesuni�cia w lewa stron�elastyczno�� dochodowa jest ujemna, co oznacza, ze wzrostowi dochodu towarzyszy spadek wielko�ci popytu przy ka�dej cenie.

12

Ilo��

Q1 Q2 Q0

D

D

D’

D’

D’’

D’’

P0 Cena A B C. . .

1.Dobro normalne (zwykłe), na które popyt ro�nie wraz ze wzrostem dochodów. Charakteryzuj� si�dodatni� elastyczno�ci� dochodowa popytu. 2.Dobra ni�szego rz�du, na które popyt maleje w miar� wzrostu dochodów. Maja ujemn�elastyczno�� dochodowa popytu. Dobra ni�szego rz�du to na ogół dobra ni�szej jako�ci. Wzrost dochodów powoduje spadek popytu na tanie gatunki mi�sa i bielizny. 3.Dobra luksusowe maja elastyczno�� dochodowa wy�sz� od jedno�ci, popyt ro�nie. Dobra luksusowe s� przewa�nie towarami wysokiej jako�ci, które maj� substytuty ni�szej jako�ci. 4.Dobra podstawowe (niezb�dne) maj� elastyczno�� dochodowa ni�sz� od jedno�ci. Ka�de dobro ni�szego rz�du jest dobrem podstawowym, gdy� ma elastyczno�� dochodowa ujemna. Ale kategoria dóbr podstawowych obejmuje tak�e dobra normalne o elastyczno�ci dochodowej w przedziale od 0 do 1. Dobra podstawowe b�d�ce dobrami normalnymi zajmuj� miejsce po�rednie miedzy dobrami ni�szego rz�du, a dobrami luksusowymi. W miar� wzrostu dochodu wielko�� zapotrzebowania na �ywno�� ro�nie, ale stosunkowo wolno. Wykorzystanie elastyczno�ci dochodowej Znajomo�� elastyczno�ci dochodowej jest niezb�dna do prognozowania zmian w strukturze popytu konsumpcyjnego, zachodz�cych pod wpływem wzrostu gospodarczego i wzrostu poziomu zamo�no�ci. Przypu��my, i� dochody ludno�ci w ci�gu nast�pnych 5 lat b�d� rosły �rednio o 3% rocznie => spadek popytu na wyroby tytoniowe o 7,5%, a wzro�nie natomiast o 39% popyt na wina i wyroby spirytusowe. Takie prognozy zostan� wykorzystane przy podejmowaniu przez przedsi�biorstwa decyzji inwestycyjnych oraz planowaniu przez pa�stwo wpływów bud�etowych z podatku akcyzowego od sprzeda�y papierosów i alkoholu.

Wpływ inflacji na kształtowanie si� popytu Przypu��my, i� ka�de dobro kosztuje obecnie dwa razy wi�cej, a płace, czynsze za wynajem mieszkania tak�e s� dwa razy wy�sze ni� w poprzednim okresie. Za obecne dochody mo�na kupi�taki sam koszyk dóbr jak poprzednio => popyt nie ulegnie �adnej zmianie. W sytuacji, gdy wszystkie ceny i wszelkie dochody zmieniaj� si� równocze�nie, okazuje si�, �e nie mo�na rozpatrywa� wpływu jednej tylko zmiennej, a musimy uwzgl�dni� trzy składniki:

• -efekt zmiany ceny danego dobra • -efekt zmian cen innych dóbr • -efekt zmiany dochodów.

6. TEORIA WYBORU KONSUMENTA

Zasady wyboru konsumenta

13

Model składa si� z czterech elementów charakteryzuj�cych konsumenta i jego otoczenie rynkowe. S�to:

• -dochód konsumenta • -ceny poszczególnych dóbr • -gusty konsumenta • -zało�enie behawioralne, zgodnie, z którym konsumenci staraj� si� w maksymalnym stopniu

zaspokoi� swoje potrzeby. Konsument wybiera koszyk dóbr daj�cy mu najwi�ksz�satysfakcj�.

Dochód konsumenta + ceny poszczególnych dóbr = ograniczenie bud�etowe konsumentaOgraniczenia bud�etowe opisuj� ró�ne koszyki (kombinacje ilo�ciowe) dóbr dost�pne dla konsumenta. To, jakie kombinacje s� dost�pne dla konsumenta, zale�y od: -wysoko�ci jego dochodu -cen poszczególnych dóbr Np. Student, który swój tygodniowy bud�et – 50 ,mo�e wyda� na posiłki albo na kino. Jeden obiad kosztuje 5, a jeden bilet do kina 10. Jakie kombinacje posiłków i filmów mo�e zafundowa� sobie student? Nie chodz�c w ogóle do kina mo�e zje�� 10 posiłków, a nie jedz�c posiłków, mo�e kupi� 5 biletów do kina => wiele innych kombinacji. Wszystkie dost�pne kombinacje nazywamy ograniczeniami bud�etowym. Ograniczenie budetowe wskazuje maksymalna ilo�� jednego dobra, któr� mo�emy kupi� przy okre�lonej nabywanej ilo�ci drugiego dobra.

Substytucyjno�� mi�dzy posiłkami i filmami: mo�na zje�� wi�cej posiłków, ale kosztem mniejszej liczby filmów. Z uwagi na te substytucyjno�� student musi wybiera� miedzy posiłkami a filmami.

Linia bud�etowa

Ograniczenia bud�etowe – linia bud�etowa – ilustruje maksymalne kombinacje liczby posiłków i filmów. Nachylenia linii bud�etowej zale�y jedynie od stosunku cen obu dóbr (np.aby kupi� jeszcze jeden bilet do kina musimy zrezygnowa� z dwóch posiłków, bo bilet do kina kosztuje dwa razy wi�cej ni� posiłek) Nachylenie linii bud�etowej = -Ph : Pv, Gdzie: Ph – cena dobra, którego ilo�� mierzymy na osi poziomej Pv – cena dobra, którego ilo�� mierzymy na osi pionowej (np. Cena posiłku Ph wynosi 5,a cena biletu do kina Pv – 10. Nachylenia linii bud�etowej wynosi -1/2, a znak minus wskazuje na odwrotna zale�no�� (substytucyjno��). Musimy zrezygnowa� z pewnej ilo�ci dobra, je�eli chcemy mie� wi�cej drugiego)

Gusty 1.Zało�my, i� konsument potrafi uszeregowa� ró�ne koszyki (kombinacje) dóbr według poziomu satysfakcji, czyli u�yteczno�ci, któr� one przynosz�. 2.zakładamy, ze konsument woli mie� wi�cej, a nie mniej.

14

Kra�cowa stopa substytucji filmów posiłkami jest to liczba filmów, z których musi zrezygnowa�konsument, je�eli chce zwi�kszy� o jednostk� liczb� posiłków, nie zmieniaj�c ł�cznej u�yteczno�ci. 3.Kiedy jednak stosunek liczby ogl�danych filmów do liczby posiłków jest ju� bardzo niski, wtedy nie opłaca si� rezygnowa� z filmów dla jeszcze wi�kszej liczby posiłków => zało�enie o malej�cej kra�cowej stopie substytucji. Gusty konsumenta ujawniaj� malej�c� kra�cow� stop� substytucji, gdy przy stałej sumie u�yteczno�ci dodatkowe jednostki jednego dobra mo�na pozyskiwa� kosztem coraz mniejszych ilo�ci drugiego dobra. (np. Studentowi mo�e by� oboj�tne, czy wybierze koszyk X (6 filmów i 0 posiłków), czy Y (3 filmy i 1 posiłek), czy tez Z ( 2 filmy i 2 posiłki). Ale przechodz�c od kombinacji X do Y, po�wi�ca 3 filmy w zamian za 1 posiłek. Natomiast przechodz�c od Y do Z, po�wi�ca tylko 1 film za 1 dodatkowy posiłek. Takie gusty odpowiadaj� zało�eniu o malej�cej kra�cowej stopie substytucji.

Krzywe oboj�tno�ci jako sposób przedstawiania gustów Krzywa oboj�tno�ci obrazuje wszystkie kombinacje dwu dóbr daj�ce konsumentowi tak� sam�całkowita u�yteczno��. Krzywe oboj�tno�ci maja nachylenia ujemne. Zwi�kszaj�c liczb� posiłków, zwi�kszamy sum�u�yteczno�ci. Krzywe oboj�tno�ci staj� si� bardziej płaskie w miar� przesuwania si� po nich w prawo =>to wynika bezpo�rednio z zało�enia, ze konsument woli wi�cej ni� mniej oraz ze jego gusty spełniaj� zało�enia o malej�cej kra�cowej st�pie substytucji.

Z definicji krzywej oboj�tno�ci wynika, �e wszystkie punkty na U3U3 reprezentuj� jednakow�u�yteczno��. Ró�nica miedzy krzywymi U2U2 i U3U3 polega na tym, ze ka�dy punkt poło�ony na U3U3 zapewnia zwi�ksza u�yteczno�� ni� jakikolwiek punkt le��cy na U2U2 => krzywe oboj�tno�ci poło�one wy�ej s� lepsze. Krzywe oboj�tno�ci nie mog� si� przecina�!!!

Maksymalizacja u�yteczno�ci a wybór konsumenta Mapa oboj�tno�ci ukazuje gusty konsumenta. Konsument spo�ród dost�pnych koszyków wybiera ten, który daje mu maksymalna u�yteczno��. Aby ustali�, który punkt na tej linii ( na rysunku) maksymalizuje u�yteczno��, musimy si� odwoła� do gustów konsumenta.(np. �arłok zdecyduje si� na inny punkt ni� kinoman, wybieraj�c wi�cej posiłków, a mniej filmów). Konsument wybierze punkt D, gdy� punkt ten zapewnia maksymalna u�yteczno��, a wiec przesuniecie w lewo od C lub w prawo od A zwi�ksza u�yteczno��.

Dostosowanie do zmian dochodu Przy wy�szym dochodzie student mo�e kupi� wi�ksz� ilo�� jednego dobra lub obu dóbr. W zwi�zku z tym linia bud�etowa przesuwa si� w gor� => wybierze konsument punkt w którym nowa linia bud�etowa jest styczna do najwy�szej osi�galnej krzywej oboj�tno�ci. Ale to te� zale�y od gustów konsumenta.

15

Tak wiec wzrost dochodu o 60 %powoduje zwi�kszenie popytu na seanse filmowe o 100%, co potwierdza, ze kino jest dobrem luksusowym o elastyczno�ci dochodowej wi�kszej od jedno�ci. Wzrost dochodu o 60% powoduje zwi�kszenie popytu na posiłki 33% ( �ywno�� jest dobrem normalnym – elastyczno�� dochodowa wy�sza od zera).

�cieka wzrostu dochodu pokazuje, jak pod wpływem wzrostu dochodu konsumenta zmienia si�wybierany przez niego koszyk dóbr.

Zmiany cen i linia bud�etowa Podwy�ka ceny zuba�a konsumenta, ograniczaj�c jego mo�liwo�ci nabywcze przy danym dochodzie pieni��nym. Stopa �yciowa konsumenta obni�a si�.

Efektem substytucyjnym zmiany cen nazywamy dostosowanie popytu do samej zmiany relacji cen. Efekt substytucyjny wzrostu ceny posiłków zmniejsza jednoznacznie wielko�� zapotrzebowania na nie. Podwy�ka relatywnej ceny posiłków zach�ca konsumenta do cz�stszego chodzenia do kina, które teraz jest ta�sze.

Efektem dochodowym jest dostosowanie popytu do zmiany realnego dochodu. Je�eli oba dobra s�dobrami zwykłymi (normalnymi), to zmniejszenie realnego dochodu spowoduje spadek zapotrzebowania na obydwa dobra.

Dobra ni�szego rz�du Efekt dochodowy mo�e zadziała� w przeciwnym kierunku, gdy rozwa�ane dobro jest dobrem ni�szego rz�du =>spadek realnego dochodu powoduje zwi�kszenie popytu. Takie dobra ni�szego rz�du s� nazywane dobrami Giffena (twierdził, ze wzrost ceny chleba zwi�ksza popyt na chleb, zgłaszany przez ludzi ubogich). Nie ka�de dobro ni�szego rz�du jest dobrem Giffena. W praktyce rzadko spotyka si� dobra tak niskiego rz�du, by efekt dochodowy mógł przewa�y�nad efektem substytucyjnym. Empirycznie przyjmuje si� obecnie, ze dla dóbr ni�szego rz�du efekt substytucyjny przewa�a nad efektem dochodowym i popyt maleje wraz ze wzrostem ceny.

Mieszana elastyczno�� cenowa popytu 1.Mieszna elastyczno�� cenowa popytu jest ujemna.(np. Wzrost ceny posiłków prowadzi do zmniejszenia popytu na filmy) 2.mieszana elastyczno�� cenowa popytu jest dodatnia. (np. istniej� substytuty chleba, np. ziemniaki – popyt na ziemniaki ro�nie, gdy cena chleba ro�nie). Silny jest efekt substytucyjny, działaj�cy w kierunku zwi�kszenia popytu na inne rodzaje �ywno�ci. Dodatni efekt elastyczno�ci cenowej byłby jeszcze wi�kszy, gdyby inne rodzaje �ywno�ci były dobrami ni�szego rz�du.

Od indywidualnej do rynkowej krzywej popytu Rynkowa krzywa popytu jest to suma indywidualnych krzywych popytu wszystkich konsumentów nabywaj�cych okre�lone dobro. Otrzymujemy j�, pytaj�c ka�dego z konsumentów, ile danego dobra zakupi przy ro�nych cenach. Poniewa� przy obni�ce ceny ka�dy konsument zwi�ksza swoje zakupy, wi�c ł�czny popyt rynkowy tak�e musi wzrasta� w miar� spadku ceny. Rynkowa krzywa popytu jest poziom� sum� indywidualnych krzywych popytu.(np. przy cenie 5 pierwszy konsument kupuje11 jednostek dobra, a drugi – 13 jednostek. Ł�czny popyt rynkowy przy cenie 5 wynosi 24 jednostki).

Dobra komplementarne i dobra substytucyjne Konsumenci odwróc� si� od dóbr konsumowanych ł�cznie z dobrem, którego cena wzrosła. (np. Ro�nie cena fajek. Co si� stanie z popytem na tyto� fajkowy? W miar� spadku popytu na fajki b�dzie si� zmniejszał równie� popyt na tyto� fajkowy.) Ilekro� mamy do czynienia z dobrami komplementarnymi, wzrost ceny jednego dobra wpływa tak�e na zmniejszenie popytu na drugie dobro.

wiadczenia rzeczowe i �wiadczenia pieni��ne

16

Transferem nazywamy �wiadczenie, zazwyczaj pochodz�ce z bud�etu pa�stwa, które ró�ne osoby otrzymuj� za darmo, np. Zasiłki dla bezrobotnych wypłacane z funduszu ubezpiecze� społecznych. Niektóre transfery maja posta� �wiadczenia pieni��nego, inne s� dokonywane w naturze. �wiadczenia rzeczowe polegaj� na nieodpłatnym przekazaniu jakiego� dobra (usługi). Załó�my ze konsument dysponuje suma 100, któr� przeznacza na posiłki i filmy, przy czym oba dobra kosztuj� 10 za jednostk�. Pa�stwo przyznaje konsumentowi bezpłatne bony �ywno�ciowe na cztery posiłki. Jak wpłynie to na linie bud�etow�? Konsument mo�e by� mniej usatysfakcjonowany pomoc��ywno�ciow� utrzymywana w naturze ni� jej ekwiwalentem pieni��nym. Konsument wolałby mo�e wyda� na �ywno�� mniej, a wi�cej na kino. W przypadku �wiadczenia pieni��nego dost�pna jest nowa linia bud�etowa. wiadczenia gotówkowe umo�liwiaj� konsumentowi wydanie dodatkowych pieni�dzy w dowolny sposób. Natomiast �wiadczenia rzeczowe mog� ograniczy� swobod� wyboru konsumenta. Je�eli wyst�puje takie ograniczenie, to uzyskany przyrost u�yteczno�ci b�dzie mniejszy ni� przy transferze gotówkowym o tej samej warto�ci pieni��nej. wiadczenia rzeczowe mimo to ciesz� si�du�� popularno�ci� w sensie politycznym.

7. ZACHOWANIE I ORGANIZACJA PRZEDSI�BIORSTWA

Pytania wa�ne dla przedsi�biorstw: jak, przy danych rozmiarach produkcji, kształtuj� si� koszty wytwarzania oraz ile wyniesie utarg (przychody) za sprzeda�y? Koszty wytwarzania (przy ka�dych rozmiarach produkcji) zale�� od: zastosowanej technologii i cen poszczególnych czynników decyduj�cych o sumie wydatków przedsi�biorstwa na ich zakup. Utarg zale�y od kształtowania si� krzywej popytu na wyroby danego przedsi�biorstwa. Krzywa ta okre�la cen�, przy której dana wielko�� produkcji mo�e by� sprzedana. Zyski stanowi� nadwy�k� utargu nad kosztami. Zało�enie teorii poda�y: celem wszystkich przedsi�biorstw jest maksymalizacja zysku. Przedsi�biorstwa s� w stanie ustali� tak� wielko�� produkcji, przy której osi�gaj� maksymalne zyski.

Organizacja przedsi�biorstwa Działalno�� gospodarcza jest prowadzona przez:

� firmy jednoosobowe (sole traders) S� to przedsi�biorstwa nale��ce do jednego wła�ciciela, który ma prawo do cało�ci dochodów, a tak�e ponosi pełn� odpowiedzialno�� za ewentualne straty. W razie bankructwa aktywa wła�ciciela, ł�cznie z osobistym maj�tkiem (Np. dom), musz� zosta� sprzedane, a pieni�dze ze sprzeda�y rozdzielone mi�dzy wierzycieli.

� spółki jawne (partnerships) Jest to organizacja maj�ca cele gospodarcze, któr� tworz� dwie lub wi�cej osób, b�d�cych wła�cicielami spółki. Dziel� oni pomi�dzy siebie zyski i ponosz� wspóln� odpowiedzialno�� za straty. Istniej� ró�ne formy uczestnictwa w spółce: cz��� wspólników mo�e wnie�� wkład finansowy i uczestniczy� w podziale zysku, ale nie bra� aktywnego udziału w prowadzeniu przedsi�biorstwa, ale s� te� firmy maj�ce wielu udziałowców czynnie uczestnicz�cych w prowadzeniu interesów. Sp. jawna jest spółk� z nieograniczon� odpowiedzialno�ci� – w przypadku bankructwa wła�ciciele musz� spłaci�długi firmy, sprzedaj�c czasem swój maj�tek osobisty. Dzi�ki temu klienci tych firm darz� je zaufaniem.

� spółki kapitałowe (companies (ang.) /corporations (amer.)) Jest to organizacja prowadz�ca w sposób prawnie dozwolony działalno�� produkcyjn� i handlow�. Osobowo�� prawna takiej spółki jest oddzielona od osobowo�ci prawnej jej wła�cicieli. Własno�� jest rozdzielona mi�dzy akcjonariuszy. Pierwotnymi akcjonariuszami s� osoby, które zało�yły przedsi�biorstwo, lecz obecnie sprzedały swój udział w zyskach innym osobom. Sprzeda� prawa do udziału w zyskach jest �ródłem nowych funduszy dla przedsi�biorstwa. Akcje spółek publicznych (notowanych na giełdzie) mog� zosta� odsprzedane na giełdzie. Aby sta�si� akcjonariuszem spółki trzeba kupi� akcje na giełdzie, płac�c za nie cen� równowagi, czyli cen�równowa��c� popyt i poda� akcji danej spółki w okre�lonym dniu. Akcjonariusz uzyskuj� dochód dwojakiego rodzaju: - dywidendy (ich �ródłem jest ta cz��� zysku, której spółka nie przeznacza na inwestycje w przedsi�biorstwie) - zyski/straty kapitałowe (inaczej ‘kursowe’) – np. gdy kupuj� akcj� firmy X za 600 zł, a w nast�pnym okresie wszyscy b�d� oczekiwa� wysokich zysków i dywidend od tych akcji, mog� sprzeda� swoj�akcj� za 650 zł. 50 zł to zysk kapitałowy na 1 akcji.

17

Akcjonariusze nie mog� by� zmuszeni do sprzeda�y maj�tku osobistego, �eby spłaci� dług spółki. Najwy�ej ich akcje stan� si� bezwarto�ciowe. Sp. kapitałowe s� zarz�dzane przez rad� dyrektorów. Mog� oni by� zwolnieni przez najwa�niejszych akcjonariuszy (posiadaj�cych najwi�cej akcji). [Ka�de przedsi�biorstwo w momencie rozpoczynania działalno�ci potrzebuje okre�lonej wielko�ci kapitału w celu sfinansowania rozwoju firmy, zakupu zapasów, maszyn, przeprowadzenia kampanii reklamowej. Firmy opieraj�ce si� głównie na wiedzy ludzkiej (np. zajmuj�ce si� �wiadczeniem usług prawniczych) potrzebuj� niewielkiego kapitału. Dogodn� form� dla nich jest spółka jawna. Firmy potrzebuj�ce du�ych pocz�tkowych nakładów lub takie, które rozwijaj� si� szybko, wymagaj�wi�kszych �rodków. Dla nich odpowiedni� form� jest spółka kapitałowa.]

Przychody, koszty, zyski Utarg (przychód) – ilo�� pieni�dzy uzyskana ze sprzeda�y dóbr i usług w jakim� okresie (zwykle w ci�gu roku). Koszty przedsi�biorstwa – wydatki poniesione na wytworzenie dóbr i usług w jakim� okresie. Zyski – nadwy�ka przychodów nad kosztami. Przepływ pieni�ny – ilo�� pieni�dzy netto faktycznie uzyskana w danym okresie. Kapitał rzeczowy – maszyny, wyposa�enie i budynki wykorzystywane w produkcji. Termin kapitał jest stosowany przez ekonomistów do okre�lenia dóbr, które nie zu�ywaj� si� w cało�ci w trakcie jednego cyklu produkcyjnego, np. budynki, ci��arówki. Energia elektryczna nie jest dobrem kapitałowym, bo całkowicie zu�ywa si� j� w procesie produkcyjnym w danym okresie. Dobra kapitałowe = �rodki trwałe = aktywa rzeczoweJak nale�y traktowa� koszt dobra kapitałowego przy obliczaniu zysków i kosztów? W rocznych kosztach przedsi�biorstwa umieszcza si� koszt zu�ycia (amortyzacji) danego dobra kapitałowego, a nie koszt jego zakupu. Amortyzacja – utrata warto�ci dobra kapitałowego w ci�gu roku, b�d�ca rezultatem wykorzystania tego dobra w procesie produkcji. Uwzgl�dnienie zu�ycia kapitału prowadzi do powstania ró�nicy mi�dzy zyskiem w uj�ciu ekonomicznym a przepływami pieni��nymi netto. Zakupowi dobra kapitałowego towarzyszy du�y odpływ gotówki-wi�kszy ni� warto�� amortyzacji w pierwszym roku. Mo�e si� zdarzy�, �e mimo du�ych zysków w tym roku, przedsi�biorstwo mo�e mie� problemy z płynno�ci� finansow�. Zakup dóbr kapitałowych jest wydatkiem jednorazowym. W nast�pnych latach do kosztów ekonomicznych przedsi�biorstwa (z powodu z utrat� warto�ci tych dóbr) wliczana jest nadal amortyzacja. Dlatego te�strumie� pieni�dza netto w tym okresie jest wi�kszy od zysku ekonomicznego. Wliczanie amortyzacji (a nie ceny zakupu dobra kapitałowego) do kosztów ekonomicznych przedsi�biorstwa powoduje rozło�enie kosztu zakupu �rodków trwałych na cały okres ich eksploatacji. Zapasy – dobra przechowywane przez przedsi�biorstwo na potrzeby przyszłej sprzeda�y. Gromadzenie zapasów jest niezb�dne dla zapewnienia ci�gło�ci produkcji i sprzeda�y. Np. firma ma na składzie 500 tys. samochodów. W ci�gu roku wyprodukowała 1 mln samochodów a sprzedała 950 tys. Pod koniec roku zapas wynosi 150 tys. samochodów. Jak obliczy� zyski? Koszty produkcji powinny by� odnoszone do ilo�ci sprzedanej. Wzrost zapasów o 50 tys. sztuk jest traktowany jako forma powi�kszenia kapitału przedsi�biorstwa, umo�liwiaj�cego sprzeda� w nast�pnym okresie. W nast�pnym roku te 50 tys. pozwoli osi�gn�� wpływy pieni��ne bez ponoszenia wydatków. Kredyty Firmy zaci�gaj� po�yczki gł. w celu sfinansowania wydatków zwi�zanych z ich zało�eniem, rozwojem, zakupem dóbr kapitałowych, opłatami za rejestracj� firmy itp. Od wszystkich po�yczonych sum firma musi płaci� odsetki. Stanowi� one cz��� kosztów prowadzenia działalno�ci i s� wliczane do kosztów bie��cych przedsi�biorstwa. Bilans – zestawienie wszystkich posiadanych przez firm� aktywów oraz wszystkich jej pasywów w odniesieniu do jakiego� momentu, np. na koniec roku. Aktywa – posiadany przez przedsi�biorstwo maj�tek (np. ilo�� gotówki w baku, nale�no�ci u odbiorców, zapasy towarów w magazynach, warto�� budynku fabryki). Pasywa – to, co firma jest winna innym (np. niezapłacone rachunki, nie wypłacone wynagrodzenia, dług hipoteczny,, kredyt bankowy). Zyski Na co przeznaczane s� zyski pozostałe po opodatkowaniu? Cz��� mo�e by� wypłacona akcjonariuszom w postaci dywidend, cz��� zatrzymana w firmie jako zyski nie podzielone/zatrzymane.

18

Zyski nie podzielone – stanowi� t� cz��� zysków do opodatkowania, która zostaje zakwestionowana w przedsi�biorstwie, a nie przeznaczona na wypłat� dywidend dla akcjonariuszy. Suma zysków niepodzielonych wpływa na bilans przedsi�biorstwa. Koszt alternatywny (inaczej: koszt utraconych mo�liwo�ci) – suma dochodów utraconych w wyniku niewykorzystania posiadanych zasobów (pracy i kapitału) w najlepszym z istniej�cych, alternatywnych zastosowa�. Dla zrozumienia sposobu, w jaki rynek wpływa na wybór miejsca pracy dokonywany przez poszczególne jednostki, niezb�dne jest wykorzystanie poj�cia kosztu alternatywnego, zamiast ksi�gowej wyceny rzeczywistych płatno�ci. Koszt alternatywny musi by� równie� uwzgl�dniany, gdy oblicza si� warto�� kapitału. Przy obliczeniu zysku w uj�ciu ksi�gowym wykorzystanie własnego kapitału finansowego nie poci�ga za sob� �adnych kosztów. Pomija si� fakt, �e kapitał ten mo�na by wykorzysta� w inny sposób, np. wpłaci� na oprocentowany rachunek bankowy lub przeznaczy� na zakup akcji innego przedsi�biorstwa. Koszt alternatywny naszego kapitału finansowego stanowi element kosztów ekonomicznych przedsi�biorstwa, nie jest natomiast elementem kosztów w uj�ciu ksi�gowym. Zysk nadzwyczajny – zysk przekraczaj�cy dochód, który wła�ciciel przedsi�biorstwa mógłby otrzyma� w postaci odsetek, wypo�yczaj�c swój kapitał według rynkowej stopy procentowej. Zysk nadzwyczajny jest prawidłowym wska�nikiem rzeczywistej efektywno�ci wykorzystania �rodków finansowych, zaanga�owanych przez ich wła�cicieli w okre�lon� działalno�� gospodarcz�.

Decyzje produkcyjne przedsi�biorstwa: analiza ogólna Wszystkie decyzje przedsi�biorstw dot. wielko�ci poda�y i produkcji s� podejmowane po to, aby zmaksymalizowa� zysk. Jak przedsi�biorstwo ustala wielko�� produkcji? Celem działania przedsi�biorstwa jest maksymalizacja zysku przez wybór optymalnych rozmiarów produkcji. Zmiana wielko�ci produkcji wpływa zarówno na koszty produkcji, jak i na wielko��przychodów ze sprzeda�y. - minimalizacja kosztów: przedsi�biorstwo d���ce do maksymalizacji zysku musi wytwarza� swoj�produkcj� przy najni�szych kosztach. Przedsi�biorstwo ponosi koszty w wysoko�ci np. 10 zł nawet wtedy, gdy wielko�� produkcji równa jest zeru. S� one zwi�zane z konieczno�ci� utrzymania przedsi�biorstwa (opłacenia kosztów funkcjonowania biura, wynaj�cia telefonu itp.). Rozpocz�cie produkcji powoduje dalszy wzrost kosztów. Koszt całkowity ro�nie wraz ze wzrostem produkcji, zmiany te nie s� jednak proporcjonalne. Przy �rednich rozmiarach produkcji, np. 4 jednostek na tydzie�, koszty zwi�kszaj� si� do�� wolno w miar� wzrostu produkcji. Przy wi�kszych rozmiarach produkcji, np. 9 jednostek tygodniowo, nast�puje bardzo gwałtowny wzrost kosztów. Mo�e on by�wynikiem np. konieczno�ci zapłacenia pracownikom dodatkowego wynagrodzenia za prac� w weekend. - informacja o wysoko�ci kosztów jest niewystarczaj�ca do obliczenia wielko�ci zysków. Przedsi�biorstwo musi te� uwzgl�dnia� przychody, które zale�� od popytu na jego produkty. Utarg całkowity – cena pomno�ona przez ilo�� sprzedanego dobra. Maksymalizacja zysku nie jest równoznaczna z maksymalizacj� utargu. Przedsi�biorstwo oblicza zyski dla ka�dych mo�liwych rozmiarów produkcji. W tym celu musi dysponowa� informacj� o wysoko�ci przychodów i kosztów dla ró�nych rozmiarów produkcji. Na tej podstawie oblicza zyski i wybiera tak� wielko�� produkcji, która pozwala zmaksymalizowa� całkowity zysk ekonomiczny.

Koszt kracowy i utarg kracowy Koszt kracowy (ang. marginal cost) – wzrost kosztów całkowitych wywołany wzrostem produkcji o jednostk�. Utarg (przychód) kracowy (ang. marginal revenue) – wzrost utargu całkowitego wywołany zwi�kszeniem produkcji o jednostk�. Dopóki utarg kra�cowy jest wi�kszy od kosztu kra�cowego, dopóty przedsi�biorstwo powinno zwi�ksza� produkcj�. Ka�da dodatkowo wyprodukowana i sprzedana jednostka produktu bardziej zwi�ksza całkowite przychody ni� koszty całkowite, co oznacza, �e wzrastaj� zyski przedsi�biorstwa. Gdy koszt kra�cowy jest wi�kszy od utargu kra�cowego, ka�da nast�pna jednostka produktu zmniejsza sum� zysków. Koszty kra�cowe s� pocz�tkowo wysokie, nast�pnie spadaj�, po czym ponownie rosn�. Wynika to głównie z charakteru technologii przy ró�nej skali produkcji. Przy niewielkich rozmiarach produkcji przedsi�biorstwo wykorzystuje proste metody wytwarzania. Przy wi�kszej skali produkcji opłacalne staje si� zastosowanie bardziej skomplikowanych, nowoczesnych maszyn, które umo�liwiaj�

19

obni�enie kosztów wytwarzania dodatkowych jednostek. Automatyczne linie produkcyjne pozwalaj�wytwarza� dodatkowe jednostki taniej, ale s� bardzo drogie przy niewielkiej skali produkcji. Przy dalszym wzro�cie produkcji pojawiaj� si� trudno�ci z zarz�dzaniem du�ym przedsi�biorstwem. Kolejne przyrosty produkcji staj� si� coraz dro�sze i koszty kra�cowe zwi�kszaj� si� jeszcze bardziej. Zale�no�� kosztów kra�cowych od wielko�ci produkcji wygl�da ró�nie w ró�nych przedsi�biorstwach. Wielko�� utargu kra�cowego i całkowitego zale�� od kształtowania si� popytu na produkty danego przedsi�biorstwa. Krzywa popytu ma nachylenie ujemne => utarg kra�cowy spada systematycznie z 2 powodów:

1. im wy�szy jest poziom produkcji, tym ni�sza musi by� cena ostatniej sprzedawanej jednostki 2. kolejne obni�ki cen zmniejszaj� przychody uzyskane ze sprzeda�y wszystkich

dotychczasowych jednostek produktu. Prawidłowo�ci charakterystyczne dla przedsi�biorstw o opadaj�cej krzywej popytu:

1. utarg kra�cowy spada wraz ze wzrostem produkcji 2. utarg kra�cowy jest ni�szy od ceny ostatniej sprzedanej jednostki o wielko�� wpływu obni�ki

cen na sum� przychodów uzyskanych ze sprzeda�y poprzednich jednostek. Kształt krzywej utargu kra�cowego zale�y wył�cznie od kształtu krzywej popytu na produkty przedsi�biorstwa. Je�eli utarg kra�cowy przewy�sza koszt kra�cowy, to zwi�kszenie produkcji o jednostk� b�dzie oznaczało wzrost zysków. Przedsi�biorstwo d���ce do maksymalizacji zysku powinno zwi�ksza produkcj� tak długo, jak długo przychody kra�cowe s� wi�ksze od kosztów kra�cowych. W momencie, gdy koszty kra�cowe zaczynaj� przekracza� przychody kra�cowe, nie nale�y ju� dalej zwi�ksza� produkcji. Stosowanie tej zasady pozwala na wybór optymalnej wielko�ci produkcji. Je�eli nawet wtedy przedsi�biorstwo nie osi�ga zysków, to powinno zosta� zlikwidowane.

Krzywe kosztów kracowych i utargu kracowego: MC = MR Wykres funkcji kosztów kra�cowych => MC, wykres funkcji utargu kra�cowego => MR Zysk jest maksymalny w punkcie przeci�cia obydwu linii (E). Wielko�� produkcji (Q1) zapewnie najwy�szy zysk (lub najmniejsze straty). Przy produkcji mniejszej od Q1 utarg kra�cowy jest wy�szy od kosztów kra�cowych, a wi�c wzrost produkcji spowoduje zwi�kszenia zysku. Na prawo od Q1 koszty kra�cowe s� wy�sze od utargu kra�cowego. Dalsze zwi�kszanie produkcji w wi�kszym stopniu podwy�sza koszty ni� przychody, a wi�c ograniczenie produkcji przynosi wi�ksze oszcz�dno�ci kosztów, ni� wynosz� utracone przychody. W punkcie Q1 koszt kra�cowy jest równy utargowi kra�cowemu.

Gdy przedsi�biorstwo godzi si� na podwy�k� płac lub te� odczuwa skutki wzrostu cen stosowanych w produkcji surowców, koszty kra�cowe wzrosn� przy ka�dej wielko�ci produkcji.

Gdy krzywa popytu na wyroby przedsi�biorstwa i linia utargu kra�cowego przesuwaj� si� w gór�, dla ka�dych rozmiarów produkcji cena i przychód kra�cowy s� wy�sze ni� poprzednio.

Przesuni�cie w gór� krzywej kosztów kra�cowych powoduje zmniejszenie produkcji. Taka sam zmiana linii utargu kra�cowego prowadzi do wzrostu wielko�ci produkcji.

Przedsi�biorstwa nie musz� ci�gle ustala� poło�enia krzywych swoich kosztów i utargu ko�cowego. Ustalenie punktu zrównania si� MC i MR jest tylko metod� stosowan� przez ekonomistów.

8. ROZWINI�CIE TEORII PODA�Y: KOSZTY A PRODUKCJA

Przedsi�biorstwa nie zawsze zaprzestaj� produkcji, kiedy pojawiaj� si� straty. Niekiedy oczekuj� one, �e popyt wzro�nie lub, �e je�li b�d� miały do�� czasu, to obni�� koszty produkcji na tyle, aby przywróci� zyskowno�� produkcji. Przedsi�biorstwa ustalaj� produkcj� na poziomie, przy którym koszt kra�cowy zrównuje si� z utargiem kra�cowym. Oznacza to maksymalizacj� zysku (lub minimalizacj� strat). Je�li pojawia si� zysk, przedsi�biorstwo decyduje si� na wytwarzanie tej wła�nie wielko�ci produkcji. Je�li wyst�puje strata, przedsi�biorstwo sprawdza, czy mo�na ja zmniejszy� przez całkowit� rezygnacj� z produkcji. Nakład (inaczej: czynnik produkcji) – dobro lub usługa wykorzystywane w procesie produkcji.

20

Nakłady obejmuj� prac� (robocizn�), maszyny, surowce, energi�. Termin nakłady obejmuje wszystko, pocz�wszy od płac mened�erów, a� po wydatki na banda�e w zakładowym ambulatorium. Funkcja produkcji – okre�la maksymalne rozmiar produkcji, jakie s� mo�liwe do osi�gni�cia przy ró�nym poziomie nakładów. Funkcja produkcji jest zbiorem technicznie efektywnych metod wytwarzania. Metoda wytwarzania jest technicznie nieefektywna, je�eli do wytworzenia danej wielko�ci produkcji zu�ywa wi�cej jednego czynnika produkcji i nie mniej innego czynnika ni� inne znane metody wytwarzania, pozwalaj�ce osi�gn�� t� sam� wielko�� produkcji. W jaki sposób przedsi�biorstwo znajduje kompletny zestaw technicznie efektywnych metod produkcji, okre�lany mianem funkcji produkcji? Cz��ciowo korzysta w tym celu z pomocy in�ynierów, projektantów i specjalistów od wykorzystania czasu pracy. Niekiedy przeprowadza si� eksperymenty, stosuj�c ró�ne metody wytwarzania i obserwuj�c ich wyniki. Technologia – okre�lona metoda ł�czenia czynników produkcji w procesie wytwarzania dóbr. Technika – zbiór wszystkich znanych technologii. Funkcja produkcji – zbiór wszystkich technicznie efektywnych technologii. Post�p techniczny – wynalazek lub udoskonalenie organizacyjne, które pozwala na wytwarzanie danej wielko�ci produkcji przy ni�szym ni� poprzednio poziomie nakładów. Technologia uwa�ana dotychczas za efektywna mo�e okaza� si� przestarzała, je�eli wskutek post�pu technicznego uzyskamy now�, wydajniejsz� metod� produkcji. Funkcja produkcji pozwala poł�czy� ze sob� wielko�� nakładów z rozmiarami produkcji. Technologi� wymagaj�c� zastosowania du�ej ilo�ci kapitału i małej ilo�ci pracy okre�lamy mianem kapitałochłonnej. Technologia zu�ywaj�ca du�o pracy i relatywnie mało kapitału nazywana jest technologi� pracochłonn�. Je�eli krzywa popytu na produkty przedsi�biorstwa i krzywa utargu kra�cowego przesun� si� w gór�, to przedsi�biorstwo zwi�kszy produkcj�. Jednak proces dostosowywania do nowych warunków musi by� rozło�ony w czasie. W ci�gu paru pierwszych miesi�cy przedsi�biorstwo mo�e wprowadzi� prac�w nadgodzinach. W długim okresie za� znacznie ta�szym rozwi�zaniem b�dzie zbudowanie nowej fabryki i zwi�kszenie dzi�ki temu zdolno�ci wytwórczych. Długi okres – czas niezb�dny do dostosowania do nowych warunków wszystkich rodzajów czynników produkcji w przedsi�biorstwie. W długim okresie mog� si� zmieni� rozmiary przedsi�biorstwa, mo�e by� wprowadzona inna metoda produkcji, przyj�ci dodatkowi pracownicy lub wynegocjowane nowe umowy z dostawcami surowców. Krótki okres – czas, w którym przedsi�biorstwo jest w stanie tylko cz��ciowo dostosowa� czynniki wytwórcze do nowych warunków. Przedsi�biorstwo mo�e niemal natychmiast wydłu�y� lub skróci� czas trwania zmiany roboczej. Zatrudnienie pracowników lub ich zwolnienie zajmuje wi�cej czasu. Jeszcze dłu�ej trwa zaprojektowanie, budowa i uruchomienie nowej fabryki. Krzywa długookresowych kosztów całkowitych – opisuje minimalne koszty wytwarzania ró�nych rozmiarów produkcji wówczas, gdy przedsi�biorstwo jest w stanie dostosowa� wszystkie czynniki wytwórcze. Długookresowe koszty całkowite (LTC – ang. long-run total costs) to zbiór metod wytwarzania ró�nych rozmiarów produkcji p najni�szych kosztach. Poniewa� zawsze istnieje mo�liwo�� likwidacji przedsi�biorstwa, długookresowe koszty całkowite wytwarzania zerowych rozmiarów produkcji s�równe zeru. LTC opisuje ko�cow� wysoko�� kosztów po dokonaniu wszystkich niezb�dnych dostosowa�. Długookresowe koszty kracowe (LMC – ang. long-run marginal costs) to przyrost długookresowych kosztów całkowitych przy ró�nej wielko�ci produkcji, wywołany kolejnymi przyrostami produkcji o jednostk�. Długookresowe koszty całkowite musz� rosn�� wraz z powi�kszeniem produkcji. Wytwarzanie wi�kszego wolumenu produkcji kosztuje wi�cej. Przeci�tne koszty produkcji – s� równe kosztom całkowitym podzielonym przez wielko�� produkcji. Koszty przeci�tne s� na pocz�tku wysokie, pó�niej spadaj� i znowu rosn�. Ten typowy wykres kosztów przeci�tnych przypomina kształtem liter� U. Korzy�ci ze skali produkcji (inaczej: rosn�ce przychody ze skali) – wyst�puj� wtedy, kiedy długookresowe koszty przeci�tne spadaj� wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji. Stałe przychody ze skali – pojawiaj� si�, gdy długookresowe koszty przeci�tne s� stałe przy wzro�cie produkcji. Niekorzy�ci skali (inaczej: malej�ce przychody ze skali) wyst�puj� wtedy, kiedy długookresowe koszty przeci�tne rosn� wraz ze wzrostem produkcji.

21

Poj�cie skali produkcji wyst�puj�ce w powy�szych definicjach odnosi si� do rozmiarów przedsi�biorstwa mierzonych wielko�ci� jego produkcji. Na krzywej kosztów przeci�tnych w kształcie litery U działanie rosn�cych przychodów ze skali produkcji jest widoczne na odcinku od punktu A, w którym koszt przeci�tny jest najni�szy. Przy wi�kszych rozmiarach produkcji wyst�puj� malej�ce przychody ze skali. (rys. str. 206) To, czy przy danych cenach czynników produkcji jednostkowe nakłady rosn� czy malej� wraz ze wzrostem produkcji, zale�y od rodzaju stosowanej technologii. 3 grupy przyczyn wyst�powania korzy�ci ze skali produkcji:

� maj�ca zwi�zek z niepodzielno�ci� procesu produkcji, rozumian� jako konieczno��ponoszenia przez przedsi�biorstwo okre�lonego minimum nakładów niezb�dnego do prowadzenia działalno�ci i niezale�nego od rozmiarów produkcji. Minimum to jest nazywane kosztem stałym (bo jego wielko�� nie zmienia si� wraz ze zmianami wielko�ci produkcji). Przy niewielkich rozmiarach produkcji pocz�tkowo koszty nie zwi�kszaj� si� wraz ze wzrostem produkcji. Wyst�puj� wi�c korzy�ci skali, bo koszty stałe rozkładaj� si� na wi�ksz� produkcj�, obni�aj�c przeci�tny koszt wytworzenia jednostki produktu. Przy dalszym wzro�cie rozmiarów produkcji przedsi�biorstwo musi m. in. zatrudni� wi�cej mened�erów, zainstalowa� wi�cej telefonów, co oznacza, �e korzy�ci skali si� wyczerpuj�. Krzywa kosztów przeci�tnych przestaje opada�.

� zwi�zana ze specjalizacj�. Wła�ciciel jednoosobowego przedsi�biorstwa jest zmuszony zajmowa� si� wszystkimi sprawami zwi�zanymi z prowadzeniem firmy. W miar� jak przedsi�biorstwo rozwija si� i zatrudnia coraz wi�cej ludzi, ka�dy pracownik mo�e skoncentrowa� si� na wykonywaniu pojedynczego zadania i zwi�ksza� dzi�ki temu swoj�efektywno��.

� produkcja na du�� skal� jest na ogół niezb�dna, aby móc zastosowa� lepsze maszyny. In�ynierowie cz�sto powołuj� si� na zasad� dwóch trzecich, która ma zastosowanie w przypadku wielu nakładów produkcyjnych i wyposa�enia. Z zasady tej wynika, ze koszty wybudowania fabryki lub skonstruowania maszyny zwi�kszaj� si� tylko o dwie trzecie warto�ci osi�ganego z tego tytułu przyrostu produkcji.

Dlaczego krzywa kosztów przeci�tnych w kształcie litery U zaczyna w pewnym momencie wznosi� si�, co oznacza, �e pojawiaj� si� niekorzy�ci skali? Podstawowym powodem pojawienia si� niekorzy�ci skali s� trudno�ci zarz�dzania du�ym przedsi�biorstwem. Wyst�puj� wtedy mened�erskie niekorzy�ci skali. Du�e firmy wymagaj� wielu szczebli zarz�dzania, a ka�dy z nich równie� musi by� odpowiednio zarz�dzany. Przedsi�biorstwo staje si� zbiurokratyzowane, powstaj� problemy z koordynacj� pracy poszczególnych działów i z tego powodu mo�e wyst�pi� wzrost kosztów przeci�tnych. Niekorzy�ci skali mog� by� te� zwi�zane z czynnikami geograficznymi. Gdy pierwszy zakład jest zlokalizowany w najdogodniejszym miejscu, to nast�pny b�dzie poło�ony mniej korzystnie. Kształt krzywej kosztów przeci�tnych zale�y od 2 czynników:

1. jak długo utrzymuj� si� korzy�ci skali 2. jak szybko pojawiaj� si� niekorzy�ci skali przy wzro�cie produkcji.

Szczególnie du�e znaczenie maj� korzy�ci skali w przemy�le ci��kim. Przy niewielkich rozmiarach produkcji koszty przeci�tne s� du�o wy�sze ni� przy rozmiarach odpowiadaj�cych minimalnej skali efektywnej. Taki sam przebieg kosztów jest charakterystyczny dla przemysłu lotniczego i samochodowego, czyli tam, gdzie wyst�puj� bardzo wysokie koszty stale w zwi�zku z konieczno�ci�ponoszenia nakładów na badania i rozwój nowych modeli, a jednocze�nie istniej� mo�liwo�ci wprowadzania wysoce zautomatyzowanych linii produkcyjnych przy dostatecznie du�ych rozmiarach produkcji. Istnieje bardzo wiele przedsi�biorstw, szczególnie poza przemysłem przetwórczym, w których koszty przeci�tne zmieniaj� si� zgodnie z krzyw� w kształcie litery U. w przedsi�biorstwach tych mo�liwo�ci osi�gania korzy�ci skali s� ograniczone i najcz��ciej maj� one do czynienia z rosn�cymi kosztami przeci�tnymi przy umiarkowanie du�ej wielko�ci produkcji. Wnioski z wykresu 8.5. na str. 212:

1. koszty przeci�tne (LAC) spadaj�, gdy koszty kra�cowe (LMC) s� mniejsze od kosztów przeci�tnych, oraz rosn�, gdy koszty kra�cowe s� wi�ksze od kosztów przeci�tnych. [Kiedy koszt kra�cowy wytworzenia nast�pnej jednostki przekracza koszt przeci�tny wytworzenia wszystkich jednostek, produkcja tej jednostki musi podnie�� koszt przeci�tny. Gdy koszt kra�cowy kolejnej jednostki jest ni�szy od kosztu przeci�tnego dotychczas wyprodukowanych jednostek, ostatnia wytworzona jednostka produktu obni�a wielko�� kosztu przeci�tnego. Gdy koszt kra�cowy jest równy kosztowi przeci�tnemu, zwi�kszenie produkcji o jednostk� nie zmienia kosztu przeci�tnego.

22

2. koszty przeci�tne (LAC) osi�gaj� minimum dla rozmiarów produkcji, przy których nast�puje przeci�cie si� krzywej kosztów przeci�tnych z krzyw� kosztów kra�cowych. Krzywa kosztów przeci�tnych przecina krzyw� kosztów kra�cowych w punkcie A, odpowiadaj�cym jednocze�nie minimum kosztów przeci�tnych. Dzieje si� tak, dlatego, �e na lewo od punktu A krzywa kosztów kra�cowych przebiega poni�ej krzywej kosztów przeci�tnych, a wi�c koszty przeci�tne ci�gle spadaj�. Na prawo od punktu A krzywa kosztów kra�cowych le�y powy�ej krzywej kosztów przeci�tnych, a wi�c koszty przeci�tne rosn�. Punkt A odpowiada wielko�ci produkcji, przy której koszt przeci�tny osi�ga minimum.

Zale�no�ci te maj� charakter arytmetyczny. Wielko�� produkcji zapewniaj�ca maksymalny zysk lub minimalne straty znajduje si� w punkcie B, czyli punkcie zrównania kosztu kra�cowego z utargiem kra�cowym. Zadaniem przedsi�biorstwa jest sprawdzenie, czy przy tej wielko�ci produkcji osi�ga zyski, czy te� ponosi straty. Je�eli straty maj�trwały charakter, to kontynuowanie działalno�ci gospodarczej staje si� niecelowe. Zysk całkowity przedsi�biorstwa jest równy iloczynowi zysku przeci�tnego (przypadaj�cego na jednostk� produktu) i wolumenu (liczby jednostek) produkcji.Zysk całkowity jest dodatni tylko wtedy, kiedy zysk przeci�tny jest wi�kszy od zera. Zysk przeci�tny to przeci�tny utarg (przypadaj�cy na jednostk� produktu) pomniejszony o wielko��kosztów przeci�tnych. Przeci�tny utarg równa si� cenie, po której s� sprzedawane poszczególne jednostki produktu. Je�eli długookresowe koszty przeci�tne w punkcie B przewy�szaj� cen�, po której produkcja o rozmiarach Q1 mo�e by� sprzedana, to przedsi�biorstwo ponosi straty nawet w długim okresie i powinno zosta� zlikwidowane. Je�eli przy tej samej wielko�ci produkcji cen a jest równa kosztom przeci�tnym, to przedsi�biorstwo pokrywa jedynie woje koszty i osi�ga próg rentowno�ci. Natomiast, je�eli cena przy produkcji Q1 przewy�sza długookresowe koszty przeci�tne, to przedsi�biorstwo osi�ga w długim okresie zyski i powinno nadal prowadzi� swoj� działalno��. Krótki okres to czas, w którym przedsi�biorstwo nie jest w stanie w pełni dostosowa� si� do zmian warunków działania. W tym okresie ilo�� niektórych czynników produkcji jest stała. Stały czynnik produkcji – czynnik, którego nakład nie mo�e ulec zmianie. Długo�� trwania krótkiego okresu zale�y od gał�zi. Do zbudowania nowej elektrowni potrzeba niekiedy 10 lat, ale otwarcie nowej restauracji mo�e nast�pi� po paru miesi�cach. Koszty stałe – koszty, które nie zmieniaj� si� wraz ze zmianami wolumenu produkcji. Koszty stałe wyst�puj� te� wtedy, gdy produkcja jest równa zeru. Po pierwsze, je�eli przedsi�biorstwo nie potrafi szybko uzupełni� posiadanych czynników produkcji lub pozby� si� istniej�cej fabryki, to nadal musi ponosi� koszty amortyzacji budynku i płaci� odsetki od po�yczek zaci�gni�tych wcze�niej na zakup fabryki. Po drugie, poniewa� przedsi�biorstwo nie mo�e w krótkim okresie w pełni dostosowa� si� do nowych warunków, jego koszty produkcji w tym okresie musz� si� ró�ni� od kosztów długookresowych, musz� by� wy�sze. Koszty zmienne – koszty, które si� zmieniaj� wraz ze zmianami wolumenu produkcji. Zaliczamy do nich koszty zwi�zane z wynaj�ciem zmiennych czynników produkcji, np. pracy lub surowców. Krótkookresowe koszty całkowite (STC) = krótkookresowe koszty stałe (SFC) + krótkookresowe koszty zmienne (SVC) Krótkookresowe koszty kra�cowe (SMC) s� równe wzrostowi kosztów całkowitych w krótkim okresie, a te z kolei s� równe przyrostowi krótkookresowych kosztów zmiennych wywołanemu zwi�kszeniem produkcji o jednostk�. Dzieje si� tak, dlatego, �e koszty stałe w krótkim okresie nie zmieniaj� si� wraz ze zmian� wolumenu produkcji. Krzywa kosztów kra�cowych w krótkim okresie ma taki sam kształt jak krzywa długookresowych kosztów kra�cowych. W długim okresie przedsi�biorstwo mo�e dowolnie zmienia� wielko�� nakładów wszystkich czynników produkcji. Przy rozszerzeniu skali produkcji mo�e si� okaza�, �e najwi�ksze oszcz�dno�ci uzyskuje si� przez wprowadzenie skomplikowanych linii monta�owych, dzi�ki którym znacznie ta�sze staje si�wytworzenie dodatkowych jednostek produktu. Dopiero przy dalszym zwi�kszaniu produkcji pojawiaj�si� niekorzy�ci skali i koszty kra�cowe zaczynaj� znów wzrasta�. Konstruuj�c krzyw� krótkookresowych kosztów kra�cowych (SMC), zakładamy istnienie min. 1 czynnika stałego. Najcz��ciej jest nim kapitał. Kracowy produkt zmiennego czynnika produkcji (np. pracy) – jest równy przyrostowi produkcji uzyskanemu dzi�ki zwi�kszeniu o jednostk� ilo�ci czynnika zmiennego, przy zało�eniu, �e ilo��pozostałych czynników si� nie zmienia. Prawo malej�cych przychodów – działa wtedy, kiedy wszystkie, z wyj�tkiem jednego, czynniki produkcji s� stałe. Sprawia ono, �e on pewnego poziomu nakładów czynnika zmiennego jego produkcyjno�� kra�cowe stale si� zmniejsza.

23

Prawo to ma zwi�zek z technik�. Ci�głe zwi�kszanie liczby pracowników przy stałej liczbie maszyn przynosi coraz mniejsze korzy�ci. Zwykle przez produkcyjno�� rozumie si� produkt przeci�tny. Np. przeci�tny produkt pracy, najcz��ciej okre�lany jako produkcyjno�� (wydajno��), jest to wielko�� produkcji podzielona przez całkowity nakład pracy. Je�eli kra�cowy produkt pracy jest wi�kszy od produktu przeci�tnego, to zwi�kszenie zatrudnienia o jednostk� podniesie produkt przeci�tny, czyli produkcyjno�� (wydajno��). W przypadku działania prawa malej�cych przychodów produkt kra�cowy stosunkowo szybko spadnie poni�ej produktu przeci�tnego. W rezultacie, przy dalszym wzro�cie liczby zatrudnionych równie�produkt przeci�tny b�dzie si� zmniejszał. Krótkookresowe przeci�tne koszty stałe (SAFC) s� równe krótkookresowym kosztom stałym (SFC) podzielonym przez wielko�� produkcji. Krótkookresowe przeci�tne koszty zmienne (SAVC) s� równe krótkookresowym kosztom zmiennym (SVC) podzielonym przez wielko�� produkcji. Krótkookresowe przeci�tne koszty całkowite (SATC) s� równe krótkookresowym kosztom całkowitym (STC) podzielonym przez wielko�� produkcji. Krótkookresowe przeci�tne koszty całkowite (SATC) = krótkookresowe przeci�tne koszty stałe (SAFC) + krótkookresowe przeci�tne koszty zmienne (SAVC) Koszty zmienne to ró�nica mi�dzy kosztami całkowitymi a kosztami stałymi. Poniewa� koszty stałe nie zmieniaj� si� wraz ze zmianami wolumenu produkcji, koszty kra�cowe odzwierciedlaj� równie�zmiany w całkowitych kosztach zmiennych. Krzywa SMC musi przeci�� krzyw� SAVC w jej minimum (punkt B). na lewo od punktu B krzywa krótkookresowych kosztów kra�cowych (SMC) le�y poni�ej krzywej krótkookresowych przeci�tnych kosztów zmiennych (SAVC), a wi�c przeci�tne koszty zmienne spadaj�. Na prawo od punktu B przeci�tne koszty zmienne rosn�. Poniewa� przeci�tne koszty całkowite s� wy�sze od przeci�tnych kosztów zmiennych o wielko�� przeci�tnych kosztów stałych, krzywa krótkookresowych przeci�tnych kosztów zmiennych (SAVC) le�y poni�ej krzywej krótkookresowych przeci�tnych kosztów całkowitych (SATC). W konsekwencji punkt B musi by�poło�ony poni�ej punktu A. Ad. rysunek 8.9 ze str. 223 (decyzje produkcyjne przedsi�biorstwa w krótkim okresie): Poniewa� w krótkim okresie ilo�� czynników stałych si� nie zmienia, optymaln� wielko�� produkcji wyznacza punkt zrównania krótkookresowych kosztów kra�cowych z utargiem kra�cowym. Przy tej wielko�ci (Q1) przedsi�biorstwo osi�ga maksymalny zysk lub minimalne straty. Nast�pnie przedsi�biorstwo musi podj�� decyzj�, czy w krótkim okresie opłaca mu si� w ogóle prowadzi�działalno�� produkcyjn�, czy te� nie. Sprawdza, wi�c, czy dla rozmiarów produkcji Q1 zysk jest dodatni, tzn. czy cena sprzeda�y p pokrywa przeci�tne koszty całkowite. Wła�ciwym punktem odniesienia jest w tym przypadku poziom SATC1. Je�eli p przewy�sza SATC1, to przedsi�biorstwo osi�ga w krótkim okresie zyski i jego produkcja powinna wynosi� Q1. Je�eli cena p jest ni�sza od SATC1, przedsi�biorstwo ponosi straty, bo cena nie pokrywa kosztów. W długim okresie taka sytuacja oznacza konieczno�� podj�cia decyzji o likwidacji przedsi�biorstwa, ale w krótkim okresie jest nieco inaczej. Nawet przy produkcji równej zeru przedsi�biorstwo musi w krótkim okresie pokry� koszty stałe. St�d te� wa�na jest informacja, czy straty s� wi�ksze przy produkcji Q1, czy przy produkcji wynosz�cej 0. Je�eli suma przychodów przewy�sza koszty zmienne, to przedsi�biorstwo zarabia na pokrycie cz��ci swoich kosztów ogólnych. Dlatego te� b�dzie wytwarza� Q1, pod warunkiem, �e przychody s� wy�sze od kosztów zmiennych, mimo �e ta wielko�� produkcji oznacza pewne straty. Przedsi�biorstwo produkuje wi�c Q1, je�eli p jest wy�sza od SAVC1. W przeciwnym przypadku jego produkcja jest równa zeru. W krótkim okresie przedsi�biorstwo wybiera rozmiary produkcji Q1 – tzn. wielko��, przy której MR (utarg kra�cowy) = SMC, pod warunkiem, �e przy tych rozmiarach produkcji cena nie jest ni�sza ok. krótkookresowych przeci�tnych kosztów zmiennych SAVC1. Je�eli cena jest ni�sza od SAVC1, to przedsi�biorstwo zaprzestaje produkcji. Nawet w