Ektodontium (substantia adamantina - smalti)Prof. dr. Remzije BeleguRezonanca - 2013

OBJEKTIVAT MESIMOREStudentet duhet t jen n gjendje :

T kuptojn fazat e zhvillimit t dhmbit n prgjithsi.T kuptojn zhvillimin ose histomorfodiferencimin e secils pjes t dhmbit n veanti.T kuptojn zhvillimin e smaltit, si pjesa m e fort e organizmit.T kuptojn strukturn dhe ndrtimin histologjik t smaltit ose adamantins.T kuptojn zhvillimin e palatum durum dhe palatum molle.T kuptojn strukturn histologjike t palatum durum dhe palatum molle.

Zhvillimi i adamantins - amelogjeneza N fazn e histodiferencimit rritjen e OA ( organi adamantin ) e prcjellin ndryshimet n qeliza epiteliale n pjesen e mesme. Ato fillojne sintezn e mukopolisaharideve acidike ( glikozaminoglikane) t cilat sekretohen n hapsirat intercelulare dhe i ndajn qelizat ndrmjet tyre ( sepse ato trheqin sasi t madhe t ujit).Qelizat kan forme stellate dhe lidhen ndrmjet tyre me zgjatimet e tyre q i jep pamjen e rrjets reticulum stellatum) (pulpa adamantine ).

Qelizat epiteliale afr papills dentis jan cilindrike t ulta dhe formojn epitelin e brendshm adamantin ( E B A ) kurse kah sacculus dentis jan kubike dhe e formojn epitelin e jashtm adamantin E J A .

Me zhvillimin e mtejshem tehet e kups deprtojne thell n ektomezenkim, kshtu q OA fiton pamjen e zils ( stadi i zils).N fillim t ketij stadi diferencohet edhe nj shtres t qelizave t sheshta q shtrihet ndrmjet EBA dhe reticulum stellatum quhet stratum intermedium. N kt koh OA e humb lidhjen me lamina dentis .

Dhmbi n zhvillim

Epiteli i brendshm adamantin - EBA

EBA shte i prbr nga qelizat cilindrike me brthame t vendosur n qendr. N citoplazm gjenden ribozomet , REP, mitokondriet, granula t glikogjenit ,KG i vendosur kah stratum intermedium. Qelizat jan t lidhura ndrmjet tyre me dezmozome dhe neksuse. Qelizat jan me lartsi 60 -70 mikrometra , gjrsi 7 um.

N ecurite e mtejshme t zhvillimit, kto qeliza t cilat gjenden n pjesn e mesme t organit adamantin e ndrpresin procesin e ndarjes dhe shndrohen n qeliza sekretore.

Brthamat zhvendosen afr stratum intermedium dhe kto qeliza tani quhen preameloblaste.

Me diferencimin e metutjeshm formohen ameloblastet (adamantoblastet) dhe marrin pjes n ndrtimin e adamantins.

Mitozat vazhdojn n vendin ku EBA kalon n EJA ( kjo pjes quhet duplikatura cervikale q merr pjes n formimin e rrnjs s dhmbit.)

Stadi i zilesQelizat e EBA ndikojn n diferencimin e qelizave odontoblaste nga ektomezenkima e papilla dentis t cilat formojn dentinn.Faza e ardhshme , e apozicionit sht e rndsishme pr formimin e pjesve t forta t dhmbit - mineralizimi i indeve.

Mineralizimi fillon nga apeksi i dhmbit, nga vendi ku sht ndrprer ndarja e qelizave dhe shtrihet kah duplikatura cervikale.Matriksi organik i adamantins shpejt mineralizohet dhe e jep adamantinn.

Odontoblastet duke formuar dentinn trhiqen n thellsi t pulps s dhmbit , kurse ameloblastet sekretojn shtresa t adamantins kah dentina (qelizat zhduken kur dhmbi del n hapsirn e gojs).

Kufiri dentin smalt n zhvillim ( enamel )

Qeliza Ameloblaste

Formimi i kurors s dhmbit sht pasoj e inter reaksionit t ektomezenkims s papilla dentis dhe e epitelit t brendshm adamantin.

Ameloblastet jan t renditura n form rrethoje dhe n pjest apikale jan t lidhura me zonula aderens, prej saj shtrihen filamente t holla q formojn diafragmn terminale, Siprfaqja apikale e ameloblasteve fillimisht sht e rrafsht por pasi q shtresojn nj shtres t adamantins ( 3 mikrometr) nga shtresa apikale formohet zgjatimi i Toms i kufizuar kah pjesa tjetr e qelizs me diafragmn terminale.

zgjatimi citoplazmatik piramidal vendoset nn nj knd t caktuar n raport me pjesn tjetr t qelizs. M von kto zgjatime sekretojn adamantinn n form t prizmave adamantine.

Struktura e smaltit (Adamantins )Nga jasht vishet me nj cip t holl, q quhet cuticula dentis ose mambrana e Nasmit.Kjo cip dallohet t dhmbt posa dal,pasi q pas prtypjs s par shkatrohet, mbeturinat e saj i gjejm vetm n siprfaqet ansore t dhmbve.Smalti e mbulon dentinn n regjionin e dhmbit ku sht m i trash, dhe gradualisht hollohet kah qafa e dhmbit. Sipas shkalls s Mohsovit posedon shkalln e 5 t fortsis.N prbrjen e saj bjn pjes substanca organike 4% dhe uji, kurse 96% materje joorganike.

Prbrja e smaltitLndt inorganike e formojn: fosfati i kaliumit, karbonati i kaliumit, fluori i kaliumit, dhe fosfati i magneziumit. Kriprat e kaliumit gjenden n form t kristaleve t hidroksiapatitit.

Maturimi i adamantins zhvillohet para dhe pas erupcionit t dhmbit N pjekjn e adamantins luan rol edhe pshtyma (saliva), me jonet e saja t Ca++,F, P, Mg, q formohet si adamantin kualitative.Ngjyra e saj ndryshon nga e verdha deri n prhime pr shkak t transparencs. Nga trashsija e saj (smaltit) varet ngjyra e dhmbit.

Ndrtimi histologjik i smaltitSmalti ka strukture karakteristike. Ai ndrtohet nga miliona prizma (q variron 20 -30000 n 1mm2. Prizmat jan me gjrsi 4-6 mikrometra, trashsija sillet rreth 5-9 mikrometra dhe lartesia q ndryshon n sektore t ndryshme t kurors.N pjesn e siprme t kurors jan ma t gjata, duke ju afruar qafs bhen m t shkurtr.

Prizmat gjat zhvillimit prkulen dhe marrin formn e germs S. Hapsira midis prizmave fqinje sht e mbushur me lnd me pak t kalifikuar,( lnda ndrplazmatike ) e cila i ngjit prizmat dhe i jep dhmbit elasticitet. Pjesa bazale e do prizme bie gjithmon pingul me kufirin smalt dentin.

N prerje gjatsore t smaltit dallohen disa vija q quhen vijat e Retciusit q e prshkojn tr trashsin e smaltit, duke kaluar n trupin e prizmave. Ato fillojn n kufirin smalt dentin dhe prfundojn n siprfaqn e smaltit n form palosjeje. Kto e rrethojn kurorn dhe quhen Perikimate.

Ndrtimi histologjik i smaltit

Me kalimin e moshs bhen ma t dukshme dhe mendohet q vijat e Retciusit, jan pasoj e kalifikimit jonormal t smaltit.

N prerje gjatsore t smaltit dallohen edhe formacionet tjera, n form t shiritave t qart dhe t errt q quhen shiritat e Hunterit dhe Shregerit.

Jan ma t gjr se sa vijat e Retciusit dhe formohen si rezultat i forms s prkulur t prizmave. Pr kt arsye disa sektor t prizmave dalin n prerje gjatsore me t qart , ndrsa disa t tjer n prerje trthore m t errt.

Prerjet gjatsore quhen Parazone, ndrsa prerjet n drejtim trthort Diazone, me alterimin e tyre n mnyr t rregullt formojn shiritat e qart dhe t errt q quhen shiritat e Hunterit dhe Shregerit. Studimet me ME,pas dekalifikimit t smaltit shifen se brenda prmbajn shum fije t holla q kryqzohen ndrmjet tyr n form t nj rrjet. N nyjet e ksaj rrjete vendosen kristalet e hidroksiapatitit q duken si vakuola, kristalet dallohen edhe n lndn ndrprizmatike.

Zhvillimi i prizmave Prizmat shtrihen n tr trashsin e adamantins. N prerjet e adamantins nn knd t drejt n raport me drejtimin e shtrirjes s prizmave, adamantina prngjan n luspat e peshkut ose n tjegullat n shtpit e vjetra.

Raporti i qelizave ameloblaste gjat formimit t smaltit *Fig. Diagram q paraqet raportin qelizor gjat krijimit t adamantins dhe dentins n kurorn e dhmbit. N fazn iniciale sekretore, dentina prodhohet s pari nga odontoblastet. Pastaj matriksi i enamelumit (smaltit), i krijuar nga stadi sekretor i ameloblasteve depozitohet direkt n siprfaqen e dentins s krijuar me par. N stadin sekretor ameloblastet vazhdojn t sekretojn matriksin e enamelumit, pr derisa nuk arrihet trashsia e plot e duhur e adamantins s ardhshme (pasuese). E adaptuar nga Schour). Fig. vija neonatale ndrmjet enamelumit dhe dentins tek dhmbi human decidual incisiv dhe dhmbi molar permanent.

Struktura e smaltit t ri. A. Kjo mikrografi elektronike paraqet prizmat e smaltit n prerje trthore. Shigjetat tregojn kufirin midis prizmave fqinje. B. pjes t dy prizmave fqinje jan paraqitur n zmadhim t madh. Shigjetat tregojn kufirin midis dy prizmave. Vijat e zeza si gjlpra jan kristale t reja hidroksiapatiti substanca midis kristaleve t hidroksiapatitit sht matriksi organik i smaltit n zhvillim. Ndrsa smalti maturohet, kristalet rriten dhe pjesa me e madhe e matriksit organik largohet.

prizmatSkic q paraqet organizimin baz dhe strukturn e prizmave t smaltit. Prizmat e smalit jan struktur e holl, q shtrihet nga linja bashkuese dentin-smalt deri n siprfaqn e smaltit. Aty ku smalti sht ma i trash, n majn e kurors, prizmat jan ma t gjata, duke shkuar deri n 2ooo um. N prerje trthore prizmat paraqesin nj vrime elsi. pjesa e siprme e fryr, quajtur koka, orientohet nga sipr dhe pjesa e poshtme quajtur bishti, sht e drejtuar nga posht. Brenda koks, shumica e kristaleve t smaltit jan orientuar paralel me boshtin e secilit prizm, brenda bishtit, kristalet orientohen me pjerrt.

Kufiri smalt dentinNuk sht e rrafsht por e vallzuar. N disa sektore smalti futet n masn e dentins, por ndodh edhe e kundrta. N kt mnyr prforcohet kjo lidhje.N adamantin jan vrejtur vende me mineralizim t pakt. Kto jan lamelat dhe tufat

.Lamelat shtrihen n tr trashsin e adamantins ndrsa tufat afr bashkimit dentino adamantin. N plqri adamantina bhet e brisht dhe leht thehet .Si pasoj e ushqimit t fort vjen deri te atricioni i cili shkakton nryshimet jo vetm n adamantine por edhe n strukturat nn te.

Fig.VI-11. Fotografi e adamantins, dhmbi i gdhendur (lmuar), 150X: 1. prizmat adamantine, 2. lamelat adamantine, 3. tufat adamantine, 4. bashkimi dentino-adamantin, 5. kanalzat e dentins.

ZHVILLIMI I PALATUM DURUM DHE PALATUM MOLLE Hapsira primare e gojs formohet pas zhdukjes s membrans bukofaringeale dhe n prbrjen e saj futen stomatodeumi dhe faringu primar. Me lajmrimin e processus maxillaris, n pjest ansore t hapsirs primare t gojs, fillon ndrtimi i saj n hapsirn e vrtet t gojs dhe t hunds

Procesuset maksillare rritn drejt vijs mediane q takohen njra me tjetrn. Processus frontalis jep nj zgjatim t shkurtr q quhet qiellza primare. Procesuset palatinale t shkurtra jan t ndara n fillim me masn e gjuhs. Pastaj gjuha trhiqet teposht dhe nprmjet saj dalin (rezultojn) procesuset palatinale dhe bashkohen ndrmjet tyre si edhe me qiellzn primare. N pjesn m t madhe t prparme t qiellzs, formohet kocka n mes dhe krijohet qiellza e fort (palatum durum), kurse n pjesn e pasme diferencohet muskuli i cili merr pjes n ndrtimin e qiellzs s but(palatum mole).

Fig. IV-4: Paraqitja e zhvillimit t palatum durum dhe palatum molle: A. prerja trthore; B. pamje e shiquar nga hapsira e gojs: 1. septum nasale, 2. gjuha, 3. processuset pallatinale, 4. qiellza primare, 5. hapsira e hunds, 6. palatum durum, 7. uvula, 8. conhae.

STRUKTURA E PALATUM DURUM Qiellza e fort (palatum durum) prbhet prej ktyre shtresave, duke filluar prej gojs kah hapsira e hunds: mukoza e hapsirs s gojs, submukoza, kocka dhe mukoza e hapsirs s hunds. * Mukoza e hapsirs s gojs t palatum durum i takon tipit t mukozs mastikatore. Prbhet prej epitelit shumshtresor t shesht dhe indit lidhor. Epiteli shumshtresor i shesht i keratinizuar prbhet nga stratum basale, stratum spinosum, stratum superfitiale dhe stratum corneum. Stratum basale prbhet nga nj shtres qelizash cilindrike t cilat vendosn n membrann bazale. Mbi t gjenden disa shtresa t qelizave shumkndshe t cilat prbjn stratum spinosum. Kto dy shtresa quhen shtresa kambiale, nga se n kt shtres qelizat ndahn dhe i zvendsojn qelizat siprfaqsore t cilat i nnshtrohen keratinizimit dhe bijn (kolitn) nga siprfaqja. Stratum superfitiale sht e prbr nga disa shtresa t qelizave t sheshta, me brtham t strgjatur t errt. Brthama e till quhet brtham piknotike dhe sht karakteristike pr degjenerimin e qelizs. N shtresn siprfaqsore, pra shtresn e fundit, qelizat keratinizohen dhe bhen si luspa, ne t cilat nuk mund t dallohet kufiri qelizor, ndrkaq brthamat zhduken. Qelizat e ktij epiteli jan t lidhura fort pr membrann bazale me hemidesmozome, kurse qelizat e shtresave te tjera jan t fiksuara me desmozome.

Ky epitel, prve n palatum durum, gjendet edhe n gjingjiv,dhe s bashku prbejn epitelin e tipit mastikator t mukozs orale. Ky sht m i fort se sa epitelet e tjera n pjest tjera t hapsirs s gojs, pr arsye se, m s teprmi i nnshtrohet presioneve mekanike gjat prpunimit (prtypjes) t ushqimit t fort. Lamina propria: sht e prbr nga indi lidhor, n t ciln krahas qelizave, dominojn tufat e fijeve kolagjene. Ato shtrihen npr submukoz deri te kocka. Prezenca e nj numri t madh t fijeve kolagjene sht karakteristik e mukozs mastikatore, nga se ajo i siguron nj fortsi m t madhe mukozs. Submukoza prmban n indin lidhor ind dhjamor, sidomos n zonn e prparme (adipoze), kurse nj numr gjendrash mukoze gjenden n zonn e pasme (glandulare). Zona gjingjivale nuk ka submukoz, kshtu q mukoza vendoset direkt n kock. Submukoza e palatum durum e hapsirs s gojs sht e fiksuar fort pr kockn. Pr kockn sht e fiksuar nga ana tjetr mukoza e hapsirs s hunds. Ajo prbhet nga lamina epithelialis dhe lamina propria. Lamina epithelialis prbhet nga epiteli pseudoshtresor, i prbr nga qelizat bazale, qelizat cilindrike me qepalla (cilie) dhe qelizat kaliciforme. N lamina propria gjendet indi lidhor me ent e gjakut dhe gjndrat.

Qiellza e fort dhe qiellza e but (Palatum durum et palatum mole )Palatum durum et mole e perbejne tavanin e hapsires s gojs dhe n pjesn ma t madhe e ndajn hapsirn e gojs me hapsire e hunds.N palatum durum mund t dallohen keto struktua; raphe palati, zona yndyrore anterolaterale, zona posterolaterale - gjendrore, dhe zona gjingjivale.Patum mole pefundon me uvula.

Tavani i kavitetit oral. Palatum durum e cila vazhdon me kockn, sht e ndar n dy pjes,n t majtn dhe t djathtn, nprmjet nj raphe palati. Prpara gjendet zona adipose e palatum durum, e cila n submukoz vazhdon me indin adipoz; kurse prapa n zonn glandulare, gjenden gjndrat mukoze n submukoz. Sikurse raphe palati por as edhe gjingjiva nuk kan submukoz. Nga brenda, mukoza sht e ngjitur direkt pr kock. N palatum molle ka muskul brenda kah kocka dhe gjndrat e saj jan vazhdim I gjndrave submukoze t palatum durum.

Qiellza e fort

Struktura e palatum durumQielza e fort prbhet nga kto shtresa; mukoza e hapsirs s gojs, submukoza, kocka, dhe mukoza e hapsires s hunds.

Mukoza e hapsirs s gojs te palatum durum i takon tipit mastikatore, sht epitel shum shtresor i keratinizuar.

Shtresa,basale e formohet me qeliza cilindrike t vendosura n membrann basale me t ciln lidhen me lidhje hemidezmozomale kurse qelizat e shtresave tjera jan t fiksuara me dezmozome , ky epitel gjendet edhe n gjingjiva.

Palatum durum Fotografi e palatum durum: a. hapsira e gojs, b, hapsira e hunds: 1 mukoza kah hapsira e gojs, 2 submukoza me gjndra, 3 kocka 4 mukoza kah hapsira e hunds.

Palatum durumPalatum durum, faqja kah hapsira e gojs. 1. epiteli shumshtresor i shesht, 2. lamina propria, 3. submukoza me gjndra.

Palatum durumPalatum durum faqja kah hapsira e hunds. 1. epiteli pseudoshtresor, 2. lamina propria me gjndra, dhe 3. kocka.

Palatum mollePalatum molle (qiellza e but) prfshine pjesn e pasme t qiellzs Prbhet nga mukoza e hapsirs s gojs, submukoza, shtresa muskulare dhe mukoza e hapsirs s hunds.Mukoza e hapsirs s hunds prbhet nga lamina epthelialis dhe lamina propria. Lamina epitelialis (palatum molle) ndrtohet nga epiteli shum shtresor i shesht i pakeratnizuar.N membrann bazale qndron njShtres e qelizave cilindrike.kjo sht shtresa bazale.mbi te gjendet stratum spinosum e prbr nga disa shtresa qelizash shumkndshe. N siprfaqe jan qelizat e sheshta me brthama t errta (piknotike) t cilat formojn shtresn superfitiale..Lamina propria prbhet nga nj shtres e holl e indit lidhor, me nj numr t enve t gjakut.Submukoza sht shum e trash, me nj numr t madh gjenrash mukoze t pshtyms.Shtresa muskulore ndan submukozn e hapsirs s gojs nga mukoza e hapsirs s hunds.Mukoza e hapsirs s hunds prbhet me nj pjes prej epitelit shum shtresor t shehte , i cili kalon n epitel pseudoshtresor dhe lamina propria.

Palatum mollePalatum molle 1. epiteli shumshtresor i shesht, 2. lamina propria, 3. submukoza me gjndra, 4. shtresa e muskulit, 5 mukoza kah hapsira e hunds.

Literatura:

Ross Michael,:Histology Text and Atlas 2003.

S.Popovic, Hapsira e gojs Histologji me Embriologji 2002.