EKONOMSKE IDEJE I PRAKSA - ekof.bg.ac.rs · ekonomske ideje i praksabroj 27 kvartalni Časopis iz oblasti ekonomije, poslovne ekonomije i menadŽmenta, statistike i poslovne informatike

EKONOMSKEIDEJE I PRAKSA

BROJ 27

KVARTALNI ČASOPIS IZ OBLASTI EKONOMIJE, POSLOVNE EKONOMIJE I MENADŽMENTA, STATISTIKE I POSLOVNE INFORMATIKEEKONOMSKI FAKULTET UNIVERZITETA U BEOGRADU / BEOGRAD, DECEMBAR 2017 WWW.EKOF.BG.AC.RS/PUBLIKACIJE/CASOPISI/EKONOMSKE-IDEJE-I-PRAKSA/ U

OVOM

IZDA

NJU:

RADE

STAN

KIĆ /

/ DRA

GAN

STOJ

KOVIĆ

// M

AJA JA

NDRI

Ć // S

LOBO

DAN

AĆIM

OVIĆ

// VE

LJKO

M. M

IJUŠK

OVIĆ

// IV

AN ST

EVAN

OVIĆ

// SN

JEŽAN

A ZAR

IĆ //

NEM

ANJA

BACK

OVIĆ

EKONOMSKE IDEJE I PRAKSAKVARTALNI ČASOPIS IZ OBLASTI EKONOMIJE, POSLOVNE EKONOMIJE I MENADŽMENTA, STATISTIKEI POSLOVNE INFORMATIKE

IzdavačCentar za izdavačku delatnostEkonomskog fakulteta u BeograduKamenička 6, tel. 3021-045, faks 3021-065E-mail:[email protected]

Dekan Ekonomskog fakultetaProf. dr Branislav Boričić

Priprema i štampaČUGURA Print, Beogradwww.cugura.rs

Godina2017.

REDAKCIJA ČASOPISA EKONOMSKE IDEJE I PRAKSA

Glavni urednik časopisaprof. dr Miomir Jakšić

Urednici časopisaprof. dr Marko Backovićprof. dr Vlade Milićevićprof. dr Aleksandra Praščevićprof. dr Saša Veljković

Sekretar redakcijeMilutin Ješić

Tehnički sekretarIva Dimitrijević

Kontakt redakcijeTelefon: +381 11 3021 210Faks: +381 11 2639 560e-mail: [email protected]

Članovi Redakcijeprof. dr Marko Backovićprof. dr Predrag Bjelićprof. dr Zoran Bogetićprof. dr Božidar Cerovićprof. dr Čedomir Čupićprof. dr Radmila Dragutinović - Mitrovićprof. dr Ðorđe Ðukićprof. dr Nikola Fabrisprof. dr Miomir Jakšićprof. dr Nebojša Janićijevićprof. dr Radovan Kovačevićprof. dr Vlade Milićevićprof. dr Aleksandra Praščevićprof. dr Gojko Rikalovićprof. dr Žaklina Stojanovićprof. dr Miroslav Todorovićprof. dr Saša Veljkovićprof. dr Siniša Zarić

International Editorial BoardSnježana Brkić, professor, University of Sarajevo, Bosnia and HerzegovinaVeselin Drašković, professor, University of Montenegro, MontenegroDavor Dujak, professor, University of Osijek, CroatiaGordana Ðurović, professor, University of Montenegro, MontenegroRana Eskinat, professor, Anadoly University, TurkeyIrena Kikerkova, professor, Ss. Cyril and Methodius University, FYRMYoji Koyama, professor emeritus, Niigata University, JapanPerica Macura, professor, University of Banja Luka, Bosnia and HerzegovinaÐuro Medić, professor, University of Zagreb, CroatiaBožo Mihailović, professor, University of Montenegro, MontenegroMićo Radović, professor, University of Montenegro, MontenegroSrđan Redžepagić, professor, University Nice Sophia Antipolis, FranceYannis Tsekouras, professor emeritus, University of Macedonia, Greece

SADRŽAJ

UPOTREBA INFORMACIONO-KOMUNIKACIONIH TEHNOLOGIJA U POSLOVANJU PREDUZEĆA U SRBIJIRade StankićDragan Stojković

NAIRU U MAKROEKONOMSKOJ TEORIJIMaja Jandrić

THE ROLE OF LEAD-TIME CONCEPT IN MANAGING THE FASHION SUPPLY CHAINSSlobodan AćimovićVeljko M. MijuškovićIvan Stevanović

TEORIJA OPTIMALNE VALUTNE ZONE – TRADICIONALNI I SAVREMENI PRISTUPSnježana Zarić

MAKROEKONOMSKA EFIKASNOST OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE – UTICAJ NA BDPNemanja Backović

07

21

55

41

79

7EKONOMSKE IDEJE I PRAKSA | BROJ 27 | DECEMBAR 2017.

RADE STANKIĆ1

E-mail: [email protected]

DRAGAN STOJKOVIĆ2


UPOTREBA INFORMACIONO-KOMUNIKACIONIH TEHNOLOGIJA U POSLOVANJU PREDUZEĆA U SRBIJI3

THE USE OF INFORMATION AND COMMUNICATION TECHNOLOGIES IN THE BUSINESS OPERATIONS OF SERBIAN ENTERPRISES

JEL KLASIFIKACIJA: L63, L86, M15

APSTRAKT:

Predmet ovog rada je upotreba informaciono-komunikacionih tehnologija u poslovanju preduzeća u Srbiji. Cilj rada je da pokaže nivo njihovog korišćenja analizom različitih trendova i pokazatelja. Polazna pretpostavka je da su IKT postale ključni faktor za uspeš-

1 Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu2 Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu3 Rad je nastao kao rezultat istraživanja u okviru projekata Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja br.

179005 i br. 179062.

UPOTREBA INFORMACIONO-KOMUNIKACIONIH TEHNOLOGIJA U POSLOVANJU PREDUZEĆA U SRBIJI8no prilagođavanje preduzeća novim uslovima poslovanja. Za analizu korišćeni su najnoviji podaci relevantnih domaćih i međunarodnih institucija. U prvom delu rada opisani su savremeni globalni tehnološki trendovi i njihov uticaj na poslovanje preduzeća i načini merenja spremnosti zemalja za korišćenje IKT. U drugom delu rada analizirano je kretanja različitih pokazatelja upotrebe IKT u preduzećima u Srbiji. Na osnovu izvršenih analiza zaključeno je da je prisutna tendencija rasta primene IKT u poslovanju preduzeća u Srbiji. Međutim, može se zapaziti da se neki aspekti poslovanja odlikuju značajnom primenom IKT, dok u nekim drugim upotreba ovih tehnologija još uvek nije zastupljena u značajnijoj meri.

ABSTRACT:

The subject of this paper is the use of information and communication technology in the business operations of Serbian enterprises. The aim of the paper is to show the level of their use by analyzing various trends and indicators. The starting point is that ICTs have become a key factor for companies’ successful adaptation to new business condi-tions. The latest data from relevant national and international institutions were used for the analysis. The first part describes contemporary global technological trends and their impact on the business operations and methods of measuring countires’ readiness for the use of ICT. The second part analyzes the trends of various indicators of ICT use in enterprises in Serbia. Based on the performed analyzes, it was concluded that use of ICT applications in business operations in Serbia is growing. However, there are some aspect of business where ICT application is very significant and other where it is not significantly represented.

KLJUČNE REČI:INFORMACIONO-KOMUNIKACIONE TEHNOLOGIJE, POSLOVANJE, PREDUZEĆA

KEY WORDS:INFORMATION AND COMMUNICATION TECHNOLOGIES, BUSINESS, ENTERPRISES


1. UVODInformaciono-komunikacione tehnologije (u daljem tekstu: IKT) su danas našle veliku primenu u savremenom poslovanju i promenile način poslovanja iz korena. Informacione tehnologije, informacioni sistemi i poslovne softverske aplikacije su postali ključni faktori za uspešno prilagođavanje organizacija novim uslovima poslovanja.

Primena IKT omogućuje velike uštede u poslovanju, poboljšava kvalitet proizvoda i usluga koje se pružaju, skraćuje vreme potrebno za izvršenje posla i smanjuje administriranje. IKT se već nekoliko decenija unazad koriste za transformaciju internih i eksternih poslov-nih procesa.

Upotreba IKT je tradicionalno bila vezana za interne poslovne operacije i procese, tj. odnose između internih poslovnih grupa (menadžeri, vlasnici, radnici). Kasnije je počela da se koristi i za unapređenje poslovnih odnosa i procesa između preduzeća i spoljnih poslovnih subjekata (kupci, dobavljači, banke i drugi).

Vremenom je upotreba IKT rasla, tako da one danas predstavljaju dominantan vid teh-nologije koja se koristi u savremenom poslovanju. Zapravo, danas je primena IKT nemi-novnost za preduzeća jer je upotreba ovih tehnologija toliko rasprostranjena da ukoliko ih preduzeće ne koristi to se negativno odražava na njegovu konkurentnost na tržištu, što može ugroziti njegov opstanak.

The Gartner Worldwide IT Spending Forecast, kao vodeći pokazatelj velikih tehnoloških trendova u oblasti hardvera, softvera, IT usluga i tržišta telekomunikacija, procenjuje da će IT potrošnja u svetu, u 2018. godini, iznositi 3,7 biliona dolara, što je 4,5 odsto više nego u 2017. godini.4

Džon Dejvid Lovelok, potpredsednik istraživanja u Gartneru, očekuje da će se rast IKT sektora započet 2017. godine nastaviti i u narednim godinama. Takođe, smatra da će „uprkos neizvesnosti, preduzeća nastaviti da ulažu u informacione tehnologije očekujući da to utiče na rast njihovih prihoda, ali će se njihovi troškovi pomeriti ka projektima di-gitalizacije poslovanja, blockchain tehnologiji, Internetu stvari (IoT – Internet of Things), Big Data tehnologijama i veštačkoj inteligenciji”5.

Imajući u vidu ove globalne trendove cilj ovog rada je da pokaže koliko i kako preduze-ća u Srbiji primenjuju informaciono-komunikacione tehnologije u svom poslovanju. Za komparativnu analizu korišćeni su najnoviji podaci relevantnih domaćih i međunarodnih institucija.

4 Gartner (2018), http://www.gartner.com, Webinar, January 16, 2018.5 Isto


2. MERENJE SPREMNOSTI ZEMLJE ZA PRIMENU INFORMACIONO-KOMUNIKACIONE TEHNOLOGIJEInformaciono-komunikacione tehnologije su postale univerzalno dostupne. Međutim, i dalje je veoma izražen digitalni jaz između ekonomski razvijenih zemalja i zemalja u razvoju. Zbog toga je postalo značajno merenje nivoa spremnosti zemalja da primenjuju IKT.

Ovde će biti opisan način merenja tog uticaja indeksom spremnosti za umrežavanje (NRI - The Networked Readiness Index).

NRI je mera spremnosti zemlje da iskoristi mogućnosti koje nude informacione i ko-munikacione tehnologije, koji na godišnjem nivou, od 2001. godine, objavljuje Svetski ekonomski forum, u izveštaju pod nazivom The Global Information Technology Report.

Indeks je evoluirao tokom vremena i trenutno se izračunava na osnovu četiri glavne kom-ponente (podindeksa), 10 podkategorija (stubova) i 53 pojedinačna indikatora, koji mere parametre okruženja za IKT u datoj zemlji ili zajednici i spremnost članova zajednice (pojedinaca, preduzeća i javne uprave) za primenu IKT.6

Nakon što se merenjem 53 parametra dobiju ocene svakog od stubova, prostim prose-kom indikatora za svaki od stubova izračunavaju se podindeksi, da bi se konačna vred-nost indeksa izvela iz proseka četiri podindeksa.

Strukturu indeksa čine sledeći podindeksi i indikatori:

1) Podindeks okruženja: a) Političko i regulatorno okruženje (9 indikatora); b) Poslovno i inovativno okruženje (9 indikatora). 2) Podindeks spremnosti: a) Infrastruktura (4 indi-katora); b) Pristupačnost (3 indikatora); c) Veštine (4 indikatora). 3) Podindeks primene: a) Individualna primena (7 indikatora); b) Poslovna primena (6 indikatora); c) Primena u javnoj upravi (3 indikatora). 4) Podindeks uticaja: a) Ekonomski uticaji (4 indikatora); Socijalni uticaji (4 indikatora).

U ovoj analizi od posebnog interesa su sledeći indikatori:

Indikatori koji se odnose na poslovno i inovativno okruženje za primenu IKT: Raspolo-živost najnovijih tehnologija; Raspoloživost rizičnog kapitala; Ukupna stopa poreza, % profita; Broj dana za započinjanje poslovanja; Broj procedura za započinjanje poslovanja; Intenzitet lokalnog takmičenja; Stopa upisa u oblasti tercijarnog obrazovanja; Kvalitet menadžerskih škola; Nabavka napredne tehnologije od strane javne uprave.

Indikatori koji se odnose na primenu IKT: Primena tehnologije na nivou kompanije; Ka-pacitet za inovacije; Broj prijavljenih patenata na milion stanovnika; Korišćenje IKT za obavljanje transakcija između preduzeća; Korišćenje interneta između preduzeća i klije-nata; Obim kadrovske obuke.

6 WEF (2016), str. 5.


Indikatori koji se odnose na ekonomski uticaj IKT: Uticaj IKT na poslovne modele; Broj IKT patenata i aplikacija na milion stanovnika; Uticaj IKT na nove organizacione modele; Poslovi zasnovani na znanju, % radne snage.

Podaci Svetskog ekonomskog foruma pokazuju da je Srbija po spremnosti za korišćenje IKT, napredovala za osamnaest mesta, od 2011. godine, kada joj je rang bio 93, a indeks 3,5 (na skali od 1 do 7) da bi joj u 2016. godini rang bio 75, a indeks 4,0 što se može videti u tabeli 1.

TABELA 1: INDEKS SPREMNOSTI ZA PRIMENU IKT (NRI) ZA SRBIJU, U PERIODU 2011-2016. GODINE.

2016 (139) 2015 (143) 2014 (148) 2013 (144) 2012 (142) 2011 (138)

Rang Skor(1-7)

RangSkor(1-7)

RangSkor(1-7)

RangSkor(1-7)

RangSkor(1-7)

RangSkor(1-7)

75 4,0 77 4,0 80 3,9 87 3,7 85 3,6 93 3,5

Izvor: WEF-World Economic Forum (2016), str. 167; WEF-World Economic Forum (2013), str. 279.

TABELA 2: INDIKATORI SPREMNOSTI ZA PRIMENU INFORMACIONO-KOMUNIKACIONIH TEHNOLOGIJA U PREDUZEĆIMA U SRBIJI, 2011. GODINE I 2016. GODINE

INDIKATOR

GODINA

RANGSKOR(1-7)

RANGSKOR (1-7)

2016 (139) 2011 (138)

Indeks spremnosti zemlje za primenu IKT (NRI) 75 4,0 93 3,5

A) Podindeks okruženja 103 3,7 90 3,5

1 Političko i regulatorno okruženje 110 3,2 108 3,4

2 Poslovno i inovativno okruženje 82 4,1 113 3,6

2.01 Raspoloživost najnovijih tehnologija 107 4,0 116 4,2

2.02 Raspoloživost rizičnog kapitala 129 1,9 101 2,2

2.03 Ukupna stopa poreza, % profita 77 39,7 47 34,0

2.04 Broj dana za započinjanje poslovanja 72 12 49 13

2.05 Broj procedura za započinjanje poslovanjа 54 6 63 7

2.06 Intenzitet lokalnog takmičenja 124 4,3 - -

2.07 Stopa upisa u oblasti tercijarnog obrazovanja, % 44 58,1 49 47,8

2.08 Kvalitet menadžerskih škola 116 3,4 101 3,6

2.09 Nabavka napredne tehnologije od strane javne uprave 109 2,8 97 3,2

B) Podindeks spremnosti 48 5,2 77 4,1

3 Infrastruktura 45 4,9 56 3,6

4 Pristupačnost 56 5,6 - -

5 Veštine 61 5,2 - -

C) Podindeks primene 79 3,7 94 2,9

6 Individualna primena 54 4,9 67 3,5

7 Poslovna primena 125 3,1 121 2,5


INDIKATOR

GODINA

RANGSKOR(1-7)

RANGSKOR (1-7)

2016 (139) 2011 (138)

7.01 Primena tehnologije na nivou kompanije 127 3,8 133 3,7

7.02 Kapacitet za inovacije 131 3,1 82 2,7

7.03 Broj prijavljenih patenata na milion stanovnika 49 3,8 - -

7.04 Korišćenje IKT za transakcije između preduzeća 86 4,5 - -

7.05 Korišćenje interneta između preduzeća i klijenata 97 4,0 134 3,6

7.06 Obim kadrovske obuke 134 3,0 129 3,0

8 Primena u javnoj upravi 106 3,3 114 2,8

D) Podindeks uticaja 89 3,4 - -

9 Ekonomski uticaji 79 3,1 - -

9.01 Uticaj IKT na poslovne modele 107 3,9 - -

9.02 Broj IKT patenata, aplikacija na milion stanovnika 44 1,9 - -

9.03 Uticaj IKT na nove organizacione modele 114 3,4 128 3,0

9.04 Poslovi zasnovani na znanju, % radne snage 46 29,1 - -

10 Socijalni uticaji 93 3,6 - -

Izvor: WEF (2016), str. 167; WEF (2011), str. 271.

3. UPOTREBA INFORMACIONO-KOMUNIKACIONIH TEHNOLOGIJA U PREDUZEĆIMA U SRBIJIIstraživanja relevantnih institucija, pre svega Republičkog zavoda za statistiku (u daljem tekstu: RZS), pokazuju da je prisutnost računara i računarskih mreža u preduzećima u Srbiji dostigla gotovo potpun obuhvat. Međutim, kada je u pitanju način korišćenja informaciono-komunikacionih tehnologija, pre svega poslovnog softvera, slika je sasvim drugačija i tu ima mnogo prostora za poboljšanje. Na primer, u preko 30% preduzeća, učešće zaposlenih lica koja koriste računar najmanje jedanput nedeljno je do 25% (RZS, 2017:78).

Prema podacima Republičkog zavoda za statistiku, u Srbiji je 2016. godine 99,8% pre-duzeća koristilo računare u svom poslovanju. I tokom ranijih godina ovo učešće je bilo relativno visoko. U 2010. godini 97,8% preduzeća je koristilo računare u svom poslova-nju. Ovaj procenat narednih godina raste i 2013. dostiže maksimalnih 100% gde ostaje i naredne dve godine, što se može videti na grafikonu 1.


GRAFIKON 1: PROCENAT PREDUZEĆA U SRBIJI KOJA KORISTE RAČUNARE U POSLOVANJU U PERIODU 2010-2016. GODINE

Izvor: RZS Srbije, (2016), „Upotreba informaciono-komunikacionih tehnologija u Republici Srbiji, 2016“, str. 76.

Prema podacima RZS, pristup internetu je 2010. godine imalo 96,8% preduzeća u Srbi-ji. Ovaj procenat je imao rastući trend sve do 2014. godine, kada je ostvaren maksimum od 100%.

Naredne 2015. godine ostvaren je blagi pad tako da je učešće preduzeća koja imaju pristup internetu bilo na nivou od 99,1%. U 2016. godini 99,8% preduzeća imalo je pristup internetu.

GRAFIKON 2: PROCENAT PREDUZEĆA U SRBIJI KOJA IMAJU PRISTUP INTERNETU U PERIODU 2010-2016. GODINE

Izvor: RZS, (2016), „Upotreba informaciono-komunikacionih tehnologija u Republici Srbiji, 2016“, str. 78.

Podaci RZS pokazuju da učešće preduzeća koja imaju veb-sajt beleži neprekidan trend rasta od 2010. godine, kada je iznosilo 67,5%, do 2016. godine, kada je bilo na nivou od 80,8%, što je prikazano na grafikonu 3.

UPOTREBA INFORMACIONO-KOMUNIKACIONIH TEHNOLOGIJA U POSLOVANJU PREDUZEĆA U SRBIJI14 GRAFIKON 3 - PROCENAT PREDUZEĆA U SRBIJI KOJA SU IMALA VEB-SAJT U PERIODU 2010-2016. GODINE

Izvor: RZS, (2014), „Upotreba informaciono-komunikacionih tehnologija u Republici Srbiji, 2014“, str. 75; RZS, (2016), „Upotreba informaciono-komunikacionih tehnologija u Republici Srbiji, 2016“, str. 81.

U 2016. godini 86,9% preduzeća koristilo je veb-sajt za pružanje opisa roba ili usluga i obezbeđenje cenovnika, 84,4% preduzeća obezbeđivalo je prilagođenost veb-sajta re-dovnim posetiocima, dok je 70% preduzeća putem veb-sajta posetiocima pružalo mo-gućnost da se upoznaju sa proizvodima ili da ih osmisle, što je prikazano na grafikonu 4.

GRAFIKON 4: USLUGE KOJE PREDUZEĆA OBEZBEDJUJU PUTEM VEB-SAJTA, 2016. GODINA

Izvor: RZS, (2016), „Upotreba informaciono-komunikacionih tehnologija u Republici Srbiji, 2016“, str. 82.

Preduzeća u Srbiji koja koriste poslovni softver, najviše koriste softvere za upravljanje performansama preduzeća (ERP - Enterprise resource planning), upravljanje odnosom sa kupcima (CRM – Customer Relationship Management) i za maloprodaju (POS - Point Of Sale). Poslovni softver je tim preduzećima postao alat uz pomoć kojeg ona unapređuju svoj rad, kao i izvor znanja i prakse o optimizaciji poslovanja.


ERP (Enterprise Resource Planning) je softverski sistem koji prati sve aspekte poslovanja jednog preduzeća. Implementirani ERP sistem je u mogućnosti da integriše poslovanja različitih delova preduzeća u jednu jedinstvenu celinu.7 Modularni koncept ovakve vrste softvera pruža fleksibilnost pri oblikovanju informacionog sistema i njegovog prilagođa-vanja potrebama svakog pojedinačnog preduzeća i zahtevima menadžmenta. Suština jeste napraviti adekvatan sistem koji će pružiti optimalne rezultate, prilagoditi ga veličini preduzeća, vrsti delatnosti, procesima koje obavlja itd. Neophodno je imati u vidu tekuće procese koji se odvijaju u poslovanju preduzeća, ali i razmišljati unapred i anticipirati mo-guće pravce rasta i razvoja i delovati i u tom pravcu prilikom organizacije i implementaci-je integrisanog poslovnog softvera. Pošto su svi procesi u jednom preduzeću međusobno povezani, postoji potreba da i softveri koji prate te procese budu integrisani. Upravo je u tome prava snaga ERP sistema koji predstavljaju skup različitih modula između kojih po-stoji potpuna integrisanost. Pomenuti softveri omogućavaju uspostavljanje kontrole nad celokupnim poslovanjem, bolju dostupnost informacija, porast efikasnosti i produktivno-sti, brže reagovanje na zahteve tržišta, i kao krajnji cilj povećanje profitabilnosti.

Podaci RZS ukazuju na rast upotrebe ERP softvera kod preduzeća u Srbiji. Procenat preduzeća u Srbiji koja koriste ERP softver za razmenu informacija o prodajama i/ili na-bavkama sa drugim internim službama je 2013. godine iznosio 10,8%. Naredne 2014. godine, dolazi do blagog pada, tako da se on nalazi na nivou od 9,9%. Do preokreta dolazi 2015. godine, kada se ovo učešće povećava i dostiže nivo od 16,2%. Naredne 2016. godine, ono iznosi 16,3%, što se može videti na grafikonu 5.

GRAFIKON 5: PROCENAT PREDUZEĆA KOJA KORISTE ERP SOFTVER U PERIODU 2013-2016. GODINE

Izvor: RZS, (2013), „Upotreba IKT u Republici Srbiji, 2013“, str. 105; RZS, (2014), „Upotreba IKT u Republici Srbiji, 2014“, str. 113; RZS, (2015), „Upotreba IKT u Republici Srbiji, 2015“, str. 121; RZS, (2016), „Upotreba IKT u Republici Srbiji, 2016“, str. 120.

Upravljanje odnosima sa kupcima (CRM – Customer Relationship Management) postalo je neizostavan deo savremenog poslovanja. To je strategija preduzeća koja je u središte postavila klijenta, partnera. Bazira se na integrisanom upravljanju tržištem, prodajom i izvođenjem usluga za klijente, kao ključnim funkcijama kompanija koje su u svakodnev-nom kontaktu sa klijentima i kupcima.8 Prilikom stvaranja CRM strukture važan zadatak preduzeća bi trebalo da bude obezbeđenje što potpunijih informacija o primarnim (lo-

7 Laudon C. K., Laudon P. J. (2016), „Management Information Systems“, str. 208.8 Laudon C. K., Laudon P. J. (2016), „Management Information Systems“, str. 391.

UPOTREBA INFORMACIONO-KOMUNIKACIONIH TEHNOLOGIJA U POSLOVANJU PREDUZEĆA U SRBIJI16jalnim) kupcima. CRM softver prati dvosmernu komunikaciju između preduzeća i po-trošača, analizira njihove zahteve i osigurava direktne i indirektne poslovne akcije kako bi kupci bili zadovoljni. Povećanjem vidljivosti poslovnih procesa za svoje potrošače i povezivanjem sa integrisanim poslovnim softverom efikasnost celog lanca snabdevanja se značajno povećava.

Podaci RZS pokazuju da je 2013. godine 15,6% preduzeća u Srbiji koristilo CRM softver za unos, skladištenje i stavljanje na raspolaganje informacija ostalim službama. Ovo učešće je ostvarilo pad naredne godine, kada je iznosilo 14%, da bi se u 2015. i 2016. godini registrovao rast ovog učešća, tako da je ono bilo na nivou od 14,9% i 17%, respektivno. Učešće preduzeća koje koriste CRM softver za analiziranje informacija o klijentima za potrebe marketinga je 2013. godine iznosilo 13,7%. Naredne dve godine, registruje se pad, tako da se ono nalazilo na nivou od 12,4% i 12,1%, respektivno. Situ-acija se menja 2016. godine kada je ostvaren rast ovog učešća do nivoa od 17,3%. Na grafikonu 6 prikazan je procenat preduzeća koja koriste CRM softver za unos, skladištenje i stavljanje na raspolaganje informacija ostalim službama i procenat preduzeća koja kori-ste CRM softver za analiziranje informacija o klijentima za potrebe marketinga u periodu 2013-2016. godine.

GRAFIKON 6: PROCENAT PREDUZEĆA KOJA KORISTE CRM SOFTVER U PERIODU 2013-2016. GODINE

Izvor: RZS, (2013), „Upotreba IKT u Republici Srbiji, 2013“, str. 106; RZS, (2014), „Upotreba IKT u Republici Srbi-ji, 2014“, str. 114; RZS, (2015), „Upotreba IKT u Republici Srbiji, 2015“, str. 122; RZS Srbije, (2016), „Upotreba IKT u Republici Srbiji, 2016“, str. 121.

Razvoj informacionih tehnologija i računara, nastanak interneta i njegova sve masovnija upotreba poslednjih decenija prošlog veka, promenio je sve aspekte savremenog života, ali nijedna sfera nije doživela tako radikalne promene kao sfera poslovanja, pogotovo poslovanje trgovinskih kompanija. Upravo nastanak i komercijalna upotreba interneta predstavlja novu eru u poslovanju trgovinskih kompanija.

Primena informacionih tehnologija u trgovini išla je u dva pravca:

1. primena u tradicionalnim trgovinskim institucijama, u cilju automatizacije opera-tivnih aktivnosti i povećanja kvaliteta komunikacije, što je rezultiralo snižavanjem operativnih troškova i rastom profitabilnosti;


2. nastanak i razvoj novog koncepta trgovine - elektronske trgovine.

Laudon i Traver pod elektronskom trgovinom podrazumevaju „aktivnosti kupovine i pro-daje proizvoda i usluga koje se obavljaju putem interneta ili drugih kanala elektronske komunikacije“.9

Elektronska trgovina u Srbiji je još uvek u značajnoj meri nerazvijena. Podaci RZS po-kazuju da je u 2016. godini 41,4% preduzeća u Republici Srbiji naručivalo proizvode/usluge putem interneta. Slično stanje zapaža se i u ranijim godinama, gde je ovo učešće bilo između 40% do 41%. Sa druge strane, samo 23,8% preduzeća je tokom 2016. godine primalo porudžbine (izuzev e-mail porudžbina) putem interneta. Doduše, može se zapaziti izvestan rast ovog učešća u odnosu na 2012. godinu, kada je 20,9% preduzeća primalo porudžbine putem interneta, što je prikazano na grafikonu 7.

GRAFIKON 7: PROCENAT PREDUZEĆA KOJA SU NARUČIVALA PROIZVODE/USLUGE I PRIMALA PORUDŽBINE PUTEM INTERNETA U PERIODU 2012-2016. GODINE

Izvor: RZS, (2017), „Upotreba IKT u Republici Srbiji, 2017“, str. 75.

Kada je reč o elektronskoj trgovini, treba istaći da je prisutan trend rasta broja stanovnika Srbije korisnika interneta koji kupuju robu i usluge preko interneta.

Prema podacima RZS učešće stanovnika Srbije koji nikada nisu kupovali preko interneta smanjilo sa 89,7% koliko je iznosio 2007. godine, na 54,6% u 2016. godini, što je prikazano na grafikonu 8.

9 Laudon C. K., Traver G. C. (2017), „E-commerce 2013“, str. 51.

UPOTREBA INFORMACIONO-KOMUNIKACIONIH TEHNOLOGIJA U POSLOVANJU PREDUZEĆA U SRBIJI18 GRAFIKON 8: INTERNET KORISNICI KOJI NIKADA NISU KUPOVALI PREKO INTERNETA U PERIODU 2007-2016. GODINE

Izvor: RZS, (2012), „Statistički godišnjak Republike Srbije – Upotreba IKT, 2012“, str. 339; RZS, (2016), „Upotreba IKT u Republici Srbiji, 2016“, str. 29.

4. ZAKLJUČAKPrethodna analiza pokazala je da gotovo 100% preduzeća u Srbiji ima računare i pristup internetu. U 2016. godini veb-sajt je imalo oko 80% preduzeća, pri čemu je prisutan neprekidan trend rasta ovog procenta od 2010. godine, kada je ono iznosilo 67,5%.

Upotreba ERP softvera, takođe, beleži trend rasta. U 2013. godini je 10,8% preduzeća u Srbiji koristilo ovaj softver, dok je 2016. godine ovo učešće bilo na nivou od 16,3%.

U periodu od 2013-2016. godine ostvaren je i izvestan rast učešća preduzeća koja ko-riste CRM softver. U 2013. godini je 15,6% preduzeća koristilo CRM softver za unos, skladištenje i stavljanje na raspolaganje informacija ostalim službama, dok je ovo učešće 2016. godine iznosilo 17%. Učešće preduzeća koja koriste CRM softver za analiziranje informacija o klijentima za potrebe marketinga je 2013. godine iznosilo 13,7%, dok se 2016. godine ono nalazilo na nivou od 17,3%.

Procenat preduzeća u Republici Srbiji koja naručuju proizvode ili usluge putem interneta se u periodu od 2012-2016. godine kreće oko 40%, dok se procenat preduzeća koja primaju porudžbine (izuzev e-mail porudžbina) putem interneta kreće oko 20%, pri čemu se zapaža blagi trend rasta oba učešća.

Na osnovu napred izvršene analize kretanja različitih pokazatelja upotrebe IKT u preduze-ćima u Srbiji može se zaključiti da je prisutna tendencija rasta primene IKT u poslovanju preduzeća. Doduše, neki aspekti poslovanja odlikuju se značajnom primenom IKT, dok u drugim upotreba ovih tehnologija još uvek nije zastupljena u značajnijoj meri.

Podaci i analize koji su prikazani u ovom radu, ukazuju na to da je Srbija po spremnosti za primenu IKT (infrastukture, pristupačnosti i veština) na relativno visokom nivou, ali da


je i pored toga na veoma niskom nivou po primeni IKT u poslovanju preduzeća. Toj kon-tradiktornoj situaciji doprinosi i činjenica da su u Srbiji u značajnom procentu zastupljeni poslovi koji su zasnovani na znanju, u odnosu na druge poslove, a u tome veliki udeo imaju novi poslovi u IKT sektoru, a posebno u sve jačoj softverskoj industriji, odnosno, industriji poslovnog softvera, čiji se proizvodi koriste u mnogim preduzećima širom sveta, ali nedovoljno u preduzećima u Srbiji.

5. LITERATURAGartner Webinar, www.gartner.com, STAMFORD, January 16, 2018.

Laudon C. K., Traver G. C. (2013), E-commerce 2013, 9th. Pearson Education.

Laudon C. K., Laudon P. J. (2016), Management Information Systems; 13th. Pearson Education.

RZS (2017), „Upotreba informaciono-komunikacionih tehnologija u Republici Srbiji, 2017“.




RZS (2013), „Upotreba informaciono-komunikacionih tehnologija u Republici Srbiji,, 2013.

RZS (2012), „Statistički godišnjak Republike Srbije – Upotreba IKT, 2012“.

WEF-World Economic Forum, (2016), „The Global Information Technology Report 2016“.







MAJA JANDRIĆ1


NAIRU U MAKROEKONOMSKOJ TEORIJI

NAIRU IN MACROECONOMIC THEORY

JEL KLASIFIKACIJA: E24, J01, E32, B22

APSTRAKT:

NAIRU, NAWRU i prirodna stopa nezaposlenosti su vrlo bliski koncepti - svaki od njih objašnjava određene procese na tržištu rada i povezuje inflaciju i nezaposlenost. Iako je NAIRU veoma značajna za objašnjavanje funkcionisanja tržišta rada, kao i za vođenje ekonomske politike, ona se ne može direktno meriti, te je za njenu procenu neophodno korišćenje sofisticiranih ekonometrijskih metoda. Faktori koji utiču na NAIRU su brojni i obuhvataju makroekonomske, demografske i institucionalne varijable. U skladu sa pret-postavkom o delovanju histerezis efekta, primećeno je da u jednom broju zemalja stopa nezaposlenosti ostaje visoka i nakon recesije. Procene kretanja NAIRU pokazuju da je tokom Svetske ekonomske krize vrednost NAIRU povećana u većini zemalja OECD-a.

1 Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu

KLJUČNE REČI:TRŽIŠTE RADA, NAIRU, HISTEREZIS

NAIRU U MAKROEKONOMSKOJ TEORIJI22ABSTRACT:

NAIRU, NAWRU and the natural unemployment rate are very close concepts – each of them explains processes in the labour markets and links inflation and unemployment. Although NAIRU is very important for understanding the functioning of the labour mar-ket and for economic policy, it can not be directly observed. In order to estimate NAIRU it is necessary to use sophisticated econometric methods. Factors affecting NAIRU are numerous and include macroeconomic, demographic and institutional variables. In ac-cordance with the hysteresis hypothesis, it has been noted that in number of countries unemployment rate remains high after recessions. Estimates of NAIRU show that during the economic crisis NAIRU has increased in most OECD economies.

KEY WORDS:LABOUR MARKET, NAIRU, HYSTERESIS


1. NAIRU – POJAM I ZNAČAJNAIRU (eng. non-accelerating inflation rate of unemployment) su prvi put definisali Modigliani i Papademos (1975). Prema toj definiciji, NAIRU je stopa nezaposlenosti (ili interval stopa nezaposlenosti) pri kojoj se inflacija ne ubrzava. Između NAIRU i prirodne stope nezaposlenosti (NRU) postoje određene razlike, mada ih u savremenijim monetar-nim režimima možemo uzeti kao približne sinonime2. Osnovne razlike između ova dva pojma sumirane su u Tabeli 1.

TABELA 1. KLJUČNE RAZLIKE IZMEDJU NRU I NAIRU

NRU NAIRU

• pretpostavlja čišćenje tržišta rada

• omogućuje konzistentnost između željene realne nadnice i dostižne realne nadnice koja je određena produktivnošću rada i ponašanjem preduzeća

• mikroekonomske osnove ovog koncepta su vezane više za teorije nesavršene konkurencije na tržištu rada i dobara3

• vezana je za koncept voljne nezaposlenosti • u literaturi se NAIRU često vezuje za nevoljnu nezaposlenost

• cene se menjaju pre zaposlenosti i proizvodnje • do promena cena dolazi usled promena autputa i zaposlenosti

Prema: Jandrić (2014).

Orlandi (2012) povezuje strukturnu nezaposlenost sa rastom nadnica, tako da umesto NAIRU objašnjava razvoj NAWRU (stopa nezaposlenosti pri kojoj se ne ubrzava rast nadnica), koju ocenjuje i Evropska komisija. NAWRU, NAIRU i strukturna nezaposlenost (prirodna stopa nezaposlenosti) su vrlo bliski koncepti. Svaki od njih objašnjava određene procese na tržištu rada i povezuje inflaciju i nezaposlenost. Nijedna od ovih stopa se ne može direktno meriti, te njihove procene zahtevaju korišćenje složenijih ekonometrijskih metoda.

NAIRU je prvenstveno analitički koncept, koristan kako zbog razumevanja uzroka inflaci-je, tako i u cilju predviđanja promena stope inflacije. Osnovna ideja je da, kada je stvarna stopa nezaposlenosti niža od NAIRU, postoji pritisak na rast inflacije, i obrnuto. Stopa inflacije ne zavisi samo od nivoa nezaposlenosti, već i od kretanja stopa nezaposlenosti. Ukoliko stopa nezaposlenosti pada, insajderi (zaposleni radnici) manje strahuju od gu-bitka posla, njihova relativna pozicija se poboljšava, te se otvara prostor za povećavanje pritiska na rast nadnica. Ovaj efekat je pojačan činjenicom da na tržištu rada pretežno ostaju dugoročno nezaposleni koji su poslodavcima manje privlačni za zapošljavanje zbog gubitka znanja i veština do kojeg je došlo usled dugotrajne nezaposlenosti. Oba faktora utiču na povećanje pritiska na rast nadnica, a postojeći nivo nezaposlenosti je manje efektivan u obuzdavanju inflacije, i pored eventualno visoke stope nezaposlenosti.

2 Ball, L., Mankiw, G. (2002), str 8.3 Snowdon et al. (1994), str. 323.

NAIRU U MAKROEKONOMSKOJ TEORIJI24U literaturi se često naglašava razlika između NAIRU teorije i NAIRU narativa4. Pod pojmom NAIRU teorija podrazumeva se opšti model koji obuhvata nivo proizvodnje, nezaposlenost i inflaciju. NAIRU narativ, s druge strane, predstavlja osnovu za, najčešće liberalističke, preporuke ekonomskoj politici. U ovom slučaju je reč o specifičnoj interpretaciji modela koja je zasnovana na pretpostavci da je NAIRU određena egzogeno i da na nju prvenstveno utiču institucije tržišta rada. U ovom slučaju NAIRU predstavlja gravitacioni centar kome teži stvarna stopa nezaposlenosti. Sam NAIRU model se može koristiti kao model koji objašnjava inflaciju ili kao model koji objašnjava nezaposlenost. Prvi pristup je više zastupljen u SAD, dok je u evropskoj literaturi češća upotreba modela za objašnjenje NAIRU i stvarne stope nezaposlenosti5.

2. RAZLIČITE MAKROEKONOMSKE ŠKOLE I NAIRUPrema monetaristima i postavkama koje je dao Milton Friedman, dva ključna faktora koji utiču na prirodnu stopu nezaposlenosti su demografska struktura i sistem naknade za nezaposlene (kao i ostale institucije tržišta rada). Demografska struktura utiče na NRU usled činjenice da pojedine demografske grupe imaju različitu mobilnost na tržištu rada. S druge strane, institucije tržišta rada imaju takođe značajan uticaj na ponašanje učesnika na ovom tržištu. Jedan od primera je sistem naknada za nezaposlene koji može da podstakne nezaposlene na duže traženje posla. Prirodna stopa nezaposlenosti u ovom modelu ne zavisi od monetarnih faktora, niti od stvarne stope nezaposlenosti:

uN = f(d, Λ) , gde je d demografska struktura, a Λ označava institucije tržišta rada.

U skladu sa verovanjem u postojanje NRU i stavom da snažna uloga sindikata narušava uslove potpune konkurencije na tržištu rada, monetaristi se zalažu za mere kao što su: smanjenje moći sindikata, povećanje mobilnosti radne snage, uvođenje nižih poreskih stopa kod oporezivanja rada i smanjenje izdašnosti sistema naknade za nezaposlene.

S druge strane, prema teoriji Novih kejnzijanaca, razlika između stvarne stope nezaposle-nosti i NAIRU je pre svega posledica nominalne rigidnosti nadnica6. Ukoliko ne bi bilo nominalnih rigidnosti cena i nadnica, stvarna stopa nezaposlenosti bi odgovarala NAIRU. NAIRU zavisi od institucija tržišta rada koje određuju odnos snaga između radnika i pre-duzeća u procesu pregovora o visini nadnice. Rast nadnica iznad određenog ravnotežnog nivoa (koji bi obezbedio čišćenje tržišta rada) dovodi do nevoljne nezaposlenosti. Prepo-ruke ekonomskoj politici su u skladu sa neoklasičnim teorijama – za uspešno smanjenje nezaposlenosti značajnije su reforme tržišta rada nego politika upravljanja agregatnom tražnjom.

U postkejnzijanskoj interpretaciji NAIRU nije ni egzogeno određena (kao kod Novih kejnzijanaca), niti je ona po definiciji stopa nezaposlenosti kojoj privreda teži. Monetarna politika može stabilizovati i stvarnu stopu nezaposlenosti i NAIRU, tako da je po postkejnzijancima NAIRU pre fenomen koji je posledica određenih mera ekonomske politike nego prirodni deo privrednog sistema. Uzroci endogenosti NAIRU leže u delovanju punog ili delimičnog histerezisa, kao i u zavisnosti NAIRU od promena stoka kapitala i kamatne stope.

4 Stockhammer (2008), str. 7.5 Isto, str. 6.6 Szabó (2015), str. 6.


3. KLJUČNE DETERMINANTE NAIRUNajčešće citiran model koji objašnjava mehanizme povezivanja nominalnih i realnih varijabli je model koji su razvili Layard, Nickell i Jackmann (1991). U ovom modelu ključnu ulogu imaju mehanizmi određivanja plata i cena. Osnovna verzija modela vezana je za zatvorenu privredu. Veza između inflacije i nezaposlenosti, na kojoj počiva sama definicija NAIRU, povezana je sa tzv. spiralom „plate-cene“. Cene se uspostavljaju preko procesa zidanja (engl. mark-up) na očekivane nadnice. Naime, cene zavise od troškova proizvodnje, pri čemu je uobičajena pretpostavka da se na njih dodaje određena marža (mark-up).

0 1ep w uβ β− = − 1 0β ≥ 7 (1)

Nadnice se određuju kroz proces nadogradnje na očekivane cene, pri čemu ova marža (tj. nadogradnja) ima tendenciju da raste sa padom stope nezaposlenosti.

0 1ew p uγ γ− = − 1 0γ > (2)

Kretanje nadnica se u ovom modelu može povezati i sa insajder-autsajder teorijom, što bi značilo da se pri formiranju nadnica u obzir uzimaju samo oni koji su već zaposleni.

SLIKA 1. UTVRDJIVANJE NADNICA I CENA

Izvor: Layard et al. (2005), str. 14.

7 p je logaritam cena, we logaritam očekivanih nadnica, a u stopa nezaposlenosti.

NAIRU U MAKROEKONOMSKOJ TEORIJI26Svako pomeranje krive utvrđivanja cena na dole ili krive utvrđivanja nadnica na gore dovodi do povećanja ravnotežne stope nezaposlenosti.

Ukoliko je u ravnoteži p=pe i w=we, iz jednačina koje opisuju utvrđivanje cena i utvrđi-vanje nadnica se dobija:

0 0

1 1

*uβ γβ γ

+=

+ (3)

Drugim rečima, svaki faktor koji egzogeno podiže element nadogradnje cena ili nadnica podiže ravnotežnu stopu nezaposlenosti (NAIRU). Isto tako, na smanjenje NAIRU mogu uticati faktori koji pomeraju krivu utvrđivanja nadnica na dole (na primer, faktori koji smanjuju pritisak na povećanje nadnica). Isti efekat u kratkom roku mogu da prouzrokuju i oni faktori koji utiču na povećanje kapitala ili produktivnosti. U tom se slučaju kriva formiranja cena pomera na gore, što povećava profitabilnost i nivo zaposlenosti8.

Istovremeno, svi faktori koji povećavaju fleksibilnost cena i nadnica smanjuju ravnotežnu stopu nezaposlenosti.

U Tabeli 2. sumirani su najvažniji faktori koji utiču na krive utvrđivanja cena i nadnica.

TABELA 2. NAJVAŽNIJI FAKTORI KOJI UTIČU NA KRIVE UTVRDJIVANJA CENA I NADNICA

KRIVA UTVRDJIVANJA CENA SE POMERA NA DOLE KRIVA UTVRDJIVANJA NADNICA SE POMERA NA GORE

Povećanje poreskog klina Rast stope zamene naknade za nezaposlene

Povećanje marže (mark-up), npr. usled monopola Rast moći sindikata

Pad produktivnostiPromena sistema kolektivnog pregovaranja ka srednjem nivou centralizacije (u odnosu na centralizovan i potpuno decentralizovan sistem)

Rast realne kamatne stope

Rast zaštite zaposlenja kroz različite oblike regulative, u meri u kojoj ovaj rast nije kompenzovan rastom produktivnosti ili ublažavanjem pritiska na rast nadnica

Prema: Carlin i Soskice (2006), str. 125.

Layard et al. (2005) naglašavaju da je kriva utvrđivanja nadnica konkavna, a ne linear-na9. U tom slučaju, kada nezaposlenost raste, pritisak na snižavanje nadnica je sve niži (Slika 2.).

8 Botrić, V. (2008), str. 247.9 Layard et al. (2005), str. 381.


SLIKA 2. KONKAVNA KRIVA UTVRDJIVANJA NADNICA

utvrđivanje

cena

w-p

(realna

nadnica)

1-u (stopa

zaposlenosti)

1-u*

utvrđivanje nadnica

U ovom modelu negativan uticaj šokova vezanih za promene produktivnosti, uvoznih cena (u otvorenom modelu) i poreza u kratkom roku deluje preko pritiska na povećanje nadnica10.

Na formiranje stava o poželjnoj visini nadnice značajan uticaj imaju i faktori kao što su kretanje nadnica u prošlosti i očekivanja o kretanju nadnica u budućnosti. Kada se poja-ve eksterni šokovi kao što su usporavanje rasta produktivnosti, povećanje cena uvoznih proizvoda ili povećanje poreza, pritisak na povećanje nadnica raste, što zahteva viši nivo nezaposlenosti. Na dugi rok radnici će prihvatiti promenu životnog standarda i neće doći do promene dugoročne ravnotežne stope nezaposlenosti. Iako nema trajan efekat, ova vrsta rigidnosti realnih nadnica (kada troškovi radne snage za preduzeća rastu kao po-sledica egzogenih promena koje teže da umanje životni standard radnika11) mogu imati značajan uticaj na nezaposlenost.

U literaturi se kao determinante NAIRU12 najčešće navode sledeće varijable:

• Demografski faktori (npr. relativno nizak udeo stanovništva radnog uzrasta u uku-pnom broju stanovnika, stopa rasta radne snage, migracije);

• Poreski klin (povećava relativnu cenu rada u odnosu na kapital; niske neto zarade mogu da utiču na intenzitet traženja posla);

• Gustina/obuhvat/snaga sindikata (utiču na proces formiranja nadnica);

• Minimalne zarade (ukoliko su na nivou koji je viši od tržišno određene ravnotežne nadnice smanjuju tražnju za radom);

• Sistem naknade za nezaposlene (utiče na rezervacionu nadnicu i intenzitet traženja posla);

• Zakonodavna zaštita zaposlenja (utiče na troškove zapošljavanja i otpuštanja, obrt radne snage i pregovaračku moć zaposlenih);

10 Isto, str. 31.11 Isto, str. 209.12 Odnosno NAWRU ili strukturne nezaposlenosti.

NAIRU U MAKROEKONOMSKOJ TEORIJI28• Promene produktivnosti (u literaturi se navodi da ove promene mogu imati i pozitivan

i negativan uticaj na strukturnu nezaposlenost13);

• Regulativa vezana za tržište dobara14 (negativan uticaj se manifestuje kroz stvaranje barijera za ulazak na tržište);

• Aktivne politike tržišta rada (povećavaju efikasnost uparivanja ponude i tražnje na tržištu rada; smanjuju verovatnoću ulaska u kontingent dugoročne nezaposlenosti; pomažu dugoročno nezaposlenima da izađu iz ovog kontingenta).

• Privremeni oblici zapošljavanja i (dobrovoljni) rad sa nepunim radnim vremenom (pomažu licima sa nižim nivoima obrazovanja i drugim ranjivim kategorijama da se uključe na tržište rada – ovi oblici zaposlenja bi trebalo da budu stepenik ka stan-dardnoj zaposlenosti15);

• Geografska mobilnost na tržištu rada (interne i dnevne migracije omogućuju povezivanje ponude i tražnje za radnom snagom između različitih geografskih je-dinica u okviru jedne zemlje – podsticanje geografske mobilnosti podrazumeva i sprovođenje mera u oblasti nekretnina, infrastrukture i saobraćaja);

• Neusaglašenost znanja i veština koje poseduje radna snaga sa onima koje su potrebne poslodavcima (predstavlja veliku barijeru za dobro funkcionisanje tržišta rada – aktivne politike tržišta rada, celoživotno učenje, kao i uopšteno sistem obra-zovanja imaju značajnu ulogu u ovom segmentu).

• Visoka realna kamatna stopa (utiče na troškove eksternog finansiranja i na jednačinu formiranja cena16)17.

TABELA 3. NEKE OD NAJVAŽNIJIH DETERMINANTI NAIRU – PREGLED LITERATURE

DETERMINANTA UTICAJ NA NAIRU IZVORI

Smanjenje stope rasta ukupne faktorske produktivnosti

Raste/nejasan uticajBlanchard & Wolfers (2000),

Orlandi (2012)

Rast realne kamatne stope/cene kapitala; rast premije rizika

Raste

Blanchard & Wolfers (2000), D’Auria et al. (2010),

Gianella et al. (2008), Orlandi (2012)

Rast stope dugoročne nezaposlenosti Raste


Irac (2000), Kajuth (2014), Orlandi (2012)

Rast poreskog klina Raste

D’Auria (2010), Gianella et al. (2008), Nymoen &

Sparrman (2015), Orlandi (2012)

Pad udela rada (labour share) Raste Blanchard & Wolfers (2000)

13 Botrić (2011), str. 90.14 Product market regulations15 Standardna zaposlenost podrazumeva ugovor na neodređeno vreme i puno radno vreme.16 Dafermos (2010), str. 1. 17 Ovde se podrazumeva direktan uticaj na NAIRU, nezavisno od delovanja histerezis efekta. Prema velikom broju

autora, uticaj promene kamatne stope se odražava na NAIRU pre svega indirektno, kroz delovanje histerezisa.


DETERMINANTA UTICAJ NA NAIRU IZVORI

Izdašnije naknade za nezaposlene – rast stope zamene

Raste


Gianella et al. (2008), Irac (2000), Nymoen and Sparrman

(2015)

Zakonodavna zaštita zaposlenja Nejasan uticaj Blanchard & Wolfers (2000)

Snaga sindikata – pad pregovaračke moći radnika

PadaGianella et al. (2008), Irac

(2000), Orlandi (2012)

Promena distribucije aktivnog stanovništva prema po polu i starosti

Zavisi od grupe na tržištu radaBall & Mankiw (2002), Irac

(2000)

Izvor: Szabó (2015), str. 24.

4. METODI PROCENE VREDNOSTI NAIRUProcena NAIRU (strukturne stope nezaposlenosti, NAWRU) ima veliki značaj za vođenje ekonomske politike. NAIRU, tj. njen odnos sa stvarnom stopom nezaposlenosti, ukazuje na prisustvo ili odsustvo inflatornih pritisaka, dok je, s druge strane, razdvajanje struk-turnih i cikličnih komponenata od velike važnosti i za vođenje fiskalne politike. S obzirom na činjenicu da je NAIRU pod uticajem mnogih makroekonomskih faktora, ali i institucija tržišta rada, ključna je i za razumevanje funkcionisanja tržišta rada.

I pored velikog analitičkog značaja NAIRU, problem vezan za njenu praktičnu primenu leži u činjenici da je ona veoma teško merljiva. Analitički okvir za empirijsko ocenjivanje NAIRU je najčešće Filipsova kriva. Zbog različitih specifikacija Filipsove krive, NAIRU takođe može biti izvedena na različite načine18.

Postoje tri koncepta NAIRU u zavisnosti od vremenskog horizonta. Kratkoročna NAIRU je definisana kao stopa nezaposlenosti neophodna za održavanje stope inflacije na tre-nutnom nivou i u narednom periodu. Srednjoročna NAIRU je ravnotežna stopa ka kojoj konvergira stopa nezaposlenosti u odsustvu privremenih šokova sa strane ponude i kada je završeno dinamičko prilagođavanje inflacije ranijim šokovima. Dugoročna ravnotežna stopa nezaposlenosti odgovara dugoročnom stabilnom stanju, kada se NAIRU potpuno prilagodila svim šokovima sa strane ponude i uticajima ekonomske politike19. Ono što se najčešće podrazumeva pod pojmom NAIRU je srednjoročna NAIRU20, dok je dugoročna NAIRU najpribližnija prirodnoj stopi nezaposlenosti21.

Metode za ocenjivanje NAIRU sa makroekonomskog aspekta mogu se podeliti na stati-stičke, strukturne i metode redukovane forme. Statistički metodi se najčešće baziraju na kretanju stvarne stope nezaposlenosti i korišćenju određenog filtera (npr. često korišćenog Hodrick-Prescott filtera), pomoću kojeg se razdvajaju ciklična i trend komponenta koja se identifikuje kao NAIRU. Nedostatak ovih metoda se ogleda u zanemarivanju interakcija

18 Botrić, V. (2008), str. 252.19 Camarero et al. (2005), str. 4.20 Pošta (2008), str. 2.21 Richardson (2000), str. 8.

NAIRU U MAKROEKONOMSKOJ TEORIJI30između stope nezaposlenosti i drugih varijabli. Strukturni metodi se zasnivaju na Filip-sovoj krivoj i vezi između nadnica i nivoa cena, pri čemu se uzimaju u obzir i faktori koji utiču na nivo nadnica i cena van njihovih međusobnih uticaja. Prednost ovih modela leži u činjenici da je moguće uključiti veliki broj faktora, a nedostatak u neophodnosti prihva-tanja određenih pretpostavki koje u velikoj meri zavise od prihvaćenih teorijskih stavova. Metodi redukovane forme kombinuju prethodne dve grupe metoda. Najčešće se baziraju na Filipsovoj krivoj i koriste određene ekonometrijske metode sa ocenu neopažene varija-ble – NAIRU. Najčešće korišćene metode podrazumevaju korišćenje Kalmanovog filtera, strukturne VAR modele i VEC modele.

5. NAIRU I HISTEREZIS EFEKATZa razliku od strukturalizma koji ističe značaj strukturnih faktora i njihov uticaj na prirod-nu stopu nezaposlenosti, histerezis podrazumeva zavisnost dugoročne ravnoteže privrede od putanje prilagođavanja na kratak rok22. U slučaju delovanja histerezisa na tržištu rada agregatna tražnja utiče na ravnotežne veličine čime je praktično osporena stabilnost prirodne stope nezaposlenosti, pa čak i njena egzistencija23. Osnovne razlike između ova dva koncepta prikazane su u Tabeli 4.

TABELA 4. STRUKTURALIZAM VS. HISTEREZIS

STRUKTURALIZAM HISTEREZIS

• Postoji prirodna stopa nezaposlenosti (NRU) kojoj privreda teži i na koju deluju samo strukturni faktori, ali ne i agregatna tražnja (AD)

• Preterano zaštitničke institucije tržišta rada izazivaju rigidnost nadnica → lošiji ekonomski ishodi

• Preporuka: deregulacija

• NRU nije stabilna i zavisi od stopa nezaposlenosti u prethodnim periodima

• AD → u → u*24

• Preporuka: vođenje stabilizacione politike kako bi se izbegli dugotrajni negativni efekti koji nastaju usled delovanja šokova sa strane agregatne tražnje

Ukoliko deluje histerezis efekat, prirodna stopa nezaposlenosti u* zavisi od stopa neza-poslenosti u prethodnim periodima. U tom slučaju, promena agregatne tražnje bi prvo uticala na nezaposlenost prouzrokujući odstupanje u od u*, a potom bi izazvala i trajne posledice na nezaposlenost utičući na u*. Ball i Mankiw (2002) navode histerezis kao jedan od razloga zbog kojih se NAIRU menja tokom vremena25.

Ukoliko predstavimo kretanje stope nezaposlenosti kao AR(K) proces26, možemo na jed-nostavan način prikazati razlike između delovanja punog i delimičnog histerezisa27.

22 Jakšić (2005), str. 321.23 Jakšić et al. (2001), str. 117.24 u – stvarna stopa nezaposlenosti; u* – prirodna stopa nezaposlenosti25 Ball, L., Mankiw, G. (2002), str. 10.26 autoregresioni proces K-tog reda27 León-Ledesma et al. (2004), str. 11.


01

K

t k t k tk

u uα α ε−=

= + +∑ (4)

Ravnotežna stopa na koju se tokom vremena ut vraća, pod pretpostavkom da je 1kk

α <∑

i 0 0α α= ∀ t28

je: 0*1 k

k

uα

α=

−∑. (5)

Međutim, ukoliko je 1kk

a =∑ , nezaposlenost ima karakteristike slučajnog hoda – posto-

ji prisustvo čistog histerezisa i uticaj šokova εt je trajan. Ukoliko je 1 1k kk k

α α≈ <∑ ∑ , postoji delimični histerezis29.

Koncept histerezisa se može predstaviti i preko jednačina koje opisuju konvencionalnu Filipsovu krivu30:

( ) ( *)t t t tb L a u uπ π= − − (6)

gde je b(L) operator docnje.

Ukoliko pretpostavimo postojanje punog histerezisa (koji postoji ukoliko ne možemo da odbacimo nultu hipotezu o postojanju prvog korena u vremenskoj seriji stopa nezaposle-nosti), u* više nije jedinstveno određena i menja se usled delovanja kumulativnih prošlih šokova u privredi31:

1( ) ( )t t t tb L a u b L uπ π −= − − (7)

Ukoliko dozvolimo postojanje stabilne u* i delimičnog histerezisa (eng. persistence), može se napisati:

[ ]1( ) ( * ) ( )π π −= − − − −t t t t t tb L a u u c u b L u (8)

U ovom slučaju, i kada je ut > u*t , postoji mogućnost da inflacija raste, što može da se desi ukoliko stopa nezaposlenosti pada veoma brzo32.

28 Isto, str. 11.29 Isto, str. 12.30 Cammarero et al. (2005), str. 8.31 Isto, str. 8.32 Isto, str. 9.

NAIRU U MAKROEKONOMSKOJ TEORIJI32Uticaj mera ekonomske politike, ali i makroekonomskih šokova u velikoj meri zavisi od postojanja punog ili delimičnog histerezisa. Svako produženo prilagođavanje tržišta rada posle delovanja eksternih šokova otežava smanjenje stope nezaposlenosti sa nivoa koji su relativno visoko u odnosu na ravnotežni. S druge strane, uz prisustvo (delimičnog) histerezisa koristi od dinamiziranja agregatne tražnje mogu biti znatne33.

6. UTICAJ SVETSKE EKONOMSKE KRIZE NA NAIRU U skladu sa pretpostavkom o delovanju histerezisa, primećeno je da postoji tendencija da u jednom broju zemalja stopa nezaposlenosti ostaje visoka i nakon recesije34. Procene kretanja NAIRU pokazuju da je tokom Svetske ekonomske krize vrednost NAIRU pove-ćana u većini zemalja OECD-a, u skladu sa očekivanim delovanjem histerezis efekta35.

SLIKA 3. PROCENJENA PROMENA NAIRU ZA POJEDINE ZEMLJE U PERIODU 2008-2012.

Podaci: OECD (2013)

U cilju generalne procene kretanja NAIRU i njenog odnosa sa stvarnom stopom ne-zaposlenosti Blanchard (2006) koristi jednostavan metod, koji se bazira na osnovnoj jednačini:

( )*1 a u uπ π−= − − (9)

* 1u u

aπ= + ∆ (10)

Uzimamo da je a = 0,5, što je konzistentno sa ekonometrijskim procenama za Evropu36, a Δπ trogodišnji pokretni prosek promene stope inflacije. Promena parametra a bi prome-nila amplitudu kretanja u* u odnosu na u, ali ne i odnos ove dve varijable. Kretanje pro-cenjene NAIRU i stvarne stopa nezaposlenosti u zemljama EU-15 prikazano je na Slici 4.

33 Gartner (2003), str. 424.34 Dickens (2011), str. 2.35 Guichard & Rusticelli (2011), str. 6.36 Blanchard (2006), str. 5.


SLIKA 4. KRETANJE STVARNE I PRIRODNE STOPE NEZAPOSLENOSTI U EU-15.

Izvor: Blanchard (2006), str. 10.

S obzirom na nedostupnost novijih podataka za EU-15, procenjujemo kretanja NRU po istoj metodi za zemlje Evrozone (EA-18). Rezultati takođe ukazuju na rast NAIRU posle najnovije recesije 2008-2009, koji je trajao sve do 2012.

SLIKA 5. KRETANJE STVARNE I PRIRODNE STOPE NEZAPOSLENOSTI U EA-18.

0,0

2,0

4,0

6,0

8,0

10,0

12,0

14,0

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

EA 18

u nairu

Podaci: Eurostat, HICP i prosečne godišnje stope nezaposlenosti za EA-15.

NAIRU U MAKROEKONOMSKOJ TEORIJI34Ovaj relativno jednostavan metod obračuna NAIRU poredimo sa procenama NAIRU od strane OECD-a, kao i procenama NAWRU od strane Evropske komisije (Slika 6.). Rezul-tati dobijeni pomoću metoda zasnovanog na osnovnoj jednačini koja povezuje inflaciju i nezaposlenost su volatilniji, ali sva tri metoda ukazuju na rast NAIRU nakon otpočinjanja krize 2008-2009. godine. Procene kretanja NAIRU nakon 2012. godine se razlikuju – dok OECD-ov NAIRU ukazuje na dalji rast ovih varijabli tokom 2013. i 2014., metod korišćen u radu i NAWRU Evropske komisije ukazuju na smanjenje NAIRU i NAWRU37.

SLIKA 6. PROCENE KRETANJA NAIRU U EA-18 PREMA RAZLIČITIM METODAMA

0,02,04,06,08,0

10,012,014,0

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

EA 18

nairu ea 15 oecd nawru ea

Izvor: OECD, AMECO database of the European Commission, obračun autora

Izložene procene visine NAIRU na osnovu jednačina (9) i (10) je neophodno uzeti sa izuzetnom rezervom, s obzirom na veliki broj složenijih ekonometrijskih metoda koje se koriste za procenu vrednosti ove varijable i koje često ne daju konzistentne rezultate, čak ni u proceni smera kretanja.

Prema procenama OECD-a, rast NAIRU posle recesije 2008. je pozitivan, mada ne istog intenziteta kao u prethodnim ekonomskim krizama. Ipak, primetno je da je istorijski gle-dano rast NAIRU vezan za pojavu recesije (1970-te, početak 1980-ih, početak 1990-ih, 2008.). U značajnom delu literature se takođe potvrđuje da u većini zemalja OECD-a NAIRU raste nakon svake recesije38.

37 Za više detalja o metodama koje Evropska komisija koristi za procenu NAWRU videti Orlandi (2012), a za OECD-ov metod procene NAIRU npr. Gianella et al. (2008).

38 Videti: Ball (1997, 1999, 2009, 2011).


SLIKA 7. PROCENE KRETANJA NAIRU ZA ZEMLJE OECD-A

33,5

44,5

55,5

66,5

7

NAIRU-OECD

Podaci: OECD baza podataka, http://stats.oecd.org/Index.aspx?QueryId=48230

Rast strukturne nezaposlenosti je postao veliki problem u mnogim evropskim zemljama nakon krize koja je otpočela 2008. godine, posebno u perifernim privredama u EU39. Ovakva kretanja ukazuju na značajnu ulogu delovanja histerezis efekta i u skladu su sa rezultatima novijih empirijskih istraživanja o delovanju histerezisa u zemljama CEE. Mladenović (2016) testira empirijsku relevantnost hipoteze o efektu histerezisa u neza-poslenosti za zemlje Centralne i Istočne Evrope (Bugarsku, Hrvatsku, Rumuniju, Mađar-sku i Sloveniju) u periodu 2004-2015. Rezultati su pokazali da je Mađarskoj i Sloveniji potvrđena hipoteza o postojanju histerezisa, dok je stepen perzistentnosti stope nezapo-slenosti u Hrvatskoj i Rumuniji viši nego u Bugarskoj, ali niži nego u Mađarskoj i Sloveniji. Gözgör (2013) analizira 10 zemalja CEE (Bugarska, Češka, Estonija, Mađarska, Letonija, Litvanija, Poljska, Rumunija, Slovačka i Slovenija) u periodu 1998-2012. i potvrđuje hipotezu o postojanju histerezisa. Marjanović i Mihajlović (2014) za istu grupu zemalja u periodu 2000-2013. takođe potvrđuju prisustvo histerezis efekta. Navedeni rezultati ukazuju na značaj mera ekonomske politike usmerenih na agregatnu tražnju koji bi mogli imati pozitivan efekat na smanjenje nezaposlenosti u ovoj grupi zemalja, što bi takođe moglo da ima i značajne implikacije za Srbiju.

39 Habrman & Rybák (2016), str. 19.

NAIRU U MAKROEKONOMSKOJ TEORIJI36

7. ZAKLJUČAKNAIRU je prvenstveno analitički koncept, koristan kako zbog razumevanja uzroka infla-cije, tako i u cilju predviđanja promena stope inflacije. Naime, kada je nezaposlenost ispod NAIRU, postoji pritisak na rast inflacije i obrnuto. Stopa inflacije ne zavisi samo od nivoa nezaposlenosti, već i od kretanja stopa nezaposlenosti. NAWRU, NAIRU i struktur-na nezaposlenost (prirodna stopa nezaposlenosti) su vrlo bliski koncepti – svaki od njih objašnjava određene procese na tržištu rada i povezuje inflaciju i nezaposlenost. Iako je NAIRU veoma značajna za objašnjavanje funkcionisanja tržišta rada, kao i za vođenje ekonomske politike, ona se ne može direktno meriti, te je za njenu procenu neophodno korišćenje sofisticiranih ekonometrijskih metoda.

Faktori koji utiču na NAIRU su brojni i obuhvataju makroekonomske, demografske i in-stitucionalne varijable. Za razliku od strukturalizma koji nezaposlenost objašnjava struk-turnim faktorima kao što su: prepreke fleksibilnosti tržišta rada, institucionalne rigidnosti, delovanje sindikata, prekomerna regulacija i mešanje države i regionalne neravnoteže, delovanje histerezisa na tržištu rada podrazumeva zavisnost dugoročne ravnoteže pri-vrede od putanje prilagođavanja na kratak rok. Agregatna tražnja utiče na ravnotežne veličine čime se praktično osporava stabilnost NRU, pa čak i njena egzistencija. Ukoliko prirodna stopa nezaposlenosti u* zavisi od stopa nezaposlenosti u prethodnim periodima, promena agregatne tražnje bi prvo uticala na nezaposlenost prouzrokujući odstupanje u od u*, a potom bi izazvala i trajne posledice na nezaposlenost utičući na u*. Histerezis se u literaturi navodi kao jedan od razloga zbog kojih se NAIRU menja tokom vremena. Efekti delovanja makroekonomskih šokova i mera ekonomske politike u velikoj meri zavi-se od postojanja punog ili delimičnog histerezisa u nezaposlenosti.

Sa stanovišta ekonomske politike, prisustvo histerezisa ili uopšte postojanje produženog prilagođavanja tržišta rada na eksterne šokove otežava smanjenje stope nezaposlenosti sa nivoa koji su relativno visoko u odnosu na ravnotežni. U skladu sa pretpostavkom o delovanju histerezis efekta, primećeno je da postoji tendencija da u jednom broju zemalja stopa nezaposlenosti ostaje visoka i nakon recesije. Prema procenama kretnja NAIRU, njen rast posle recesije 2008. je pozitivan, mada ne istog intenziteta kao u prethodnim ekonomskim krizama. Primetno je da je istorijski gledano rast NAIRU vezan za pojavu recesije.

LITERATURA:Ball, L. & Mankiw, G. (2002). „The NAIRU in Theory and Practice”“, Journal of Econo-mic Perspectives, Vol 16, NBER Working Papers 8940, National Bureau of Economic Research, Inc.

Ball, L. (1997). „Disinflation and the NAIRU”. In C. D. Romer and D. H. Romer (Eds.), Reducing Inflation: Motivation and Strategy (167-194). Chicago: University of Chicago Press.


Ball, L. (2009). „Hysteresis in unemployment: old and new evidence”, NBER Working Paper 14818.

Ball, L. M., De Roux, N., & Hofstetter, M. (2011). „Unemployment in Latin America and the Caribbean” (No. w17274). National Bureau of Economic Research.

Ball, L., Mankiw, N. G., & Nordhaus, W. D. (1999). „Aggregate Demand and Long-Run Unemployment”. Brookings Papers on Economic Activity, 1999(2), 189-251.

Blanchard, O. & Wolfers, J. (2000). „The Role of Shocks and Institutions in the Rise of European Unemployment: The Aggregate Evidence”, Economic Journal, vol. 110 no. 462, pp. 1–33.

Blanchard, O. (2006). „European unemployment: the evolution of facts and ideas”, Eco-nomic Policy, CEPR, CES, MSH, vol. 21(45).

Botrić, V. (2008). „NAIRU: Pojam i metode ocjene”. Ekonomski pregled, 59(5-6), 243-265.

Botrić, V. (2011). „Structural unemployment and its determinants in Southeast Eu-rope”. Ekonomska misao i praksa, (1), 81-100.

Camarero, M., Carrion-i-Silvestre J. L. & Tamarit, C. (2005). „Unemployment dynamics and NAIRU estimates for accession countries: An univariate approach”, Journal of Com-parative Economics, vol. 33.

Carlin, W. & Soskice, D. (2006). Macroeconomics: Imperfections, Institutions, and Poli-cies. Oxford University Press

Dafermos, Y. (2010). „The NAIRU, interest rate and finance”, http://economics.soc.uoc.gr/macro/docs/Year/2010/papers/paper_1_59.pdf

D’Auria, F., Havik, K., Mc Morrow, K., Planas, C., Raciborski, R., Roger, W., & Rossi, A. (2010). The production function methodology for calculating potential growth rates and output gaps (No. 420). Directorate General Economic and Financial Affairs (DG ECFIN), European Commission.

Dickens, W. T. (2011). „Has the recession increased the NAIRU?”. In Academic advisory meeting of the Federal Reserve Board of Governors, October (Vol. 12), https://www.brookings.edu/wp-content/uploads/2016/06/0629_recession_nairu_dickens.pdf

Gartner, M. (2003). Macroeconomics, Pearson Education Limited.

Gianella, C., Koske, I., Rusticelli, E., & Chatal, O. (2008). „What drives the NAIRU? Evi-dence from a panel of OECD countries”. No 649, OECD Economics Department Working Papers, OECD Publishing.

NAIRU U MAKROEKONOMSKOJ TEORIJI38Gözgör, G. (2013), „Testing Unemployment Persistence in Central and Eastern European Countries”, International Journal of Economics and Financial Issues, 3 (3), 694-700.

Guichard, S.& E. Rusticelli (2011), „Reassessing the NAIRUs after the Crisis”, OECD Economics Department Working Papers, No. 918, OECD Publishing, Paris. http://dx.doi.org/10.1787/5kg0kp712f6l-en

Habrman, M. & Rybák, J. (2016.) „Institutional Drivers of NAIRU”, Bratislava: Inštitút finančnej politiky, http://www.finance.gov.sk/en/Components/CategoryDocuments/s_Lo-adDocument.aspx?categoryId=742&documentId=896

Irac, D. (2000). „Estimation of a Time Varying NAIRU for France”, Working papers 75, Banque de France.

Jakšić, M. (2005). Osnovi makroekonomije, Beograd: Ekonomski fakultet.

Jakšić, M., Dimitrijević, B., Fabris, N. & Praščević, A. (2001). Savremena makroekonomska misao. Beograd: Čigoja štampa.

Jandrić, M. (2014). "Fleksibilnost i sigurnost na tržištu rada i uticaj na nezaposlenost u zemljama u tranziciji", doktorska disertacija. Beograd: Univerzitet u Beogradu.

Kajuth, F. (2016). „NAIRU Estimates for Germany: New Evidence on the Inflation–Un-employment Trade-off”. German Economic Review, 17(1), 104-125.

Layard, R., Nickell, S. & Jackman, R.(1991). „Unemployment: Macroeconomic Perfor-mance and the Labour Market”, OUP Catalogue, Oxford University Press.

Layard, R., Nickell, S. & Jackmann R. (2005). Unemployment – Macroeconomic Per-formance and the Labour Market, Oxford University Press.

León‐Ledesma, M. A., & McAdam, P. (2004). „Unemployment, hysteresis and transi-tion”. Scottish Journal of Political Economy, 51(3), 377-401.

Lipsey, R. (2010). „The Phillips curve” u Blaug, M., Lloyd, P. (eds.) 2010. Famous Fig-ures and Diagrams in Economics, Edward Elgar.

Marjanović, G., & Mihajlović, V. (2014). „Analysis of Hysteresis in unemployment rates with structural breaks: the case of selected European countries”. Inzinerine Ekonomika-Engineering Economics, 25(4), 378-386.

Mladenović, Z. (2016). „Econometric testing of unemployment hysteresis in selected CEE countries: lessons for the Serbian economy”. Ekonomika preduzeća, 64(7-8), 403-413.

Nymoen, R., & Sparrman, V. (2015). „Equilibrium unemployment dynamics in a panel of OECD countries”. Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 77(2), 164-190.


OECD (2013), „All in it together? The experience of different labour market groups following the crisis”, in OECD Employment Outlook 2013, OECD Publishing. http://dx.doi.org/10.1787/empl_outlook-2013-5-en

Orlandi, F. (2012). Structural unemployment and its determinants in the EU coun-tries (No. 455). Directorate General Economic and Financial Affairs (DG ECFIN), Euro-pean Commission.

Pošta, V. (2008). „The estimation of the NAIRU for the Czech economy”. Ministry of Finance of The Czech Republic, https://www.mfcr.cz/assets/en/media/The-estimation-of-the-NAIRU-for-the-Czech-economy.pdf

Richardson, P. et al. (2000), „The Concept, Policy Use and Measurement of Structural Unemployment: Estimating a Time Varying NAIRU Across 21 OECD Countries”, OECD Economics Department Working Papers, No. 250, OECD Publishing, Paris. http://dx.doi.org/10.1787/785730283515

Snowdon, B., Vane, H. & Wynarczyk, P. (1994). A Modern Guide to Macroeconomics: An Introduction to Competing Schools of Thought. Brookfield, VT and Aldershot, UK: Edward Elgar.

Stockhammer, E. (2008). „Is the NAIRU theory a Monetarist, New Keynesian, Post Keynesian or a Marxist theory?”. Macroeconomica 59:3.

Szabó, L. T. (2015). „Estimates of the Non-Accelerating Inflation Rate of Unemployment (NAIRU) for Hungary”, MNB Working Papers, No. 2015/5.


SLOBODAN AĆIMOVIĆ1


VELJKO M. MIJUŠKOVIĆ2


IVAN STEVANOVIĆ3


THE ROLE OF LEAD-TIME CONCEPT IN MANAGING THE FASHION SUPPLY CHAINSULOGA LEAD-TIME KONCEPTA U UPRAVLJANJU LANACA SNABDEVANJA U MODNOJ INDUSTRIJI

JEL KLASIFIKACIJA: M20, M21, M30, M31

Abstract:

The supply chain management represents one of the most influential contemporary business philosophies, which occupies the undivided attention of the expert and sci-entific public in the last forty years, since the moment of its creation. During that time period, under the influence of globalization, technology development and ever more intensive competition, the increase of speed flow of goods and information through the supply chain is becoming the imperative of modern business. Therefore, many busi-ness concepts are created with the aim of improving business connections among the participants of the supply chain, out of which the most prominent one is the concept of lead-time. The lead-time concept (time needed for the realization of the order) refers to the total time which passes between the buyer’s order and procurement of first materi-als based on that order by a precise company, up to the moment of performing payment to the company by the buyer, based on the obligation it has. Also, the stated concept has a practical usage in managing the supply chains of different industries. Precisely

1 Faculty of Economics, Belgrade University2 Faculty of Economics, Belgrade University 3 Stivex company d.o.o., Belgrade

THE ROLE OF LEAD-TIME CONCEPT IN MANAGING THE FASHION SUPPLY CHAINS42the influence analysis of the lead-time concept in managing the fashion industry supply chains is the subject of basic preoccupation of this paper.

The very paper is divided into three parts. After the introductory notes, the focus of the first part of the paper is the explanation of the essence and characteristics of the lead-time concept, as well as its importance in managing the supply chain. The second part of the paper is dedicated to the role of lead-time management within the fashion industry, where an analysis is carried out about the relevance of design and the use of the agile supply chain with the aim of securing quick answers to customer demands. Within the last, third part of the paper, the business model of the H&M company is analyzed as a case study, since this company bases its operations on the concept of lead-time. The aim of the paper is to analyze the importance and the usage effects of the lead-time management in contemporary turbulent surroundings and business, from both the aspects of theoretical acknowledgements and the precise business example.

Apstrakt: Koncept lanca snabdevanja predstavlja jednu od aktuelnih poslovnih filozofi-ja, koja zaokuplja pažnju stručne javnosti i prakse u poslednjih četrdesetak godina, od svog nastanka. U tom vremenskom periodu, pod uticajem globalizacije, razvoja teh-nologije i sve intenzivnije konkurencije, povećavanje brzine protoka roba i informacija kroz lanac snabdevanja postaje imperativ savremenog poslovanja. Stoga, kreiraju se mnogi poslovni koncepti u cilju unapređenja poslovnih veza između učesnika u lancu, od kojih je vodeći te vrste lead-time. Lead-time koncept (vreme za realizaciju porudžbi-ne) odnosi se na ukupno vreme koje protekne od porudžbine kupca i nabavke prvih materijala na osnovu nje od strane konkretnog preduzeća, pa do momenta izvršenja plaćanja preduzeću od strane kupca, na osnovu obaveze koju on ima. Takođe, pomenuti koncept ima i praktičnu primenu u upravljanju lancima snabdevanja različitih industri-ja. Upravo je analiza uticaja lead-time koncepta u upravljanju lancem snabdevanja u modnoj industriju predmet osnovne preokupacije u ovom radu.

Sam rad podeljen je u tri dela. Nakon uvodnih razmatranja, fokus prve celine rada je-ste na objašnjenju suštine i karakteristika lead-time koncepta, kao i njegovog značaja u upravljanju lancem snabdevanja. Druga celina rada posvećena je ulozi lead-time upravljanja u modnoj industriji, u kojoj se razmatra relevantnost dizajniranja i primene agilnog lanca snabdevanja s ciljem obezbeđivanja brzog odgovora na zahteve kupaca. U poslednjoj, trećoj celini rada analizira se poslovni model kompanije H&M, koji se upravo zasniva na pomenutom konceptu. Cilj rada je da se iz ugla savremenih teorijskih shvatanja, a potom i kroz konkretan poslovni primer, analizira značaj i prikažu efekti primene lead-time upravljanja u današnjem turbulentnom okruženju i biznisu.

KLJUČNE REČI:UPRAVLJANJE LANCEM SNABDEVANJA, LEAD-TIME UPRAVLJANJE, MODNA INDUSTRIJA, H&M.

KEY WORDS:SUPPLY CHAIN MANAGEMENT, LEAD-TIME MANAGEMENT, FASHION INDUSTRY, H&M.


1. INTRODUCTIONThe appearance of new commercial formats, the presence of more and more comprehen-sive information, communication technologies, as well as the continuous change of the conditions of people’s lives, had major implications on customer behavior.4 Music, film, television and other mass media are constantly influencing the more frequent change of the demand for different types of products, which cannot be accurately anticipated. The contemporary market is increasingly becoming a complex mosaic of the networked relationships among different partners in the supply chain, without the strong boundaries among companies, with the new market structure and new social values. In these con-ditions, strategies are created, based on the research of motives driving the customers to shop, and also based on the knowledge of the key determinants of the shopping process, as well as the reduction of time that passes since the moment of the reception of the request/order by the customer, until the delivery of the goods themselves (TBC- time based competition). This allows the new opportunities for the accomplishment of the comparative advantages, with the aim of delivering successful performance of the market actors within the domestic and international market.

2. THE IMPORTANCE OF LEAD-TIME CONCEPT IN SUPPLY CHAIN MANAGEMENTThe leadership in time has always been considered as one of the most valuable “weapons” of the competition in the business environment. Many companies, however, were very narrow-minded regarding this issue, so the notion of time compensation was frequently connected to the production cycle exclusively.5 Only in 1988 did the Executive Director of Boston Consulting Group, George Stalk, Jr. use for the first time the term time-based competition (TBC) in his article Time: the Next Source of Competitive Advantage, where he emphasizes that the crucial component of the strategic management will actually be the correlation between time, as one important factor of the competitive advantage of the company and the success in the satisfaction of the customer’s needs. Consequently, in 1990 the researcher Thomas used a phrase in his work–total amount of time needed for the completion of the whole work cycle (TCT – total cycle time). In this work, he states that the emphasis is exactly on the first word of the mentioned phrase- total, highlighting the importance of the implementation of the so-called short cycle of the activity com-pletion in all segments of the company. He indicates that thereby, the productivity of the complete business system of the company would be much higher if the management’s focus was exclusively on the acceleration of the production process. 6

It is important to make a distinction between the total time for the completion of the total work cycle (TCT – total cycle time) and the time for the realization of the order (lead-ti-me). Namely, the first phrase represents the time that passes since the initial until the final point of the work process in one production unit, on the basis of the customer’s spe-

4 Schroder and Zaharia (2008), p. 458.5 Stalk and Hout (1990), p. 19.6 Thomas (1990), p. 22.

THE ROLE OF LEAD-TIME CONCEPT IN MANAGING THE FASHION SUPPLY CHAINS44cific request. According to TCT, only the time spent on the realization of specific activities is measured, while the potential halts or delays of activities are not included. The other phrase represents the total time that passes since the reception of the request/purchase order of the customer until the delivery of this product to the customer. The comparison of these two phrases is presented in the following example. 7

PICTURE 1: THE COMPARISON BETWEEN TCT I LEAD-TIME

Source: Lean flow metrics (2017)

In order to implement the business strategy in an adequate manner, with the focus on the reduction of time for the realization of the order (lead-time), with simultaneous satis-faction of the customer needs, it is necessary to make an adequate concept of the supply chain, which would include the integration and high coordination among all members of the chain. Thereby the opportunity for the mutual competition improvement, profitability, risk reduction and improvement of the customer service arises.

The precondition of such a supply chain, however, is a successfully established manage-ment of the supply chain, responsible for making a number of relevant decisions related to the material flow (from the input of raw material until the finished goods output), design flow (from the general concept, via the prototype until the final design of the product), information flow (with the aim of facilitating the coordination and integration in the supply chain) and cash flow (the activities in the supply chain must be financially supported in order to be accomplished).8 This contributes to the improvement of the organization performances, higher level of flexibility and faster information and product flow through the supply chain, on the basis of which the positive implications for the time of the order realization (lead-time) in the business system are achieved.9 There are two perspectives of perceiving the concept of lead-time (the marketing and organization perspectives), which will be elaborated in greater detail continuing.10

7 Lean flow metrics (2017)8 Chopra and Meindl (2007), p. 9.9 Mason-Jones and Towill (1998), p. 101.10 Christopher (2005), p. 152.


2.1. The order to delivery cycleFrom the marketing perspective, the time that passes from the order reception of the customer until its delivery (order cycle time- OCT) is of crucial importance. In today’s turbulent environment it is not relevant only to shorten the stated period of time, but also to provide its long-term consistency. Also, the companies should pay attention to the re-liability of the delivery itself, as a very important determinant of customer satisfaction. A specific cycle consists of various phases which can be seen in the picture below.11

PICTURE 2: THE ORDER CYCLE

Customer places an order

Order entry Order processing

Order assembly

Transport Order received

Source: Christopher (2005), p. 150.

For each of the stated phases it is necessary to have the time for their completion influ-enced by a few factors such as: the emergence of bottle necks, insufficiently efficient pro-cesses in the business system and fluctuations in the number of orders during the time. Therefore, by inappropriate management may have as a consequence the decrease of reliability in terms of the delivery of goods to the customers, which has a direct reflection to the final success of the specific company. Also, there might be some situations when, upon the request of the customer, it is not possible to provide a satisfactory product wit-hin the internal capacities of the company, but is necessary to engage external partners for that. At that time, there is a much higher risk of the appearance of different variations in total time for the realization of the order and the management’s responsibility is even bigger.

2.2. The cash to cash cycleThe period of time, from the moment the decision of the material and components pro-curement based on the customer’s order was made, through the production, final proces-sing, mounting until the physical distribution and final delivery, represents the number of days the company needs to finance with its own or borrowed capital, unless the advance payment was agreed upon. Therefore, from the perspective of the organization, the time for the order realization (lead-time) refers to the total time that passes from the customer order and procurement of the first materials based on the order by the specific company until the moment when the payment to the company by the customer based on his/her obligation is made. The following illustration represents the lead-time from the perspec-tive of the organization with the cycle from the order reception until the moment when payment is made.12

11 Christopher (2005), p. 150.12 Christopher (2005), p. 154.

THE ROLE OF LEAD-TIME CONCEPT IN MANAGING THE FASHION SUPPLY CHAINS46 PICTURE 3: STRATEGIC LEAD-TIME MANAGEMENT

Source: Christopher (2005), p. 154.

3. THE ROLE OF LEAD-TIME MANAGEMENT IN THE FASHION INDUSTRYThe authors M. Christopher, R. Lowson and H. Peck in their work „Creating agile supply chains in the fashion industry“ defined fashion as a broader term than it is usually com-prised by each product or market where a certain element characterized by a short living cycle exists. Consequently, fashion markets may be defined as complex open systems continually characterized with the high level of “chaos”, so it is very difficult to determine accurate forecasts regarding the fashion product demand. To sum up, the characteristics of this market are: (1) short living cycle of the product, (2) very unstable demand for fas-hion products, (3) low predictability of the demand, and (4) high level of impulsive shop-ping. Since fashion markets are the place of frequent changes, the success in the market of the companies is to a great extent predetermined by the organizational flexibility and possibility of the quick response to the customer request. It is one of the key reasons why the concept of lead-time has already been recognized as an important competitive tool in this industry.


3.1. Lead-time concept in the fashion industryWithin the lead-time concept three key times can be isolated as the ones by which the fashion companies should adequately be navigated with the aim of having a successful market performance. These are: time to market, time to serve, and time to react. 13

Time-to-market – the time necessary to recognize a market opportunity, to create a pro-duct and prepare a service based on this opportunity that would be presented in the market. The companies that are fast in this process have a great opportunity to achieve the market success. On the other hand, the companies slow in this process have a double loss. Firstly, they will miss the opportunity to sell a significant amount of products in the market, when their demand is biggest. Secondly, when they present these products in the market, the demand will gradually decrease, which consequently leads to the emergence of the obsolescent stock.14

Time-to-serve– the time that passes from the moment when the company registers the customer order until the moment the customer is delivered the product, which fulfills his/her satisfaction. In the contemporary business environment the presence of the shift towards more frequent implementation of the strategy of the so-called “fast” fashion is noticeable, which leads to the reduction of the time period for the completion of all processes from the reception of the customer request until the delivery of goods, so as to have an adequate response to the market changes for a few weeks instead of months.15 The main characteristics and tendencies of the “fast” fashion concept are16:

The elimination of the phases in the supply chain – since the products are delivered to the retail shops, in frequent and short cycles, as a response to the latest wishes and expec-tations of the consumers, some activities in the process of the product development and quality control cannot be completed at the highest level. An example of such activity can be the test or fit session (the check whether the clothes fit the customer adequately or if it is comfortable during walking or performance of some activity). On the other hand, the activities which do not add any value should be eliminated.

The shorter production processes – the orientation to constant changes of the production assortment requires serious reorganization of the process and business performance. An important role in this process is assumed by flexible production systems as results of the new technologies, contemporary techniques and methods, and labor organization. The robots, as a part of the new technology successfully fight the demands before them, com-plete the tasks in a quality manner and decrease the production price, and their project tasks constantly become more complex in terms of manipulative capabilities, movement speed, accuracy and repeatability, adjustability and energy savings.

The change of the approach to the logistics – it is inevitable as a consequence of the current global trends. Firstly, with the strengthening of the retail role the business collabo-ration is established and it insists on the policy of “dislocating” the stock situated with the

13 Christopher et al. (2004), p. 369.14 Christopher et al. (2004), p. 371.15 Bhardwaj and Fairhurst (2010), p. 167. 16 Barnes and Lea-Greenwood (2006), p. 262.

THE ROLE OF LEAD-TIME CONCEPT IN MANAGING THE FASHION SUPPLY CHAINS48supplier. Secondly, the increasing number of companies are making decisions to move the production to the countries that abound in cheap labor force, primarily the East and South-East. Thirdly, the customers change the shopping habits more frequently as well as preferences among certain products. There is also the expansion and deepening of the sale assortment, which has direct implications onto the increase of logistic requests and problems.

Creating the partnership and forming the network in the supply chain – in the situation when in the fashion industry each year the number of seasons of the current products increases, for the survival within the market it is necessary to have strong partnerships in the supply chain. The business cooperation with a greater number of smaller suppliers is increasingly getting established. These suppliers possess flexibility and responsive orga-nization structure, ready for quick responses in the turbulent environment.

Fashion retails strengthening – since different activities of retail stores are part of the ac-tual sales process of the products and services to the final customers for the immediate consumption, the retail role is in constant increase process. Therefore, there are changes in the business model itself. With the aim of keeping the lowest possible level of stock, they are directed at the search for suppliers who can very quickly provide the delivery of new and quality products in accordance with the demand changes of the customers. This leads to the sale maximization during the season.

All processes are driven by the customer demand – the concept of “fast” fashion compri-ses the strategy, structure, culture and a range of operative procedures directed toward the integration of the companies into a common network, through a quick transfer of information and profitable sharing of activities. Specifically, the application of the strategy leads to the creation of a specific chain of values in which the decision-making process is based on the information concerning the demand.

The pressure on suppliers – the requests by which the suppliers are bound to shorten the time for the performance of work operations within the production and distribution, as well as the introduction of the flexibility and responsiveness principles with the aim of quick response to the change of the demand are already known. In future, however, the suppliers are expected to have continuous improvement of the quality control, the packaging process, labeling, etc.

Time-to-react – the necessary time to adjust the product or service in accordance with the change of demand. The challenge for most of the companies in today’s business environment, especially for those connected with the fashion industry lies in the determi-nation of the actual demand. The actual demand refers to what customers request and buy from day to day, from hour to hour and it is of crucial importance to notice quickly the market changes and then to adjust the production assortment to them. It was the exact problem of the traditional business activities of most of the supply chains primarily lead by the demand forecasts and constant completion of the stock on the basis of these forecasts. By this type of management, certain parts of the supply chain were unable to see the actual situation within the market, so due to inaccurate forecasts, moving from one chain participant to another, upstream, there was an increase of the demand unit volume. Disproportion in the supply volume led to plugging in the chain, influenced the


quality of the business activity performance and finally, raised doubt concerning the func-tioning of the whole system. This is best known as the Forester’s effect or the so-called bullwhip effect, due to similarities between the oscillating increase of demand and the whip movement.

3.2. The agile supply chain in the fashion industryIn the recent years the increase of interest in design and implementation of agile strate-gies in the supply chain has taken place. The idea of agility in the supply chain is based on the so-called “responsiveness” concept, i.e. the ability of the supply chain to provide a quick response to the consumer requests.17 The flexibility is recognized as the key cha-racteristics of the agile supply chains. Apart from that, their features are also18:

The sensitivity to market changes – successful fashion companies tend to follow trends using different techniques. One of these is the terminals at the Point of Sale – POS, which enable collecting of a great amount of data on the daily basis. Furthermore, the use of sophisticated techniques of analysis, such as the factor and cluster analysis, techniques of data mining, and the application of artificial neuron measures, helps the collected data to become valuable.

Virtual integration –the partners within fashion supply chains should possess the fea-tures of strong connection, reflected in continuous exchanges of key information on the demand and sale, from the downstream chain part to the upstream. On the basis of the information, better availability of a product in the retail stores is provided, with lower safety stock and transaction costs.

Partner network basis – during the conceptualizing of the agile supply chains, agreements on collaboration with a bigger supplier base for a longer term are frequently made.

Process integration in the supply chain – in the fashion industry there is a larger number of entities included in various processes from the product design until its end on the shel-ves of retail stores. The coordination of the material and information flow represents a serious challenge. Therefore, the responsive supply chain demands high level of process integration, both in a specific company and externally, throughout the whole supply cha-in. There is a pressure to form connections, tighter business operations and trust, as key determinants of success. Especially in globally-oriented supply chains, featured by the geographic distance of business partners, the cutting edge software assume an important role. They cover different phases of the business process and accomplish the collection of information on customers to influence the procurement and production process faster and more efficiently. The most popular software types used by companies are19: Enterpri-se Resource Planning (ERP), Customer Relationship Management (CRM), Supply Chain Management (SCM), and Knowledge Management (KM).

17 Christopher (2000), p. 39.18 Čiarniene, and Vienažindiene (2014), p. 1015.19 Shiemaker (2001). pp. 180.

THE ROLE OF LEAD-TIME CONCEPT IN MANAGING THE FASHION SUPPLY CHAINS50Therefore, the characteristics of the conceptualizing of an agile and responsive supply chain are close collaboration with agile suppliers, through the process and information system integration. A good relationship with customers is cherished, the information on the actual demand is collected as much as possible and the information collected is distributed throughout the supply chain. Internal business activities are also based upon agility – formation of the multifunctional project teams directed toward a defined goal.

PICTURE 5: CONCEPTUAL MODEL ILLUSTRATING AGILE AND RESPONSIVE FASHION SUPPLY CHAIN MANAGEMENT

Source: Čiarniene and Vienažindiene (2014), p.1016.

4. LEAD-TIME MANAGEMENT IN PRACTISE – THE CASE STUDY OF H&MThe fashion company Hennes & Mauritz (H&M), holds one of the leading positions within the global fashion market, owing to its unique concept, business model and the ability to simultaneously place its well-designed products at affordable prices. In order to maintain that position and always have a prepared response to the challenges of the biggest com-petition (Zara, GAP, UNIQLO), it is forced to constantly review and evaluate its strategic direction and sustainability of its competitive advantages.


The design process is centralized at the headquarters of the company, in Stockholm. The whole process involves teams of 200 designers and about 100 assistants who transform their ideas into sketches. The centralization of the design process and the direct commu-nication between the designers and business offices located in the production facilities enables quick reactions to new market trends and circumstances. The designers perform their job based on: numerous research executed among the customers, organized focus groups and the information collected from the employees in retails and POS (Point of Sale) system. Out of the total number of designed products on annual level, between 3000 and 4000 products are selected for production.

H&M does not possess its factories. Instead, the company chose the business model according to which the production activities are externalized to the countries with cheap labor force. Therefore, 70% of the production is in Asia (Bangladesh, Pakistan, China and Turkey) and the rest in Europe and Africa. The production process itself possesses the following features: low wages, low input costs and high production volume.20

The procurement process is coordinated from Stockholm with the constant communicati-on with the business offices next to the production divisions. Cost-effective procurement is achieved by performing all the logistic activities internally, except the transportation activities, which are externalized. The products are delivered directly to big and techno-logically equipped distribution centers from the production divisions. The biggest and the best equipped distribution center is in Hamburg, Germany. It occupies 114 200 m2. The second one is in Poznan (Poland) and it covers 83 300 m2. The third one is in the village of Ghlin (Belgium), close to the French border and its surface is 51 000 m2. It is interesting that the distribution centers in Hamburg and Poznan are not the property of H&M but sold based on the leaseback principle. If needed, these distri-bution centers implement certain adjustment of products before the final delivery to retails. The retail stores maintain a very low level of stock, so the addition of the stock from the distribution centers is needed on a weekly basis. 21

H&M always puts an effort to position its retail stores in the best possible locations, un-related to whether it is downtown or a shopping mall. The company mostly does not buy the retail premises, so its international expansion is primarily based on renting the premi-ses or concluding the contracts on franchising. Therefore, the funds are not captured and the liquidity and flexibility in decision-making is encouraged.

The Picture 6 presents the supply chain of the H&M company, via the distribution center in Hamburg, which is the biggest and the most fashionable distribution center of the company in Europe.22

20 Annual report – H&M (2017)21 Regnér and Yildiz (2011), p. 579.22 Saini (2007), p. 16.

THE ROLE OF LEAD-TIME CONCEPT IN MANAGING THE FASHION SUPPLY CHAINS52 PICTURE 6: THE H&M’S SUPPLY CHAIN

Source: Saini (2007), p.16

In the previous years, the lead-time in H&M had variations between three weeks and six months depending on the type of products. Therefore, it took from three weeks to six months to design, produce, transport and deliver a product to the retail stores.

5. CONCLUSIONThe analysis carried out in this paper was aimed to display the theoretical and practical importance of the adequate application of the lead-time concept in business activities of all the participants in the supply chain. The first part of the paper focused on the explanation of the essence and the characteristics of the lead-time concept, as well as its importance in the supply chain management. Two perspectives of the concept perception were presented, which the management of each company should be familiar with in or-der to have successful market performance. The second part of the paper was related to the analysis of the lead-time management in the fashion industry, which was chosen as relevant for presenting all the positive effects of the good concept management. Consequ-ently, the relevance of the design and application of agile supply chain, which, driven by the demand, provides a quick response to the customer demands, were considered. The final, third part of the paper provided the analysis of the business model of the H&M com-pany, based on the stated concept, with the intention to show the practical contribution of the reduction of the lead-time for the accomplishment of the competitive advantage in today’s dynamic environment.


LITERATUREAnnual report, available at: https://about.hm.com/content/dam/ hmgroup/groupsite/documents/masterlanguage/Annual%20Report/Annual%20Report%202015.pdf, [Acce-ssed on: 25/04/17]

Barnes, L. and Lea-Greenwood, G. (2006), „Fast fashioning the supply chain: shaping the research agenda“, Journal of Fashion Marketing and Management, Vol.10, No.3, pp. 259-271.

Bhardwaj, V. and Fairhurst, A. (2010), „Fast fashion: response to changes in the fashion industry“, The International Review of Retail, Distribution and Consumer Research, Vol.20, No.1, pp. 165–173.

Bullwhip strike, available at: http://www.imd.org/research /challenges/ TC042-15-bullwhip-still-strike-seifert-isaksson.cfm, [Accessed on: 25/04/17]

Chopra, S. and Meindl, P. (2007), Supply Chain Management: Strategy, Planning and Operation, Pearson Education, Inc., Upper Saddle River, New Jersey.

Christopher, M. (2000). “The Agile Supply Chain: Competing in Volatile Markets”, Indu-strial Marketing Management, Vol. 29, No.1, pp. 37–44.

Christopher, M. (2005), Logistics and Supply Chain Management, Pearson Education Limited, UK.

Christopher, M., Lowson, R., Peck, H. (2004), „Creating agile supply chains in the fashi-on industry“, International Journal of Retail & Distribution Management, Vol.32, No.8, pp. 367–376.

Čiarnienė, R. and Vienažindienė, M. (2014), „Agility and Responsiveness Managing Fas-hion Supply Chain“, Procedia – Social and Behavioral Sciences Vol. 150, pp. 1012 – 1019.

Lean flow metrics, available at: https://leankit.com/learn/kanban/lean-flow-metrics/,[Accessed on:16/04/17]

Mason-Jones, R. and Towill, R, D. (1998), „Time compression in the supply chain: infor-mation management is the vital ingredient“, Logistics Information Management, Vol.11, No.2, pp. 93-104.

Regnér, P. and Yildiz, E. H. (2011), H&M in fast fashion: continued success? Pearson Education, Inc., Upper Saddle River, New Jersey.

Saini, M. (2007), Analysis of clothing supply chain: Integration and marriage of lean and agile. Pearson Education, Inc., Upper Saddle River, New Jersey.

THE ROLE OF LEAD-TIME CONCEPT IN MANAGING THE FASHION SUPPLY CHAINS54Schroder, H. And Zaharia, S. (2008), „Linking multi-channel customer behavior with shopping motives: An empirical investigation of a German retailer“, Journal of Retailing and Consumer Services, Vol.15, No.6, pp. 452–468.

Shiemaker, E. M. (2001), „A Framework for Examinig IT-Enabled Market Relationships“, Journal of Personal Selling and Sales Management, Vol.21, No.2, pp. 177 – 185.

Stalk, G., and Hout, T. (1990), Competing against Time. Free Press, New York, NY.

Thomas, P.R. (1990), Competitiveness through Total Cycle Time, McGraw-Hill, Maide-nhead.


SNJEŽANA ZARIĆ1

[email protected]

TEORIJA OPTIMALNE VALUTNE ZONE – TRADICIONALNI I SAVREMENI PRISTUP

THEORY OF OPTIMUM CURRENCY AREA – TRADITIONAL AND MODERN APPROACH

JEL KLASIFIKACIJA: E32, F33, F36

APSTRAKT:

Tradicionalni pristup teoriji optimalne valutne zone podrazumeva da zemlje koje se odlu-če na formiranje monetarne unije moraju da ispunjavaju kriterijume, kao što su mobilnost faktora proizvodnje, otvorenost ekonomije, diverzifikacija u proizvodnji i izvozu, fiskalna integracija, te homogenost političkih preferencija. Sa druge strane, savremeni pristup ovoj teoriji zasnovan je na uočenim endogenim efektima u procesu evropske monetarne integracije. Njegova suština je da je povećana trgovinska razmena, koja je rezultat mo-netarne unifikacije, dovela do veće sinhronizovanosti poslovnih ciklusa, čime se smanjila potrebu za primenom anticiklične monetarne politike i politike deviznog kursa od strane zemalja članica. U ovom radu su predstavljeni i tradicionalni i savremeni (endogeni) pogled na teoriju optimalne valutne zone, sa svim prednostima i nedostacima koji su identifikovani u brojnim sprovedenim istraživanjima. Na taj način je omogućen uvid u validnost oba ova pristupa, kao i uspostavljanje određene veze između njih. Naime, kao

1 Univerzitet u Istočnom Sarajevu, Ekonomski fakultet Brčko

TEORIJA OPTIMALNE VALUTNE ZONE – TRADICIONALNI I SAVREMENI PRISTUP56što se pokazalo na primeru Evropske monetarne unije, utvrđeni endogeni efekti mogu da pomognu u stvaranju funkcionalne valutne zone, ali će neispunjenost ključnih kriterijuma optimalnosti i dalje predstavljati izvor asimetričnih šokova za zemlje članice. Dakle, ako zemlje ne ispune ove kriterijume ex ante, visoki ex post troškovi će ih prisiliti na to.

ABSTRACT:

The traditional approach to the theory of optimum currency area implies that countries which have decided to found a monetary union must meet the criteria such as production factor mobility, economic openness, production and export diversification, fiscal integra-tion, and homogeneity of political preferences. On the other side, a modern approach to the theory is based on the endogenous effects noticed in the process of European mon-etary integration. Its essence points towards an increased level of trade, as a result of monetary unification, it promoted business cycles synchronization and reduced a need to apply the countercyclical monetary policy and exchange rate policy by member countries. This paper presents both the traditional and modern (endogenous) view of the theory of the optimum currency area, with all the advantages and weaknesses identified in the various conducted research. In that way, it has enabled an insight into the validity of both approaches, as well as the creation of certain interconnections. To be precise, as the example of the European monetary union confirms, the established endogenous effects may help creating a functional currency area, although the unmet optimality criteria will still represent a source of asymmetrical shocks for the member states. Therefore, if the states fail to meet these criteria ex-ante, the high ex-post costs will force them to do so.

KEY WORDS:CURRENCY AREA, OPTIMUM CURRENCY AREA CRITERIA, ENDOGENEITY HYPOTHESIS,BUSINESS CYCLE SYNCHRONIZATION

KLJUČNE REČI:VALUTNA ZONA, KRITERIJUMI OPTIMALNE VALUTNE ZONE, HIPOTEZA O ENDOGENOSTI,SINHRONIZOVANOST POSLOVNIH CIKLUSA


1. UVODTeorija optimalne valutne zone je nastala 60-ih godina zahvaljujući pre svega radovima Mandala, Mekinona i Kenana, koji su postavili osnove za njen dalji razvoj. Teorija je u principu formulisana kroz definisanje kriterijuma optimalnosti kao uslova koje zemlje treba da ispune da bi formirale oblast jedinstvene valute. Upravo takav način formulisa-nja teorije, gdje su kriterijumi nezavisno postavljani i ponekad suprostavljeni, je razlog zbog koga je ona od samog početka bila predmet rasprava i kontraverzi. Brojne kritike su čak dovele do toga da je ova teorija okarakterisana kao nedovoljno vredna, zbog čega su njeni postulati u potpunosti zanemareni u procesu planiranja ekonomske i monetarne integracije u Evropi.

Sa druge strane, upravo problemi, pre svega strukturne prirode, koji su nastali u procesu evropskog monetarnog ujedinjenja su ponovo skrenuli pažnju na teoriju optimalne valut-ne zone. Pre svega, strukturni problemi osvetlili su značaj sinhronizovanosti poslovnih ciklusa kao „meta kriterijuma“ teorije optimalne valutne zone, ali i omogućili da se us-postavi određena hijerarhija između kriterijuma ili sistematizacija njihovog značaja. Šta više, ekonomisti su počeli da istražuju da li je moguće ispuniti kriterijume optimalnosti ex post ukoliko oni nisu bili ispunjeni ex ante, što je dovelo i do formiranja endogenog pristupa ovoj teoriji. U tom smislu, naša namera je upravo da se sagledaju tradicionalni i savremeni pristup teoriji optimalne valutne zone. Pri tome, cilj rada nije da se prikloni-mo jednom ili drugom pristupu, nego da izdvojimo ključne stavke ove teorije sa aspekta njihove utemeljenosti u široj ekonomskoj literaturi, ali i praktične primene u makrome-nadžmentu u svetlu izmenjenih ekonomskih i političkih prilika u Evropi.

S obzirom na prethodno rad se sastoji iz tri dela. U prvom delu prikazaćemo radove Mandala „A Theory of Optimum Currency Areas“, Mekinona „Optimum Currency Areas“ i Kenana „The theory of optimum currency areas: An eclectic view“, u okviru kojih je te-orija optimalne valutne zone originalno formulisana. Drugi deo razmatra radove koji su se ovom teorijom bavili tokom 70-ih i 80-ih godina, odnosno period tokom kojeg je, često sa prevelikom dozom kritičnosti, preispitivana validnost teorije. Takođe, treba naglasiti da je tokom 80-ih godina ova teorija bila skoro u potpunosti zaboravljena. Konačno, treći deo se bavi endogenim pristupom teoriji optimalne valutne zone, koji počinje da se razvija od sredine 90-ih godina prošlog veka. Može se reći da je u ovoj fazi razvoja došlo do revizije same teorije, čime se konačno uvidela njena vrednost, usled čega je ona postala central-na tema ekonomista koji se bave pitanjima monetarne integracije u Evropi, potisnuvši u drugi plan čak i teoriju nemogućeg trojstva.

2. FORMULISANJE TEORIJE OPTIMALNE VALUTNE ZONERobert Mandel se smatra začetnikom teorije optimalne valutne zone, budući da je prvi upotrebio ovu frazu u svom istoimenom radu „A Theory of Optimum Currency Areas“ iz 1961. godine, definišući pri tome valutnu zonu kao „oblast u okviru koje su devizni kur-sevi neopozivo fiksirani“.2 Mandel je ujedno predložio da valutna zona bude geografska

2 Mundell (1961), str. 657

TEORIJA OPTIMALNE VALUTNE ZONE – TRADICIONALNI I SAVREMENI PRISTUP58oblast, tačnije regija, u okviru koje se mogu jednostavno postići ciljevi unutrašnje (puna zaposlenost i stabilne cene) i spoljašnje ravnoteže (ravnoteža platnog bilansa), a čije se granice ne moraju podudarati sa nacionalnim granicama. Da bi to pokazao on navodi tri primera.

U prvom primeru Mandel polazi od toga da u svetu postoje dve zemlje – Zemlja A i Ze-mlja B, te da je došlo do promene tražnje za dobrima Zemlje B u korist dobara Zemlje A. Nadalje, Mandel pretpostavlja da su cene i zarade fiksne u kratkom roku, a da je cilj monetarne politike sprečavanje inflacije.3 Ukoliko Zemlja A i Zemlja B imaju svoje nacio-nalne valute, pomenuta promena u tražnji izazvaće nezaposlenost u Zemlji B i inflatorne pritiske u Zemlji A. U meri u kojoj Zemlja A dozvoli rast cena, promene u odnosima razmene olakšaće teret prilagođavanja u Zemlji B. Međutim, ukoliko Zemlja A zaoštri monetarno-kreditnu politiku kako bi sprečila rast cena, sav teret prilagođavanja pašće na Zemlju B, te nužno podrazumevati pad proizvodnje i zaposlenosti u toj zemlji. Druga vari-janta u ovom slučaju, prema Mandalu, je da su A i B regioni unutar zatvorene ekonomije povezani zajedničkom valutom i da je cilj vlade ostvarivanje pune zaposlenosti. Ponovo će šok tražnje izazvati nezaposlenost u Regionu B, a inflatorne pritiske i suficit platnog bilansa u Regionu A. Da bi rešile problem nezaposlenosti u Regionu B monetarne vlasti mogu povećati ponudu novca, ali će to dodatno pogoršati inflatorne pritiske u Regionu A. U tom smislu Mandel zaključuje da će, u slučaju valutne zone koje se sastoji od različitih zemalja koje imaju svoje nacionalne valute, tempo rasta zaposlenosti u deficitarnim ze-mljama zavisiti od spremnosti zemalja sa suficitom da podigne stopu inflacije, dok će u valutnoj zone koje se sastoji od više regiona sa jedinstvenom valutom nivo inflacije zavisiti od spremnosti centralne vlasti da toleriše nezaposlenost u deficitarnim regionima. Dakle, ni jedna vrsta valutne zone ne može sprečiti inflaciju i nezaposlenost među članicama, ali to nije posledica vrste, nego oblasti pokrivanja, jer optimalna valutna zona nije svet.

U drugom primeru Mandal polazi od toga da postoji više od jedne valutne zone u svetu, što implicira fleksibilne devizne kurseve. Nadalje, on pretpostavlja da u svetu postoje dve zemlje – SAD i Kanada, te dva regiona – Istok i Zapad, čije se granice ne poklapaju sa nacionalnim granicama. Pri tome, Istok proizvodi automobile, a Zapad proizvode od drveta. Kako bi testirao argument u korist fleksibilnih deviznih kurseva, Mandel polazi od toga da američki dolar fluktuira u odnosu na kanadski dolar i da je, na primer, došlo do rasta produktivnosti u automobilskoj industriji što je prouzrokovalo višak ponude au-tomobila i višak tražnje za proizvodima od drveta. Neposredni uticaj promene tražnje je opet nezaposlenost na Istoku i inflatorni pritisci na Zapadu. Da bi ublažile nezaposlenost na Istoku centralne banke u obe zemlje moraju da povećaju ponudu novca, odnosno da smanje ponudu novca kako bi sprečile inflaciju na Zapadu. U međuvremenu, devizni kurs između SAD i Kanade će se promeniti kako bi se obezbedila ravnoteža u njihovim plat-nim bilansima. Otuda se nezaposlenost može ublažiti, ali samo na račun rasta inflacije ili se može sprečiti inflacija, ali samo na račun nezaposlenosti ili se, u trećoj varijanti, teret prilagođavanja može podeliti između Istoka i Zapada uz određenu nezaposlenost na Istoku i određeni rast inflacije na Zapadu. Dakle, nije moguće izbeći i nezaposlenost i inflaciju. U tom smislu, Mandal zaključuje da fleksibilni devizni kurs ne može korigovati stanje platnog bilansa između dva regiona (što je ključni problem), iako to može učiniti između dve zemlje.

3 U tom periodu još uvek verovalo u Filipsovu krivu, odnosno postojanje stabilnog, negativnog trade off-a između inflaci-je i nezaposlenosti.


Prethodni primer ne narušava argument u korist fleksibilnih deviznih kurseva, ali svakako narušava relevantnost argumenta u korist fleksibilnih deviznih kurseva nacionalnih va-luta. To nas dovodi do trećeg primera, gdje Mandel „reorganizuje“ svet tako da istočni i zapadni dolar zamenjuju američki i kanadski. Ukoliko je devizni kurs između istočnog i zapadnog dolara fleksibilan, onda višak tražnje za proizvodima od drveta neće izazvati ni inflaciju ni nezaposlenost, jer će zapadni dolar apresirati u odnosu na istočni, čime će se postići platnobilansna ravnoteža. Dakle, argument u korist fleksibilnih deviznih kurseva je snažan u slučaju regionalnih, a ne nacionalnih valuta. Optimalna valutna zona je region.

U skladu sa prethodnim, postavlja se pitanje koje uslove treba da ispuni region da bi se smatrao optimalnom valutnom zonom. Mandal kroz svoj rad ističe tri kriterijuma za procenu optimalnosti. Prvi i ključni kriterijum koji navodi Mandal je unutrašnja mobilnost faktora proizvodnje, prvenstveno rada, pri čemu faktori nisu mobilni preko nacionalnih granica. Njegova suština je da visoka mobilnost faktora proizvodnje može da smanji potrebu za izmenama realnih cena faktora i nominalnog deviznog kursa kao odgovora na asimetrične šokove. Drugi kriterijum tiče se pretpostavke o fiksnim cenama i zara-dama. Da su cene i zarade fleksibilne, onda bi bila manja verovatnoća da će tranzicija nakon prilagođavanja asimetričnom šoku tražnje biti povezana sa nezaposlenošću u jed-nom regionu i inflacijom u drugom. Još je Fridman (1953) utvrdio da kada bi cene bile fleksibilne kao devizni kursevi, postojala bi samo mala razlika između prilagođavanja koje je izvršeno promenama u deviznom kursu i odgovarajućim promenama u cenama. Međutim, on zaključuje da su cene u modernom svetu nefleksibilne, a posebno su rigid-ne naniže.4 Konačno, treći kriterijum jeste sinhronizovanost poslovnih ciklusa, odnosno odsustvo asimetričnih šokova unutar regiona. Uprkos daljem razvoju teorije kroz razvoj kriterijuma optimalnosti, Mandalovi kriterijumi i dalje izazivaju žučne debate, pre svega jer se neusklađenost privrednih struktura često navodi kao argumenti protiv Evropske monetarne unije.

Još jedna tema kojom se Mandel bavi u svom radu tiče se gornje granice za broj valuta i valutnih zona. Pri tome, on navodi tri argumenta u korist velikih valutnih zona. Prvo, funkcija novca kao mere vrednosti i obračunske jedinice se manje adekvatno ispunjavaju ako se cene uvoznih dobara izražavaju u stranoj valuti, a zatim se konvertuju u domaću. Slično, novac u ulozi prometnog sredstva je manje upotrebljiv ukoliko postoji veliki broj valuta (troškovi konverzije su uvek postoje, ali njihov iznos raste u uslovima fleksibilnih deviznih kurseva i nekonvertabilnosti). Drugo, veliki broj malih valutnih zona može re-zultirati previše uskim stranim deviznim tržištem za neku valutu, što bi olakšalo špeku-lantima da utiču na tržišnu cenu date valute i onemogući vođenje monetarne politike. Treće, Mandel navodi da što je valutna zona manja, to udio uvezenih dobara i usluga u ukupnoj potrošnji zajednice (valutne zone) raste, usled čega slabi pretpostavka o „novča-noj iluziji“, odnosno pretpostavka da zajednica nije spremna da prihvati varijacije u svom realnom dohotku kroz prilagođavanje stopa nominalnih zarada i cena, ali je spremna prihvatiti varijacije u realnom dohotku kroz prilagođavanje deviznog kursa. Dakle, Mandel smatra da nije nerealno pretpostaviti postojanje određenog nivoa, ali je nerealno pretpo-staviti postojanje ekstremnog nivoa „novčane iluzije“ u malim valutnim zonama.5

4 Friedman (1953), str. 165 5 Pogledati Mundell (1961), str. 657-665

TEORIJA OPTIMALNE VALUTNE ZONE – TRADICIONALNI I SAVREMENI PRISTUP60Dalji doprinos razvoju teorije optimalne valutne zone dao je Ronald Mekinon u radu „Op-timum Currency Areas“ (1963)6. Prema Mekinonu mogućnost ostvarivanja unutrašnje i spoljašnje ravnoteže i s stim u vezi utvrđivanje optimalne veličine oblasti jedinstvene valute zavisi od otvorenosti ekonomije, koju on definiše kao odnos dobara kojima se trguje i dobara kojima se ne trguje. Pri tome, pod dobrima kojima se trguje on podrazu-meva dobra koja su predmet uvoza ili izvoza. Mekinon u osnovi tvrdi da što je ekonomija otvorenija postoji više argumenata za fiksni devizni kurs, dok je za zatvorene ekonomije pogodniji eksterni fleksibilni devizni kurs. To obrazlaže kroz dva primera. U prvom slu-čaju polazi od toga da su dobra podeljena na dobra kojima se trguje i dobra kojima se ne trguje na međunarodnom tržištu, te da dobra kojim se trguje imaju značajno učešće u ukupnoj domaćoj potrošnji, a da su cene dobara kojim se ne trguje u domaćoj valuti konstantne. Nadalje, Mekinon pretpostavlja da je došlo do negativnog trgovinskog šoka (praćenog depresijacijom valute) koji je rezultirao rastom domaćih cena dobara kojim se trguje u odnosu na dobra kojim se ne trguje, te shodno njihovom velikom učešću i do značajnog rasta indeksa opštih cena unutar date zemlje. Usled toga dalje dolazi do smanjenja potrošnje dobara kojim se trguje. Direktno smanjenje apsorpcije usled porasta cena dobara kojim se trguje može da bude praćeno i namernom monetarnom i fiskalnom kontrakcijom, ukoliko je nezaposlenost niska. U tom smislu Mekinon ističe da fluktuacije eksternog deviznog kursa, kao odgovor na promene u tražnji za uvozom ili izvozom, nisu kompatabilne sa ciljem stabilnosti unutrašnjih cena u veoma otvorenoj ekonomiji. Dodat-no, takva politika nije uspešna u poboljšanju trgovinskog bilansa. Stoga Mekinon dalje navodi da je jedini način za poboljšanje bilansa spoljnje trgovine u slučaju, na primer, potpuno otvorene ekonomije, gde su sva dobra koja se proizvode i troše ujedno i dobra kojim se trguje, sa cenama određenim na međunarodnom tržištu, smanjivanje domaće potrošnje uz zadržavanje istog nivoa proizvodnje. To stoga, jer će promene deviznog kursa biti u potpunosti neutralisane posledicama trgovinskog šoka na unutrašnje cene i neće doći do unapređenja trgovinskog bilansa.

U drugom primeru Mekinon pretpostavlja da je u datom području proizvodnja dobara kojim se ne trguje značajno veća od proizvodnje dobara kojim se trguje. Ovdje će isti trgo-vinski šok (praćen depresijacijom valute) dovesti ponovo do rasta domaćih cena dobara kojima se trguje u odnosu na dobra kojima se ne trguje, ali će efekat na indeks opštih cena biti znatno manji nego u prvom primeru. U tom smislu, s obzirom da se radi o relativno zatvorenoj ekonomiji, optimalan valutni aranžman je da se omogući promena domaćih cena dobara kojima se trguje preko fluktuacija deviznog kursa, a da se fiksiraju domaće cene dobara kojima se ne trguje. Željeni efekat rasta relativnih cena dobara koji-ma se trguje jeste da se stimuliše proizvodnja dobara kojima se trguje u odnosu na dobra kojima se ne trguje i na taj način poboljša bilans spoljnje trgovine. Dakle, da sumiramo, prema Mekinonu kako se krećemo od zatvorenijih ka otvorenijim ekonomijama fleksibilni devizni kurs postaje manje efikasan u obezbeđivanju spoljašnje ravnoteže i više štetan za stabilnost unutrašnjih cena.

U narednom delu Mekinon nadograđuje kriterijum otvorenosti. Naime, ukoliko je data ekonomija mala i ima visok racio dobara kojima se trguje u odnosu na dobra kojima se ne trguje, monetarne implikacije primene fleksibilnog deviznog kursa neće biti zadovoljavaju-će. Alternativno bilo bi korisno da male ekonomije, koje u velikoj meri međusobno trguju, formiraju valutnu zonu, jer bi takva zona bila trgovinski zatvorenija od bilo kojeg njenog

6 Pogledati McKinnon (1963), str. 717-725


sastavnog dela i shodno tome obezbedila veću zaštitu od efekata promene deviznog kursa na indeks domaćih cena. Osim toga članstvo u toj zoni bi unapredilo i kretanje kapitala i posledično olakšalo ekonomsku specijalizaciju i rast, jer je prema Mekinonu nemobilnost faktora između industrija bolna činjenica ekonomskog života, koju je potrebno što efika-snije prevazići. Dakle, mala (velika) geografska područja su verovatno relativno otvorena (zatvorena), tako i da veličina može biti determinanta optimalnog režima deviznog kursa.

Piteru Kenenu (1969)7 dugujemo dva kriterijuma teorije optimalne valutne zone. On je prvi ukazao da ekonomski suverenitet ima više dimenzija, a da su najvažnije monetarna i fiskalna politika, te da je stoga valutna zona optimalna samo ako se u njoj poklapaju oblasti delovanja monetarne i fiskalne politike. Ovo pre svega, jer fiskalna integracija između regiona valutne zone pomaže u postizanju unutrašnje ravnoteže. Naime, ukoli-ko dođe do asimetričnih šokova, pomoću fiskalnih transfera omogućiće se ublažavanje regionalnih razlika, kako u pogledu stope nezaposlenosti, tako i pogledu visine dohotka. Odsustvo fiskalne integracije se često pominje kao ključna prepreka uspešnom funkcioni-sanju Evropske monetarne unije.

U istom radu Kenen ističe i da savršena mobilnost rada nije najbolji kriterijum za odre-đivanje granica optimalne valutne zone, prije svega jer je ona retko prisutna. Umesto tog, relevantniji kriterijum prema ovom autoru je diverzifikacija proizvodnje. To potvrđuje sledećim argumentima:

1. Široko diverzifikovane nacionalne ekonomije neće morati da prolaze kroz promene odnosa razmene onoliko često kao monokulturne nacionalne ekonomije;

2. Ukoliko se diverzifikovana nacionalna ekonomija suoči sa padom tražnje za glav-nim izvoznim dobrom, nezaposlenost neće rasti brzo kao u manje diverzifikovanim ekonomijama;

3. Veza između izvoza i investicija je slabija u diverzifikovanim nacionalnim eko-nomijama, pa „uvezene“ varijacije domaće zaposlenosti, neće biti u velikoj meri pogoršane korespondirajućim varijacijama u kapitalnim investicijama.8

Prvi argument Kenen objašnjava time da zemlja koja ima široko diverzifikovanu proizvod-nju, imaće i diverzifikovan izvoz, čime se ublažavaju posledice šokova koji su specifični za bilo koji pojedinačni industrijski sektor. Naime, ukoliko su ti šokovi međusobno nezavisni, negativan šok u jednom industrijskom sektoru i pozitivan u drugom rezultiraće poništava-njem efekata na ukupni izvoz, što čini izvoz diverzifikovanih zemalja stabilnijim. Dakle, sa stanovišta spoljašnje ravnoteže, ekonomska diverzifikacija, a samim tim i diverzifikacija u izvozu, smanjuje potrebu za čestim promenama odnosa razmene, a stoga i za prome-nama deviznog kursa. Međutim, da bi se obezbedila i unutrašnja stabilnost, potrebno je da postoji i dovoljna faktorska mobilnost kako bi se apsorbovao neaktivan rad i kapital nastao usled asimetričnih šokova. Kada je u pitanju drugi argument, Kenen navodi da diverzifikacija proizvodnje uvek služi kao zaštita zaposlenosti od šokova prouzrokovanih promenom odnosa razmene ili tražnje za izvozom. Naime, u uslovima primene fiksnog deviznog kursa, diverzifikovane ekonomije, bile velike ili male, pretrpeće manji pad zapo-

7 Kenen (1969), str. 41-608 Isto, str. 48

TEORIJA OPTIMALNE VALUTNE ZONE – TRADICIONALNI I SAVREMENI PRISTUP62slenosti, i to utoliko manji što je više radne snage angažovano u industrijama koje konku-rišu uvozu. Ovaj argument ne važi samo u slučaju šokova koji su rezultat bržeg rasta za-rada u odnosu na cene uvoza. U pogledu trećeg argumenta Kenan polazi od toga da rast tražnje za nekim izvoznim dobrom može da poveća investicije u toj izvoznoj industriji, kao i što pad tražnje za nekim drugim dobrom može da smanji investicije u drugoj izvoznoj industriji. Da li će se to desiti i u kojoj meri zavisi od kapitalne intenzivnosti domaćih industrijskih sektora, ali i očekivanja investitora u pogledu vremenskog trajanja asimetrič-nog šoka. Ipak, prema Kenanovom mišljenju diverzifikacija u izvozu, obezbeđujući zaštitu nacionalne ekonomije od eksternih šokova, pomaže u stabilizovanju kapitalnih investicija i smanjuje teret prilagođavanja putem domaće ekonomske politike. Na kraju, Kenan za-ključuje da njegovi argumenti ne važe u slučaju kada je promena izvozne tražnje rezultat cikličnih fluktuacija, jer će tada biti pogođen ukupan izvoz, pa diverzifikacija neće moći sprečiti prelivanje krize iz inostranstva.

3. PREISPITIVANJE FUNDAMENTALNE TEORIJE OPTIMALNE VALUTNE ZONEPomenuta trijada autora kreirala je teoriju optimalne valutne zone kroz formulisanje kri-terijuma optimalnosti kao uslova koje zemlje treba da ispune da bi formirale monetarnu uniju. Tokom 70-ih i 80-ih kao značajni novi kriterijum mogli bi se izdvojiti još homoge-nost političkih preferencija i finansijska integracija. Na primjer, Minc (1970) je tvrdio da je „najvažniji, i možda jedini, preduslov za monetarnu integraciju postojanje političke volje“.9 Naime, smatra se da određeni oblik koordinacije, centralizacije ili harmonizacije ekonomskih politika u zemljama članicama jedinstvene valutne zone može ublažiti plat-nobilansne probleme između njih i time smanjiti troškove nastale zbog rigidnosti devi-znog kursa. U tom smislu, Haberler (1970) navodi da sličnost političkih stavova, a ne karakteristike ekonomije, obezbeđuju uslove za prosperitetnu valutnu zonu.10 Međutim, kriterijum homogenosti političkih preferencija uključuje različite elemente. Tako, Tover i Vilet (1970) ističu da je od primarnog značaja za uspešnu valutnu zonu, sa nesavrše-nim mehanizmom unutrašnjeg prilagođavanja, postojanje razumnog stepena slaganja stavova zemalja članica u pogledu inflacije i nezaposlenosti, te njihove mogućnosti da trguju između ova dva cilja. Prema ovim autorima, zemlja sa niskom tolerancijom prema nezaposlenosti je loš partner za zemlju sa niskom tolerancijom prema inflaciji i visokom stopom rasta produktivnosti.11 Pod ovaj kriterijum bi se mogao podvesti i uslov sličnosti stopa inflacije, koji je posebno istakao Fleming (1971) u svom radu „On Exchange Rate Unification“. Prema ovom autoru, ukoliko su stope inflacije na približno istom nivou i stabilne tokom vremena, i odnosi razmene će ostati prilično stabilni. To će sa svoje strane, podstaći uravnoteženu trgovinsku razmenu i smanjiti potrebe za prilagođavanjem nominalnog deviznog kursa. Pri tome, okolnosti koje pomažu u ostvarivanju sličnih stopa inflacije su: sličnost nacionalnih ciljeva u pogledu zaposlenosti, sličnost u stopama rasta produktivnosti i sličnost u delovanju radničkih sindikata. Ipak, nije neophodno da sličnost postoji po svim pomenutim aspektima, jer na primer razlike u rastu produktivnosti izme-

9 Mintz (1970), str. 3310 Pogledati Haberler (1970), str. 115-12311 Tower and Willett (1970), str. 411


đu zemalja mogu biti kompenzovane političkom spremnošću da se toleriše viša stopa nezaposlenosti ili obazrivim sindikalnim delovanjem.12

Ingram (1969) je smatrao da su Mandel, Mekinon i Kenen u svojim modelima zanema-rili novac, te da je za određivanje optimalne veličine valutne zone neophodno analizirati finansijske, a ne realne karakteristike ekonomije.13 U tom smislu, prema Ingramu, visok nivo integracije finansijskih tržišta zemalja članica, i to ne samo kratkoročnih nego i dugoročnih hartija od vrednosti, je kriterijum optimalnosti valutne zone. Naime, u uslo-vima primene jedinstvene valute, platnobilansna neravnoteža između zemalja može se finansirati putem finansijskih tržišta, bez potrebe za intervencijama od strane monetarnih vlasti. To stoga jer će zajednička valuta u kombinaciji sa potpunom slobodom kretanja kapitala dovesti do toga da će se hartije od vrednosti sličnog kvaliteta i ročnosti prodavati po istim cenama i donositi isti prinos u svim zemljama članicama. Tada će veoma male promene u strukturi kamatnih stopa u nekoj od zemalja podstaći ravnotežna kretanja kapitala preko nacionalnih granica. Ukratko, Ingram smatra da će u takvim uslovima ela-stičnost tražnje za međunarodno prihvatljivim hartijama od vrednosti biti veoma velika, čak blizu beskonačnoj elastičnosti. Takođe, ovaj autor tvrdi da ovakav način finansiranja deficita platnog bilansa nije ograničen samo na kratak rok. Ukoliko se pozajmljena sred-stva koriste za finansiranje produktivnih investicija, javnih ili privatnih, onda ona mogu dovesti do povećanja proizvodnog kapaciteta i bogatstva zemlje zajmoprimca. Otuda neka zemlja može biti neto zajmoprimac u veoma dugom periodu, a da se njen odnos duga prema BDP-u u isto vreme smanjuje.14 Zanimljivo je da je i Mandel (1973) jednom od svojih kasnijih radova pod nazivom „Uncommon Arguments for Common Currencies“ istakao sličan argument. Naime, on je tvrdio da zemlje koje dele zajedničku valutu mogu ublažiti efekte šokova objedinjavanjem rezervi i diverzifikacijom portfolija. Ovo stoga, jer u uslovima primene jedinstvene valute zemlja koja se suočava sa asimetričnim šokom može da podeli svoj gubitak sa zemljom trgovinskim partnerom, budući da svaka od njih poseduje potraživanja od one druge. Nasuprot tome, Mandel je tvrdio da fleksibilni devizni kurs onemogućava međunarodnu diverzifikaciju portfolija i da zemlja tada sama snosi troškove asimetričnih šokova.15 Međutim, ovaj kriterijum se često osporava, budući da se smatra načinom finansiranja, a ne prilagođavanja, neravnoteže u platnom bilansu.

Ipak, period od nekih 20 godina nakon formulisanja teorije optimalne valutne zone je više ostao poznat kao faza „preispitivanja“ njene validnosti, u kojoj je ova teorija bila uglav-nom predmet kritika. Lanji (1969) je među prvim osporavao značaj mobilnosti rada kao mehanizma međuregionalnog prilagođavanja u kratkom i srednjem roku. Pri tome ovaj autor smatra da je problem sa mobilnošću rada proizilazi iz interindustrijskih, a ne inter-regionalnih barijera. Kao glavne razloge niske mobilnosti radne snage između industrija bilo kog regiona ovaj autor navodi: rigidnost zarada, barijere koje postavljaju sindikati ili profesionalne organizacije, zatim to što nezaposleni kvalifikovani radnici mogu čekati godinama u nadi da će pronaći posao u struci, dok nekvalifikovani nezaposleni radnici opet možda nisu upoznati sa mogućnostima obuke. Stoga je mobilnost finansijskog kapi-tala glavna komponenta funkcionalnog mehanizma prilagođavanja u kratkom roku, dok u dugom roku, ako platnobilansne poteškoće nisu privremene, mobilnost rada ipak može

12 Fleming (1971), str. 476-47713 Pogledati Ingram (1969), str. 95-10014 Ingram (1973), str. 10-2415 Mundell (1973), str. 115

TEORIJA OPTIMALNE VALUTNE ZONE – TRADICIONALNI I SAVREMENI PRISTUP64da olakša prilagođavanje.16 Takođe, Grubel (1970) smatra da je Mundelova definicija regiona kao oblasti u okviru kojih postoji unutrašnja mobilnost faktora proizvodnje, a između kojih faktori nisu mobilni previše široka, što onemogućava čak i konceptualnu primenu modela na realne ekonomske probleme u svetu.17 Kritiku na značaj mobilnosti rada kao mehanizma prilagođavanja izneo je i Korden (1972), budući da prema njemu pretpostavka visoke mobilnosti rada nije realistična. Šta više, on navodi da je često mobil-nost rada i između regiona jedne zemlje veoma niska. Međutim, čak i da je ova pretpostavka tačna, Korden smatra da treba imati u vidu da nije jedini cilj izbegavanje nezaposlenosti, nego takođe i da se izbegne prekomerno kretanje radne snage preko nacionalnih granica. Neuspeh da se izvrši prilagođavanje realnih zarada i time eventualno prisile nezaposleni da napuste zemlju, izaziva socijalne i ekonomske troškove selidbe za njih. Da su realne zarade snižene uz pomoć devalvacije (depresijacije), takođe bi došlo do migracije radne snage, ali svakako manjeg obima i pod manjim pritiskom. Troškovi prilagođavanja u tom slučaju bi bili raspodeljeni na celokupnu radnu snagu u zemlji, umesto da ih snosi samo višak radne snage (nezaposleni). Dakle, poenta Kordenovog izlaganja je da je mobilnost radne snage neadekvatna zamena za fleksibilnost deviznog kursa, iako smanjuje troškove monetarne unije.18 Korden je kritikovao i Mekinonov kriterijum otvorenosti, ističući da nedostaci tog kriterijuma proizilaze iz dve pretpostavke na kojima se zasniva - stabilnost cena u inostranstvu i da su šokovi ponude i tražnje mikroekonomske prirode i domaćeg porekla. U tom smislu on zaključuje da ukoliko su poremećaji mikro ili strukturne pri-rode i poreklom iz domaće ekonomije, onda Mekinonov kriterijum vredi. Tada će fiksni devizni kurs stabilizovati cene dobara kojima se trguje, ali uz trošak inflacije u zemlji sa suficitom i pada proizvodnje u zemlji sa deficitom. U tom smislu, što je ekonomija otvo-renija važnije su stabilne cene za dobra kojim se trguje, i tada postoji više argumenata u prilog fiksnom deviznom kursu. Sa druge strane, ukoliko su poremećaji makroekonomske prirode i poreklom iz inostranstva (opšti nivo cena u inostranstvu varira, dok je u doma-ćoj ekonomiji relativno stabilniji), odgovarajuće varijacije deviznog kursa mogu izolovati domaću ekonomiju od nestabilnosti u inostranstvu i povećati likvidnost domaćeg novca. Ako varijacije deviznog kursa neutrališu inostrane promene cena, onda će se otkloniti i rizik u spoljnoj trgovini. Dakle, ovdje sada vredi obrnuto, jer što je domaća ekonomija otvorenija to je ova izolacija značajnija.19 Girš (1973) je sličnog shvatanja u pogledu Mandelovog kriterijuma. Pre svega on je istakao da je faktorska mobilnost funkcija vre-mena i u dugom roku veoma visoka, pa je stoga u dugom roku optimalna valutna zona celi svet, što je suprotno Mandelovom zaključku da optimalna valutna zona nije svet. Ta-kođe, on smatra da migracije mogu biti odgovor na platnobilansne probleme, ali da treba razmotriti i druge alternative, prije svega devalvaciju, odnosno depresijaciju domaće valu-te. Kada se realne zarade snize, otvaraju se mogućnosti za zapošljavanje u okviru domaće privrede. Osim toga niži troškovi radne snage učiniće domaće investicione mogućnosti privlačnijim za inostrani kapital, posebno u izvoznim industrijama i industrijama koje konkurišu uvozu. Još jedna realna posledica depresijacije domaće valute, jeste da doma-ća preduzeća, hartije od vrednosti, kao i nekretnine postaju povoljnije za inostrane kupce. Dakle, prema ovom autoru migracija radne snage je najlošije rešenje za probleme platnog bilansa, budući da je ona verovatno ireverzibilna i dovodi do gubitka kapitala uloženog u infrastrukturu, kao i do depopulacije. Girš se nije složio ni sa Mekinonovim kriterijumom

16 Lanyi (1969), str. 18-2117 Grubel (1970), str. 32118 Corden (1972), str. 15-1619 Isto, str. 17-19


da je za otvorene ekonomije pogodniji fiksni devizni kurs. On za to navodi dva razloga: prvo, otvorene ekonomije su više izložene cikličnim fluktuacijama i drugim poremećaji-ma, pa im je potreban fleksibilni devizni kurs kao amortizer; drugo, zatvorene ekonomije u uslovima primene fiksnog deviznog kursa mogu efikasnije da se bore sa inflacijom uz pomoć monetarne politike, dok su otvorene ekonomije više zavisne od kretanja cena u inostranstvu, osim ako fleksibilnim deviznim kursom onemoguće transmisiju. Kada je u pitanju Kenenov kriterijum diverzifikacije, ovaj autor navodi da je on u osnovi ispravan.20

Išijama (1975) u radu „The Theory of Optimum Currency Areas: A Survey“ kritikuje kriterijume i samu teoriju optimalne valutne zone. U pogledu faktorske mobilnosti, ovaj autor se slaže sa navedenim kritikama. Osim toga, Išijama ukazuje i na kontradiktor-nost kriterijuma, budući da se primenom kriterijuma diverzifikacije dolazi do zaključka koji je suprotan zaključku do koga se dolazi primenom kriterijuma otvorenosti. Naime, prema Mekinonu što je neka zemlja ima diverzifikovaniju proizvodnu strukturu, to je ona veća i ima manji inostrani sektor. Dakle, prema Mekinonu ta zemlja treba da primenjuje fleksibilni, a prema Kenenu fiksni devizni kurs. Različiti zaključci proizilaze iz različitih pretpostavki o izvoru neravnoteže bilansa plaćanja. Naime, Mekinon se bavio unutra-šnjim šokovima, dok je Kenen bio zainteresovan za eksterne šokove koji utiču na izvoz proizvoda. Išijama je kritikovao i Ingramov kriterijum finansijske integracije ističući da tokovi kapitala mogu dovesti i do neravnoteže. Zatim da u svetu (tadašnjem) ne postoji veliki stok međunarodno prihvatljivih finansijskih sredstava, te da rezidenti zemalja sa suficitom u osnovi nisu spremni da vrše obimne pozajmice zemljama sa deficitom. Ko-načno, u zaključku ovaj autor navodi da prema njegovom mišljenju tradicionalni pristup koristan, ali ne i sveobuhvatan i kao alternativu on predlaže sučeljavanje koristi i troškova od monetarne unifikacije. Međutim, prema njegovom mišljenju teorija optimalne valutne zone i u tom slučaju nije primenjiva na globalne monetarne probleme, nego samo na male regione. Dakle, Išijama na osnovu dotadašnjih istraživanja zaključuje da je „teorija optimalne valutne zone primarno školska diskusija koja malo doprinosi praktičnim pro-blemima vođenja politike deviznog kursa i monetarne reforme“.21 Tover i Vilet (1976) su se u svojoj knjizi, takođe, razmatrali teoriju optimalne valutne zone ističući da joj nedostaje opšti okvir. Naime, oni navode da u literaturi ne postoji konsenzus u pogledu relativnog kvantitativnog značaja velikog broja kriterijuma, te ukazali na potrebu sprovo-đenja empirijskih istraživanja. Ovo otuda jer je na osnovu postojećih razmatranja moguće zaključiti da SAD ne treba da bude podeljena na manje valutne zone i da su „banana dr-žave“ suviše male za primenu fluktuirajućeg deviznog kursa, ali se ne može utvrditi koji je najbolji režim deviznog kursa za države srednje veličine kao što su Nemačka i Kanada.22 Nadalje, Robson (1987) ističe da je tradicionalni pristup teoriji optimalne valutne zone omogućava uvid u brojne izazove pri stvaranju monetarne unije, ali da joj se može uputiti i nekoliko primedbi. Pre svega neke od relevantnih karakteristika optimalne valutne zone je teško nedvosmisleno meriti. Drugo, očigledno je da ni jedna zemlja ne ispunjava sve zahtevane kriterijume ove teorije za idealnog člana monetarne unije. Treće, teorija opti-malne valutne zone kao tradicionalni pristup monetarnoj integraciji ne posvećuje pažnju problemima vremenske konzistentnosti i kredibiliteta.23

20 Giersch (1973), str. 191-19421 Pogledati Isiyama (1975), str. 344-38322 Tower and Willett (1976), str. 81-8223 Robson (1987), str. 192

TEORIJA OPTIMALNE VALUTNE ZONE – TRADICIONALNI I SAVREMENI PRISTUP66Tavlas (1994) u svom radu „The theory of Monetary Integration“ ističe da postoje tri glavna problema povezana sa pristupom kriterijuma. Prvo, kriterijumi koji se koriste za procenu optimalnosti ne bi trebali upućivati na različite pravce, kao što je to slučaj. Na primer, zemlja može biti otvorena za trgovinu (što upućuje na zajedničku valutu), ali u istovremeno može da postoji nizak nivo mobilnosti faktora između nje i susednih zemalja (zbog čega je poželjan fleksibilni devizni kurs). Tavlas je ovo nazvao problemom „neuskla-đenosti“. Drugo, različiti kriterijumi mogu voditi do nekonzistentnih rezultata. Kako bi to pokazao ovaj autor navodi već pomenuti primer. Naime, kriterijum otvorenosti sugeriše da male i otvorene privrede treba da permanentno vežu svoj devizni kurs, ali kako su takve privrede obično i manje diverzifikovane, onda su sledeći taj kriterijum one bolji kandidati za fleksibilni devizni kurs. Treće, kriterijumi su međusobno zavisni što otežava njihovu procenu.24 Stoga Tavlas, kao alternativu pristupu kriterijuma, predlaže pristup zasnovan na odmeravanju koristi i troškova od učešća u valutnoj zoni. Značajne koristi od formira-nja valutne zone proističu iz povećanja korisnosti novca, kao što je to Mandel tvrdio, jer jedinstvena valuta koja cirkuliše na širem području efikasnije obavlja funkcije obračunske jedinice, mere vrednosti, platežnog sredstva, prometnog sredstva i zalihe vrednosti. Tako-đe, primena zajedničke valute eliminiše rizik od promene deviznog kursa unutar valutne zone što dovodi do ušteda u transakcionim troškovima (pre svega troškovima konverzije valuta) i troškovima hedžinga. Korespondirajuće otklanjanje nestabilnosti deviznih kur-seva će dalje podstaći trgovinu i investicije širom valutne zone, te poboljšati alokaciju resursa. Koristi od monetarne integracije ogledaju se i u proširenju inostranog deviznog tržišta, smanjenju volatilnosti cena i mogućnosti špekulanata da utiču na cene, zatim eliminiše se potreba za rezervama kod transakcija unutar zone i uopšteno se smanjuje potreba za držanjem velikih međunarodnih rezervi zbog eliminisanja špekulativnog kreta-nja kapitala u valutnoj zoni. Značajnu korist predstavlja i snižavanje troškova finansijskog menadžmenta, jer dolazi do unapređenja efikasnosti procesa finansiranja (kako internog, tako i eksternog) u smislu povoljnijih aranžmana u pogledu rizika i rokova, što je opet rezultat integracije finansijskih tržišta. Kada su u pitanju troškovi monetarne integracije, rana literatura izdvaja dva glavna troška od pristupanja zemlje valutnoj zoni. Prvo, pošto je politika deviznog kursa preneta na nadnacionalnu centralnu banku, zemlje članice ne mogu koristiti ovaj instrument, koji može biti posebno koristan u slučaju šokova koji utiču na odnose razmene. Otuda opasnost da se u zemljama sa suficitom mogu pojačati infla-torni pritisci, dok u zemlja sa hroničnim deficitom može doći do produbljivanja depresije i nezaposlenosti. Drugi trošak se odnosi na gubitak nezavisnosti monetarne politike, koji je posebno istican 70-ih godina, kada su mnogi ekonomisti verovali u stabilnu kratkoroč-nu Filipsovu krivu. Zbog toga su oni smatrali da prihvatanje zajedničke valute znači da zemlje neće moći koristiti monetarnu politiku za postizanje željene kombinacije inflacije i nezaposlenosti. Konačno, postoji zabrinutost i oko fiskalne politike, budući da nije u potpunosti jasno kakve će implikacije po tom pitanju imati članstvo u monetarnoj uniji.25 Međutim, ovaj pristup u literaturi nije uspeo potisnuti pristup kriterijuma iz različitih ra-zloga. Svakako jer je koristi i troškove od monetarne integracije teško statički vrednovati, budući da su neki jednokratni, a neki trajne prirode. Osim toga, raznovrsnost troškova i koristi, kao i činjenica da oni u zavisnosti od karakteristika ekonomije mogu imati različit značaj, uslovila je da ih je teže materijalizovati i od samih kriterijuma.

24 Tavlas (1994), str. 213-21425 Pogledati Tavlas (1993), str. 668-669 i Isiyama (1975), str. 361-369


Konačno, iako po vremenskom razdoblju ne pripada fazi preispitivanja ovdje ćemo po-menuti i knjigu Viploša i Boldvina (2009) „The Economics of European Integration“ u kojoj su ovi autori pokazali da pristup kriterijuma u određivanju granica optimalne valutne zone, uprkos brojnim kritikama, ima svoju logiku. U najjednostavnijem obliku, ona bi se mogla svesti na sledeće. Prvo pitanje je koliko je verovatno da će se asimetrični šokovi dovoljno često javljati i da će biti dovoljno jaki? Odgovor na ovo pitanje daju Mekinonov kriterijum prema kome devizni kurs ima ograničeno dejstvo kada su zemlje izrazito otvo-rene i Kenenov kriterijum prema kome se zemlje sa široko diverzifikovanom proizvodnjom i izvozom neće često suočavati sa asimetričnim šokovima. Ako ovi kriterijumi nisu ispu-njeni mogu se pojaviti asimetrični šokovi, pa se postavlja sledeće pitanje, da li se valutna zona može sa njima izboriti? Sledeći Mandela, u odsustvu fleksibilnosti cena i zarada, mobilnost rada pomaže u ublažavanju asimetričnih šokova. Ukoliko između zemalja čla-nica valutne zone ne postoji mobilnosti rada, asimetrični šokovi će prouzrokovati visoke troškove. Otuda proizilazi i naredno pitanje - da li se ti šokovi mogu kompenzovati na određeni način? To nas dovodi do političkih kriterijuma teorije optimalne valutne zone, budući da se kompenzacija može vršiti pomoću fiskalnih transfera, odnosno mehanizma podele rizika prema kome zemlja prima transfer kada je negativno pogođena, ali mora da pruži podršku drugim zemljama članicama valutne zone kada se one suoče sa asimetrič-nim šokovima. Ovde je, prema mišljenju Viploša i Boldvina, od izuzetnog značaja i posto-janje homogenosti političkih preferencija i osećaja solidarnosti širom valutne zone usled čega bi se troškovi kompenzovanja asimetričnih šokova prihvatili kao nužni.26 Pristup kriterijuma u određivanju optimalne valutne zone podržao je i nobelovac Pol Krugman, ističući da je fundamentalna teorija relevantna i da su pojedini kriterijumi važniji nego što su originalno izgledali. Uz to ovaj autor smatra da je upravo ignorisanje osnovnih principa ova teorije uzrok krize Evropske monetarne unije.27

4. ENDOGENA TEORIJA OPTIMALNE VALUTNE ZONEProblemi tokom i nakon procesa evropske monetarne integracije ponovo su vratili teori-ju optimalne valutne zone u centar interesovanja ekonomista. Može se reći da se tada razvija savremeni, uglavnom empirijski, pristup ovoj teoriji a sve u okviru rasprave o endogenim efektima monetarne integracije. Zapravo radi se o ispitivanju mogućnosti da se kriterijumi teorije optimalne valutne zone ispunjavaju ex-post umesto ex-ante. U osnovi ove hipoteze endogenosti jeste da stvaranje monetarne unije podstiče trgovinsku i finansijsku integraciju što će povratno, zajedno sa jedinstvenom monetarnom politikom, povećati sinhronizovanost poslovnih ciklusa zemalja članica i Evropsku monetarnu uni-ju približiti optimalnoj valutnoj zoni. Dakle, u odnosu na tradicionalnu, statičku teoriju optimalne valutne zone koja se fokusira na pitanje da li zemlje ispunjavaju uslove za formiranje monetarne unije, fokus nove teorije je na tome šta se događa u monetarnoj uniji, odnosno da li se i kojom brzinom zemlje koje su formirale monetarnu uniju kreću ka optimalnoj valutnoj zoni.

Rasprava o specijalizaciji/konvergenciji počinje još 1993. godine sa Krugmanovim radom „Lessons of Massachusetts for EMU“ u kome je on pošao od iskustva SAD kao starije

26 Baldwin and Wyplosz (2009), str. 345-34727 Pogledati Krugman (2013), str. 439-448

TEORIJA OPTIMALNE VALUTNE ZONE – TRADICIONALNI I SAVREMENI PRISTUP68monetarne unije i pokazao da će uklanjanje regulatornih barijera za stvaranje zajedničkog tržišta roba i usluga, koje je izvršeno 1992. godine, te formiranje Evropske monetarne unije koje se tih godina već odvijalo u skladu sa Delorovim planom, dovesti do veće specijalizacije regiona (zemalja) u Evropskoj uniji. On to dokazuje kroz dva primera. U prvom primeru integracija tržišta rezultira time da će bilo koje umanjenje transakcionih troškova, bilo u formi nižih transportnih troškova koje je Krugman stavio u prvi plan, ali i u formi razlika u porezima i regulativi, dovesti do toga da će geografska koncentracija postati atraktivnija za bilo koju individualnu firmu. U sledećem primeru, Krugman polazi od dva kontinenta, pri čemu na prvom kontinentu nacionalne vlade postavljaju barijere slobodnoj trgovini, što onemogućava geografsku koncentraciju industrija, dok na drugom kontinentu postoji jedinstvena vlada, koja tradicionalno zabranjuje postojanje prepreka u međuregionalnoj trgovini. Može se očekivati da će regionalne ekonomije na prvom kontinentu biti više diverzifikovane i imati sličniju strukturu nego na drugom. Krugman dalje navodi da se Evropa i SAD upravo uklapaju u prethodni opis. Usled toga regioni u SAD ostvaruju dobitke zbog veće efikasnosti po osnovu specijalizacije, ali pošto su ma-nje diverzifikovani, češće su predmet asimetričnih tehnoloških šokova ili šokova tražnje. Dakle, veća integracija dovešće do veće regionalne koncentracije industrijskih aktivnosti, usled čega će zemlje članice Evropske unije postati osetljivije na asimetrične šokove, na koje one više neće moći da odgovore anticikličnom monetarnom politikom ili politikom deviznog kursa. Osim toga, u uslovima visoke faktorske mobilnosti, ti šokovi će imati per-manentne efekte na proizvodnju, što će voditi ka slabljenju kapaciteta fiskalne politike. Na kraju Krugman ističe da će Evropska unija imati ozbiljnih problema ukoliko se počne suočavati sa američkim tipom regionalnih kriza, bez američkog fiskalnog federalizma.28

Nasuprot ove hipoteze o specijalizaciji stoji endogena teorija optimalne valutne zone, čiji su začetnici Frankel i Rouz (1996, 1997). Oni su prvo na osnovu panela podataka o bila-teralnoj trgovini i poslovnim ciklusima za 20 industrijskih zemalja u vremenskom periodu od 30 godina pokazali da su trgovinska integracija i sinhronizovanost poslovnih ciklusa povezani i endogeni procesi. S tim u vezi, ovi autori zaključuju da će nastavak trgovinske liberalizacije u Evropi dovesti do veće povezanosti poslovnih ciklusa evropskih zemalja. Šta više, Frankel i Rouz tvrde da za zemlju, koja se na osnovu istorijskih podataka smatra lošim kandidatom za članstvo u monetarnoj uniji, sam ulazak u uniju može predstavljati značajan podsticaj za ekspanziju trgovine (a time i koristi od monetarne integracije), što posledično može dovesti do veće korelisanosti poslovnih ciklusa. U tom smislu oni zaključuju da je verovatnije da će zemlja ispuniti kriterijume za pristupanje valutnoj zoni (konkretno Evropskoj monetarnoj uniji) ex post nego ex ante.29

U svojim daljim radovima Frankel (1999) i Frankel i Rouz (2002) izdvajaju dva kriteriju-ma teorije optimalne valutne zone kao presudna za ostvarivanje neto koristi od formiranja monetarne unije: otvorenost ekonomije, tj. obim trgovine između partnerskih zemalja, i korelaciju između njihovih dohodaka. Dakle, za otvorene ekonomije ili ekonomije sa sličnim dohocima je korisno da primenjuju zajedničku valutu. To je predstavljeno na Grafikonu 1, gdje su opadajućom linijom optimalne valutne zone prikazane različite kom-binacije otvorenosti i korelacije dohodaka. U području iznad te linije za zemlje partnere dominiraju prednosti od uvođenja zajedničke valute, dok u području ispod linije domi-niraju nedostaci zajedničke valute. Naglasimo da, u jednostavnom modelu, korelacija

28 Pogledati Krugman (1993), str. 241-26129 Pogledati Frankel and Rose (1996). i Frankel and Rose (1997), str. 753-760


njihovih dohodaka zavisi od marginalne sklonosti ka uvozu jedne zemlje iz druge. U tom kontekstu, ako grupa zemalja koja se inicijalno nalazi u tački 1 odluči da formira uniju kao što je Evropska unija, povećana trgovinska razmena i otuda veća korelacija dohodaka unutar unije postepeno će ih pomeriti udesno, ka tački 2. Dakle, prednosti zajedničke valute rastu, a troškovi opadaju, dok su zemlje bliže ispunjavanju kriterijuma optimalnosti nego ranije. Ukoliko se iste zemlje dalje odluče za formiranje valutne zone, kao što je Evropska monetarna unija, trgovinska razmena i povezanost dohodaka između njih će rasti još više dovodeći te zemlje iznad linije optimalne valutne zone, odnosno do tačke 3.30 Ovakav stav Frankel i Rouz su empirijski potvrdili pomoću dvoetapnog pristupa i po-datka o ekonomskim i geografskim varijablama za preko 200 zemalja. U prvoj etapi oni su utvrdili da formiranje monetarne unije utrostručuje trgovinu između zemalja članica. Pri tome, nema dokaza o preusmeravanju trgovine od zemalja koje nisu članice. Dalje, re-zultati druge etape istraživanja su pokazali da svaki procenat porasta obima trgovine (kao procenat BDP-a) dovodi do povećanja per capita dohotka za bar jednu trećinu procenta u periodu od 20 godina, a verovatno i više u dugom roku. Šta više, dobijeni rezultati sugeri-šu da bi zemlje poput Poljske, koja polovinu svoje spoljne trgovine obavlja sa evrozonom, mogle povećati dohodak per capita za petinu pridruživanjem Evropskoj monetarnoj uniji. Konačno, ovi autori zaključuju da monetarna unija može da da značajan stimulans za poboljšanje trgovinske razmene, a time i ekonomskih performansi, ali da je bitno sa kim se ulazi u uniju. U tom smislu, oni nisu protiv kriterijuma optimalnosti koji su detaljno razrađivani u literaturi, ali smatraju da zajedničku valutu treba da dele zemlje koji su prirodni trgovinski partneri, po osnovu veličine, blizine i drugih veza.31

GRAFIKON 1. ENDOGENI EFEKTI MONETARNE INTEGRACIJE

Izvor: Frankel (1999), str. 40

30 Pogledati Frankel (1999), str. 28-31 31 Pogledati Frankel and Rose (2002), str. 437-466

TEORIJA OPTIMALNE VALUTNE ZONE – TRADICIONALNI I SAVREMENI PRISTUP70Frankel (1999) je istakao da postoji paradoks u argumentu da viši nivo integracije dovodi do veće proizvodne specijalizacije zemalja i stoga ih čini lošijim kandidatima za članstvo u valutnoj zoni. On polazi od toga da ako određeni region ima dovoljno diverzifikovanu proizvodnu strukturu da prođe Krugmanov kriterijum za fiksiranje deviznog kursa u odno-su na susedni region onda će veća i više diverzifikovana politička jedinica koja će nakon toga nastati taj kriterijum proći još uspešnije. Usled toga će i drugi okolni regioni hteti da se uključe u sistem neopozivo fiksnih deviznih kurseva. Proces će se nastaviti sve dok celi svet ne bude koristio istu valutu. Sa druge strane, ako određeni region nije dovoljno di-verzifikovan da bi ispunio Krugmanov kriterijum, onda ga, sledeći logiku tog kriterijuma, treba podeliti na manje političke jedinice (na primer pokrajine) čije će valute fluktuirati međusobno. Međutim, te političke jedinice će imati još manje diverzifikovanu proizvodnu strukturu, pa će ih biti potrebno dalje deliti na još manje jedinice (na primer države). Proces diobe će se nastaviti sve dok se svet ne svede na nivo potpuno specijalizovanih jedinica. U tom kontekstu Frankel zaključuje, da iako se zemlje ne moraju voditi kriteri-jumom diverzifikacije prilikom izbora režima deviznog kursa, zabrinjavajuća je činjenica da ako one budu sledile taj „ispravni“ kriterijum rezultat će biti ili jedinstvena svetska valuta ili svet sa pet miliona valuta. Otuda on smatra da je optimalno da se svet sastoji od valutnih zona srednje veličine.32

Ova rasprava podstakla je brojna empirijska istraživanjima, koja su uglavnom davala različite rezultate. Jedan od prvih koji je kritikovao rad Frankela i Rouza bio je Kenen (2000). Naime, on je koristeći jednostavni kejnzijanski okvir pokazao da se korelacija između promene proizvodnje u dve zemlje ne mora nužno povećati zbog smanjenja asi-metričnih šokova koji utiču na njih, a što je opet rezultat trgovinske integracije. Ta kore-lacija svakako zavisi i od tipa šoka, u konkretnom slučaju od egzogenih šokova. Stoga, Kenan smatra da rezultati Frankela i Rouza prije mogu odražavati efekte monetarne unije na transmisiju šokova, nego na njihovo poklapanje. U istom radu on se ponovo osvrće na teoriju optimalne valutne zone i ističe da ignorisanje načina na koji monetarna unija putem fiskalnih stabilizatora može da smanji efekte kumuliranja javnog duga (na primer transferom sredstava iz prosperitetnih u manje prosperitetne regione), dovodi do toga da ova teorija podcenjuje značaj kombinovanja monetarne unije i fiskalnog federalizma.33 Sa druge strane, Fidrmuc (2001) je potvrdio hipotezu o endogenosti kriterijuma optimalnosti na primeru zemalja OECD-a u vremenskom periodu od 1990. do 1999. godine, ali je prema ovom autoru intraindustrijska, a ne bilateralna, trgovina izazvala konvergenciju poslovnih ciklusa, što ipak znači da argumentacija sledi Krugmana. Takođe, ovaj autor je ispitivao hipotezu Frankela i Rouza na primeru zemalja Centralne i Istočne Evrope i Evropske unije. Kao rezultat je dobio da visok nivo trgovine između Evropske unije i zemalja Centralne i Istočne Evrope predstavlja dobru osnovu za konvergenciju poslovnih ciklusa i stoga ispunjavanje kriterijuma teorije optimalne valutne zone u srednjem i du-gom roku. Dakle, rerezultati nisu potvrdili hipotezu da zemlje Centralne i Istočne Evrope trenutno čine optimalnu valutnu zonu sa Evropskom unijom, već da izgleda da će ispuniti kriterijume optimalnosti u istom stepenu kao i trenutne članice Evropske unije.34

Nadalje, Flandro i Morel (2001) su na primeru Evrope sa kraja devetnaestog veka poku-šali utvrditi uticaj monetarnih aranžmana na trgovinsku integraciju i korelaciju poslovnih

32 Frankel (1999), str. 32-33 33 Pogledati Kenen (2000)34 Pogledati Fidrmuc (2001)


ciklusa. Uz pomoć gravitacionog modela sa jednačinama onu su utvrdili da monetarna integracija povećava trgovinu. Nakon toga su uz pomoć istog, ali proširenog modela došli do rezultata da stvaranje monetarne unije pospešuje korelaciju poslovnih ciklusa zbog značajnog efekta „tražnje“, koji prema njima nadilazi negativne efekte faktora „ponude“, kao što je to specijalizacija. U tom smislu, ovi autori izvode dva glavna zaključka. Prvo, da li će veća integracija, zbog veće specijalizacije, imati negativne posledice na poslov-ne cikluse zavisi od toga da li će kretanja koja su izazvana monetarnom koordinacijom kompenzovati efekte specijalizacije. Stoga je kreiranje integrisanog finansijskog sistema verovatno glavni korak koji grupa zemalja treba da napravi kako bi postala optimalna valutna zona. Drugo, uzimanje SAD ili Kanade kao „benčmarka“ za Evropsku monetarnu uniju je neadekvatno. Ovo stoga jer postoji značajna razlika između regiona unutar jedne države i nacionalnih država koje formiraju monetarnu uniju. Naime, eksterna ograničenja (kao efekat granice) u potpunosti nestaju između regiona jedne „države“, ali bi u određe-noj meri mogla ostati u nacionalnim državama koje „samo“ formiraju monetarnu uniju. U drugom slučaju, upravo „umerena“ monetarna integracija između tih država može sprečiti da se specijalizacija ostvari u punom obimu.35

Babetski (2004) je dobio donekle divergentne rezultate. Naime, on je prvo koristio me-tod vektorske autoregresije kako bi identifikovao šokove ponude i tražnje u zemljama Centralne i Istočne Evrope kao kandidatima za članstvo, Njemačkoj i Evropskoj uniji (15 zemalja), a zatim računao korelaciju šokova između pomenutih zemalja. Rezultati su po-kazali da je došlo do konvergencije šokova potražnje zemalja Centralne i Istočne Evrope sa Njemačkom i Evropskom unijom, na nivou koji je bio uporediv sa tada već članicama Evropske unije kao što su Irska, Portugal i Španija, dok su šokovi ponude većinom asi-metrični. Nakon toga, ovaj autor je konfrontirao procene o konvergenciji šokova ponude i tražnje sa pokazateljima trgovine i deviznih kurseva i utvrdio sledeće: prvo, intenziviranje trgovinske razmene dovodi do veće simetričnosti šokova tražnje, dok su rezultati za šo-kove ponude dvosmisleni; drugo, smanjenje volatilnosti deviznih kurseva ima pozitivan uticaj na konvergenciju šokova tražnje, dok je taj uticaj na šokove ponude nesignifikan-tan. U tom smislu Babetski zaključuje da se rezultati za šokove tražnje mogu tumačiti kao potvrda hipoteze endogenosti, ali da ukupni rezultati podržavaju Kenenovu tvrdnju da uticaj trgovinske integracije na smanjenje asimetričnih šokova zavisi od tipa šoka.36

Boldvin (2006) ističe da su značajni endogeni efekti koje je utvrdio Rouz rezultat pogre-šne statističke analize i da ih treba ignorisati. Naime, ovaj autor je utvrdio da je Evropska monetarna unija podstakla izvoz iz zemalja članica Evropske unije (koje nisu članice evrozone) u zemlje evrozone podjednako kao iz zemalja članica evrozone u druge zemlje članice evrozone. Najbolje procene su da povećanje izvoza iznosi 9% za zemlje članice evrozone i 7% za zemlje koje to nisu. U tom smislu, dobit od priključenja monetarnoj uniji je ograničena na razliku između ove dvije procene. Pri tome efekat povećanja trgo-vine varira između zemalja, dok je Španija izgleda najveći dobitnik, ovi efekti u Grčkoj su nula ili čak negativni. Sa druge strane, u zemljama koje se odluče za pridruživanje očekuje se povećanja uvoza za 9% iz zemalja članica evrozone i za 7% iz zemalja članica Evropske unije (koje nisu članice evrozone). Rezultat pomenutog je da će u novim zemlja-ma članicama uvoz porasti više od izvoza, što je prema ovom autoru posledica odsustva preusmeravanja trgovine. Boldvin to dokazuje na sledeći način. Naime, rast trgovine nije

35 Pogledati Flandreau and Maurel (2001)36 Pogledati Babetskii (2004)

TEORIJA OPTIMALNE VALUTNE ZONE – TRADICIONALNI I SAVREMENI PRISTUP72rezultat smanjenja transakcionih troškova usled uvođenja zajedničke valute, jer bi u tom slučaju došlo do preusmeravanja trgovine i konvergencije kroz smanjenje jaza između cena dobara kojima se trguje u evrozoni, a ti efekti nisu zabeleženi. Umesto toga, ovaj au-tor je pokazao da je do povećanja trgovine došlo zbog uvođenja novih proizvoda, što obja-šnjava odsustvo konvergencije cena (budući da novi proizvodi podrazumevaju veći obim trgovine, čak i sa konstantnim cenama). U tom smislu, on tvrdi da je mehanizam koji je podstakao trgovinu novim proizvodima verovatno smanjenje fiksnih troškova uvođenja novog proizvoda na tržište evrozone. Taj mehanizam, koji je ekvivalentan unilateralnoj liberalizaciji tržišta proizvoda, bi mogao biti razlog odsustva preusmeravanja trgovine, jer dovodi do povećane profitabilnosti uvođenja novih proizvoda i za zemlje članice evrozone i za one koje to nisu. Konačno, Boldvin zaključuje da povećanje postojećih trgovinskih tokova za 10% ne može biti značajan kanal harmonizacije polovnih ciklusa, ali pri tome ne odbacuje značaj kanala kao što su integracija finansijskih tržišta i promene u procesu formiranja zarada.37

Od novijih empirijskih radova izdvojićemo još dva. Kristodolopolu (2014) je analizirao podatke o BDP-u jedanaest zemalja članica Evropske monetarne unije i jedanaest ze-malja koje to nisu kako bi proverio da li je uvođenje evra povećalo sinhronizovanost poslovnih ciklusa između zemalja članica u odnosu na zemlje koje nisu članice. Njegovi rezultati su pokazali da nema robusnih dokaza da se prosečna korelacija između poslov-nih ciklusa zemalja članica povećala u odnosu na prosečnu korelaciju između poslovnih ciklusa zemalja koje nisu usvojile evro 1999. godine. U tom smislu, ovaj autor zaključuje da ovi rezultati podržavaju Krugmanovu hipotezu da članstvo u monetarnoj uniji može podstaći specijalizaciju u proizvodnji.38 Slično, Antonokakis i Todl (2014) su proučavali efekte tržišne integracije i koordinacije ekonomskih politika na bilateralnu povezanost poslovnih ciklusa u zemljama Evropske unije u periodu od 1995. do 2012. godine. Pomoću modela simultanih jednačina panela dobili su sledeće rezultate: 1) trgovina i direktne strane investicije imaju izrazito pozitivan efekat na sinhronizovanost poslovnih ciklusa, posebno između postojećih i novih zemalja članica Evropske unije, 2) smanjenje dispariteta u dohocima u Evropskoj uniji doprinosi sinhronizovanosti poslovnih ciklusa, kako zemlje koje konvergiraju razvijaju jače trgovinske veze, 3) za sada nema dokaza da povećana specijalizacija dovodi do divergencije poslovnih ciklusa u Evropskoj uniji, 4) postoje čvrsti dokazi da je slaba fiskalna disciplina u zemljama članicama Evropske unije glavna prepreka većoj sinhronizovanosti poslovnih ciklusa, 5) isto važi i za fluktuacije deviznog kursa koje sprečavaju veću sinhronizovanost poslovnih ciklusa. Prema tome, budući da je sinhronizovanost poslovnih ciklusa osnovni preduslov za efikasnu valutnu zonu, Evropska unija mora da promoviše tržišnu integraciju i ojača zajedničke postavke ekonomske politike.39

Dakle veliki broj sprovedenih istraživanja je davao oprečne rezultate. Ovo najčešće jer su se u okviru empirijskih studija o poslovnim ciklusima primenjivale brojne metode i tehnike istraživanja. Međutim, iako rezultati nisu usklađeni oni u osnovi omogućavaju izvođenje zaključaka o endogenoj teoriji optimalne valutne zone. Pre svega, neosporno je da monetarna integracija dovodi do čvršće povezanosti privrednih struktura zemalja, ali je jasno da endogeni efekti imaju svoja ograničenja. Oni mogu biti pomažući faktor u

37 Pogledati Baldwin (2006)38 Pogledati Christodoulopoulou (2013), str. 177-22239 Pogledati Antonakakis and Tondl (2014), str. 541-575


procesu formiranja monetarne unije, ali se ne smiju zanemariti postulati teorije optimalne valutne zone. Primer Evropske monetarne unije je pokazao sa su upravo nedostatak ko-ordinacije u domenu fiskalne politike i problemi na tržištu rada glavni izvori asimetričnih šokova u zemljama članicama. Dakle, ako zemlje ne ispune određeni kritični nivo kriteri-juma optimalne valutne zone ex ante, visoki ex post troškovi će ih prisiliti na to.

5. ZAKLJUČAKTeorija optimalne valutne zone je inicijalno formulisana kroz definisanje kriterijuma koje zemlje treba da ispune da bi formirale jedinstvenu valutnu zonu. U tom smislu, osnova je postavljena od strane Mandela koji je kao kriterijum optimalnosti izdvojio faktorsku mobilnosti, Mekinona kome dugujemo kriterijum otvorenosti ekonomije, te Kenana koji je istakao kriterijume fiskalne integracije i diverzifikacije u proizvodnji i izvozu. Pored ovih autora ranu fazu razvoja teorije obeležili su i Minc, Tover i Vilet, kao i Fleming kojim dugujemo kriterijum homogenosti političkih preferencija, odnosno sličnosti u stopama inflacije, te Ingram koji je prvi razradio kriterijum finansijske integracije. Kroz razradu kriterijuma oni su pokazali da izbor režima deviznog kursa treba da zavisi od strukturnih karakteristika zemlje. Drugim riječima, fiksni i fleksibilni devizni kurs nisu podjednako primenjivi na sve ekonomije, jer izabrani režim deviznog kursa može značajno da utiče na njihove makroekonomske performanse. Međutim brojne kritike na ovakav pristup, poput onih da su kriterijumi često suprostavljeni, odnosno neusklađeni, da mogu dovesti do nekonzistentnih rezultata i da ih je teško nedvosmisleno i nezavisno kvantifikovati, su rezultirale time da je ova teorija tokom skoro petnaest godina imala potpuno periferno mjesto u literaturi koja se bavi međunarodnom monetarnom ekonomijom. Upravo zbog takvog stava u procesu planiranja monetarne integracije u Evropi pažnja je prvenstveno posvećena rešavanju problema nemogućeg trojstva prema kome na zajedničkom tržištu članice ne mogu istovremeno da imaju potpunu mobilnost kapitala, fiksne devizne kur-seve i autonomiju monetarne politike, dok nije postojala spremnost za primenu teorije optimalne valutne zone za procenu troškova i koristi od formiranja monetarne unije.

U isto vreme ekonomisti su ponovo svoju pažnju usmerili na teoriju optimalne valutne zone, vršeći na određeni način reviziju njenih ključnih postulata sa stanovišta izmenjenih ekonomskih i političkih uslova u Evropi. Možda je tom ponovnom oživljavanju najviše doprineo nobelovac Pol Krugman (1993) koji je naveo da „rasprava o optimalnoj valutnoj zoni treba da bude centralni dio međunarodne monetarne ekonomije“, ističući posebno značaj kriterijuma diverzifikacije proizvodnje i izvoza, te mehanizma fiskalnih transfera. Takođe, napredak ekonometrije podstakao je i prva empirijska istraživanja o sinhroni-zovanosti evropskih poslovnih ciklusa, što je dalje omogućilo određenu sistematizaciju u okviru teorije optimalne valutne zone. Naime, sinhronizovanost poslovnih ciklusa se istakla kao „meta“ kriterijum ove teorije, dok su ostali kriterijumi klasifikovani u odnosu na to da li su usmereni na identifikovanje ekonomskih područja za koje je verovatno da neće biti pogođena asimetričnim šokom, smanjivanje uticaja asimetričnih šokova na to područje ili olakšavanje prilagođavanja nakon toga. Osim toga, ekonomisti koji su blagonaklono gledali na proces evropskog ekonomskog i monetarnog ujedinjenja počeli su da ispituju mogućnost da se kriterijumi optimalnosti ispunjavaju ex post umjesto ex ante, što je naposletku dovelo do endogenog pristupa teoriji optimalne valutne zone. U

TEORIJA OPTIMALNE VALUTNE ZONE – TRADICIONALNI I SAVREMENI PRISTUP74osnovi ovog endogenog pristupa jeste da formiranje monetarne unije podstiče trgovinsku i finansijsku integraciju, koje će povratno uticati na povećanje sinhronizovanosti poslovnih ciklusa zemalja članica i približiti ih optimalnoj valutnoj zoni. Endogeni pristup je dobio brojne potvrde, ali i kritike.

Sa druge strane, pojava problema koji su rezultat neusklađenosti struktura privreda ze-malja članica konačno je skrenula pažnju evropskih političkih predstavnika na teoriju optimalne valutne zone. Ispostavilo se da strogi kriterijumi konvergencije i politička ne-zavisnost Evropske centralne banke nisu dovoljni za uspešno funkcionisanje monetarnog sistema u Evropi. Naravno, kao što se moglo očekivati, politika se priklonila endogenoj teoriji optimalne valutne zone. Ovo stoga jer je endogeni pristup blaža varijanta od tradi-cionalnog. U vezi sa tim, treba imati u vidu da iako se radi o savremenom pristupu, on nije nadogradnja tradicionalne teorije optimalne valutne zone. Prije bi se moglo reći da su ova dva pristupa donekle suprostavljena. Dok fundamentalna teorija optimalne valutne zone ističe uslove koje zemlje treba da ispune prije formiranja monetarne unije, endogena teorija na određeni način predviđa da će se problem ispunjenosti kriterijuma rešiti sam od sebe. Ipak, to nije objektivno, jer iako je neosporno da monetarna, trgovinska i finan-sijska integracija pospešuju sinhronizovanost poslovnih ciklusa, potrebno je ispitati uticaj i drugih kriterijuma. Prije svega, novi pristup zanemaruje značaj harmonizacije fiskalnih politika zemalja članica valutne zone. To je utoliko važnije jer se na primeru Evropske mo-netarne unije pokazalo da divergentne fiskalne politike, u smislu nepoštovanja fiskalnih pravila o javnom dugu do 60% BDP i budžetskom deficitu do 3% BDP, mogu da dovedu do asimetričnih šokova. Stoga je potrebno i empirijski detaljno ispitati značaj ovog kri-terijuma, iako je jasno da je bez nekog mehanizma fiskalnih transfera monetarna unija teško održiva. Međutim, to nužno ne mora značiti odricanje od nacionalnog fiskalnog suvereniteta. Nadalje, endogena teorija nedovoljno se bavi i kriterijumom mobilnosti i fleksibilnosti tržišta rada, uključujući tu i smanjivanje razlika u institucijama tržišta rada zemalja članica, a očigledno je da uklanjanje barijera slobodnom kretanju radne snage nije dovoljno kada se monetarna unija sastoji od nacionalnih država.

Konačno, zaključujemo da endogena teorija optimalne valutne zone u postojećem obli-ku ne može da opstane. Ona se mora nadograđivati, jer stvaranje funkcionalne valutne zone nikada neće biti potpuno endogen proces. Značajnu pomoć u tom smislu može pružiti primer Evropske monetarne unije, kao ireverzibilan projekat, jer daje priliku da se kroz praktična istraživanja, zahvaljujući unapređenom analitičkom instrumentariju, izvrši kvantifikovanje kriterijuma optimalnosti. Na taj način se može utvrditi koji su kriterijumi značajni i u kolikoj meri za sprečavanje pojave asimetričnih šokova u okviru valutne zone ili za svođenje troškova tih šokova na minimum, te koji je kritičan nivo ispunjenosti krite-rijuma da bi monetarna integracija pored neminovne monetarne stabilnosti, obezbedila i razvojne efekte za sve zemlje članice.

LITERATURAAntonakakis, N. and Tondl, G. (2014), “Does integration and economic policy coordina-tion promote business cycle synchronization in the EU?“ Empirica, Vol. 41, No. 3, Pp. 541-575


Babetskii, I. (2004), “EU Enlargement and Endogeneity of some OCA Criteria: Evidence from the CEECs“, Czech National Bank, Prague, Working paper, No. 2/2004

Baldwin, R. (2006), In or Out: Does It Matter? An Evidence-Based Analysis of the Euro’s Trade Effects, Centre for Economic Policy Research, London

Baldwin, R. and Wyplosz, C. (2009), The Economics of European Integration (3rd editi-on), McGraw-Hill Education, Maidenhead

Corden, W. (1972), Monetary Integration, Princeton University Press, Princeton

Christodoulopoulou, S. (2013), “The effect of currency unions on business cycle correla-tions: the EMU case“ Empirica, Vol. 41, No. 2, Pp. 177-222

Fidrmuc, J. (2001), “The Endogeneity of the Optimum Currency Area Criteria, Intrain-dustry Trade, and EMU Enlargement“, LICOS Centre for Transition Economics, Leuven, Discussion Paper, No. 106/2001

Flandreau, M. and Maurel, M. (2001), Monetary Union, Trade Integration, and Business Cycles in 19th Century Europe: Just Do It, Centre for Economic Policy Research, London

Fleming, M. (1971), “On Exchange Rate Unification“ The Economic Journal, Vol. 81, Pp. 467-488

Frankel, J. and Rose, A. (1996), “The Endogeneity of the Optimum Currency Area Cri-teria“, National Bureau of Economic Research, Cambridge, Working paper, No. 5700, August 1996

Frankel, J. and Rose, A. (1997), “Is EMU more justifiable ex post than ex ante?“ Europe-an Economic Review, Vol. 41, No. 3-5, Pp. 753-760

Frankel, J. (1999). “No Single Currency Regime is Right for Аll Countries or at All Time“, National Bureau of Economic Research, Cambridge, Working paper, No. 7338, Septem-ber 1999

Frankel, J. and Rose, A. (2002), “An Estimate of the Effect of Common Currencies on Trade and Income“ The Quarterly Journal of Economics, Vol. 117, No. 2, Pp. 437-466

Friedman, M. (1953), Essays in Positive Economics, University Of Chicago Press, Chi-cago and London

Giersch, H. (1973), “On the Desirable Degree of Flexibility of Exchange Rates“ Weltwirtschaftliches Archiv, Vol. 109, No. 2, Pp. 191-213

Grubel, H. (1970), “The Theory of Optimum Currency Areas“ The Canadian Journal of Economics, Vol. 3, No. 2, Pp. 318-324

TEORIJA OPTIMALNE VALUTNE ZONE – TRADICIONALNI I SAVREMENI PRISTUP76Haberler, G. (1970), „The International Monetary System: Some recent Developments and Discussions“, in Halm, G. (ed.) (1970), Approaches to Greater Flexibility in Exchan-ge Rates, Princeton University Press, Princeton, Pp. 115-123

Ingram, J. (1969), “Comment: The Currency Area Problem“, in Mundell, R. and Swobo-da, A. (eds.) (1969), Monetary problems of the international economy, University of Chicago Press, Chicago, Pp. 95-100

Ingram, J. (1973), The Case for European Monetary Integration, Princeton University Press, Princeton

Isiyama, Y. (1975), „The Theory of Optimum Currency Areas: A Survey“ International Monetary Fund Staff Papers, Vol. 22, No. 2, Pp. 344-383

Kenen, P. (1969), “The theory of optimum currency areas: An eclectic view“, in Mundell, R. and Swoboda, A. (eds.) (1969), Monetary problems of the international economy, University of Chicago Press, Chicago, Pp. 41-60

Kenen, P. (2000), Currency Areas, Policy Domains, and the Institutionalization of Fixed Exchange Rates, London School of Economics and Political Science, London

Krugman, P. (1993), “Six Skeptical Propositions about EMU“ Greek Economic Review, Vol. 15, No. 1, Pp. 93–104

Krugman, P. (1993), “Lessons of Massachusetts for EMU“, in Torres F. and Giavazzi F. (eds.) (1993), Adjustment and growth in the European Monetary Union, Cambridge University Press, Cambridge, Pp. 241-261

Krugman, P. (2013), “Revenge of the Optimum Currency Area“ NBER Macroeconomics Annual 2012, Pp. 439-488

Lanyi, A. (1969), The Case for Floating Exchange Rates Reconsidered, Princeton Uni-versity Press, Princeton

Mintz, N. (1970), Monetary Union and Economic Integration, New York University Pre-ss, New York

McKinnon, R. (1963), “Optimum Currency Areas“ The American Economic Review, Vol. 53, No. 4, Pp. 717-725

Mundell, R. (1961), “A Theory of Optimum Currency Areas“ The American Economic Review, Vol. 51, No. 4, Pp. 657-665

Mundell, R. (1973), “Uncommon Arguments for Common Currencies“, in Johnson, H. and Swoboda, A. (eds.) (1973), The Economics of Common Currencies, Allen & Unwin, London, Pp. 114-132

Robson, P. (1987), The Economics of International Integration, Allen & Unwin, London


Tavlas, G. (1993), “The „New“ Theory of Optimum Currency Areas“ The World Economy, Vol. 16, No. 6, Pp. 663-685

Tavlas, G. (1994), “The Theory of Monetary Integration“ Open economies review, No. 5, Pp. 211-230

Tower, E. and Willett, T. (1970), “The Concept of Optimum Currency Areas and the Cho-ice Between Fixed and Flexible Exchange Rates“, in Halm, G. (ed.) (1970), Approaches to Greater Flexibility in Exchange Rates, Princeton University Press, Princeton, Pp. 407-415

Tower, E. and Willett, T. (1976), The Theory of Optimum Currency Areas and Exchange Rate Flexibility, Princeton University Press, Princeton


NEMANJA BACKOVIĆ1


MAKROEKONOMSKA EFIKASNOST OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE – UTICAJ NA BDP

MACROECONOMIC EFFICIENCY OF RENEWABLE ENERGY SOURCES – IMPACT ON GDP

JEL KLASIFIKACIJA: Q40, Q43, Q47

APSTRAKT:

U ovom radu analizira se mogućnost korišćenja obnovljivih izvora energije sa aspekta ma-kroekonomske efikasnosti. Fokus je na uticaju obnovljive energije na održivi energetski sistem, uz poseban osvrt na pokazatelje finansijske isplativosti i dugoročnog ekonomskog rasta. Istraživanje značaja navedenih izvora za makroekonomske indikatore poslovanja sprovodi se sa ciljem predviđanja efekata na investicije, potrošnju, platni bilans i zapo-slenost. Primenom modela strukturnih jednačina i dekompozicijom bruto domaćeg proi-zvoda dolazi se do relevantnih informacija o uticaju obnovljivih izvora energije na platni bilans, efekat supstitucije uvoza i neto investicije. Polazeći od metodologije u radu koja ukazuje na pozitivnu korelaciju rasta udela obnovljive energije sa rastom investicija, ali ne i sa rastom trgovinskog bilansa, sagledana je perspektiva povećanja bruto domaćeg proizvoda i analize verodostojnosti postavke modela. Ispitane su implikacije na ekonom-ski rast uz predlog optimalnog udela obnovljivih izvora u diversifikovanom portfoliju odr-

1 Fakultet organizacionih nauka, Univerzitet u Beogradu

MAKROEKONOMSKA EFIKASNOST OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE – UTICAJ NA BDP80živog sektora energetike. Predložena metodologija istraživanja u radu potvrđuje opravda-nost i ekonomsku isplativost ulaganja u obnovljive izvore energije na dugi rok. Predloženi model se može koristiti i za ispitivanje pojedinačnog uticaja različitih izvora obnovljive energije na nacionalnom nivou.

ABSTRACT:

In this paper the possibility of renewable energy use with aspects to macroeconomic efficiency is analysed. The focus is on renewable energy impact on sustainable energy system, with special emphasis on financial feasibility ratios, as well as long term eco-nomic growth. Research on the renewables importance for macroeconomic indicators is conducted with the goal of predicting its effects on investments, spending, trade bal-ance and employment. With the implementation of the structural equity model and GDP decomposition significant information about the renewables impact on trade balance, import substitution and net investments are collected. Starting from methodology that reflects positive correlation between renewables share with investment increase, but not with the increase of trade balance, change of GDP level and reliability of model itself are investigated. Implications on economics growth are researched, with the recommenda-tion of optimal renewables share in diversified portfolio of sustainable energy sector. Rec-ommended methodology confirms economic feasibility of renewable energy investments in a long run. This model could also be used for research of particular renewable energy type impact on GDP.

KEY WORDS:MACROECONOMIC EFFICIENCY, RENEWABLE ENERGY SOURCES, STRUCTURAL EQUATIONS MODEL, GDP

KLJUČNE REČI:MAKROEKONOMSKA EFIKASNOST, OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE,MODEL STRUKTURNIH JEDNAČINA, BDP


1. UVODKada se posmatra trenutno stanje energetskih rezervi na globalnom nivou i stepen is-korišćenosti dostupnih resursa, može se istaći veliki značaj investiranja u alternativne izvore energije, koji imaju ulogu svojevrsnog faktora stabilnosti u okviru budućih tokova svetskog energetskog bilansa. Konvencionalni izvori energije, kao što su fosilna goriva, iziskuju velike ekološke troškove i na dugi rok su ekonomski neodrživi.

Postepena supstitucija konvencionalnih izvora energije alternativnim izvorima konzi-stentna je sa razvojem savremenih tehnoloških sistema proizvodnje električne energije. Krajem 2014. godine procenjen je udeo obnovljivih izvora energije (OIE) u proizvodnji električne energije EU-28 od 27,5%.2

Zagađenje životne sredine i emisija gasova staklene bašte (greenhouse gases - GHG) ve-likim delom potiču iz sektora energetike. U 2010. godini sektor snabdevanja električnom energijom činio je otprilike 35% ukupne svetske GHG emisije, što je uticalo na rast GHG emisije po godišnjoj stopi od 3,1% u periodu od 2001. do 2010. godine.3 Pretpostavka je da bi zamenom jedne standardne elektrane koja proizvodi električnu energiju od uglja sa elektranom koja proizvodi energiju prirodnim gasom došlo do smanjenja emisije GHG za otprilike 50%.

Visoka uvozna zavisnost od fosilnih goriva predstavlja ozbiljan izazov i za industrijski razvijene zemlje, pa je tako EU-28 u 2014. godini dostigla uvoznu energetsku zavisnost od čak 53,4% celokupne energetske potrebe.4 Paradoksalno stanje prekomerne nabavke i upotrebe fosilnih goriva po neadekvatnim cenama šteti ekološkom potencijalu države, što nadalje urušava održivost energetskog sistema.

Optimizacija odnosa uvoza i izvoza proizvedene električne energije neophodan je uslov za stvaranje pozitivne investicione klime. Alternativni izvori energetskih rezervi direktno utiču na poboljšanje energetskog bilansa i na višu stopu izvoznog potencijala, s obzirom na to da se mogu smatrati domaćim energetskim izvorima koji obezbeđuju sigurna snab-devanja i stabilan rast proizvodnje.

Efikasnost ulaganja u OIE zavisi od velikog broja međusobno povezanih faktora, koji uka-zuju na postojeće stanje sektora energetike i čine smernice za njegov dalji razvoj. Makro-ekonomski pokazatelji, indikatori stanja i razvoja energetike, energetska zavisnost države, energetski bilans samo su neka od merila potencijalne finansijske isplativosti ulaganja u OIE. Istraživanje iz 2001. i 2002. godine primenom DEA (Data envelopment analysis) metode na primeru 45 zemalja sveta ukazuje na to da rast udela obnovljive energije zna-čajno povećava tehničku efikasnost, uz pretpostavku da ukupna proizvodnja električne energije ostaje ista.5 Analiza obuhvata i podsticajne mere države upućene povlašćenim proizvođačima, kao neizostavan činilac formirane strukture energetskog sektora. Prilikom procene efikasnosti ulaganja u OIE moraju se precizno i sveobuhvatno definisati i izmeriti

2 REN21 (2016), str. 1653 IPCC (2014), str. 74 Eurostat (2016), str. 15 Chien and Hu (2007), str. 3612

MAKROEKONOMSKA EFIKASNOST OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE – UTICAJ NA BDP82elementi i potrebe sistema energetike, kao i izraditi strateški plan kojim će se investicije sprovoditi, u skladu sa postulatima energetske politike.

S obzirom da se radi o kapitalno-intenzivnim i tehnički zahtevnim ulaganjima, postoji direktna korelacija između ekonomskog rasta i nivoa upotrebe obnovljive energije. Ek-sploatacija obnovljivih izvora energije prevashodno utiče na: rast BDP-a po glavi stanov-nika, kao posledica pozitivnog uticaja OIE na investicije; socijalni i ekonomski razvoj, koji podstiču rast ekonomskog blagostanja; modernizaciju instalisanih kapaciteta i izgradnju novih, tehnološki naprednijih postrojenja; podsticanje ulaganja u istraživanje i razvoj.

Pad ekonomskih aktivnosti i nesrazmerna struktura potrošnje primarne energije uticali su na veoma nepovoljan odnos makroekonomskih pokazatelja u Srbiji. Smanjenje ener-getskog intenziteta sa postojećom strukturom pre je moguće putem povećanja bruto do-maćeg proizvoda nego smanjenjem primarne potrošnje. Dato stanje proisteklo je iz niske energetske efikasnosti, manjka produktivnosti i nezadovoljavajućeg kvaliteta energenata, koji su uglavnom slabe toplotne moći. Trebalo bi dodati i da će se, ukoliko se nastavi rast proizvodnje uglja po godišnjoj stopi od 5%, iscrpeti postojeće rezerve za 34 godine.6

Sa druge strane, procenjuje se da je tehnički potencijal OIE u Srbiji jednak 160 PJ (peta joules) godišnje, gde najviše učestvuje biomasa sa 100,4 PJ, a zatim solarna energija sa 26,7 PJ, hidroenergija sa 16,7 PJ, geotermalna energija 8,3 PJ i vetroenergija sa 7,9 PJ.7 Uočeno je da je najviša interna stopa prinosa dobijena kod eksploatacije biomase, koja je veoma profitabilno ulaganje na dugi rok. Strukturno formiranje troškova pravi veliku razliku u visini interne stope prinosa između mikro, malih i velikih hidroelektrana. Zapaženi uticaj imaju i veliki troškovi amortizacije kod velikih hidroelektrana, koje zahte-vaju modernizaciju generatora i logističkih sistema.

2. UTICAJ OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE NA BDPU okviru savremenih empirijskih istraživanja oblasti ekonomike energetike sve više pažnje usmereno je ka perspektivi „održivog“ korišćenja električne energije. Uključena je analiza uticaja OIE na elemente ekonomskog rasta i regionalnog razvoja, pri čemu se posebno daje na značaju odnosu OIE i makroekonomske efikasnosti na osnovu dva procesa: (1) ekspanzija preduzetništva i broja zaposlenih u oblasti OIE dovodi do ekonomskog rasta i (2) supstitucija uvoza električne energije ima direktan i indirektan efekat na rast BDP-a i trgovinskog bilansa zemlje.8 Isto tako, makroekonomski efekti OIE se mogu podeliti na primarne i sekundarne efekte. Primarni direktni efekti uglavnom nastaju od podsticaja na strani tražnje, koji kao deo tradicionalnog kejnzijanskog multiplikatora utiču na uvećanje tražnje u sektoru nacionalne proizvodnje investicionih dobara i sa njima povezanim ope-rativnim troškovima, što ima za rezultat smanjenje izdataka za fosilna goriva. Indirektni efekti prikazani su kroz tražnju kompanija za faktorima proizvodnje, što vodi ka stvaranju vrednosti za upstream industriju.9 Ovi podsticaji nadalje prouzrokuju sekundarne efekte

6 Devetaković et. al (2014), str. 2327 Zdravković et. al (2012), pp. 381-3918 Dedeoğlu, Kaya (2013)9 Breitschopf, Nathani, Resch (2013)


na nivou nacionalne ekonomije, tačnije dolazi do promena u nivou prihoda po domaćin-stvu, agregatne privatne potrošnje, cena električne energije, dok usled cikličnih fluktuaci-ja ekonomske aktivnosti nastaju promene u nivou proizvodnje i zaposlenosti.

Primenom ekonometrijskog modela NEMESIS sa neo-kejnzijanskim pristupom dokazano je da se u periodu od 2021. do 2030. godine očekuje umeren godišnji rast BDP-a u proseku 0,3-0,7% (40-100 milijardi evra) na nivou EU-28, kao posledica realizacije scenarija udela OIE u ukupnoj proizvodnji električne energije u intervalu 30-35%.10 Po-red navedenog, relevantni su i modeli koji odvojeno posmatraju uticaj korišćenja OIE na dinamiku uvoza putem panel GMM sistema, sa ciljem rešavanja problema endogenosti. Rezultati ovih analiza takođe ukazuju na to da OIE u velikoj meri smanjuju rast uvo-za.11 Različiti pokazatelji uticaja na ekonomski rast dobijeni su analizom kointegracije u podacima panela primenom neoklasične proizvodne funkcije na primeru devet zemalja Balkana i u oblasti Crnog mora. Na osnovu istraživanja, zaključeno je da OIE podstiču ekonomski rast u Bugarskoj, Grčkoj, Makedoniji, Ukrajini i Rusiji, da ekonomski rast pozitivno utiče na OIE kao i OIE na ekonomski rast u Albaniji, Rumuniji, Gruziji, dok kauzalan odnos nije dokazan u Turskoj.12 U pogledu na navedena istraživanja, uočeno je da podsticajni mehanizmi OIE pozitivno deluju na ekonomski rast i osnovne indikatore makroekonomske efikasnosti. Ipak, na dugi rok ne bi trebalo zanemariti ni istraživanja koja ukazuju na negativan neto efekat visokih troškova proizvodnje OIE, a neka od njih navedena su u okviru tabele 1.

TABELA 1. MAKROEKONOMSKI EFEKTI PROMOCIJE OIE U ODNOSU NA BAU (BUSINESS AS USUAL) MODEL

IZVOR MODEL ZEMLJA PODSTICAJNE MERE GOD. UDEO OIE MAKROEKONOMSKI EFEKAT

Schulz et. al (2003)

Input-autput Nemačka FIT 2010 12,5% BDP -0,02%Izvoz -0,01%

Böhringer, Löschel (2006)

PACE EU15 Subvencije 2020 30% Društveno blagostanje

-0,08%

Uyterlinde et al. (2004)

NEMESIS EU15 Zeleni sertifikati 2020 30% BDP -0,18%

Zaposlenost -0,15%Izvoz -0,28%

Uyterlinde et al. (2005)

NEWAGE-W EU15 Zeleni sertifikati 2020 30% BDP -0,8%

Primetno je da bi analiza putanje i dekompozicija makroekonomskih agregata bila od značaja za ispitivanje kauzalnog odnosa OIE i relevantnih varijabli. U skladu sa tim, u ovom radu analizira se makroekonomska efikasnost korišćenja OIE u Srbiji prema pri-stupu rashodne metode BDP-a primenom modela strukturnih jednačina (dalje u tekstu: SEM – structural equation modeling).

10 Duscha et al. (2016), str. 31711 Vaona (2016), str. 35712 Kocak and Șarkgüneși (2017), str. 56

MAKROEKONOMSKA EFIKASNOST OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE – UTICAJ NA BDP84Opšte poznata rashodna metoda BDP-a obračunata je u nacionalnom računu na sledeći način:

BDP = FP + BI + I – U

gde su FP – finalna potrošnja; BI – bruto investicije; I – izvoz; U – uvoz. Rashodni metod obračuna pogodan je za dokaz uticaja efekta supstitucije uvoza obnovljive energije na platni bilans, dok se analiza kretanja u okviru SEM modela koristi sa ciljem ispitivanja realne slike teorijskog modela o odnosu posmatranih podataka. Ekonomski indikatori Re-publike Srbije potrebni za analizu preuzeti su iz baze podataka Svetske banke za 2012. godinu.13 Kako bi se izbegla multikolinearnost i problem velikih razlika u standardnim devijacijama, a došlo do relevantnih standardnih grešaka za parametre, teorijski model definiše se kao:

BDP = a1BI + a2PB + a3C + a4UE + a5OI + E1

BI = b1OI + b2C + E2

PB = c1UE + c2OI + E3

UE = d1OI + E4

C = f1UE + f2PB + E5

gde su BI – bruto investicije; PB – platni bilans; C – potrošnja; UE – uvoz energenata; OI – obnovljivi izvori; E1...E5 – reziduali.

Predloženim modelom smatra se da će upotreba OIE imati za rezultat supstituciju uvo-za i pozitivan uticaj na platni bilans, što znači da će i uvoz energenata biti umanjen za iznos ukupnih OIE. Modelom će se ispitati da li OIE imaju uticaj na platni bilans i nivo investicija, dok se odnosi između drugih varijabli uzimaju na osnovu opšte ekonomske teorije i već utvrđenih empirijskih rezultata.14 Pretpostavlja se da će usled ekonomije zasnovane na znanju i ekonomije obima uvećanje cene energije biti manje od uvećanja ukupnih investicija. Smatra se da će i efekat tehnološkog znanja više doprineti promeni cene energije, kao apsolutne razlike između korišćenja OIE i fosilnog goriva, dok će na vrednost investicija uticati posredno u dugom roku. Navedeno istraživanje u radu može biti dopunjeno i analizom vremenskih serija uz ispitivanje strukturnog loma za različite izvore obnovljive energije.15 Početni model SEM dat je u nastavku.

13 World Bank (2012), World Development Indicators14 Ohler and Fetters (2014)15 Ohler and Fetters (2014)


SLIKA 1. POČETNI SEM MODEL

POTROŠNJA

BDP

PLATNI

BILANS

OIE

UVOZ

ENERGENATA

INVESTICIJE

+

++

+

-

+

+

+

-

-

Pretpostavka u okviru početnog modela jeste da obnovljivi izvori imaju značajan uticaj na uvoz energenata, BDP, investicije i platni bilans, uz predloženi nivo značajnosti od 0,05. U prvom testu i na osnovu rezultata iz tabele 2, odnos između uvoza energenata i BDP-a, korelacija OIE sa BDP i platnim bilansom nisu dostigli nivo značajnosti od 0,05. Nadalje, χ2 test ima visoku vrednost od 90,003 sa 3 stepena slobode, što sugeriše da model ne daje realan prikaz stanja i da se mora izvršiti reskaliranje. Na osnovu navedenog pored χ2 testa u analizi se dodaje i NFI (Bentler i Bonett indeks) i reziduali, kako bi se utvrdila validnost testa, uzeći u obzir veličinu podataka i samu kompleksnost.

TABELA 2. KOEFICIJENTI KORELACIJE ZA POČETNI SEM MODEL

ENDOGENE VARIJABLE

BDP INVESTICIJE PLATNI BILANS UVOZ ENERGENATA POTROŠNJA

Investicije 1,218

Platni bilans 0,113 - 0, 934

Uvoz energenata 0,008 - 3,342 2,963

OIE - 0,001 0,025 0,092 0,011

Potrošnja 1,204 0,106

Najmanje važna putanja između OIE i BDP-a odbačena je za drugi, izmenjeni SEM mo-del. U ovom modelu jedina korelacija koji nije uspela da dostigne nivo značajnosti od 0,05 jeste od OIE u odnosu na platni bilans. U skladu sa tim, navedena relacija uklonje-na je za potrebe ispitivanja finalnog modela.

MAKROEKONOMSKA EFIKASNOST OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE – UTICAJ NA BDP86 SLIKA 2. IZMENJEN SEM MODEL

POTROŠNJA

BDP

PLATNI

BILANS

OIE

UVOZ

ENERGENATA

INVESTICIJE

+

+

+

+

+

+

-

+

+

-

+

TABELA 3. KOEFICIJENTI KORELACIJE ZA IZMENJEN SEM MODEL

ENDOGENE VARIJABLE

BDP INVESTICIJE PLATNI BILANS UVOZ ENERGENATA POTROŠNJA

Investicije 1,220

Platni bilans 0,113 - 0, 934

Uvoz energenata - 3,342 2,963

OIE - 0,001 0,025 0,092 0,011

Potrošnja 1,204 0,106

Dobijeni koeficijenti korelacije u finalnom SEM modelu na značajnom su nivou i nema dalje potrebe za transformacijom. Dokazano je da su investicije varijabla putem koje rast korišćenja OIE utiče na rast BDP-a što konačno ukazuje na indirektan efekat OIE na BDP.

NNFI (Taker-Luisov indeks) ima stabilan rast od početnog ka finalnom modelu. U ovom slučaju indeksi fitovanja tj. procene podesnosti modela nude alternativu za dihotoman pogled χ2 testa na adekvatnost modela. Indeks komparativnog fitovanja (CFI) i normirani fit indeks (NFI) takođe pokazuju prihvatljivu podesnost modela i dobro fitovanje, s obzi-rom da je vrednost blizu 1. Kao relevantan rezultat za zaključna razmatranja najpre će se koristiti NNFI, koji je bolji za procenu fita u uzorcima različitih veličina.


TABELA 4. ANALIZA PODESNOSTI MODELA

÷2 P NFI NNFI CFI

Poèetni SEM model 90,003 < 0,0001 0,911 0,617 0,914

Izmenjen SEM model 92,117 < 0,0001 0,911 0,710 0,914

Finalni SEM model 95,089 < 0,0001 0,901 0,818 0,913

R2 za BDP i investicije je na umereno visokom nivou i dodatno uverava u verodostojnost ispitivanja i relativan značaj strukture modela za korelacionu analizu. Primetan je i ve-oma nizak nivo R2 za platni bilans i uvoz energenata, s tim da bi trebalo ukazati na širi kontekst većeg uticaja drugih varijabli na platni bilans nego što je to slučaj sa uvozom energenata. Slični pokazatelji prisutni su i u relaciji OIE sa uvozom energenata, gde je uzeta u obzir visoka uvozna zavisnost Srbije od fosilnih goriva.

TABELA 5. R2 ZA ENDOGENE VARIJABLE U FINALNOM SEM MODELU

BDP 0,8998

Investicije 0,962

Platni bilans 0,204

Uvoz energenata 0,024

Potrošnja 0,774

3. ZAKLJUČAKU radu je prikazan postupak makroekonomske analize efikasnosti investiranja u obnovlji-ve izvore energije savremenom metodom strukturnih jednačina u okviru programa “IBM Spss Amos”. Teorijski model zasnovan je na hipotezi da će OIE imati pozitivan efekat na investicije i platni bilans. Očekuje se da bi rezultati primene modela ukazali na to da OIE imaju veliki uticaj na nivo investicija, ali ne i na platni bilans. Tačnost teorijske postavke pokazana je u tri iteracije korelacionog modela, izuzev relacije između OIE i uvoza ener-genata, imajući u vidu da se ne očekuje efekat supstitucije uvoza od strane OIE. To se može objasniti i činjenicom da kada raste tražnja za energentima obe varijable će imati tendenciju porasta.

Predloženi model ukazuje i na činjenicu da će energetska regulativa biti efikasnija ukoliko je fokus na uvećanju investicija a ne platnog bilansa. Iz perspektive postojećih uslova na tržištu energenata Srbije i ustanovljenih kretanja korišćenih varijabli smatra se da bi pri-mena modela pokazala da će obnovljivi izvori imati važnu ulogu u kreiranju budućih toko-va energetskog razvoja. Pretpostavke ostvarenja sinergijskog efekta u proizvodnji energije i standardizacije podsticajnih mera proizilaze iz postojećeg stanja hiperkonkurencije.

MAKROEKONOMSKA EFIKASNOST OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE – UTICAJ NA BDP88

LITERATURABöhringer, C. and Löschel, A. (2006), Promoting renewable energy in Europe: A Hybrid Computable General Equilibrium Approach, A special issue of Energy Journal, 135-150.

Breitschopf, B., Nathani, C., Resch, G. (2011), Review of approaches for employment impact assessment of renewable energy deployment – Final report, Fraunhofer ISI, Rütter + Partner, Energy Economics Group

Chien, T., Hu J. L. (2007), Renewable energy and macroeconomic efficiency of OECD and non-OECD economies, Energy Policy 35, 3606-3615.

Dedeoğlu, Kaya (2013), Energy use, exports, imports and GDP: New evidence from the OECD countries, Energy policy 57, 469-476.

Devetaković, S. et. al (2014), Nacionalna ekonomija, Beograd: Ekonomski fakultet, Uni-verzitet u Beogradu.

Duscha et. al (2016), Renewable energy deployment in Europe up to 2030 and the aim of a triple dividend, Energy Policy 95, 314-323.

Eurostat (2016), http://ec.europa.eu/eurostat/web/energy/data/energy-balances [Pristu-pljeno 06/3/2018]

IPCC (2014), Working Group III – Mitigation of Climate Change, Chapter 7 – Energy Systems, Geneve: IPCC.

Kocak and Șarkgüneși (2017) The renewable energy and economic growth nexus in Black Sea and Balkan countries, Energy policy 100, 51-57.

Ohler, A. and Fetters, I. (2014), The casual relationship between renewable electricity generation and GDP growth: A study of energy sources, Energy Economics 43, 125-139.

REN21 (2014), Renewables 2014 – Global Status Report, Paris: REN21 Secretariat.

Schulz, W. et. al (2003), Gesamtwirtschaftliche, sektorale und ökologische Auswirkun-gen des Erneuerbare Energie Gesetzes (EEG), Bundesministerium fur Wirtschaft und Ar-beit.

Uyterlinde et. al (2004), Energy trends for Europe in Global perspective, CASCADE MINTS Project Vol. 1

Uyterlinde et. al (2005), The contribution of renewable energy to Sustainable Energy System, CASCADE MINTS Project Vol. 2

Vaona, A. (2016), The effect of renewable energy generation on import demand, Re-newable Energy 86, 354-359.


World Bank (2012), World Development Indicators, https://openknowledge.worldbank.org/most-popular/country [Pristupljeno 26/2/2018]

Zdravković, D. et. al (2012), Perspectives of Renewable Energy Utilization in the Repu-blic of Serbia, Facta Universitatis Series: Economics and Organization 9 (3), pp. 381-391

© 2017.Sva prava su zadržana. Nijedan deo ove publikacije ne može biti reprodukovan niti smešten u sistem za pretraživanje ili transmitovanje u bilo kom obliku, elektronski, mehanički, fotokopiranjem, snimanjem ili na drugi način, bez prethodne pismene dozvole autora.

CIP - Кaтaлогизaцијa y пyбликaцијиНaроднa библиотекa Србије, Беогрaд

33

EKONOMSKE ideje i praksa : kvartalničasopis iz oblasti ekonomije, poslovneekonomije i menadžmenta, statistike i poslovne informatike / glavni urednik MiomirJakšić. - 2017, br. 27 (decembar)- . - Beograd(Kamenička 6) : Centar za izdavačku delatnostEkonomskog fakulteta u Beogradu, 2014-(Beograd : Čugura print). - 24cm

TromesečnoISSN 2217-6217 = Ekonomske ideje i praksaCOBISS.SR-ID 184934668