EKONOMIA - MIKROEKONOMIA0. Wstp - ekonomiczne mylenie minimalizacja nakadw maksymalizacja efektw nieograniczono ludzkich potrzeb gwnym kreatorem nowych potrzeb, czy nowego sposobu zaspakajania tych potrzeb jest produkcja i zwizany z ni postp technologiczny celem produkcji jest zaspakajanie zmieniajcych swj rozmiar i struktur potrzeb ludzkich 0.1. Ograniczono zasobw dla jednostki czasu wolnego, zasobw finansowych, kwalifikacji i predyspozycji zawodowych dla gospodarki ograniczono zasobw czynnikw produkcji (pracy, ziemi, kapitau) zasb czynnika produkcji ilo tego czynnika, jak gospodarka dysponuje w danym momencie (ujcie statyczne) strumie czynnika produkcji dynamiczne ujcie zasobu, oznaczajce wykorzystanie czynnika produkcji w okrelonym czasie praca przedsibiorczo kapita produkcyjny i finansowy ziemia praca otrzymuje wynagrodzenie w postaci pacy przedsibiorczo moe by wynagradzana jak praca odpowiednio wysok pac lub zyskiem kapita otrzymuje wynagrodzenie w postaci procentu ziemia przynosi dochd w postaci renty ograniczono zasobw wynika z przyczyn - naturalnych (ograniczono bogactw naturalnych) - lub moe wynika z dotychczasowej dziaalnoci (ograniczono kapitau)

gospodarczej

Majc do czynienia z jednej strony z ograniczonymi zasobami, z drugiej strony z nieograniczonymi potrzebami naley liczy si z wystpowaniem zjawiska rzadkoci.63 1

Rzadko oznacza, e nigdy nie bdziemy mieli wszystkiego, co chcielibymy mie. W ekonomii pojcie rzadkoci odnosi si do sytuacji, w ktrej dostpne zasoby czynnikw produkcji s niewystarczajce do zaspokojenia potrzeb spoeczestwa. Rzadko jest konsekwencj ograniczonoci zasobw. 0.2. Konieczno wyboru - rzadko Zjawisko rzadkoci zmusza podmioty gospodarujce do dokonywania wyborw zwizanych z alokacj bdcych w ich dyspozycji zasobw. 0.3. Koszt alternatywny koszt alternatywny koszt towarzyszcy wyborowi, wystpuje, gdy posiadane zasoby czynnikw produkcji s niewystarczajce do zaspokojenia wszystkich potrzeb koszt alternatywny utrata moliwoci realizacji odrzuconej, najlepszej alternatywy dobra wolne: - dobra, ktre maj koszt alternatywny rwny 0 - zwikszenie iloci dbr wolnych nie pociga za sob koniecznoci zmniejszenia iloci innych dbr - z punktu widzenia konsumenta korzystanie z dbr wolnych jest bezpatne, konsument otrzymuje dobra wolne za darmo Istnienie dbr wolnych wynika z: - braku praw wasnoci (np. do pla, lasw, jezior) - polityki pastwa, ktre decyduje si na bezpatne dostarczanie niektrych dbr (w niektrych krajach np. szkolnictwo czy ochrona zdrowia s bezpatne). Dobra wolne z punktu widzenia konsumenta maj koszt alternatywny rwny 0, nie musi to jednak oznacza, e s to rwnie dobra o zerowym koszcie alternatywnym dla spoeczestwa. Spoeczestwo ponosi koszt alternatywny, gdy np. bezpatna ochrona zdrowia czy szkolnictwo wymagaj zaangaowania okrelonych rodkw, zasobw, ktre mogyby by uyte przez spoeczestwo w inny sposb, pojawia si wic koszt alternatywny, jaki ponosi cae spoeczestwo. Dobra wolne z punktu widzenia spoeczestwa s bardzo nieliczne (np. czyste powietrze, woda, promienie soneczne docierajce na Ziemi czy opady atmosferyczne.63 2

Wraz z rozwojem spoeczno-gospodarczym zasb takich czynnikw jak czyste powietrze, woda maleje. Przeciwiestwem dobra wolnego jest dobro ekonomiczne. Dobro ekonomiczne to dobro rzadkie, o koszcie alternatywnym wikszym od 0. Wzrost produkcji lub konsumpcji dobra ekonomicznego pociga za sob konieczno rezygnacji z produkcji lub konsumpcji pewnej iloci innych dbr. 0.4. Przedmiot bada mikroekonomii Praktycznie, niemal wszystkie dobra s dobrami ekonomicznymi i stanowi przedmiot bada i zainteresowa mikroekonomii. Kada dziaalno ludzka opiera si na dokonywaniu wyborw, w zwizku z tym dla kadej realizowanej dziaalnoci istnieje koszt alternatywny, czyli konieczno rezygnacji z innej dziaalnoci. Decyzje dotyczce alokacji (rozmieszczenia) czynnikw w rnych zastosowaniach produkcyjnych podejmuj waciciele czynnikw produkcji: - gospodarstwa domowe - podmioty gospodarcze. Mikroekonomia zajmuje si sposobem rozwizywania problemu rzadkoci przez poszczeglne podmioty gospodarujce. Mikroekonomia bada cele dziaalnoci podmiotw gospodarujcych i formuuje kryteria wyboru decyzji optymalnych. Zadaniem mikroekonomii jest wyjanienie jak i dlaczego dany podmiot funkcjonuje w okrelonych warunkach.

Na rynku produktw i usug konsumpcyjnych weryfikowane s zamierzenia konsumentw i producentw. Na rynku czynnikw produkcji weryfikowane s zamierzenia wacicieli czynnikw produkcji i firm kupujcych czynniki produkcji. Ze wzgldu na wystpowanie rynku produktw i usug konsumpcyjnych oraz rynku czynnikw wytwrczych, dziaania poszczeglnych podmiotw s ze sob powizane, tworzc zamknity obieg pieniny i rzeczowy w gospodarce.63 3

Zamknity obieg pieniny i rzeczowy w gospodarce

Rynek produktw i usug konsumpcyjnych

wydatki konsumentw produkty i usugi konsumpcyjne

Konsumenci

przychody producentw

czynniki produkcji

produkty i usugi konsumpcyjne

wynagrodzenie czynnikw produkcji

Producenci

czynniki produkcji koszty produkcji

Rynek czynnikw produkcji

63

4

0.5. Krzywa moliwoci produkcyjnych B Bmax B1 B2

C

KMP D

0

A1

A2 Amax

A

Krzywa moliwoci produkcyjnych przedstawia koniecznoci wyboru i kosztu alternatywnego.

problem

rzadkoci,

Krzywa moliwoci produkcyjnych graficzne przedstawienie rnych kombinacji dbr, ktre mog by wytworzone przy penym i efektywnym wykorzystaniu wszystkich dostpnych zasobw. KMP przedstawia moliwe kombinacje dbr A i B, jakie gospodarka moe wytworzy przy penym i efektywnym wykorzystaniu zasobw. Kada kombinacja ilociowa dbr A i B leca na krzywej gwarantuje pene zatrudnienie zasobw przy najlepszej z dostpnych technologii. stopa transformacji - ilo dobra z jakiej trzeba zrezygnowa, aby otrzyma okrelon ilo innego dobra Kracowa stopa transformacji (marginal rate of transformation MRT) dobra B w dobro A informuje, o ile naley zmniejszy produkcj dobra B, aby mc zwikszy produkcj dobra A o jednostk.

MRT =spadek produkcji dobra B MRT =

B A

przyrost produkcji dobra A o jednostk

a) staa MRT63 5

KMP

0

A

Liniowa KMP charakteryzuje si staym kosztem alternatywnym. Zwikszenie produkcji A o jednostk wymaga rezygnacji zawsze ze staej iloci dobra B. Wzrost produkcji dobra B o jednostk wymaga rezygnacji zawsze z takiej samej iloci dobra A.

b) rosnca MRT

KMP

0

A

Wklsa w stosunku do pocztku ukadu wsprzdnych KMP charakteryzuje si rosncym kosztem alternatywnym. Aby zwikszy produkcj dobra A, trzeba zrezygnowa z coraz wikszej iloci dobra B. Aby zwikszy produkcj dobra B, trzeba zrezygnowa z coraz wikszej iloci dobra A. c) malejca MRT

63

6

KMP

0

A

Wypuka w stosunku do pocztku ukadu wsprzdnych KMP charakteryzuje si malejcym kosztem alternatywnym. Zwikszenie produkcji dobra A pociga za sob konieczno rezygnacji z coraz mniejszej iloci dobra B. Aby zwikszy produkcj B, trzeba zrezygnowa z coraz mniejszej iloci dobra A.

Nieefektywne(X) i nieosigalne(Z) rozwizania a KMP B L Z K X M

KMP

0

A

Na przebieg krzywej moliwoci produkcyjnych zdecydowany wpyw ma poziom technologii i jego zmianyB

63

7

KMP3 KMP1 KMP20 A

B

KMP2 KMP1 KMP30 A

B

KMP2 KMP1 KMP30 A

1. Mechanizmy rynkowe 1.1. Przegld podstawowych poj 1.1.1. Rynek i pogldowa typologia rynek proces, w ktrym kupujcy i sprzedajcy okrelaj przedmiot obrotu i warunki tego obrotu, a zatem decyduj o cenach i ilociach towaru bdcego przedmiotem transakcji kupna-sprzeday oraz ewentualnie o innych warunkach, takich jak termin dostawy, sposb i termin patnoci, rodzaj opakowania

63

8

Rynek to niekoniecznie konkretne miejsce styku, lecz fakt zetknicia si sprzeday i kupna, np. sie teleinformatyczna. Pogldowa typologia rynkw

RYNEK

RZECZOWYDBR CZYNNIKW WYTWRCZYCH TRWAYCH PIENINY KRAJOWY PRACA

FINANSOWYKAPITAOWY

WALUTOWY KREDYTW POZABANKOWY

INWESTYCJE

NIERUCHOMOCI PAPIERW WARTOCIOWYCH OBRT PUBLICZNY PIERWOTNY WTRNY OBRT NIEPUBLICZNY PIERWOTNY WTRNY

GIEDOWY

POZAGIEDOWY

1.1.2. Gospodarka rynkowa gospodarka rynkowa (ang. market economy) gospodarka, w ktrej decydujcy wpyw na alokacj zasobw maj bezporednie decyzje nabywcw (konsumentw i przedsibiorcw), a nie decyzje podejmowane ponad nimi, przez organy administracyjne 1.1.3. Mechanizm rynkowy mechanizm rynkowy caoksztat oddolnych procesw dostosowawczych midzy zgaszajcymi zapotrzebowanie, a wystpujcymi z ofert towarow63 9

1.1.4. Walka negocjacyjna negocjacje odbywaj si midzy dostawcami i odbiorcami, ich celem jest osignicie przez kad ze stron najkorzystniejszych dla siebie warunkw wymiany 1.1.5. Walka konkurencyjna walka konkurencyjna odbywa si midzy dostawcami, polega na oferowaniu warunkw korzystniejszych od oferowanych przez rywali konkurencja cenowa oferta cenowa konkurencja pozacenowa jako, warunki dostawy, gwarancja, serwis, forma patnoci, intensywno polityki promocyjnej 1.1.6. Walka przetargowa walka przetargowa ma miejsce midzy samymi nabywcami o dostp, bd zwikszenie dostpu do oferowanych przez sprzedawcw dbr czy usug 1.1.7. Ceteris paribus ceteris paribus ac. przy innych warunkach staych

1.2. Teoria popytu 1.2.1. Wielko popytu wielko popytu zgaszane zapotrzebowanie na okrelony towar przy danej jego cenie w okrelonym czasie (strumie ekonomiczny)

1.2.2. Rodzaje popytu popyt potencjalny potrzeby, yczenia, marzenia popyt efektywny zgaszane zapotrzebowanie poparte moliwociami nabywczymi popyt rynkowy suma zgaszanego popytu indywidualnego, a zatem popyt rynkowy uzaleniony jest rwnie od liczby nabywcw

63

10

Qd = f (Px; Psubstytutw; Pkomplementarnych; I; moda, preferencje, gusty; Qkonsumentw; zjawiska atmosferyczne; oczekiwania nabywcw co do zmiany P; oczekiwania co do zmiany I nabywcw) czynniki cenowe ruch po krzywej czynniki pozacenowe ruch krzywej1.2.3. Krzywa popytu

P

D20

D0

D1X

Krzywa popytu ma ujemne nachylenie co wynika z malejcej uytecznoci kracowej, z kadej kolejnej nabytej jednostki dobra uyteczno jest coraz mniejsza, a do zakupu wikszej iloci skoni moe jedynie nisza cena. Dlaczego przesunicia rwnolege? - Bo ceteris paribus, nie uwzgldniamy zmian innych czynnikw. 1.2.4. Wielko popytu a popyt Kady pojedynczy punkt na krzywej popytu jest ilustracj kategorii wielkoci popytu. Caa krzywa popytu jest ilustracj kategorii popytu i ukazuje peny zestaw wielkoci popytu odpowiadajcych rnym poziomom cen, przy utrzymaniu klauzuli ceteris paribus.63 11

1.2.5. Determinanty rozmiaru zgaszanego popytu indywidualnego Rozmiar zgaszanego popytu indywidualnego na dane dobro uzaleniony jest od: - ceny danego dobra - cen innych dbr - dochodw nabywcy - oczekiwa co do ksztatowania si przyszych cen i dochodw - gustw i upodoba - warunkw naturalnych. 1.2.6. Prawo popytu prawo popytu wielko popytu zmienia si w przeciwnym kierunku ni zmiany ceny przy zaoeniu klauzuli ceteris paribus 1.3. Teoria poday

Qs = f (Px; technologia; TC; Psubstytutw; Pkomplementarnych; cel dziaania firmy; polityka gospodarcza [podatki; ca; dotacje; ceny minimalne i maksymalne]; Qproducentw)1.3.1. Wielko poday indywidualnej wielko poday indywidualnej ilo towaru oferowanego przez producenta w okrelonym czasie przy danej cenie towaru Na wielko poday rynkowej skada si suma wielkoci ofert towarowych wszystkich producentw danego wyrobu na danym rynku. 1.3.2. Prawo poday prawo poday - wraz ze wzrostem ceny wielko poday ronie Zatem nachylenie krzywej poday jest dodatnie.

1.3.3. Krzywa poday

P

S1 S012

63

S2

0

X

S1 np. wprowadzenie ca, podatku importowego (spadek poday) S2 np. otwarcie granic (wzrost poday) Krzywa poday ukazuje peny zestaw wielkoci poday, jako funkcj ceny przy innych czynnikach niezmiennych. Przesunicia krzywej poday nastpuj wskutek zmian w sferze czynnikw pozacenowych: - zmiana kosztw wytwarzania danego produktu - zmiany ceny sprzeday lub kosztw wytwarzania produktw alternatywnych z punktu widzenia producenta. Krzywa poday jest rosnca, poniewa krzywa moliwoci produkcyjnych ma charakter rosncy, koszt alternatywny jest rosncy, malejca jest produktywno kracowa. 1.3.4. Determinanty rozmiaru oferty towarowej Na rozmiar oferty towarowej wpywaj: - cena danego towaru - ceny innych towarw, stanowicych alternatyw produkcyjn i ich zmiany - koszty dostaw danego dobra i ich zmiany (koszty produkcji, transportu, handlowe, podatki i dotacje) - zmiany w kosztach dostaw produktw alternatywnych63 13

- warunki naturalne, zdarzenia losowe - cele firmy (maksymalizacja zysku, sprzeday, obnika kosztw, poprawa wizerunku firmy drog np. ograniczenia produkcji uznawanej za spoecznie szkodliw, wejcie i utrzymanie si na rynku). 1.4. Rwnowaga rynkowa

PS

P0

R

D

X0

X

1.4.1. Cena rwnowagi rynkowej cena rwnowagi rynkowej cena zrwnujca wielko popytu z wielkoci poday, cena, przy ktrej zrwnane s wielkoci zamierzonych zakupw z wielkoci oferty towarowej

63

14

Graficznie cena rwnowagi rynkowej wynika z przecicia krzywej popytu z krzyw poday. Cena odbiegajca od ceny rwnowagi musi powodowa perturbacje na rynku w postaci niedoborw bd nadwyek rynkowych.

PS NADWYKA RYNKOWA

Pmin P0 Pmax

R

NIEDOBR RYNKOWY

D

X

1.4.2. Nadmiar rynkowy - nadwyka rynkowa 1.4.3. Niedobr rynkowy Jedynie si wadzy administracyjnej mog by wprowadzone i utrzymywane ceny odbiegajce swym poziomem od cen rwnowagi. Ingerencja ta moe przyj posta wprowadzenia tzw. ceny maksymalnej lub minimalnej. 1.4.4. Cena maksymalna (puap cenowy) cena maksymalna (grna granica ceiling price) wprowadzana bywa najczciej drog tzw. zamroenia ceny, czyli zakazu podnoszenia jej poziomu, mimo, i ksztatuje si ona poniej ceny rwnowagi; wprowadzona z myl o ochronie konsumenta (np. leki, energia) 1.4.5. Cena minimalna (prg cenowy)63 15

cena minimalna oznacza ustalenie dolnej granicy cenowej powyej ceny rwnowagi; chroni producentw Obie te ceny bywaj wprowadzane na og wskutek presji okrelonych grup spoecznych na rzd w imi interesu spoecznego: - konsumentw cena maksymalna - producentw cena minimalna. Skutkiem dugotrwaego utrzymywania si cen odbiegajcych od cen rwnowagi s niekorzystne zjawiska spoeczno-ekonomiczne (czarny rynek, szara strefa, brak zbytu nadwyek towarowych, a w konsekwencji pogorszenie salda wpyww i wydatkw budetowych pastwa). Przy cenie maksymalnej wystpuje obnienie wpyww budetowych (np. z tytuu podatku obrotowego). Przy gwarantowanej cenie minimalnej wzrost wydatkw budetowych (konieczno pokrywania kosztw magazynowania skupionych nadwyek rynkowych czy wypacania dotacji). 1.5. Efekt substytucyjny i dochodowy zmiany cen 2. Elastyczno elastyczno wzgldna zmiana zmiennej zalenej pod wpywem zmiany zmiennej niezalenej 2.1. Elastyczno cenowa popytu elastyczno cenowa popytu (price elasticity of demand) sia reakcji wielkoci popytu na zmian cen miar Edp- wspczynnik elastycznoci cenowej popytuprocentowa zmiana wielkoci popytu

Edp

= procentowa zmiana ceny

x2 x1 p2 p1 Edp = x : p 1 1

Edp = 1 ( x + x ) 1 ( p + p ) 1 2 1 22 2

x2 x1

:

p2 p1

Pomiar elastycznoci cenowej popytuP4 3 2

631

A

16

0

1

2

3

4

X

B

Wspczynniki elastycznoci ksztatuj si w granicach od 0 do nieskoczonoci. Przy interpretacji wskanika bierze si pod uwag jego warto bezwzgldn. Znak + lub - informuje jedynie o dodatniej lub ujemnej korelacji midzy zmiennymi. Elastyczno cenowa popytu jest na og ujemna, co wynika z prawa popytu ilustrowanego ujemnym nachyleniem krzywej popytu. W zalenoci od wysokoci wspczynnika elastycznoci cenowej popytu wyodrbnia si: 2.1.1. Popyt doskonale nieelastyczny popyt doskonale nieelastyczny, czyli sztywny (np. insulina, leki ratujce ycie, trumny) P D krzywa popytu prosta pionowa gdy Edp = 0

X 2.1.2. Popyt nieelastyczny popyt nieelastyczny, (mao-, niskoelastyczny) P 2.1.3. Popyt neutralny popyt neutralny gdy /Edp/ = 1 gdy 0 < /Edp/ < 1

63

17

krzywa popytu hiperbola rwnoosiowa

D X 2.1.4. Popyt elastyczny popyt elastyczny gdy /Edp/ > 1

2.1.5. Popyt doskonale elastyczny

P

D

krzywa popytu prosta pozioma

X

popyt doskonale elastyczny gdy /Edp/ =

2.1.6. Okrelanie elastycznoci cenowej popytu ilustrowanego krzyw liniowP

Edp = 63 18

X

Edp >I1I Edp = I1I Edp < I1I Edp = 0

P

BM EdpB = I3/1I = BN AM Edp = I1/3I = AN

X

Elastyczno cenowa popytu spada wraz z opadaniem krzywej popytu. W poowie dugoci krzywej popytu Edp= -1. W grnej poowie popyt jest elastyczny. W dolnej nieelastyczny. Wskanik elastycznoci w dowolnym punkcie liniowej krzywej popytu mona okreli ilorazem dugoci odcinka poniej danego punktu do dugoci powyej tego punktu. Przy popycie nieelastycznym ( /Edp/ 1 ) procentowa zmiana wielkoci popytu jest wysza ni procentowa zmiana ceny. Przychody sprzedawcw (wydatki nabywcw) zmieniaj si w kierunku zgodnym z kierunkiem zmiany popytu.

63

19

Przy popycie neutralnym ( /Edp/ =1 ) procentowe zmiany wielkoci popytu i cen s identyczne i w zwizku z tym jakakolwiek zmiana ceny nie powoduje adnej zmiany w cakowitych wydatkach nabywcw na dane dobro, a wic i w przychodach firmy. Elastyczno cenowa popytu zaley od: - liczby dostpnych substytutw dobra bd usugi bdcej przedmiotem badanego popytu; im wiksza liczba substytutw, tym elastyczno cenowa popytu wiksza, substytuty daj moliwo wyboru i ewentualnie atwiejszej rezygnacji z dotychczasowego przedmiotu zakupw, stwarzaj szanse wzrostu zakupw dobra, gdy jego substytuty droej - czasu, jakim dysponuje nabywca podejmujcy decyzj zakupu, im duszy czas, tym wysza elastyczno popytu wiksza bowiem szansa na znalezienie substytutu - udziau danego dobra w cakowitych wydatkach nabywcy, im ten udzia jest wikszy, tym popyt jest bardziej elastyczny - skutecznoci akcji promocyjnych, skuteczna reklama prowadzi do obnienia elastycznoci cenowej popytu. 2.2. Elastyczno cenowa poday Elastyczno cenowa poday (price elasticity of supply - Esp) wyraa si reakcji wielkoci poday danego dobra na zmian jego ceny. Elastyczno ta jest dodatnia, co oznacza zgodno kierunkw zmiany ceny i wielkoci poday.

procentowa zmiana wielkoci poday

Esp

= procentowa zmiana ceny

P 2.2.1. Okrelanie elastycznoci cenowej poday na podstawie przebiegu jej krzywej

2.2.1.1. Poda neutralna S163

S2

Wszystkie krzywe liniowe poday wychodzce z pocztku ukadu wsprzdnych, pod dowolnym ktem wskazuj na neutraln elastyczno cenow poday w kadym punkcie 20 krzywej (Esp = 1).X

S3

2.2.1.2. Poda sztywnaP

S Krzywa pionowa ilustruje sztywn poda (Esp = 0).

X

2.2.1.3. Poda doskonale elastycznaP

S

Krzywa pozioma ilustruje poda doskonale elastyczn (Esp = ).

X 2.2.2. Poda o zmiennej elastycznoci cenowej

Im krzywe pooone s bardziej w prawo, tym mniejsza jest elastyczno cenowa poday przy danym poziomie ceny.

63

21

P

S L K

Krzywe, ktre po przedueniu przeciyby o rzdnych Y, s graficzn ilustracj poday elastycznej cenowo (1< Esp < ), przy czym wraz ze wzrostem wielkoci poday, ilustrowanej dan krzyw, elastyczno cenowa maleje.X

Esp K > Esp L

1 < Esp <

P

S N M

Krzywe, ktre po przedueniu przeciyby o odcitych X, ilustruj poda nieelastyczn cenowo (0 < Esp < 1), przy czym wraz ze wzrostem wielkoci poday ilustrowanej dan krzyw, elastyczno cenowa ronie. Esp M < Esp NX

0 < Esp < 1

2.2.3. Zaleno elastycznoci cenowej poday Elastyczno cenowa poday zaley od moliwoci ograniczania rozmiarw produkcji przez producentw (gdy ceny spadaj) oraz ich zdolnoci zwikszania rozmiarw wasnej oferty towarowej (gdy ceny produktw gotowych rosn).63 22

Elastyczno ta jest zalena przede wszystkim od: - czasu, jakim dysponuje producent na przystosowanie si do zmienionego poziomu cen; im duszy czas, tym elastyczno cenowa poday jest wiksza od sztywnej w bardzo krtkim okresie czasu, do doskonale elastycznej w okresie bardzo dugim - zachowania si kosztw produkcji wraz ze zmian skali produkcji; jeeli wraz ze wzrostem skali produkcji koszty szybko rosn, poda jest mao elastyczna szybki wzrost kosztw ogranicza si stymulacyjn rosncej ceny produktu; jeli natomiast koszty rosn relatywnie wolno wraz ze wzrostem produkcji, poda jest bardziej elastyczna ruch kosztw nie niweczy cenowej stymulacji zmiany wielkoci poday. W biecym i krtkim okresie czasu elastyczno cenowa poday jest zalena od: - podatnoci danego dobra na magazynowanie i od kosztw tego magazynowania, im mniejsza moliwo przechowywania dbr (np. dobra szybko psujce si) i wysze koszty magazynowania, tym mniejsza elastyczno cenowa poday - cech technologicznych produkcji wynikajcych np. ze stopnia wyspecjalizowania aparatu wytwrczego i obsugujcej go zaogi, wska specjalizacja zmniejsza elastyczno, charakter bardziej uniwersalny daje moliwo dokonywania pewnych zmian asortymentowych, a wic stwarza warunki bardziej elastycznego reagowania na zmiany cen rynkowych.

2.3. Elastyczno krzyowa popytu Elastyczno krzyowa popytu (cross elasticity of demand) wyraa stopie reakcji popytu na dane dobro w odpowiedzi na zmian ceny innego dobra

procentowa zmiana popytu na dobro X

Edc =procentowa zmiana ceny dobra Y

Elastyczno krzyowa dbr substytucyjnych - dodatnia.

komplementarnych

jest

ujemna,

dbr

2.3.1. Analiza graficzna elastycznoci krzyowej popytu na dobra substytucyjne P P

63

23

S1 S0

S0

P1

P0

D1 D0 D0

X1

X0

X

Y0

Y1

Y

2.3.2. Analiza graficzna elastycznoci krzyowej popytu na dobra komplementarne P S1 S0 S0P1

P

P0

D0 D0X1 X0

D1 XY1 Y0

Y

2.4. Elastyczno dochodowa popytu Elastyczno dochodowa popytu (income elasticity of demand Edi ) wyraa si reakcji popytu na zmiany dochodu.63

procentowa zmiana popytu

Edi =

24

procentowa zmiana dochodu

2.4.1. Krzywa Engla Zaleno midzy zmianami dochodu a zmianami popytu dla rnych grup dbr i usug przedstawiaj krzywe Engla. Mona je wykorzysta zarwno do interpretacji dochodowej elastycznoci popytu rynkowego, jak i indywidualnego. Przebieg krzywych Engla pozwala na okrelenie rodzajw dbr czy usug wyrnianych z punktu widzenia elastycznoci dochodowej popytu. Pen klasyfikacj tak wyodrbnionych dbr przedstawia si za pomoc jednej cigej krzywej Engla dla danego dobra. Zatem zakadamy, e wraz ze zmian dochodu zmienia si elastyczno dochodowa popytu na dane dobro. O pozioma prezentuje dochd konsumentw, o pionowa wielko zgaszanego popytu na dobro x.

XEdi = 0 Edi < 1 Edi < 0

Edi > 1 Edi = 0 0 I1 I2 I3 I4

I

2.4.2. Przykadowa analiza Dobrem X niech bd np. krajowej produkcji telewizory.

63

25

W pierwszym przedziale dochodowym 0I1 wspczynnik elastycznoci dochodowej = 0, co oznacza sztywno popytu, tu na poziomie 0. Wzrost dochodu z 0 do I1 nie pozwala zatem jeszcze na pojawienie si efektywnego popytu rynkowego na odbiorniki TV. Wzrost dochodu do I2 powoduje, i % wzrost wielkoci popytu jest wyszy ni % wzrost dochodu wskanik elastycznoci dochodowej popytu > 1. Mamy tu do czynienia z dobrem luksusowym. Dalszy wzrost dochodu I2I3 powoduje wprawdzie dalszy wzrost popytu na dobro X, ale ju wzrost wolniejszy w stosunku do wzrostu dochodu (Edi < 1). Rozpatrywane dobro stao si dobrem podstawowym. W obu tych ostatnich przedziaach dochodowych nasze dobro X jest dobrem normalnym, gdy elastyczno dochodowa popytu na nie jest dodatnia. Przy dalszym wzrocie dochodu I3I4 popyt na dobro znowu staje si sztywny dalszy wzrost dochodu nie wywouje adnej reakcji po stronie popytu. Wielko popytu na X nie zmienia si mimo rosncego dochodu (E di = 0), cho tu w przeciwiestwie do pierwszego przedziau dochodowego, rozmiar analizowanego popytu stabilizuje si na pewnym dodatnim poziomie. Dalszy wzrost dochodw powoduje, e spada popyt na dobro X (Edi < 0), nasze dobro stao si dla konsumentw dobrem niszego rzdu. Konsumenci w tym przedziale dochodowym prawdopodobnie zdecydowali si przerzuci na wyszej klasy odbiorniki zagraniczne. Przedstawiona analiza wykresu suy wycznie ukazaniu za pomoc jednej krzywej wszystkich moliwoci ksztatowania si elastycznoci dochodowej popytu. Nie naley wyciga definitywnych wnioskw co do kolejnoci pojawiania si wymienionych dbr w miar wzrostu dochodu. Przy dowolnym poziomie dochodu popyt konsumenta na dane dobro moe by sztywny i to zarwno na poziomie konsumpcji = 0 (np. papierosy dla niepalcych), jak i na poziomie dodatnim (np. popyt na past do zbw). ywno i standardowa odzie to przy kadym poziomie dochodu dobra w wikszoci przypadkw podstawowe, a wic o Edi< 1. Wanie ywnoci dotyczy prawo Engla. 2.4.3. Prawo Engla Wraz ze wzrostem dochodw udzia ywnoci w wydatkach maleje.63 26

Prawo to jest logicznym wnioskiem z przebiegu krzywej Engla dla dbr podstawowych. Krzywa ta jest wklsa w stosunku do osi dochodu, a wic popyt ronie wolniej ni dochd, wraz ze wzrostem dochodu udzia wydatkw na ywno musi wic spada. Ronie natomiast wraz ze wzrostem dochodu udzia wydatkw na dobra o wskaniku Edi> 1 czyli dobra luksusowe. Naturalnie przy rnym poziomie dochodu rne produkty stanowi grup dbr luksusowych. Bardzo rnorodn grup s take dobra niszego rzdu, a wic dobra o opadajcej krzywej Engla, Edi < 0. Te same dobra dla pewnych grup konsumentw mog by dobrami luksusowymi, dla innych dobrami niszego rzdu (krajowej produkcji odbiornik telewizyjny, krajowej produkcji samochd osobowy).

2.4.4. Dobra luksusowe % wzrost wielkoci popytu jest wyszy ni % wzrost dochodu wskanik elastycznoci dochodowej popytu Edi > 1. 2.4.5. Dobra podstawowe Dalszy wzrost dochodu powoduje wprawdzie dalszy wzrost popytu na dobro X, ale jest to ju wzrost wolniejszy w stosunku do wzrostu dochodu (Edi < 1). 2.4.6. Dobra normalne Dobro normalne - elastyczno dochodowa popytu na nie jest dodatnia. 2.4.7. Dobra niszego rzdu Bardzo rnorodna grupa o opadajcej krzywej Engla, Edi < 0.

3. Zachowania konsumenta zachowanie racjonalne wewntrznie spjne, logiczne postpowanie zmierzajce do maksymalizacji satysfakcji jednostki63 27

Teza o racjonalnym zachowaniu konsumenta sprowadza si do przyjcia trzech zaoe: - konsument przejawia pewne potrzeby i potrafi je okreli - konsument jest w stanie dokona wartociowania swych potrzeb od najbardziej do najmniej intensywnie odczuwanych - jednostka dokonuje wyboru w celu maksymalizacji wasnej satysfakcji (zadowolenia, uytecznoci) nieograniczono potrzeb ograniczono zasobw konieczno dokonywania wyborw koszt alternatywny 3.1. Teoria uytecznoci kracowej Teoria uytecznoci kracowej zakada wymierno uytecznoci, moliwo jej wyraenia w liczbach bezwzgldnych, przez przypisanie okrelonej liczby utyli (jednostek uytecznoci) kademu z dbr. Jest to tzw. teoria kardynalna. uyteczno cakowita (total utility) satysfakcja uzyskiwana z konsumpcji (uytkowania) danej iloci okrelonego dobra uyteczno kracowa (marginal utility) przyrost uytecznoci cakowitej spowodowany wzrostem konsumpcji dobra o jednostk Realne wybory najczciej konsumowanych dbr. dotycz okrelenia najlepszej kombinacji

3.1.1. I prawo Gossena - prawo malejcej uytecznoci kracowej I prawo Gossena prawo malejcej uytecznoci kracowej mwi, e w miar wzrostu konsumpcji danego dobra jego uyteczno kracowa spada Wraz ze wzrostem konsumpcji danego dobra do pewnej jej wielkoci uyteczno cakowita ronie, ale coraz wolniej. Po przekroczeniu tej granicy uyteczno cakowita moe zacz obnia si. Takiemu przebiegowi krzywej uytecznoci cakowitej odpowiada spadek krzywej uytecznoci kracowej.

63

28

Punktowi maksymalnej uytecznoci cakowitej odpowiada uyteczno kracowa = 0, spadek uytecznoci cakowitej oznacza ju ujemne wartoci uytecznoci kracowej. 3.1.2. Krzywe uytecznoci cakowitej TU i kracowej MU TU max

0 MU

X

+0

-

0

X

wyjtki kolekcjonerstwo kolejny znaczek rzadkiej serii przynosi wiksz satysfakcj, uyteczno kracowa ronie 3.1.3. II prawo Gossena prawo ekwimarginalizmu, prawo wyrwnania uytecznoci kracowych II prawo Gossena ekwimarginalizmu - dotyczy stanu rwnowagi konsumenta, a wic osignicia przez niego maksymalnej satysfakcji w ramach dochodu, ktrym dysponuje. Konsument osiga stan rwnowagi, gdy w peni wydatkujc swoje dochody uzyskuje jednakow uyteczno kracow w przeliczeniu na jednostk pienin z kadego zakupowanego dobra. Dopki uyteczno kracowa w przeliczeniu na jednostk jest rna, konsument jest w stanie osign wyszy poziom uytecznoci cakowitej przesuwajc dochody midzy alternatywnymi dobrami. 3.1.4. Warunek rwnowagi konsumenta63 29

MUx = px

MUy py

Gospodarstwo domowe tak rozdysponowuje swoje rodki, by uyteczno z wydatkowania ostatniej jednostki pieninej na rne dobra bya jednakowa. MUx px MUy py

E

Rwnowaga jest osignita, gdy dwie krzywe uytecznoci kracowych w przeliczeniu na jednostk pienin przecinaj si. MUx = MUy py px

Przy rwnych cenach wystarczajcym warunkiem rwnowagi konsumenta jest wyrwnanie uytecznoci kracowych MUx = MUy . 3.2. Teoria krzywych obojtnoci Krzywa obojtnoci zbir punktw przedstawiajcych rne kombinacje dbr lub usug przynoszcych konsumentowi to samo zadowolenie (uyteczno cakowit) Analizujemy przypadek konsumenta dokonujcego wyboru pomidzy dwoma dobrami. 3.2.1. Krzywa obojtnoci 3.2.2. Mapa krzywych obojtnoci63 30

Y 1 2 3 0 U X

Y

U3 U2 U1 0 X

Kady z punktw 1, 2, 3 na krzywej obojtnoci prezentuje rne kombinacje dwu dbr (x i y) przynoszce jednakow satysfakcj konsumentowi. Dla kadej jednostki mona wyrysowa nieskoczenie wiele krzywych, tworzcych cznie map krzywych obojtnoci. Im krzywa pooona jest dalej od rodka ukadu wsprzdnych, tym wyszy poziom satysfakcji (uytecznoci cakowitej) zapewniaj konsumentowi kombinacje dbr tworzce t krzyw. 3.3. Kracowa stopa substytucji Y Y2 Y1 0 X1 A B U X2 X Kracowa stopa substytucji ilo jednego dobra zastpowanego jednostk dobra drugiego, gdy zmieniaj si ich proporcje ilociowe, ale poziom satysfakcji cakowitej nie zmienia si (konsument pozostaje na tej samej krzywej obojtnoci)

Przy przejciu z kombinacji A do B nastpuje spadek konsumpcji dobra Y i wzrost konsumpcji dobra X, przy zachowaniu tego samego poziomu uytecznoci cakowitej. Zatem ubytek uytecznoci cakowitej z tytuu zmniejszenia konsumpcji jednego dobra jest rekompensowany przyrostem uytecznoci wynikajcym ze zwikszonej konsumpcji drugiego dobra.

Y MU y = X MU x

MU x Y = X MU y

Kracowa stopa substytucji dobra Y dobrem X rwna si ujemnej relacji kracowej uytecznoci dobra X do kracowej uytecznoci dobra Y. 3.3.1. Staa kracowa stopa substytucji63 31

staa kracowa stopa substytucji w miar ubytku jednego dobra kolejne jednostki dobra drugiego substytuuj stae iloci dobra ubywajcego; charakterystyczna dla bliskich substytutw; krzywa obojtnoci ma w tym wypadku ksztat opadajcej prostej Krzywa obojtnoci o staej kracowej stopie substytucji dbr

Y Y4 Y3 Y2 Y1 0 X1U

Spadek konsumpcji dobra Y wymaga rekompensaty wzrostem konsumpcji dobra X. Kolejne jednostki dobra X zastpuj stae iloci ubywajcego dobra Y.

X2 X3

X4

X

3.3.2 Malejca kracowa stopa substytucji Dla dbr lecych jednoczenie w polu zainteresowania konsumenta krzywa obojtnoci przybiera ksztat krzywej wypukej w stosunku do pocztku ukadu wsprzdnych. Jest to rwnie krzywa o nachyleniu ujemnym, ale ju o malejcej kracowej stopie substytucji. Oznacza to, e konsument preferuje konsumpcj zrnicowan w danym momencie i takim modelem teoria zachowania konsumenta posuguje si najczciej.

Krzywa obojtnoci o malejcej kracowej stopie substytucji dbr63 32

Y

malejca kracowa stopa substytucji - w miar ubytku jednego z dbr jednostka dobra drugiego rekompensuje coraz mniejsze iloci dobra ubywajcego

Y4 Y3 Y2 Y1 0 X1 X2 X3 U

X4

X

3.3.3. Rosnca kracowa stopa substytucji

Y Y4 Y3 Y2 Y1

rosnca kracowa stopa substytucji w miar jak zmniejsza si konsumpcja dobra Y, kolejne jednakowe przyrosty dobra X substytuuj coraz wiksze iloci dobra Y

U

0

X1

X2 X3 X4

X

W tym przypadku konsument preferuje w danym czasie konsumpcj jednolit (np. albo dem albo ketchup), tylko dobro X lub tylko dobro Y, a nie zrnicowan, jak to ma miejsce przy wypukej krzywej obojtnoci. 3.3.4. Krzywe o innych ksztatach63 33

3.3.4.1. Krzywe obojtnoci dla dbr dobrych i zych Mona jednak wykreli rwnie krzywe o innym przebiegu, np. gdy analiza dotyczy konsumpcji dwch dbr, jednego cenionego, drugiego stanowicego przykry koszt uzyskania tego pierwszego.

Y

U3 U1

Krzywe obojtnoci dla dbr dobrych i zych (Zjedz dziecko obiad, to dostaniesz lody.)

X

Y dobro cenione X dobro ze przykre dla konsumenta 3.3.4.2. Krzywe obojtnoci dla pary dbr, z ktrych jedno pozostaje bez znaczenia dla satysfakcji konsumenta Y U U

Y

XY dobro cenione X dobro bez znaczenia dla satysfakcji konsumenta

XX dobro cenione Y dobro bez znaczenia dla satys. konsumenta

3.3.4.3. Krzywe obojtnoci dla dbr uytkowanych zawsze razem, w okrelonych proporcjach (np. zegarek elektroniczny i bateria(1-1), np. samochd i opony(1-5))63 34

Z4 3 2 1

U4 U3 U2 U10 1 2 3 4

B

U1

U2

U3

U4

4 3 2 1

0

5

10

15

20

3.4. Linie budetowe O tym, ktra z kombinacji rozpatrywanych dbr jest realna z punktu widzenia realnych moliwoci nabywczych konsumenta decyduje linia budetowa, uwzgldniajca wysoko cen analizowanych dbr i dochd nominalny. linia budetowa zbir punktw oznaczajcych wszelkie moliwe kombinacje rozpatrywanych dbr, moliwych do nabycia przy danym dochodzie i okrelonych cenach 3.4.1. Rwnanie linii budetowej63 35

I = p x X + p yYI dochd konsumenta px, py ceny dbr X i Y X, Y iloci obu dbr Zakadajc, e dochd przeznaczony na dwa dobra wynosi 1000 j.p., cena dobra X = 50 j.p., Py = 100 j.p. Pene wykorzystanie dochodu stwarza moliwoci dokonania zakupu maksymalnie 20 jednostek dobra X i 10 jednostek dobra Y lub kombinacji porednich. 3.4.1.1. Przesunicia linii budetowych Y Y

15 10

I1

I2

10 5 30 X 0

I1 I3

I2

0

20

20 25

X

Linie budetowe ulegaj przesuniciu przy zmianie: - dochodu - ceny dbr. Maksymalizacj satysfakcji przy danym dochodzie i cenach rozpatrywanych dbr zapewnia konsumentowi kombinacja dbr leca w punkcie stycznoci linii budetowej z najdalej od rodka ukadu pooon krzyw obojtnoci. W punkcie stycznoci obie krzywe maj jednakowe nachylenie. Nachylenie krzywej obojtnoci jest rwne kracowej stopie substytucji: Przejcie z kombinacji A do B oznacza spadek wydatkw na MU x Y = dobro Y i wzrost ich na dobro X, przy takim samym X MU y wydatkowaniu dochodu.

Y

Yp y = +Xp x63 36

X

px Y = X py

Y2 Y1

A

Y

B

X

X1

X2

punkcie ich stycznoci.

Y , czyli nachylenie krzywej obojtnoci jest rwne nachyleniu linii budetowej w X

MU x p = x MU y py Teoria krzywych obojtnoci prowadzi do identycznych warunkw rwnowagi konsumenta jak w teorii uytecznoci kracowej.W punkcie rwnowagi konsumenta speniona jest rwno Konsument maksymalizuje uyteczno cakowit przy penym wykorzystaniu jego rozporzdzalnego dochodu oraz takiej kombinacji towarw czy usug, w ktrej relacja uytecznoci kracowych rwna jest relacji cen tych towarw czy usug. 3.4.2. Punkty rwnowagi konsumenta przy wypukych i wklsych krzywych obojtnoci Y I0 Y I0U1 U2 U3 U4

aEU4 U3

b

U2 U1

0

X

0

E

X

U krzywe obojtnoci I linie budetowe E punkty rwnowagi konsumenta Punkty rwnowagi konsumenta wyznaczone jako punkty stycznoci linii budetowych z najodleglejszymi krzywymi obojtnoci potwierdzaj wnioski moliwe do wysnucia z samego ksztatu krzywych obojtnoci.63 37

O ile krzywa obojtnoci wypuka wzgldem rodka ukadu wskazuje na preferowanie konsumpcji zrnicowanej (w punktach rwnowagi znajduje si zawsze kombinacja mieszana (rys. a)), o tyle wklsa krzywa obojtnoci oznacza preferowanie konsumpcji jednorodnej (przy danym dochodzie maksymalny poziom satysfakcji osiga konsument w rozwizaniach rogowych (punkt E rys. b)). Na rysunku b punkt stycznoci linii budetowej I0 z krzyw obojtnoci U2 nie jest punktem rwnowagi konsumenta, poniewa U2 nie jest najwysz krzyw obojtnoci dostpn dla linii budetowej.

4. Teoria produkcji 4.1. Proces produkcji proces produkcji proces transformacji czynnikw wytwrczych na produkty gotowe, przy czym uzyskane efekty produkcji mog sta si dobrem konsumpcyjnym, bd stanowi czynnik wytwrczy w nastpnym procesie produkcji 4.2. Funkcja produkcji funkcja produkcji techniczno-bilansowy zwizek midzy strumieniami nakadw czynnikw produkcji a uzyskiwanym strumieniem produkcji

X = f ( L, K , t...)zmienna zalena: X (wielko produkcji) zmienne niezalene: L sia robocza K kapita t technologia

4.3. Wzgrze produkcji Funkcj produkcji dwch czynnikw zmiennych mona przedstawi za pomoc bryy geometrycznej zwanej wzgrzem produkcji. Na bokach podstawy63 38

odzwierciedlone s skale zuycia obu czynnikw zmiennych, wysoko wzgrza jest miar osignitego produktu cakowitego.

TPP

izokwanta B

A

4.4. Jednoczynnikowa funkcja produkcji Pionowe przekroje wzgrza produkcji daj obraz graficzny produktu cakowitego jako funkcji jednego czynnika zmiennego, przy zaoeniu niezmiennej skali zastosowania czynnika drugiego. Poziome przekroje wzgrza produkcji wyznaczaj izokwanty, czyli krzywe jednakowej wielkoci produkcji moliwej do uzyskania przy zaangaowaniu obu zmiennych czynnikw wytwrczych, w rnych proporcjach.

4.5. Produkt cakowity jako funkcja skali zatrudnienia czynnika zmiennego A X63 39

TPP

0

A1

A2

A3

A

TPP produkt cakowity (total physical product) A1 minimalny nakad czynnika zmiennego niezbdny do uruchomienia czynnikw staych A1-A2 wraz z kolejnymi nakadami czynnika A uzyskujemy wicej ni proporcjonalny przyrost produktu X A2-A3 mniejsze przyrosty od A3 - obnienie, przegszczenie 4.6. Produkt kracowy Wpyw skali zaangaowania czynnika zmiennego na wielko produkcji mona zobrazowa wykorzystujc kategori produktywnoci kracowej. W teorii produkcji pomiaru wielkoci produkcji dokonujemy w jednostkach naturalnych (np. sztukach, kilogramach, tonach itp.), nie wprowadzajc kategorii wartociowych. Produkt kracowy mierzymy zmian wielkoci produktu cakowitego wynikajc ze zmiany skali zaangaowania czynnika wytwrczego o 1 jednostk, przy utrzymaniu nie zmienionej skali zatrudnienia pozostaych czynnikw wytwrczych.

MPPA =

TPP A

MPPA kracowy produkt czynnika A TPP - zmiana wielkoci produktu cakowitego A - zmiana skali zastosowania czynnika zmiennego A

4.6.1. Produkt cakowity a kracowy i przecitny TPP63

m40

TPP

A1 APP MPP

A2 A3

A4 APP

A5

A

+0

-

A1

A2 A3

A4

A5

A

A1-A2 - Przy skali zaangaowania czynnika A w wymiarze A1-A2 produkt cakowity ronie szybciej ni proporcjonalnie, kada kolejna jednostka A daje coraz wiksze przyrosty produktu cakowitego.63 41

A2-A4 produkt cakowity ronie coraz wolniej, przyrosty czynnika A o kolejne jednostki daj coraz mniejsze przyrosty produktu cakowitego, MPP maleje a do 0. MPP osiga max przy skali zaangaowania czynnika A odpowiadajcej punktowi przecicia krzywej TPP(A2). Produkt kracowy osiga 0 przy skali A4, gdy produkt cakowity osiga maksimum. Krzywa produktu przecitnego przecina krzyw produktu kracowego w swoim maksimum, a punkt przecicia wynika z rzutu punktu stycznoci prostej m wychodzcej z pocztku ukadu wsprzdnych i krzywej produktu cakowitego S. 4.6.2. Prawo malejcej produktywnoci Prawo malejcej produktywnoci dotyczy krtkiego okresu, dziaa gdy skala stosowania przynajmniej jednego z czynnikw wytwrczych jest niezmienna. Jeeli ronie skala stosowania jednego z czynnikw wytwrczych przy niezmiennej skali zaangaowania przynajmniej jednego z pozostaych czynnikw, po osigniciu pewnej granicznej wielkoci produktu cakowitego, produkt kracowy zaczyna male, co jest skutkiem coraz mniej korzystnej proporcji ilociowej czynnika zmiennego i staego (przegszczenia czynnika staego zmiennym). 4.7. Produkt przecitny Produkt przecitny (APP average physical product) iloraz uzyskanej wielkoci produktu cakowitego i wielkoci zuycia zmiennego czynnika wytwrczego

TPPA APPA = AAPP - produkt przecitny w jednostkach naturalnych TPP - produkt cakowity

A ilo uytego czynnika A 4.8. Elastyczno produkcji wzgldem czynnika zmiennego

63

42

elastyczno produkcji wzgldem czynnika zmiennego relacja wzgldnej zmiany wielkoci produkcji do wzgldnej zmiany skali zastosowania czynnika zmiennego, przy nie zmienionej iloci pozostaych stosowanych czynnikw Produkcja jest elastyczna wzgldem czynnika zmiennego (E>1) midzy pocztkiem ukadu wsprzdnych a punktem przecicia krzywej MPP i APP. Gdy produkt przecitny ronie, procentowe zmiany produktu cakowitego s wiksze ni procentowe zmiany skali zatrudnienia czynnika zmiennego. 4.9. Izokwanta W dugim okresie czasu wszystkie lub prawie wszystkie nakady mog by zmienne. Funkcj dwch zmiennych wyjaniamy za pomoc izokwant. izokwanta zbir punktw oznaczajcych rne metody wytwarzania (rne proporcje czynnikw wytwrczych) tej samej wielkoci produkcji Im caa krzywa jest dalej pooona od pocztku ukadu wsprzdnych tym oznacza wiksz ilo produktu cakowitego. W praktyce ze wzgldw efektywnociowych pod uwag bierze si jedynie metody produkcji znajdujce si w I wiartce.

B

IV

III

X4 X3

I0

X2 X1

IIA

4.9.1. Izokwanty dla czynnikw zmiennych doskonale substytucyjnych (a) oraz komplementarnych stosowanych w cile okrelonych proporcjach (b)63 43

a

b

X3 X2 X1 X2 X3 X1

4.10. Kracowa stopa technicznej substytucji kracowa stopa technicznej substytucji (marginal rate of technical substitution MRTS) informuje o iloci jednego czynnika wytwrczego substytuowanej jednostk czynnika drugiego, gdy zmieniaj si metody wytwarzania (proporcje uywanych czynnikw), a wielko produktu cakowitego pozostaje bez zmiany

TPPA MPPA = A TPPA = A MPPA B M PP = A M PP B AMPPA B = A MPPBKracowa stopa technicznej substytucji czynnika B czynnikiem A wyraa ujemn relacj kracowego produktu czynnika A do kracowego produktu63 44

czynnika B. MRTS jest jednoczenie miar nachylenia izokwanty w danym punkcie. 4.11. Izokoszta Izokoszta krzywa jednakowego kosztu, przedstawia moliwe do zastosowania metody wytwarzania rnice si midzy sob proporcjami stosowanych dwch zmiennych czynnikw wytwrczych w ramach jednak niezmiennego kosztu cakowitego zastosowania tych czynnikw B

TC

X1, X2, X3 izokwanty TC izokoszta R kombinacja najniszych kosztw R X2 X1 X3

TC = p A A + p B BA

0

4.12. Najtasza kombinacja czynnikw wytwrczych Najtasza kombinacja czynnikw wytwrczych, leca w punkcie stycznoci izokwanty i izokoszty, wymaga spenienia warunku, by relacje kracowych produktw rozpatrywanych czynnikw wytwrczych odpowiaday relacjom cen tych czynnikw.

MPPA p A = MPPB pB5. Koszty i ich klasyfikacja 5.1. Koszty ekonomiczne63 45

Istota podejcia ekonomicznego sprowadza si do traktowania kosztu jako kosztu ekonomicznego czyli alternatywnego. 5.2. Koszty jawne Koszty jawne obejmuj bezporednie wydatki pienine przedsibiorstwa (oprcz wydatkw inwestycyjnych), a zatem koszty robocizny, surowcw, materiaw, paliwa, energii, usug obcych, czynszu, ubezpiecze itd. 5.3. Koszty ukryte koszty ukryte odzwierciedlaj np. moliwe do uzyskania dochody z danych zasobw przy alternatywnym najkorzystniejszym ich wykorzystaniu 5.4. Amortyzacja amortyzacja stopniowo, w miar zuywania si rodkw trwaych, wliczane w koszty odpisy z ich wartoci pocztkowej, rwnowace ich umorzenie, majce za zadanie stworzenie funduszu umoliwiajcego odtworzenie zuywajcego si majtku 5.5. Koszty ksigowe koszty ksigowe w przedsibiorstwie wycznie koszty jawne i amortyzacja 5.6. Zysk ksigowy zysk ksigowy dodatnia rnica midzy przychodem przedsibiorstwa (iloczyn wielkoci sprzeday i cen produktw gotowych) a sum kosztw jawnych i amortyzacji 5.7. Zysk normalny zysk normalny osigany, gdy przychody przedsibiorcy zrwnuj si z cakowitymi kosztami ekonomicznymi Oprcz kosztw ksigowych przedsibiorca ma rwnie pokryte koszty ukryte, a zatem otrzymuje dochd nie niszy, ni w najlepszym alternatywnym wariancie alokacji swego zasobu ziemi, kapitau i pracy (jej czasu, kwalifikacji i przedsibiorczoci). Jeli zysk ksigowy jest niszy ni koszty ukryte przedsibiorcy (przychd jest niszy ni koszt alternatywny), to firma ponosi strat ekonomiczn. Przy alternatywnym wykorzystaniu swych zasobw przedsibiorca osignby wysze63 46

korzyci. Dlatego te zysk normalny okrela si mianem dolnego progu rentownoci firmy break even point. Wynik poniej zysku normalnego to strata, powyej zysk ekonomiczny. 5.8. Zysk ekonomiczny zysk ekonomiczny ekonomicznymi nadwyka przychodw nad cakowitymi kosztami

5.9. Klasyfikacja kosztw 5.9.1. Koszty wasne przedsibiorstwa koszty wasne przedsibiorstwa koszty uwzgldniane w jego wasnym rachunku jako podstawie podejmowania decyzji produkcyjnych5.9.2. Koszty spoeczne

koszty spoeczne cakowite koszty ponoszone przez spoeczestwo, a zwizane z prowadzeniem danej dziaalnoci gospodarczej 5.9.3. Koszty cakowite koszty cakowite total costs - suma iloczynw poszczeglnych czynnikw wytwrczych i ich cen Cakowite koszty ekonomiczne obejmuj koszty jawne i ukryte. Koszty cakowite dziel si na koszty stae i zmienne. 5.9.4. Koszty stae koszty stae fixed costs w krtkim okresie czasu s to koszty niezalene od skali produkcji, nie podlegaj zmianie, wraz ze zmian wielkoci produkcji (np. opaty dzierawcze, podatek od nieruchomoci, wynagrodzenia pracownikw administracji, ubezpieczenia majtkowe, amortyzacja) W dugim okresie czasu koszty te nabieraj cech zmiennoci, najczciej skokowo. 5.9.5. Koszty zmienne koszty zmienne variable costs wynikaj z zaangaowania w procesie produkcji zmiennych czynnikw wytwrczych63 47

wielkoci

zuycia

Koszty te rosn wraz ze wzrostem skali produkcji, cho w rnym tempie (np. koszty paliwa, materiaw, energii, wynagrodze pracownikw bezporednio produkcyjnych).

5.9.6. Koszty przecitne koszty przecitne dziel si na: - przecitne koszty cakowite (ATC average total costs) - przecitne koszty zmienne (AVC average variable costs) - przecitne koszty stae (AFC average fixed costs) 5.9.6.1. Przecitne koszty cakowite przecitne koszty cakowite (ATC average total costs) to iloraz kosztw cakowitych i wielkoci produkcji

ATC =5.9.6.2. Przecitne koszty zmienne

TC X

przecitne koszty zmienne (AVC average variable costs) to iloraz kosztw zmiennych i wielkoci produkcji

AVC =5.9.6.3. Przecitne koszty stae

VC X

przecitne koszty stae (AFC average fixed costs) to iloraz kosztw staych i wielkoci produkcji

AFC =

FC X

5.9.7. Koszt kracowy koszt kracowy jest rwny zmianie kosztu cakowitego spowodowanej zmian wielkoci produkcji o jednostk63 48

MC =

TC X

5.10. Zaleno midzy krzywymi kosztw a krzywymi produktw TPP m

TPP

0 APP

A1 MPPA

A2 A3

A4 APPA

A5

A

0

A1

A2 A3

A4

A5

A

5.11.

cieka ekspansji

cieka ekspansji produkcji to:63 49

krzywa czca kolejne kombinacje najniszych kosztw pozwalajce na osiganie coraz to wikszej produkcji, zbir punktw, dla ktrych kracowa stopa technicznej substytucji (MRTS) czynnikw produkcji jest rwna relacji ich cen, dugookresowa krzywa ilustrujca najnisze koszty osigania kolejnych wielkoci produkcji. K TC3 TC2 TC1 X3 X2 X1 0 L L zatrudnienie K kapita TC1, TC2, TC3 izokoszty X1, X2, X3 izokwanty cieka ekspansji

cieka ekspansji, po przeniesieniu jej z paszczyzny dwuczynnikowej na paszczyzn kosztu cakowitego i skali produkcji staje si dugookresow krzyw kosztu cakowitego. 5.12. Korzyci skali korzyci skali - wystpuj, gdy koszty rosn wolniej ni wielko produkcji, koszt przecitny maleje

Wraz ze wzrostem skali produkcji rosn moliwoci: - lepszego wykorzystania aparatu wytwrczego, wyszej produktywnoci, - relatywnego obnienia rezerw,63 50

uzyskania wyszego stopnia specjalizacji siy roboczej, osignicia wyszej wydajnoci, prowadzenia i korzystania z wynikw prac badawczo-rozwojowych, stosowania postpu innowacyjnego, korzystania z nowoczesnych technologii i lepszych rozwiza organizacyjnych, - za spraw wikszej skali produkcji ronie zapotrzebowanie na wiksze iloci czynnikw wytwrczych, a zatem prawdopodobne staj si rabaty z tytuu jednorazowych zakupw znacznych iloci czynnikw wytwrczych. W zalenoci od podatnoci danej produkcji na korzyci skali krzywa kosztu dugookresowego moe mie przebieg odpowiadajcy jednemu z 3 wzorcw: 5.12.1. Krzywe dugookresowych kosztw cakowitych LRTC a korzyci skaliTC TC TC3 TC

LRTC

TC3 TC2 TC1

LRTC

LRTCTC2 TC1 TC3 TC2 TC1

0

X1

X2

X3 X 0

X1

X2

X3 X

0

X1 X2 X3

X

ROSNCE K.S.

STAE K.S.

MALEJCE K.S.

5.12.2. Krzywe dugookresowych kosztw przecitnych LRAC w warunkach rosncych, staych i malejcych korzyci skali C C C

LRAC LRAC LRAC 0 X 0 X 0 X

ROSNCE K.S.

STAE K.S.

MALEJCE K.S.

5.13. Elastyczno kosztu cakowitego wzgldem wielkoci produkcji

63

51

Elastyczno produkcyjna kosztw zalena jest od relacji kosztu kracowego i kosztu przecitnego.

MC E cx = AC5.14. Koszty skali Koszty skali mog by powodowane przez nastpujce czynniki: - nieoptymalne wykorzystanie mocy produkcyjnych poszczeglnych ogniw procesu technologicznego, - rosnce trudnoci zarzdzania, - koszty rozrostu biurokracji, - rosnce koszty transportu, - rosnce koszty spedycji. 5.15. Zaleno kosztw i korzyci skali od rodzaju brany gospodarki Ksztat krzywych dugookresowych kosztw przecitnych moe by rny w poszczeglnych branach. C C C

LRAC LRAC LRAC 0 X 0 X 0 X

brane mao podatne na korzyci skali (due koszty robocizny, rkodzieo, usugi naprawcze)

znaczne korzyci skali (przemys o wysokim uzbrojeniu technicznym stanowisk pracy, zmechanizowany, zautomatyzowany)

monopole naturalne (dominuj koszty stae, energetyka, telekomunikacja, transport kolejowy)

6.63

Konkurencja doskonaa52

6.1. Determinanty Konkurencja doskonaa dotyczy rynku, na ktrym: - znajduje si wielka liczba producentw i konsumentw, tote adna firma nie posiada dostatecznej siy ekonomicznej, by wpywa na poziom ceny swojego produktu, jest wic biorc ceny; nie konkuruje cen, lecz kosztami - istnieje pena swoboda wejcia na rynek, szczeglnie w dugim okresie czasu; wejcie i opuszczenie rynku nie jest chronione adnymi barierami; warunek ten wymaga penej mobilnoci zasobw w gospodarce i braku ingerencji rzdu w ksztatowanie si ceny - sprzedawany towar jest homogeniczny (jednorodny) i posiada liczne substytuty, tote brak istotnych rnic w cechach wyrobw rnych producentw eliminuje take potrzeb konkurencji niecenowej, np. za pomoc reklamy - konsekwencj powyszych zjawisk oraz zaoenia o penej informacji rynkowej jest doskonale elastyczny popyt na dobra i usugi wytwarzane przez poszczeglnych producentw. 6.2. Popyt na produkt firmy na rynku doskonale konkurencyjnym P S P

MC

P0

P0

d

D 0 X0 RYNEK X 0 X0 FIRMA X

Przy poday S i popycie D uksztatowaa si cena rwnowagi P0. Oznacza to, e firma po tej cenie moe sprzeda teoretycznie dowoln, nieograniczon ilo produkcji, lecz praktycznie najmniejsza nawet podwyka ceny przez firm spowoduje cakowit utrat nabywcw, poniewa popyt na produkt firmy d jest doskonale elastyczny. MR=P=MC 6.3. Firma przynoszca zysk ekonomiczny w krtkim okresie63 53

P S

P MC ATC P0 D C0 E F

MC ATC

P0

d

0

X0 RYNEK

X

0

X0 FIRMA

X

Przy cenie produktu P0 firma maksymalizuje zysk przy wielkoci produkcji X0. Zysk rwna si polu powierzchni prostokta C0P0EF. 6.4. Nadwyka producenta

Nadwyka producenta: rnica pomidzy cen produktu przy skali produkcji maksymalizujcej zysk firmy a kosztem kracowym, czyli cen, po ktrej producent byby skonny oferowa produkcj na rynek suma rnic midzy cen a kosztem kracowym dla wszystkich jednostek produkcji, a do osignicia rwnowagi firmy. P MC MC

P0NADWYKA PRODUCENTA

KOSZT ALTERNATYWNY

0

X0

X

Prowadzc dziaalno produkcyjn w krtkim okresie w zalenoci od poziomu kosztw i rynkowej ceny sprzedawanego dobra, firma moe w punkcie rwnowagi: - osign zysk ekonomiczny, gdy:63 54

TR > TC lub P > ATC- osign zysk normalny, gdy:

TR = TC lub P = ATC-

minimalizowa strat, gdy:

TVC TR < TC lub AVC P < ATC lub strata TFC

-

zawiesi produkcj, gdy:

TR TVC lub P AVC lub strata TFC .

7. Monopol 7.1. Determinanty Monopol jest absolutnym przeciwiestwem konkurencji doskonaej: - wystpuje pojedynczy sprzedawca produktu; daje to firmie si rynkow umoliwiajc wpyw na ksztatowanie si ceny; jest wic dawc ceny i nie musi konkurowa kosztami, szczeglnie w krtkim okresie - istniej naturalne lub sztuczne bariery wejcia na ten rynek - sprzedawany towar nie posiada bliskich substytutw, tote zmiany cen i wielkoci sprzeday innych produktw nie wpywaj na zachowanie monopolu; podobnie jest z cen i wielkoci produkcji monopolu zmiany ich poziomu nie s uwzgldniane przy podejmowaniu decyzji przez innych producentw - rezultatem powyszych zjawisk jest na og tosamo krzywej popytu na wyrb monopolu i krzywej popytu rynkowego na ten wyrb; zatem krzywa popytu na produkt monopolu ma nachylenie ujemne, tzn. opada w kierunku osi odcitych.

MR = P (1 +

1 ) Edp

7.2. Krzywe utargu cakowitego i kracowego monopolu TR63 55

TRmaxA

Edp = 1 D = AR

0

MR = 0

X

Utarg cakowity ronie wraz ze wzrostem sprzeday, produkcji, gdy Edp>1. Wpywa to na krzyw utargu kracowego MR. Kiedy krzywa popytu jest lini prost, to graficznie krzywa MR wychodzi z tego samego punktu na osi rzdnych (A) i przecina o odcitych w poowie odcinka 0B. 7.3. Rnicowanie cen rnicowanie cen stosowanie innych cen wobec rnych odbiorcw lub pobieranie od konsumentw rnych stawek cenowych za rne iloci tego samego dobra Warunki rnicowania cen: - monopol jest w stanie utrzyma oddzielne rynki lub sprzedawa kolejne jednostki po innej cenie; w przeciwnym razie towar byby zakupowany po niszej a odsprzedawany po wyszej cenie - elastycznoci cenowe popytu, przy kadym poziomie ceny musz si rni na poszczeglnych rynkach - przyczyny rnic cen na poszczeglnych rynkach nie mog wynika z kosztw produkcji i sprzeday produktu na tych rynkach. 7.3.1. Doskonae rnicowanie cen doskonae rnicowanie cen sprzedawanie kadej jednostki dobra lub usugi po maksymalnej cenie, po ktrej nabywajcy jest skonny j zakupi (rzadko spotykane w praktyce) 7.3.2. Niedoskonae rnicowanie cen Niedoskonae rnicowanie cen wykorzystuje si gdy:63 56

- mona dokona segmentacji rynku wyodrbniajc segmenty charakteryzujce si rn elastycznoci cenow popytu dla kadego poziomu cen - przybywaj nowe grupy konsumentw - nie jest dokadnie znany ksztat krzywej popytu. 7.4. Nieefektywno ekonomiczna monopolu - ujcie oglne P MC MC

P0 P1 MR D

0

X0

X1

X

Na rynku doskonale konkurencyjnym firma wytwarzaaby X1 i sprzedawaaby w cenie P1. Byaby efektywna pod wzgldem alokacyjnym poniewa MC=P. W monopolu za MR0. Jest w rwnowadze przy wielkoci produkcji, dla ktrej MC=MR i w krtkim okresie czasu moe:63 57

- osign zysk ekonomiczny, gdy:

TR>TC lub AR=P>ATC- realizowa zysk normalny, gdy:

TR=TC lub AR=P=ATC- minimalizowa strat, gdy:

TVC TR < TC lub AVC AR = P < ATC lub strata TFC

- zawiesi produkcj, gdy:

TR TVC lub AR = P AVC lub strata TFC

.

W kadym przypadku monopolista musi zdecydowa o wielkoci ceny, po ktrej zamierza sprzeda okrelon wielko swojej produkcji. Odczytuje j z krzywej popytu. Poniewa monopol jest cenodawc, a wielko poday nie jest funkcj ceny, nie mona zatem w tym przypadku bezporednio wyznaczy krzywej poday. Rynkowa sia monopolu zaley od cenowej elastycznoci popytu. Jest tym wiksza, im mniejszy jest wspczynnik Edp. Si monopolu mierzy si formu Lernera:

P MC 1 = P E dp

Najczciej spotykan form rynku jest konkurencja niedoskonaa, rywalizacja porednia pomidzy konkurencj doskona i monopolem. W ramach konkurencji niedoskonaej wyodrbniamy konkurencj monopolistyczn i oligopol.

8. Konkurencja monopolistyczna 8.1. Determinanty konkurencji monopolistycznej63 58

- do dua liczba stosunkowo niewielkich firm posiadajcych mao widoczny udzia w rynku, umoliwiajcy jednak oddziaywanie na cen produktu; firma dziaajca na tym rynku naley do dawcw ceny nie uwzgldniajcych w podejmowaniu decyzji reakcji swoich konkurentw; jej zachowanie nie okrela te ksztatu krzywej popytu na wyroby innych firm w krtkim okresie - istnieje swoboda wejcia na rynek, szczeglnie w dugim okresie czasu - producenci wytwarzaj dobra i usugi zaspokajajce te same potrzeby, ale rnice si od siebie np. jakoci, wygldem, stopniem promocji, opakowaniem itp. (przykad w skali lokalnej mog stanowi restauracje lub salony kosmetyczne, a w skali krajowej fabryki mebli lub odziey); zachodzi wic konieczno stosowania konkurencji niecenowej (np. reklama) w celu przycignicia klienta - firma moe podnie cen nie obawiajc si utraty wszystkich nabywajcych jej wyrb, poniewa niektrzy konsumenci s do niego przywizani; oznacza to, e krzywa popytu jest opadajca i nachylona do osi odcitych

9. Oligopol 9.1. Determinanty bran opanowao od kilku do kilkunastu producentw, ktrzy podejmujc decyzj o wielkoci produkcji i poziomie ceny licz si z reakcj konkurentw wspzaleno decyzji - istniej bariery wejcia na rynek; maj one podobny charakter jak w monopolu, chocia rni si skutecznoci, niekiedy s atwe do pokonania (np. nowo powstajcy przemys), a czasem podjcie dziaalnoci jest prawie niemoliwe (np. olbrzymie wydatki na reklam) - sprzedawany produkt moe by albo jednorodny (np. stal, aluminium), albo zrnicowany (np. samochody, komputery) - ze wzgldu na niepewno zachowania rywala na rynku i konieczno uwzgldniania jego kontrakcji firma zakada, e popyt na wyrb firmy jest elastyczny, cho czsto domniemany; stopie oligopolistycznej niepewnoci moe rni si w zalenoci od rynku; jeli firma ma na rynku rozeznanie co do reakcji partnerw na jej decyzje produkcyjno-cenowe, to jest w stanie wyznaczy krzyw popytu na swj produkt; moliwe dziaania odwetowe-

9.2. Oligopol w warunkach zmowy doskonaej

63

59

Maksymalizacja zysku wymusza w dugim okresie na oligopolistach dwa rozbiene sposoby zachowa:A) z jednej strony wspzaleno decyzyjna firm w oligopolu zachca do

zmowy, poniewa mona: - dziaajc jak monopol obniy stopie konkurencji i zwikszy zyski - obniy stopie niepewnoci zachowa rywali - stworzy bariery wejcia na rynek B) z drugiej strony bodce do konkurowania o wikszy udzia w rynku, a co za tym idzie o wikszy udzia w zyskach brany, skaniaj do utrzymania formalnej samodzielnoci. Pierwszy sposb przybiera najczciej formy: - zmowy doskonaej - zmowy niedoskonaej. Istot zmowy doskonaej oddaje kartel formalna organizacja producentw na danym rynku (np. OPEC), w ktrej szereg decyzji zarzdczych przeniesiony zosta na szczebel centralny. W zalenoci od rodzaju scentralizowanych decyzji wyrniamy: - kartel scentralizowany - kartel dokonujcy podziau rynku. 9.2.1. Kartel scentralizowany kartel scentralizowany wystpuje cakowita kontrola nad wielkoci produkcji, cenami, rynkami zbytu i podziaem zyskw 9.2.2. Kartel dokonujcy podziau rynku kartel dokonujcy podziau rynku strony porozumienia ograniczaj si do podziau stref zbytu Zmowa niedoskonaa nieformalne i czsto nietrwae porozumienie cenowe i (lub) co do wielkoci produkcji czy rynkw zbytu; ma ono na celu ominicie ustawodawstwa antymonopolowego; moe przybiera formy: - przywdztwa cenowego - umowy dentelmeskiej, w ktrej strony uzgadniaj wsplne dziaanie w konkretnej sytuacji, np. postanawiaj na jaki czas obniy ceny swoich wyrobw, wyeliminowa outsiderw, lub gra na zwyk cen, by wymusi np. podan decyzj rzdow. 10. Rynek pracy63 60

10.1. Stawka pac i poziom zatrudnienia siy roboczej na doskonale konkurencyjnym rynku rwnowaga

W S W2 W1 W3NIEDOBR BEZROBOCIE

R

D L1 L

W stawka pac L1 wielko pracy rwnowaca rynek (w roboczogodzinach) S poda D popyt

Stawka pac rwnowaca rynek ksztatuje si w punkcie przecicia krzywej popytu D z krzyw poday S na poziomie W1, wielko zatrudnienia ustala si na poziomie L1, rwnowaga punkt R. Ustalenie minimalnej stawki pac na poziomie W2 spowoduje powstanie bezrobocia, wprowadzenie maksymalnej stawki pac W3 wywoa niedobr rynkowy. Generowany przez pracodawcw wzrost popytu na prac, przy staej poday, spowoduje wzrost stawki pac. Wzrost poday pracy, przy staym popycie, wywoa obnienie stawki pac. 10.4. Najwaniejsze przyczyny zrnicowania stawek pac:63 61

-

niepienine korzyci z pracy zrnicowanie rynkw pracy zrnicowanie kwalifikacji i umiejtnoci pracownikw dyskryminacja pacowa niekonkurencyjne grupy zawodowe licencje zawodowe

11. Rynek kapitau63 62

11.4. Kapita pieniny kapita pieniny gromadzone rodki finansowe na prowadzenie dziaalnoci gospodarczej, wasne lub obce 11.5. Kapita produkcyjny 11.6. stopa procentowa 11.6.1. nominalna 11.6.2. realna 11.6.3. inflacja

Opracowano w oparciu o nastpujce pozycje:Kamiska T., Kubska-Maciejewicz B., Laudaska-Trynka J.: Teoria podejmowania decyzji przez podmioty rynkowe. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego. Gdask 1995. Kamiska T., Krysinska A., Kubska-Maciejewicz B., Laudaska-Trynka J.: Wybrane problemy z mikroekonomii - zadania. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego. Gdask 1997. Begg D., Fischer S., Dornbusch R.: Ekonomia. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa 2000. Bergstrom T. C., Varian H.R.: wiczenia z mikroekonomii. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 1997. Hall R.E., Taylor J.B.: Makroekonomia teoria, funkcjonowanie i polityka. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 1997. Szczepaniec M.: Makroekonomia. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego. Gdask 1996. Kwella E.: Teoria makroekonomii. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego. Gdask 1996.

63

63