Emeviler Dönemi Türk-Arap Ilişkileri

www.

Alta

yli.N

et

EMEVLER DNEM TRK-ARAP LKLER VE TRKLERN SLMLAMA SRECNN BALANGICI

Trklerin Kavt Yeri http://www.Altayli.Net

Sayfa No: 1

indekiler Tablosu

Giri ....................................................................................................................... 2

A. Emeviler Dneminde Trk-Arap likileri ............................................................ 3

1. Horasan-Maverannehir Blgesi ................................................................................................. 3

2. Kafkasya Blgesi .......................................................................................................................... 7

B. Emeviler Dneminde Trklerde slmlama Faaliyetlerinin Balangc ................ 8

Sonu ................................................................................................................... 12

Dipnotlar.............................................................................................................. 12

Kaynaklar ............................................................................................................. 18

Yrd. Do. Dr. dem APAK

Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye

www.

Alta

yli.N

et



Sayfa No: 2

Giri

Hz. Peygamber slm dinini ve siyas hakimiyetini lmne yakn dneme kadar Arap Yarmadasna yaymay baard. Onun vefatndan sonra halife seilen Hz. Eb Bekir, dnemini lke btnln tehdit eden ridde hadiselerini bastrmakla tamamlad. Bununla birlikte douya Sasani maparatorluu zerine ve bat komusu Bizans topraklarna gnderdii ordularla, bu iki devletin Arap smrgelerini hedef alan aknlar balatt. kinci halife Hz. mer de, stratejisini Hz. Eb Bekir ile birlikte planlad dou ve bat seferlerini, daha da uzak blgelere tad; onun zamannda Arap ordular Sasani mparatorluunu ortadan kaldrp btn rana hakim olurken, dier taraftan Suriye ve Msrdaki Bizans idaresine son verdiler. Hz. Osman dneminde ise Mslmanlar bat snrn Kuzey Afrikay iine alacak ekilde geniletirken, douda da tm Horasan topraklarn ele geirdiler.

Arap ordular Horasann ardndan Trklerin youn olarak yaad Maverannehir ile Azerbaycan-Ermeniye blgesini ele geirmelerinin akabinde Hazar Trklerinin yurdu Kafkasya snrna dayandlar. Bu dnemde kar karya gelen Trk ve Araplar, yllar boyu sren iddetli mcadelelere giritiler. Bu aratrma Emeviler devleti srecinde gerek Horasan-Maverannehr blgesinde, gerekse kuzeyde Kafkaslarda gerekleen Trk-Arap asker, siyas, din ve ictima ilikilerini incelemeyi hedeflemektedir. Ayrca balangta konunun temellendirilebilmesi iin bu dnemden nceki Trk-Arap mnasebetlerine de zet olarak deinilecektir.

Trklerle Araplar arasnda ilk ilikiler Sasani imparatorluu aracl ile balamtr. V. yzyl sonlarnda batya doru ynelen Gktrkler, komular Sasaniler zerinde tesir icra etmiler, hkmdar Kavd (Kubat) (488-541) Trklerin yardmyla tahta km, iktidar boyunca da onlarn etkisi altnda kalmtr.1 Nuirevan (541-597) douda kendisi aleyhine tehlikeli bir ekilde kuvvet kazanan Gktrklerle iyi geinmeyi politika haline getirmi, onlarn desteini srdrmek amacyla hakann kzyla evlenmitir.2 IV. Hrmz zamannda Bakomutan Behram ubinin, Gktrk hakan Baga Hakan ile yapt savata Arap askerleri Trklere kar savam,3 Kisra Hsrev Perviz (590-628) ile komutan Behram ubin arasndaki i atmada (596) ran ordusunda bulunan Araplar, Kisra Hsrev Perviz, Trkler ise Behram ubinin tarafnda savamlardr.4

Hz. Peygamber (s.a.v.) dneminde, slm topraklarnn Arap Yarmadasyla snrl olmas sebebiyle, herhangi bir Trk-Arap ilikisinden bahsetmek mmkn deildir. ki rk ancak aralarndaki komular Sasaniler vastasyla dolayl bir ekilde karlama imkan bulmulardr. Bununla birlikte hadis edebiyat ve Arap iirinden baz rnekler, o dnemde Araplarn Trkleri tandklar ihtimalini akla getirmektedir.5

Mslman Araplarn 21 (642) ylnda son Sasani ordusunu Nihavendde malup ederek ran topraklarnn tmn fethettikten sonra Toharistan6 ve Maverannehr7 blgelerinde Trklerle snr komusu olmalaryla birlike Trk-Arap mcadelesi resmen balamtr. Araplar Abdullah b. Amirin Basra valilii dneminde Ahnef b. Kays kumandasnda Horasana8 girerek Herat,9 Serahs,10 Belh11 ve Nisabur12 bata olmak zere Toharistana kadar btn merkez ehirleri ele geirmilerdir. Araplarn nnden kaarak Ceyhunun kar tarafna geen son Sasani Hkmdar III. Yezdicerd, blgede hkm sren Trk hakanndan, ayrca Fergana13 ve Sod14 ahalisinden toplad askerlerle Belhi geri alm, bunun zerine Abdullah b. Amir 30 (650-651) ylnda dzenledii seferlerle Horasan tekrar el geirmitir. 15 Bu dnemde Trk-Arap mcadelesi Horasan hakimiyeti zerine odaklanm, her iki taraf da bu blgeyi kontrol altna almak iin etin savalara girimitir.

www.

Alta

yli.N

et



Sayfa No: 3

Bu mcadelelerde aralarnda koordineli bir btnlk salamay baaramayan Trklere kar Araplarn bariz ekilde stnl grlr. Hz. Osmann hilafetinin son yllar ile Hz. Ali dneminde meydana gelen i karklklar sebebiyle Horasan-Maverannehr hattndaki asker harekt durmasna ramen Araplar blgede elde ettikleri topraklar muhafaza etmeyi baarmlardr.16

Hulef-i Raidn Dneminde, Araplarn Trklerle karlatklar ve etin mcadelelere giritikleri ikinci blge Kafkaslardr. Hz. mer dneminde Azerbaycan ve Ermenistann fethinden sonra Mslman aknclar daha kuzeyde bulunan Hazar Devletinin snrlarna dayandlar. Halifenin emriyle 22 (643) ylnda Hazar seferine kan Suraka b. Amr, cizye karlnda Bbul-Ebvb (Derbend) 17 ehrinin hakimi ahbaraz ile anlama yapt.18

Mslmanlar ile Hazar Trkleri arasndaki ikinci byk sava Hz. Osmann hilfeti dneminde 32 (563-563) ylnda meydana geldi. Bbl-Ebvbdaki Arap birliklerinin komutan olan Abdurrahman b. Rebia, Belencere19 yrdnde Hazarlar baarl bir savunma gsterdiler. Komutanlarn da bu savata kaybeden Arap ordular Kafkasya blgesindeki bu hcumlarnda baarl olamayp geri ekildiler.20 Gerek i karklklar, gerekse fetihte arln douya kaydrlm olmasndan dolay Araplar uzun sre -Velid b. Abdlmelik Dnemine kadar [86-96 (705-715)] - Hazarlar zerine harekt imkan bulamadlar.

A. Emeviler Dneminde Trk-Arap likileri

1. Horasan-Maverannehir Blgesi

Emeviler Devletinin kurucusu Muaviye b. Eb Syan, Hz. Ali taraftarlaryla giritii siyas mcadeleyi tamamlayp lkenin i btnln saladktan sonra fetih hareketlerini balatt. Onun hilafetinde ilk seferler Hz. Osman Dneminden beri Horasan zerine harekt dzenleyen Basra valisi Abdullah b. Amir tarafndan gerekletirildi. Abdullahn ordu komutan Abdurrahman b. Semure, Kabul,21 Belh ve Bust22 ehirlerini ele geirerek Sicistan23 seferini baaryla tamamlad [42 (662)].24 44 (664-665) ylnda Mhelleb b. Eb Sufra da Sinddeki25 Trkleri itaat altna ald.26

Muaviyenin ilk yllarndaki harekt, planl olmaktan ziyade Horasan kontrol ve Maverannehr27 (Aa Trkistan) 28 blgesini keif ve yoklama amacn tamaktadr. Seferleri planl ve hedefli haline getiren kii 45 (665) ylnda Irakayn (Kfe ve Basra) valiliine getirilen Ziyad b. Ebihdir.29 Onun emriyle Arap zamannda Emeviler yl sren mcadeleler neticesinde Ceyhun nehrini geerek Trkler karsnda baarl sonular aldlar.30 Seferlerin daha iyi yrtlebilmesi iin iin Ziyad, asker merkezleri Irak topraklarnda bulunan Kufe ve Basradan cepheye daha yakn olan Horasann dousuna tayarak ordusunu Merv31 merkez olmak zere Herat, Tus,32 Nisabur ve Belh gibi ehirlere yerletirdi.33 Karargh ehirler tahkim edildikten sonra Horasan valisi tayin edilen Reb b. Ziyad el-Haris, 51 (671) ylnda Khistanda34 Trkleri malup ederek Zamm35 ehrini ele geirdi. Bu ekilde Emevilerin Horasan hakimiyeti pekimi, Maverannehr ak hedef haline gelmi oldu.36

Emeviler Dneminde Maverannehr zerine etkili hcumlar, Ziyad b. Ebihden sonra yerine tayin edilen olu Ubeydullah b. Ziyad tarafndan balatld. Ubeydullah, ilk nce Buhara37 yolu zerinde bulunan Beykendi38 zaptetti. Buhara hakimi Kabac Hatun, Trklerden yardm almasna ramen Ubeydullahn ordusuna malup olmaktan kurtulamayarak ar vergiler karlnda bar istedi [54 (674)].39 56 (575-576) ylnda

www.

Alta

yli.N

et



Sayfa No: 4

Horasana vali tayin edilen Sad b. Osman da Maverannehr seferlerini devam ettirdi. Sad, daha nce sadakat arzeden ancak daha sonra blgede rgtledii Trkler, Sod, Ki40 ve Nesef41 halkyla isyan eden Kabac Hatunun ynetimindeki mttefik orduyu malup ederek Buharann kontroln yeniden salad. Semerkand42 da vergiye balayan vali, ardndan daha gneyde yer alan ticaret merkezi Tirmizi43 ele geirdi.44 Ondan sonra blgede seferler dzenleyen kii 61 (680-681) ylnda Horasana vali tayin edilen Abdurrahman b. Ziyaddr. Onun emriyle Selm b. Ziyad komutasndaki askerler ilk nce Semerkand, ardndan Harezmi45 ele geirdiler, sonra da Maverannehrde yeniden isyan balatan Kabac Hatun ve mttefiklerini malup ederek onlar tekrar sulh yapmaya mecbur braktlar.46

Muaviyeden sonra Emeviler ile iktidar mcadelesine girien Abdullah b. Zbeyr, kendisine itaat eden dou eyaletlerinin hakimi olarak halifeliini ilan etti [64 (683)]. Horasan ve Maverannehir blgesi bu dnemde Emev-Zbeyr Hanedannn mcadele sahas haline geldi. Bundan istifade eden baz mahalli prenslikler bamszlk hareketini balattlar. Horasan elinde bulunduran Abdullah b. Zbeyrin valisi Abdullah b. Hazm, isyan eden Trkleri itaat altna ald.47 Abdullah b. Zbeyrin Haccac tarafndan ortadan kaldrlmasndan sonra Maverannehr hakimiyetini salamak isteyen Abdlmelik (685-705) Abdullah b. Hazm etkisiz hale getirdi. Onun olu Musa, Tirmizde Emevi idaresine isyan etti. Musa b. Abdullah, 85 (704) ylnda Trkler, Araplar ve Tibetlilerden mteekkil bir orduyu malup edince blgedeki gcn pekitirdi. Onun baars Emevi iktidarnn Maverannehr hakimiyetini o kadar sarsmtr ki, mahalli prensliklerin bazlar vergilerini Emevilere deil Musaya vermeye balamlardr.48

Abdullah b. Zbeyr hareketini bastran Abdlmelik dou eyaletlerinde Arap hakimiyetini yeniden salamak amacyla Irak umumi valiliine Haccac b. Yusufu getirdi [78 (697)]. Onun Horasana vali tayin ettii Mhelleb b. Eb Sufra, 80 (699) ylnda Ki zerine dzenledii seferde ehri iki sene muhasara etmesine ramen ele geiremedi. Ardndan olu Yezid b. Mhelleb de blgede baarsz seferler yapnca azledilip yerine vey kardei Mufaddal geti. Mufaddal, Emevilerin hakimiyetine glge dren Musa b. Abdullah ortadan kaldrmasna ramen grevinden alnd.49 Bu ekilde Haccacn, Irak valiliinin ilk yllar Aa Trkistan hakimiyeti iin baarsz bir dnem oldu.

Maverannehrin gerek fatihi Haccac tarafndan Horasana vali tayin edilen Kuteybe b. Mslimdir. Kuteybe, Maverannehir seferini balatmadan nce, blgenin gneyinde yer alan ve Arap fthat iin tehdit oluturan Toharistann stratejik neme sahip merkezi Belhi fethe karar verdi. Toharistan hakimi Nizek Tarhan, Emevilerle mcadeleyi gze alamayp sulh teklifinde bulununca Kuteybe, anlamay kabul ederek harekt merkezi Merve geri dnd.50 Toharistann gvenliini salayan Kuteybe [87 (706)] Ceyhun rmann batsnda bulunan Zamm Geidini ele geirmesinin ardndan Buhara yolu zerindeki nemli ticaret ehri Beykendi [88 (706)],51 bir yl sonra da Ramisan52 itaat altna ald.53 Gzergh zerindeki nemli merkezleri srayla ele geirdikten sonra nihayet [90 (709)] Buharay kuatt. Trk ve Sodlardan mteekkil Buhara halk ehrin muhasarasna uzun sre dayanamaynca ar vergiler demek artyla bar yapmay kabul etti.54 Buharann Araplarn eline gemesinden sonra srann kendisine geleceini gren Semerkand hkmdar Tarhan, ehir daha kuatlmada, hara karlnda Araplarn hakimiyetini tanmak istediini Kuteybeye iletince burada da sulh yapld [90 (709)].55

Buharay denetim altna alan, Semerkand idarecisine de siyas hakimiyetini kabul ettiren Kuteybe, hedefini daha nce anlama yapt Toharistana evirdi. Blge hkmdar Nizek, Buhara seferi sonunda Kuteybeye balln yenilemi olmasna ramen, Toharistann i

www.

Alta

yli.N

et



Sayfa No: 5

ksmlarna kam, ardndan Belh, Merv er-Rz,56 Talkan,57 Firyab58 ve Czcan59 idarecilerini Emevi hakimiyetine kar birlikte hareket etmeye ikna etmiti. Dier ehir idarecilerinin bir ara Nizeki yalnz braktklarn renen Kuteybe de [91 (710)] saldrya geti. Toharistan hakimi Araplarla savamaya cesaret edemeyince bu sefer de aman dileyip teslim oldu. Kuteybe onu Haccaca gndererek Irakta idam edilmesini salad.60

Kuteybe b. Mslim 92 (711) ylnda Maverannehrdeki Arap hakimiyetini tehdit eden dier bir blge olan Sicistana bir sefer dzenledi. Sicistann Trk hkmdar Rutbil,61 Arap ordularyla savamak yerine vergi artyla sulha raz oldu.62 Kuteybe bir yl sonra [993 (711)] kardei Abdurrahmann dzenledii asker harektla da Harezm topraklarn ele geirdi.63

Kuteybe b. Mslim Toharistan, Sicistan ve Harezm seferlerini baaryla tamamladktan sonra Maverannehr blgesinin Buhara ile birlikte dier nemli ehri ve ticaret merkezi64 Semerkanda yneldi. ehir hakimi daha nce her ne kadar harac karlnda Arap hakimiyetini tanmsa da, iinde Mslman asker birlii olmad iin devletin zaaf annda bu ehir bir isyana merkezlik edebilir, bu da Emevilerin Maverannehr hakimiyetini tehlikeye drebilirdi.65 Bu nedenle Kuteybe Arap askerlerle birlikte fethettii blge insanlarndan mteekkil bir ordu ile harekete geti. Seferi haber alan Semerkand hakimi Grek b. hid, (Takent),66 Fergana ahalisi ve dier Trklerden oluturduu ordusuyla Buhara ile Semerkandn arasnda yer alan Arbincan (Rabincen)67 beldesinde Araplar karlad, fakat baarl olamayp Semerkanda geri ekildi.68 Kuteybe de ehri muhasara etti. melikinin gnderdii yardm kuvvetinin kuatma ordusu tarafndan malup edildii haberini alnca mitsizlie kaplan Grek, bar istedi. Yaplan anlamaya aykr bir ekilde Kuteybe, Semerkanda girerek ehre asker birlik yerletirdi.69 Semerkanddan sonra asker faaliyetlerini Maverannehrin daha dousuna ynelten Kuteybe 94 (713) ylnda Fergana blgesine baz seferler yapt. Hocend70 ehrini ve Seyhun nehrinin dousundaki topraklarn hakimiyeti altna ald. Ertesi yl hedefini an kuzey dousuna evirerek o ana kadar Arap fatihlerinin burada ulatklar en uzak ehir sbicab (sfcb, Esbicab)71 ele geirdi.72 Kuteybe son kez [96 (715)] ylnda Fergana ile Kagar73 arasndaki blgenin ve ticaret yolunun gvenliini salamak iin kt seferde Kagara kadar ilerleme baarsn gsterdi.74

Aa Trkistan fetihlerinde en byk destekisi Haccac b. Yusufun [95 (714)] lm, ardndan Velidin yerine Sleyman b. Abdlmelikin halifelie gelmesi [96 (715)] Kuteybe b. Mslimin fetih harekatn sekteye uratt. zellikle Sleymann, nceki halifenin idarecilerine kar gsterdii hasmane tutum75 Kuteybenin isyanna ve ldrlmesine,76

onun lm de Maverannehrdeki Arap hakimiyetinin sarslmasna neden oldu. Kuteybeden sonra Horasan idaresine getirilen Veki b. Sud et-Temimnin dokuz ay gibi [96 (715)] ksa sren valiliinin ardndan77 Yezid b. Mhelleb ayn greve getirildi. Yezid, Crcan78 ikinci defa ele geirdikten sonra [98 (716)] kt Taberistan79 seferinden eli bo dnd gibi, ardndan yneldii Dehistanda80 da Arap hakimiyetini salama giriimlerinde baarl olamad.81 Bu gelimeler Emevilerin Maverannehr zerindeki faaliyetlerinin duraklama dnemine girdiinin ilk iaretleridir. te bu esnada Emevi devlet politikasnda keskin dnlerin meydana gelecei hadise meydana geldi: Sleyman b. Abdlmelikin vefat neticesinde 99 (717) ylnda mer b. Abdlaziz Emevi halifesi oldu. Onun gelii ve idaredeki uygulamalar Emeviler tarihi boyunca istisnai bir dnem olmutur. Halife i bar ncelikli hedef alarak, Haccac zamanndan beri srdrlen mevaliden harac ve cizye alnmas uygulamasna son vermitir. Emevi iktidar boyunca mevali denilen gayr- arap unsurun lkenin eit vatanda, olarak kabul edildii, ynetim meruiyetinin sertlik ve iddet politikasyla deil, ancak halkn desteiyle elde edilebilecei

www.

Alta

yli.N

et



Sayfa No: 6

grne itibar edildii belki de tek dnem mer b. Abdlazizin iki yllk hilafet sreci olmutur.82

mer b. Abdlazizin devlet politikasnda gerekletirdii tavr farkllklar, o dnem Trk-Arap ilikilerinin seyrinde de olumlu deiiklikler meydana getirmitir. Halifenin ilk icraat olarak btn fetih hareketlerini durdurup, askerleri geri arma giriimi neticesinde Trk-Arap savalar durmu, blgede bar ve istikrar sreci balamtr.83 Ayrca zellikle Maverannehrde halka zulmeden, onlarn nefretini celbeden valiler, grevi ktye kullanan idareciler de azledilmi,84 yine onun zamannda maa ve ganimetten pay almada Emevilerin mevali aleyhindeki haksz uygulamalar terkedilerek -Arap olsun, mevali olsun- btn askerlere hak ve sorumluluk konusunda eit muamele edilmesi salamtr.85 mer b. Abdlaziz, sadece kendi halifeliindeki yanl uygulamalar dzeltmekle kalmayp, gemie dnk hakszlklarn giderilmesine de almtr.86 Btn bunlar mer b. Abdlazizin ksa sren halifeliinde genelde mevali, zelde de Trklerin Araplarla ilikilerinde bahar dneminin yaandn gsterir. Ancak onun vefatndan sonraki gelimeler bu dnemin yalanc bir bahar olduunu ortaya koymu, klasik Emevi Araplk politikas daha iddetiyle geri dnerek eski yanl uygulamalar kald yerden devam etmitir. Bu da halkn Arap idarecilere kar derin bir husumet beslemelerine, imkan bulduka isyan etmelerine ve Emevilere kar asileri desteklemelerine sebep olmutur. Sosyal bar salanamad iin de Arap idareciler bu blgelerde kendilerini hi bir zaman emniyet iinde hissedememilerdir.87

mer b. Abdlazizin slah etmeye alt Emevi politikalar Yezid b. Abdlmelik [101-105 (720-724)] tarafndan yeniden canlandrld. Yezid ilk i olarak selefinin atad brokratlar deitirerek, mevaliden cizye ve hara alnmas uygulamasn yeniden balatt, kendisi saray elencelerine dalarak lke halkn iddet ve mal dkn valilerin insafna brakt.88 Tabiatyla onun ve brokratlarnn yanl uygulamalar blgedeki Arap hakimiyetini tehlikeye drd; yerel idareciler daha nce kabul ettikleri Arap ynetimini tanmamaya, hatta Emevi ordular zerine saldrlar dzenlemeye baladlar. Nitekim Trgi hakan Su-lu, Arap topraklarndaki karklklardan89 istifade ederek 102 (720-721) ylnda Semerkand zerine bir ordu gndererek Horasan valisi Sad b. Amr el- Hara komutasndaki Emevi askerlerini malup etti. Hakan yeterli asker destei olmad iin Semerkand muhasara edemedi.90 Trkler geri ekildikten sonra dmanla ibirlii yapan Semerkand halkna kar Sad ok sert davrand; ehri terk etmelerine ramen pek ok kiiyi takip ederek ldrd. Bu davran blge halknn Emevi idaresine kar besledii kini daha da arttrdr.91

Hiam b. Abdlmelikin [105-125 (724-743)] hilafetinin ilk yllarnda Araplarn Trkler karsnda gerilemesi devam etti. Horasan valisi Mslim b. Sad el-Kilab, [105 (723-724)] a zerine yrd esnada Trgi hakan Su-lunun saldrya getiini duyunca geri ekildi. Emevi ordusu ricat srasnda Fergana blgesinde byk kayplar vererek Hocende snd.92 Bu malubiyet Maverannehr zerindeki Arap hakimiyetini derinden sarst; bundan sonra taarruz sras Maverannehr halkna geldi, Araplar savunmaya ekilerek,93 ellerindeki ehirleri elde tutmann telana dtler. Yine 105 (724) tarihinde Irak valiliine getirilen Esed b. Abdullah el-Kasr, 108 (726-727)de Trklerle giritii mcadeleyi kaybetti. Toharistan seferinden eli bo dnen vali daha sonra Huttelde94 Trgiler tarafndan malup edildi.95

Maverannehrde Arap hakimiyetinin zayflamas blgede frsat kollayan Trklerin isyanna neden oldu. Mevalinin de desteiyle Trkler, Buhara merkezli byk bir isyan balattlar. 109 (727-728) ylnda meydana gelen bu hadisede Horasan valisi Eres b. Abdullah es-

www.

Alta

yli.N

et



Sayfa No: 7

Slem Ceyhun kysnda isyanclar tarafndan sktrld. Vali Buhara yolu zerinde Beykend de Trklerin hcumuna urad. Onu kesin hezimetten Cneyd b. Abdurrahman el-Murrnin komutasnda, merkezden gelen kuvvetler kurtard. Cneydin gayretleriyle 111 (729) yl sonlarna doru Araplar, Buharada kontrol tekrar salayabildiler. Buharay Trklerin hcumundan kurtaran yeni vali Cneyd bu defa [112 (730)] Semerkandn Trgi hakan tarafndan kuatldn haber ald. Yolda bir ok Trk saldrsna maruz kalarak Semerkanda ulat. Trkler bu defa ters istikamette bulunan Buhara zerine yryp ehri muhasara ettiler. Vali Cneyd geriye dnerek Hakan ekilmeye zorlad.96 112 (730) ylndan 120 (738) ylna kadar bu blgede Trklerle Araplar arasnda karlkl sonusuz saldrlar oldu. ki taraf arasnda bir eit denge kuruldu. Bu defa sre Trkler lehine iliyordu.97

Maverannehrde elden kmak zere olan Arap hakimiyetini Emevilerin son Horasan valisi Nasr b. Seyyar yeniden salayabilmitir. Kuteybe ile birlikte Maverannehr fetihlerinde aktif grev alan tecrbeli devlet adam Nasr, bu baarsn -aynen mer b. Abdlaziz gibi-iddet ve bask yerine bar tavrna ve blgenin farkl etnik unsurlarna sayg gstermesine borludur.98 Bununla birlikte gerektiinde asker harekttan da ekinmemitir. Bu erevede Ke sefer dzenlemi, ardndan Semerkand kontrol altna alm, 122 (740) ylnda a yryerek blgenin hakimi Baga Tarkan Kur-Sulu yakalayp idam etmi, buradan daha douda bulunan Ferganaya yryp blge hkmdar ile sulh imzalamtr.99 Nasr b. Seyyar zamannda Arap hakimiyeti blgede sonbaharn yaam, yaklaan Abbasi ihtilali sadece Maverannehr deil, btn Horasan ve Irak topraklarndaki Emevi hakimiyetini tehdit etmeye balamtr.100

2. Kafkasya Blgesi

Emeviler dneminde Trk-Arap mcadelesinin gerekletii dier bir blge Kafkaslardr. Hz. merin hilafetinde balayan fetihleriyle birlikte Araplar, Hazar Trkleri ile kar karya gelmilerdi. Uzun sren i mcadeleler ve fetihlerin genelde dou ve batya ynelmi olmas sebebiyle, kuzeydeki Arap harekt Emevi halifesi Velid zamanna kadar durmutur. Arap-Hazar Trkleri ilikileri Emevi halifesi Velid b. Abdlmelikin hilafeti dneminde yeniden balam, ilk harekt halifenin kardei Mesleme b. Abdlmelik tarafndan gerekletirimitir. Mesleme 89 (708) ve 91 (710) ylndaki seferlerde Bbul-Ebvba (Derbend) kadar ilerlemi, 95 (714) ylnda da ehri ele geirmitir.101

Hazarlar, stanbul muhasaras nedeniyle Emevilerin blgeden ayrlmasn frsat bilerek 99 (717-718) yllarnda Azerbaycan ve Ermeniye zerine dzenledikleri aknlarda bir ok Mslman katlettiler. Hilafeti zamannda genelde bar bir politika tercih ederek asker seferleri askya alan mer b. Abdlaziz bu hareketi cezasz brakmamak iin Hatim b. Numan el-Bahilyi Hazarlar zerine gnderdi. Emevi ordusu Hazarlar malup ederek onlar igal ettikleri topraklardan kard.102 Bu seferden sonra uzun yllar Araplarla Trkler arasnda karlkl ypratma savalar balam, bazan biri bazan dieri arpmalarda stn gelmi, fakat iki taraf iin de kesin bir hakimiyet sz konusu olmamtr.103

Hiam b. Abdlmelik Dneminde de Hazar Trkleri-Emevi Araplar mcadelesi artarak devam etti. Halife, Cerrah b. Abdullah 107 (725-726) ylnda Hazarlar zerine gnderdi. Yardmc kuvvetleri beklemeden saldrya geen Cerrah, ar bir hezimete uraynca grevden alnd. Onun yerine blgeye tekrar vali tayin edilen Mesleme 108 (726-727), 109 (727-728) ve 110 (728-729) yllarnda ardarda asker harekt dzenledi. zellikle son seferinde Hazar hakann malup ederek Bb el- Ln104 ehrini ele geirdi.105 Bu

www.

Alta

yli.N

et



Sayfa No: 8

baarlarna ramen Hiam 111 (729-730) ylnda Meslemeyi azlederek Cerrah b. Abdullah tekrar Ermeniye ve Azerbaycan valiliine getirdi. Cerrah kt Hazar seferinde Tiflis106 zerinden Belencere ulaarak Hazarlarn baehri el-Beyzy107 zapta muvaffak oldu. Bu hcumu karlksz brakmak istemeyen Hazarlar 112 (730) ylnn balarndaki saldrlaryla Araplar geri ekilmeye zorladklar gibi Musula kadar ilerleme baarsn gsterdiler. Hazarllarn, Emevi Devletinin kuzey hakimiyetini tehdit etmeye baladn gren Hiam, bu defa daha nce Hazar topraklarnda baarl seferler yapan Sad b. Amr el-Harayi byk bir orduyla yola kard. Hazarlarn igal ettikleri beldeleri tek tek geri alan Sad, Versan108 muhasara etti. Ardndan Berzend109 ve Beylakanda110 Hazar ordusunu iki defa malup etmeyi baard. Hiam bu defa blge valisini yine deitirerek greve yeniden Meslemeyi getirdi.111 113 (731-732) ylnda Hazar seferine kan Mesleme, Belencere kadar ilerleyerek buradaki Trk kuvvetlerini malup etti. Bunun zerine komu hkmdarlardan yardm alan Hazar hakan kar saldrya geince, Mesleme, Derbende ekildi. Hiam, Hazarlardan ekindii gerekesiyle Meslemeyi azlederek yerine Mervan b. Muhammedi tayin etti. 114 (732-733) ylnda ilk seferini dzenleyen Mervan, Suriye, Irak ve el- Cezireden112 toplad orduyla baz kk yerleim birimlerini kontrol altna ald. ki yl sonra da Hazarlar zerine ypratma saldrlarn srdrd. Onun kuzeye dzenledii en baarl harekt 119 (737)da gerekleti; yaklak 150 bin kiilik orduyla yola kan vali karlat Hazar birliklerini malup ederek baehir Beyzy kuatt. Gnderdii 40 bin kiilik ordu da Emeviler tarafndan malup edilince Hazarlar bar istemek zorunda kaldlar. Mervan da ancak hakann Mslman olmas durumunda bar kabul edeceini syleyince hakan mslman olmaya raz oldu. Mervan, hakimiyeti altna ald Hazar topraklarna aknlarn bir ka yl daha devam etti rdi.113

Trk-Arap ilikileri asndan Kafkasya harekt Emeviler tarafndan Maverannehr fetihlerinden farkl deerlendirilmitir. Maverannehre Horasan ve Toharistan zerinden planl bir ilerlemeyi ve oray yurt edinmeyi dnen, ele geirdikleri ehirlere asker birlik yerletiren ve bir ok Arap gmeni bu beldelere iskan eden Emeviler, bunlar Hazarlar topraklarnda gerekletirmemiler, Hazar Trklerini direkt hedef almaktan ziyade, Azerbaycan ve Ermeniye topraklarnn emniyetini salamak asndan Kafkasya zerine sefer dzenleme ihtiyac duymulardr. Hazarlar da uzun yllar kendi kontrollerinde kalan bu blgeyi topraklarnn devam gibi grmeleri ve yurtlarnn gvenlii sebebiyle Araplarla savama gerei duymulardr. Emevilerin son dnemlerine doru Mervan b. Muhammed, Hazar hakann sulh istemeye mecbur brakarak kuzey cephesi Trk-Arap mcadelesinde Emevilerin stnle gemesini salamtr.114

B. Emeviler Dneminde Trklerde slmlama Faaliyetlerinin Balangc

Horasann fethinden sonra Araplarn yeni hedefi haline gelen Maverannehr blgesi, coraf konumu itibariyle Orta Asya, Hindistan, Afganistan ve Horasana komu olmas sebebiyle blgeler aras gerekleen her trl beer mnasebetten en st derecede etkilenmitir.115 ok eitli insan unsurlarnn yurt edindikleri blgede farkl meneli inan sistemleri de yaama imkan bulmu; Zerdtlk, Budizm, Manihaizm, Mazdekizm ve Hinduizm gibi eski Hint ve ran dinleri, Hristiyanlk ve Musevilik gibi Sami dinleri ile Konfuysclk ve Trklere has amanizm bu topraklarda yaylmtr.116

Trkistanda Trklerin slm ile tanmalar Arap fatihlerinin Maverannehr snrna ulatklar dneme tesadf eder. Horasan valileri blge ehirlerine yaptklar seferler sonucunda ele geirdikleri esirleri kendi lkelerine gtrmlerdir ki, bunlar ilk ihtida eden Trkler olmulardr.117

www.

Alta

yli.N

et



Sayfa No: 9

Emeviler dneminde Trklerin slmlamas srecinde en nemli admlar Trkistan fatihi Kuteybe b. Mslim, halife mer b. Abdlaziz ve Emevilerin son Maverannehr valisi Nasr b. Seyyar tarafndan atlmtr.

Kuteybe b. Mslimin Maverannehr blgesinin Arap hakimiyetine gemesi kadar, blgede slmiyetin yaylmasnda da nemli pay vardr. O, 87 (706) ylnda ele geirdii Beykende nce Arap aileler yerletirmi, bu gmenler vesilesiyle slmiyetin tannmasna alm,118 ilk i olarak da ehirde hemen bir cami ina ettirmitir.119 Kuteybe, Maverannehrin en nemli din merkezi olan Buharada slmiyetin tannmas iin, yapt anlamaya Buharallarn deyecekleri vergi dnda ba- bahe ve evlerinin ve ehir dndaki bir ksm arazilerinin yarsn Araplarla paylamalar artn koymu,120 bu sayede Buharada Mslman Araplarla Trklerin tanmalarn, kaynamalarn temin etmitir.121 Ayrca Buhara merkezinde slm kltr ve medeniyetinin sembolleri olan cami ve mescid inasna girierek 90 (709) ylnda Mh- Rz Camiini yaptrmtr. Kuteybe ilgin bir uygulama balatarak Buharallar istisnasz cuma namazna gelmekle mkellef tutmu, hatta halk slma sndrmak gayesiyle cuma namazna gelecek olanlara ikier dirhem para yardm yapmay taahht etmitir. Bir ksm vali zorlamasyla, bir ksm da para hrsyla mescitlere dolan halk bu sayede Mslmanlar ve onlarn ibadetleriyle tanma imkan elde etmitir. Daha sonraki dnemlerde rastlanmayan bu davran, Mslman olan Trklerden cizye ve hara almay resm politika haline getiren dier Emevi valilerinin uygulamalarna gre masum ve iyi niyetli saylabilir. Kuteybe, Arapann yeni girdii Buhara ehrinde halkn daha rahat ibadet yapabilmesi iin snrl bir sre de olsa Kurann yerli dilde okunmasna izin vermitir. Onun zamannda slm dini Buharada olduka rabet grm bunun karsnda Zerdlk ve Budizm gibi dinler nfuz kaybetmeye balamtr. Bu nedenle slmn daha sonra Buharada yaayaca parlak gnlerinin temeli Kuteybe b. Mslim tarafndan atlmtr, denilebilir.122

Aa Trkistann en nemli din merkezi Buharada slmlama faaliyetlerini belirli noktaya getiren Kuteybenin, ikinci hedefi blgenin ticaret merkezi Semerkanddr. Kuteybe, ilk muhasara sonunda yaplan sulh anlamasnda ehrin hakimi Grekten belde iinde cuma klnacak bir cami istemitir. Semerkand ele geirdikten sonra da -aynen Buharada olduu gibi- pek ok Arap nfusu ehre getirerek onlarn Trklerle sosyal ilikiye girmelerini salam, ayrca gerek Mslman Araplar gerek mhtedi Trkleri aydnlatmak zere tabiinden mfessir Dahhak b. Mzahimi (. 103 / 721) de buraya davet etmitir. Kuteybenin Beykend, Buhara ve Semerkanddaki slmlama faaliyetleri evre beldelerdeki sosyal ve din btnlk iin rnek olmu, gelimeler civar ehir halklarn da msbet ynde etkilemitir. Mesela Trklerin youn bir ekilde yaad Fergana ve civar ehirlerde camiler ina edilmeye balanmtr.123 97 (715) ylnda dzenledii dou seferi srasnda in mparatorunun slmiyeti tanma isteine olumlu cevap veren Kuteybe, Hubeyre b. Memrec el-Kilab bakanlnda bir heyet gndererek slmiyetin ine kadar ulamasna vesile olmutur.124 zet olarak sylemek gerekirse Kuteybe b. Mslimin en az siyas faaliyetleri kadar slmiyetin Trkistanda yaylmas ynnde gsterdii gayretler olumlu neticeler vermitir. Onun lmnden sonra blgede hem fetihler, hem istikrar durmu, slmlama faaliyetleri mer b. Abdlazizin hilafeti dnemine kadar kesintiye uramtr.

mer b. Ablaziz Emevi devlet adamlar ierisinde slm yaymay ncelikli hedef alan tek ahsiyettir.125 Onun, dinin yaylmasnda ilk adm olan sosyal dzenin salanmas giriiminde merkez blge Trklerin yaadklar topraklar olmutur. Halife bu politikay uygulamak iin ncelikle Maverannehr sosyal bar projesini yrtemeyen vali Yezid b.

www.

Alta

yli.N

et



Sayfa No: 10

Mhellebi azlederek yerine Cerrah b. Abdullah getirmitir.126 Cerrah, valiliinin ilk dnemlerinde halifenin ynetim anlayna uygun icraatta bulunmu, onun emri zerine Tibete slm retmek amacyla bir eitim heyeti gndermitir.127 Bununla birlikte Cerrah, Haccac ekolnden gelmesi sebebiyle128 zaman zaman halka sert davranmay teklif etmi ancak halifeden yz bulamamtr.129 mer b. Abdlaziz, Cerrahn mevaliye hakkn vermedii, Mslman olmalarna ramen bir ksm mhtediden cizye ve harac ald eklinde ikayet alnca derhal bir emirname gndererek onun haksz uygulamalarn engellemitir.130 Bu politika deiiklikleri halkn Araplar igalci grme duygularn deitirmi, bu sayede pek ok insan Mslman olmu, o dneme kadar putperestlikte srar eden Sodlular dahi slma girmeye balamlardr.131 Mevaliden haksz yere alnan harac ve cizyenin kaldrlmas blgede slm kltr ve medeniyetinin salam zemine oturmasnda nemli katk salamtr.132 Bu gayretlere ramen gerek blgenin din liderleri, gerekse valiler halifenin sosyal ve din btnl salayc uygulamalarn engellemeye almlar, halkn vergiden kurtulmak iin Mslman olduklarn ileri srerek, samimiyet testine tbi tutulmalar amacyla onlardan snnet olmalarnn istenmesini halifeden talep etmilerdir. mer b. Abdlaziz Hz. Peygamberin (s.a.v.) insanlar snnet etmek iin deil, slma davet amacyla gnderildiini syleyerek art niyetli bu tr istekleri reddetmitir. Halife, Maverannehr halk hakknda bilgi edinmek iin gelen elilerin grleri ve valisi Cerrahn gnderdii bilgilerle iktifa etmeyerek; Eb Mizlac adnda, halkn gvendii bir ahs danman sfatyla blgeden salkl bilgi almak amacyla Maveannehre gndermitir. Eb Mizlac yapt kontroller srasnda vali Cerrahn, halifenin kesin emrine ramen mevaliden cizye ve harac almaya devam ettiini bildirince, Cerrah derhal azledilerek yerine Abdurrahman b. Nuaym el-Kure vali tayin edilmitir [100 (718)].133 Yeni vali halifenin siyasetine uygun davranarak blgede huzur ve sknun devamna, dolaysyla ihtida hareketlerinin artmasna katk salamtr.134 mer b. Abdlaziz sadece Emevi idaresinin hakim olduu topraklarn halkn deil, Semerkand, Sod, Urusana,135

, Fergana idarecilerini davet mektuplaryla; ndus blgesi hkmdarlarn da Sind valisi Amr b. Mslim el-Bahil araclyla slma a rm tr.136

mer b. Abdlaziz slmiyetin yaylmas iin lke iinde bar artlar oluturmann yannda, halkn slm en doru ekliyle renebilmesi amacyla da Merv, Semerkand ve Buharada ilm faaliyetlerde bulunan Dahhk b. Mzhim bata olmak zere ilim adamlarn dini tebli seferberliine armtr. Halife dini renmek ve retmek urunda mesai harcayan insanlarn geimlerinin temini maksadyla hazineden kaynak ayrm, bu sahada alanlara her yl beytlmaldan 100 dinar tutarnda para destei salam, ayrca devlet memurluu atamalarnda din ilimlere vakf olanlara ncelik tannmasn isteyerek ilim renmeyi tevik etmitir.137

mer b. Abdlazizin lmyle birlikte, slmn yaylmasnn yerine vergi tahsilini n plana alan Haccac Dnemi Emevi politikas138 yeniden uygulamaya konulmutur.139 Geri Hiamn halifeliinin ilk yllarnda [106 (727)] Horasana vali tayin ettii Eres b. Abdullah es-Slem, mer b. Abdlaziz Dnemine benzer ekilde yeni mhtedilerden harac ve cizyenin alnmayaca taahdnde bulunmu ve bunu bir sre uygulamsa da,140 daha sonra devlet gelirlerinin azald gerekesiyle bu sznden dnm, halkn Mslman olduuna dair beyann kabul etmeyip, snnet olan, farzlar yerine getiren ve Kurandan bir sure okuyanlarn dndaki mevaliyi zimm statsnde deerlendirmitir. Bu uygulama halkta mennuniyetsizlik meydana getirmi, toplum huzurunu bozmu, zellikle ileri gelen Trk aileleri cizye ve harac vermekten kamak iin Semerkand terkederek uzak blgelerde yaamaya balamlardr.141 Sosyal bar zedeleyen bu tr giriimlerin blge halknn slmlamasna menfi ynde etki yapt aktr. Bu durum sadece slmlamay

www.

Alta

yli.N

et



Sayfa No: 11

engellememi, bir ok mhtedi isyan ve irtidat hadiselerine sebep olmutur.142

Hiamn halifelii dneminde Eresten sonra Horasan valilii yapan Cneyd b. Abdurrahman el-Mrr [116-117 (729-734)] ve Asm b. Abdullah (734-735) dnemlerinde slmlama faaliyetleri alannda pek msbet gelimeler grmek mmkn deildir. Bu srete daha ok siyas ve asker faaliyetler n planda olmutur.143 Asm b. Abdulahtan sonra valilie getirilen Esed b. Abdullah el- Kasr [106 (735-738)] zamannda blgedeki Arap hakimiyeti ve slmn yaylmas nndeki en nemli engel olan Maverannehr isyanlarnn tevik ve destekisi Trgi hakan Su-Lu Hakan bir i ihtilal sonucunda ldrlmtr. Onun lmyle Trgi Devleti etkisini kaybetmi ve slmlama faaliyetlerinin nndeki nemli bir d etken ortadan kalkmtr. Bu dnemde Samaniler Devletinin kurucusu olan Saman Mslman olduunu ilan etmitir.144

Maverannehr blgesinin slmlamasnda mer b. Abdlazizin hilafetinden sonra en baarl almalar Nasr b. Seyyar tarafndan gerekletirilmitir. 120 (738) ylnda valilie getirilen Nasr, Kuteybe b. Mslimin ilk fetihlerinden itibaren blgede grev alm, bir ok isyan giriimlerine ahit olmu, dolaysyla blge halknn meselelerine vakf tecrbeli bir devlet adamdr.145 Nasr b. Seyyar, slmlama faaliyetlerinin hzlanabilmesi iin sosyal bar ve huzur ortamnn salanmasnn art olduunun bilinciyle cizye ve harac meselesinin zmn ncelikli hedef olarak belirlemi;146 vergi sistemini -aynen mer b. Abdlazizde olduu gibi- dzenleme giriimini balatm, halk ile yeniden szleme anlamna gelen yeni slahat plann bir cuma gn Merv Camiinde ilan etmi ve bundan byle mevaliden cizye ve haracn kaldrlaca, bu vergi mrik olduu halde cizyesi hafifletilmi olanlara yklenecei, o dneme kadar yaplm olan hakszlklarn giderilmesi iin Mansur b. mer b. Ebil-Hark bakanlnda bir vergi slah komisyonu kurulaca taahdnde bulunmutur. Derhal almalara balayan komisyon bir hafta sonra yaklak 30 bin Mslmann cizyeden muaf tutulma talebini kabul etmi, ayrca komisyon asl cizye vermesi gerekenlerin saysnn 80 bin kii olduunu belirlemitir. Harac meselesi de ayn usulle zlmtr.147 Bu ekilde mevali zerindeki hakszlk giderilmi, sosyal patlamalarn nne geilmi, oluturulan huzur ve gven ortam slmn Trkler arasnda hzla yaylmasna imkan salam, sadece halk deil, mahall Trk hkmdarlar ve dihkanlar da bu bar ortamnda Mslmanl semeye balamlardr.148

Emeviler dneminde Araplarn, Hazar Trkleriyle giritikleri siyas ve asker faaliyetlerden bahsederken, bunlarn planl ve hedefli bir ekilde yrmediini, Azerbaycan ve Ermeniye topraklar zerindeki hakimiyet mcadelesi eklinde devam ettiini ve her iki tarafn birbirine kesin stnlk salayamadan karlkl ypratma saldrlar ve snr ihlalleriyle megul olduklarn ifade etmitik. Byle olunca Hazarlarda Maverannehir blgesiyle kyaslanabilecek bir slmlama faaliyetinden bahsetmek mmkn deildir. Ancak sava esiri olarak Arap yurduna gtrlen Trkler bata olmak zere, az sayda insann ihtida etmi olduu sylenebilir. Mervan b. Muhammedin Hazar hakann Mslman olmaya zorlamas sonucunda bir ok kiinin Mslmanla getii iddia edilmekle birlikte,149 gerek Mslman olmaktan ziyade siyas bir tavra benzeyen bu hareket, Hazarlarn iinde Emeviler dneminde Mslmanln yayldna delil saylmaz. Bununla birlikte Mervan b. Muhammedin Azerbaycan ve Ermeniye valilikleri dneminde Hazarlar zerinde hakimiyetini kabul ettirmesi, savalarn durmasna, karlkl sosyal ve din etkileimin balamasna imkan salamtr, denilebilir. Bu etkileimin neticeleri ok ksa sre sonra Emevileri ortadan kaldrp yeni bir hanedanlk kuracak olan Abbasiler dneminde alnacaktr.

www.

Alta

yli.N

et



Sayfa No: 12

Sonu

Hz. mer zamannda balayan ran fetihleri Hz. Osmann hilfeti dneminde Horasann tamamen kontrol altna alnmasyla neticelenmi, Araplar bundan sonra Trklerin hakim olduklar Maverannehir topraklarna girmilerdir. Muaviye b. Eb Sfyann balatt asker faaliyetler gerek yeni topraklar ele geirme, gerekse isyan hareketlerini bastrma eklinde olsun Emevilerin sonuna kadar devam etmitir. Trkler balangta snrlarna dayanan Araplara kar ok etin mcadele etmiler, boyun emek zorunda kaldklar zamanlarda da Araplarn kendi aralarndaki i mcadelelerini frsat bilerek hem sk sk isyan etmiler, hem de merkez idareye kar gerek Arap, gerekse mevali kaynakl isyanlar desteklemilerdir. Bununla birlikte sulh dnemlerinde, Trkler kendi topraklarna iskan edilmi Mslman Araplarla bir arada olmalar sebebiyle slm ve Mslmanlarn yaaylarn grmler, onlardan etkilenmiler ve ferd olarak slm dinini kabule ynelmilerdir. Ancak gerek Emevi idarecilerinin mslmanlklarna pheyle bakarak onlara zimm muamelesi yapmalar, gerekse de blgede yerleik eski idarecilerin nceki inanlarn koruma gayretleri, bu dnemde gzle grlr bir slmlama faaliyetini engellemitir. Bu olumsuz artlar karsnda Emeviler dneminde Trkler arasnda slmlamann youn bir ekilde gereklememi olmas tabii bir sonutur. Trk-Arap sosyal ve din ilikilerinin kesif bir ekilde yaand Maverannehr blgesinde beklenilenin altnda slmlamann gerekletii gz nne alnrsa, byle bir sosyal ortamn oluturulamad ve iki milletin genelde kllaryla karlat Hazar Trkleri arasnda dikkate deer bir slmlama faaliyetinden bahsetmek mmkn deildir. Btn bunlara ramen Trklerin slm dinini ve Mslmanlar tanmalarnda Emevilerin rolnn bulunduu ve Trklerin slmlama srecinin onlarn idaresi dneminde balad gereinin unutulmamas gerekir.

Yrd. Do. Dr. dem APAK

Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye

Alnt Kayna: Trkler Ansiklopedisi, Cilt: 4 Sayfa: 324-335

Dipnotlar:

1. Taber, Tarihul-mem vel-Mlk, I-XI, (thk. Muhammed Ebul-Fadl brahim), Beyrut ts., (Drus-Seveydan), II, s. 90-98.

2. Taber, II, s. 172; Mes'd, Mrcz-Zeheb, I-IV, (thk. Muhammed Muhyiddin Abdlhamid), Msr 1964, I, s. 265; bnl-Esr, el-Kmil fit-Tarih, I-XIII, Beyrut 1965, I, s. 441.

3. Mes'd, I, s. 271-272.

4. Taber, II, s. 177-179; Mes'd, II, s. 216; Makdis, Kitabul-Bed vet-Tarih, I-VI, Paris 1916, III, s. 169-172.

5. Togan, Z. Velidi, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1981, s. 74; Yldz, Hakk Dursun, slmiyet ve Trkler, stanbul 1980, s. 6-7.

6. bnl-Fakih, Muhtasar Kitabul-Buldn, Leyden, 1967, s. 321-323, 325; bn Hurdazbih, Kitabul-Meslik vel-Memlik, Leyden 1967, s. 18, 25, 32, 34, 37; stahr, Kitabul-Meslik vel- Memlik, Leyden 1967, s. 254, 275; Yakut el-Hamev, Mucemul-Buldn, I-V, Beyrut 1975, IV, s. 23.

7. stahr, s. 286-338.

8. stahr, s. 227, 237, 253-286.

9. bn Hurdazbih, s. 18, 36, 40, 50, 52, 243, 245; stahr, s. 248, 253-225, 263; Yakut, V, s. 396-397; Kazvin, srul-Bild ve Ahbrul-bd, Beyrut ts. (Drus-Sdr), s. 281, 329, 361, 425, 429, 481,

www.

Alta

yli.N

et



Sayfa No: 13

482.

10. bnl-Fakih, s. 319-321; bn Hurdazbih, s. 24, 36, 39; stahr, s. 254, 259, 281, 285; Yakut, III, s. 208.

11. bn Hurdazbih, s. 18-25, 32-34; stahr, s. 254, 256, 275, 278; Yakut, I, s. 479; Kazvin, s. 233, 299, 331-333, 382.

12. bn Hurdazbih, s. 23, 29, 31, 39, 41, 50, 51, 171, 189, 199, 201, 202; stahr, s. 202, 207, 253, 258, 282, 283; Mukaddes, Ahsent-Teksim, Leyden 1967, s. 7, 27, 30, 34, 36, 270, 294, 295, 309, 314, 330, 333; Yakut, V, s. 331-333.

13. bn Hurdazbih, s. 27, 29, 30, 38, 40, 203, 206, 208, 212, 243, 262; stahr, s. 333; Yakut, IV, s. 253; Kazvin, s. 235, 491, 509, 558, 603.

14. bn Hurdazbih, s. 15, 38, 172, 265; stahr, s. 282, 294, 316; Yakut, IV, s. 409-410; Kazvin, s. 179, 200, 232, 286.

15. Belzur, Futhul-Buldn, (thk. Abdullah Enis et-Tbb-mer Enis et-Tbb) s. 568-569, 573; Ya'kb, Tarih, I-II, Beyrut 1960, II, s. 167; Taber, IV, s. 301, 311-312, 313; bnl-Esr, III, s. 33-38, 123-128; bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, Beyrut-Riyad ts. (Mektebetl-Merif-Mektebetn- Nasr), VII, s. 160-161.

16. Yldz, s. 8.

17. bn Hurdazbih, s. 122, 124, 173, 227, 259; stahr, s. 184, 190, 192; Yakut, I, s. 303-306; Kazvin, s. 491, 506, 508, 578, 584, 595, 596, 600. Bbl-Ebvb, Derbend: Dastanda Hazar denizinin kuzeybat sahilinde tarihi bir ehir ve liman olup Trkler buraya Demirkap adn vermilerdir. Sa'd Abdlaziz er-Raid, Derbend, DA, IX, s. 164-166.

18. Taber, IV, s. 155-156; bnl-Esr, III, s. 28.

19. bn Hurdazbih, s. 123, 124; Yakut, I, s. 489.

20. Belzur, s. 286-287; Taber, IV, s. 305; bnl-Esr, III, s. 131-133.

21. bn Hurdazbih, s. 17, 37, 39, 243.

22. bn Hurdazbih, s. 243; stahr, s. 240, 242, 250, 252; Mukaddes, s. 50, 259, 304, 322, 337, 350; Yakut, I, s. 414.

23. stahr, s. 158; Mukaddes, s. 34, 260, 322, 328, 329, 333, 337, 340; Yakut, III, s. 190.

24. Ya'kb, II, s. 166; bnl-Esr, III, s. 286-287.

25. bn Hurdazbih, s. 17, 18, 52-57, 13-155, 173-178; stahr, s. 170-180; Yakut, III, s. 267.

26. Belzur, s. 432; bnl-Esr, III, s. 437, 446; mer Ferruh, Tarihi Sadrul-slam ved-Devletl Emeviyye, Beyrut 1976, s. 128; Muhammed Hudari Bey, ed-Devletl-Emeviyye, Beyrut 1986, s. 441. Sind fetihleri iin bk. Uslu, Recep, Sindde slm Fetihleri, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), stanbul 1990, s. 25-114.

27. Maverannehr blgesi snrlar ve yerleim birimleri iin bk. Barthold, Vassily Viladimirovi, Mool stilasna Kadar Trkistan (haz. Hakk Dursun Yldz), Ankara 1990, s. 67-93.

28. Zekeriya Kitap, Maverannehr blgesinin Aa Trkistan olarak da isimlendirildiini ifade eder. Kitap, Zekeriya, Trkistanda slmiyet ve Trkler, Konya 1988, s. 49-55.

29. mer Ferruh, s. 128.

30. Taber, V, s. 228; bnl-Esr, III, s. 455.

31. bn Hurdazbih, s. 17, 18; stahr, s. 254, 258, 263; Mukaddes, s. 310-312; Yakut, V, s. 112.

32. bn Hurdazbih, s. 24, 35, 99, 201, 243; stahr, s. 254, 255; Yakut, IV, s. 49-50; Kazvin, s. 314, 352, 411, 413, 415.

33. Yldz, s. 10-11.

34. bn Hurdazbih, s. 20, 35, 243; stahr, s. 250, 254, 255, 257, 273; Yakut, IV, s. 416-417.

35. Yakut, III, s. 151.

36. Halife b. Hayyat, Tarih, (thk. Ekrem Ziya el-mer) Riyad 1985, s. 210; Taber, V, s. 285; bnl-Esr,

www.

Alta

yli.N

et



Sayfa No: 14

III, s. 489. Horasan fetihleri iin bk. Uslu, Recep, I-II. Yzyllarda Horasan Tarihi, (Baslmam Doktora Tezi), stanbul 1997, s. 48-94; etin, Osman, Horasan, DA, XVIII, s. 235; Apak, Adem, Hz. Osman Dnemi Fetihleri, UFD, Bursa 2000, sy. IX, s. 437-442.

37. bn Hurdazbih, s. 25, 26, 38, 40, 129, 181, 203, 243, 265, stahr, s. 315, 316; Yakut, I, s. 353, 356; Kazvin, s. 229, 301, 377, 378, 407, 408, 474, 509-511, 540, 543, 557.

38. bn Hurdazbih, s. 25, 187, 203; stahr, s. 308, 334, 342; Yakut, I, 533.

39. Belzur, s. 577; Taber, V, s. 297-298.

40. stahr, s. 343; Yakut, IV, s. 497.

41. bn Hurdazbih, s. 18, 26, 38, 243; stahr, s. 316; Yakut, V, s. 285.

42. bn Hurdazbih, s. 26, 28, 29, 40, 149, 172, 181, 203, 207, 243, 262, 265; Yakut, III, s. 246-250; Kazvin, s. 289, 491, 510, 535, 536, 554, 57, 599, 608.

43. bn Hurdazbih, s. 33, 37, 39, 169, 173, 211, 243; stahr, s. 295, 298, 339; Yakut, II, s. 26-27.

44. Halife b. Hayyat, s. 224; Belzur, s. 577-580; Taber, V, s. 304-307; bn Asem, Futh, I- IV, Beyrut 1986, II, s. 313-316.

45. bn Hurdazbih, s. 33, 38, 140, 173, 243, 259, stahr, s. 217, 253, 254, 281, 287, 299; Yakut, II, s. 240.

46. Belzur, s. 581; Taber, V, s. 315, 471-474; Narah, Tarihu Buhara, (trc. ve tls, Eb Nasr Ahmed b. Muhammed el-Kabv-Muhammed b. Zfer b. mer), Tahran 1362, s. 59; bnl-Esr, IV, s. 95-97. Muaviye dnemi Horasan-Maverannehr seferleri iin bk. Aycan, rfan, Saltanata Giden Yolda Muaviye b. Eb Sfyan, Ankara 2001, s. 193-199.

47. Belzur, s. 582-583; Taber, V, 548-549; bnl-Esr, IV, s. 156-158.

48. Belzur, s. 587-590; Taber, VI, s. 403-407; bnl-Esr, IV, s. 505-513.

49. Belzur, s. 587; Taber, VI, s. 325, 350-355; bnl-Esr, IV, s. 502-505; Gibb, H. A. R., Orta Asyada Arap Futuhat, (ev. M. Hakk), stanbul 1930, s. 23; Wellhausen, Julius, Arap Devleti ve Skutu, (ev. Fikret Iltan), Ankara 1963, s. 204.

50. Belzur, s. 590; Taber, VI, s. 428-429; mer Ferruh, s. 151; Gibb, s. 28; Kurat, Akdes Nimet, Kuteybe b. Mslimin Harizm ve Semerkand Zapt, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, 1984, VI / 5, s. 388-393.

51. Belzur, s. 591; Taber, VI, s. 430-431; Narah, s. 61; bnl-Esr, IV, s. 523-530.

52. bn Hurdazbih, s. 46.

53. Taber, VI, s. 442-443.

54. Belzur, s. 591; Taber, VI, s. 442-445; Narah, s. 65; bnl-Esr, IV, s. 535; Aycan, rfan-brahim Saram, Emeviler, Ankara 1993, s. 60-61.

55. Taber, VI, s. 442; bnl-Esr, IV, s. 543, Kurat, s. 394-396.

56. bn Hurdazbih, s. 32, 36, 39; stahr, s. 254, 261, 269; Yakut, V, s. 115.

57. bn Hurdazbih, s. 32, 34, 210, 243; stahr, s. 270, 275, 279, 282, 286, Mukaddes, s. 296, 302, 303, Yakut, IV, s. 23.

58. Yakut, IV, s. 259.

59. bn Hurdazbih, s. 32, 33, 40, 210; stahr, s. 254, 256, 279; Yakut, II, s. 182, 183.

60. Belzur, s. 591; Taber, VI, s. 445-447; bnl-Esr, IV, s. 544-545, 549-552.

61. Wellhausen bunun Rutbil deil Zunbil olduunu idda eder. Wellhausen, s. 109, 123, 207.

62. Taber, VI, s. 468; bnl-Esr, IV, s. 569.

63. Belzur, s. 591-592; Taber, VI, s. 469; bnl-Esr, IV, s. 570.

64. Semerkand, Hindistan, ran ve Trk egemenlii blgelerinden gelen yollarn birletii bir merkezdir ve her dnem iin Marevarnnehrin bir numaral ehri olmutur. Barthold, s. 88.

www.

Alta

yli.N

et



Sayfa No: 15

65. Yldz, s. 18.

66. bn Hurdazbih, s. 25, 27, 39, 302, 304, 206, 243, 262; stahr, s. 328, 332, Yakut, III, s. 308-309; Kazvin, s. 538.

67. stahr, s. 343, Yakut, III, s. 26.

68. Belzur, s. 592; Taber, VI, s. 472; bnl-Esr, IV, s. 571

69. Belzur, s. 592; Taber, VI, s. 472-476; bnl-Esr, IV, s. 571-576.

70. bn Hurdazbih, s. 26, 29, 30, 39, 207, 208, 243; stahr, s. 295, 333; Yakut, II, s. 347-348; Kazvin, s. 554, 557.

71. bn Hurdazbih, s. 26, 28, 69, 204, 243; stahr, s. 333, 345, 346.

72. Belzur, s. 593-594; Taber, VI, s. 483; bnl-Esr, IV, s. 581-583.

73. Yakut, IV, s. 430.

74. Taber, VI, s. 484-485; bnl-Esr, V, s. 5-8; mer Ferruh, s. 152; Muhammed Hudari Bey, s. 513-516.

75. Hasmane tavrn sebebi udur: Abdlmelik, vefat esnasnda nce byk olu Velid ardndan da dier olu Sleyman veliahd tayin etmiti. Fetihlerle geen parlak bir dnem yaayan Velid, bu baarsna gvenerek kardeininin veliahdln tanmayp onun yerine olu Abdlazizi veliahd ilan etmek istedi. Onun bu grn Irak umum valisi Haccac ile Aa Trkistan fatihi Kuteybe aka desteklemilerdi. Velidin olunu veliahd olarak kabul ettirme giriimlerini tamamlayamadan lmesiyle gerek veliahd Sleyman halife oldu. Makamna oturan Sleymann ilk icraat ise kendisinin veliahdlikten azledilmesine katks olan vali ve komutanlar cezalandrmak oldu. Sleyman halife olmadan Haccac b. Yusuf vefat etmi [95 (714)] olduu iin, onun komutan Kuteybe yeni halifenin hedefi haline geldi [bk. Belzur, s. 594; Taber, VI, s. 500-505; bnl-Esr, V, s. 8-11; bnl-Cevz, el-Muntazam, I-XVIII, (thk. Muhammed Abdlkadir Ata-Mustafa Abdlkadir Ata), Beyrut 1992, VII, s. 18)].

76. Medine valisi Osman b. Hayyan el-Mrr, Mekke valisi Halid b. Abdullah el-Kasr, Hindistan fatihi Muhammed b. Kasmn azli ve katli, benzer ekilde spanya fatihi Musa b. Nusayrn grevden el ektirilmesi ve olu Abdlazizin idam edilmesi gibi Sleymann eski idareciler zerindeki faaliyetlerini gren Kuteybe srann kendisine geleceini anlaynca, Emevi hakimiyetinin en uzak blgesinde yer alan Ferganada isyan etti. Zafer dolu mazisine gvenerek isyana karar veren Kuteybe birlikte savat insanlardan umduu destei bulamad. Hatta kendi emrinde savaan bir grup asker adrna saldrarak Kuteybe ve yaknlarn katlettiler (bk. Belzur, s. 594-599; Ya'kb, II, s. 295-296; Taber, VI, s. 511-516; bnl-Esr, V, s. 12-19; bnl-Cevz, VII, s. 18-19, 22-23; Wellhausen, s. 121-122; mer Ferruh, s. 166-167; Muhammed Hudari Bey, s. 519-520). Halife Sleymann ahs kinini devlet politikasna dntrmesiyle Kuteybe gibi bir ok baarl brokrat ve askerin isyana zorlanp ldrlmesi veya grevden alnmas Emevilerin zayflamasna dolaysyla fetih hareketlerinin de durmasna sebep olmutur. (bk. Wellhausen, s. 207-207).

77. Ya'kb, II, s. 296; Taber, VI, s. 511-516, 523.

78. bn Hurdazbih, s. 35, 40, 124, 154, 244, 250, 261, 265; stahr, s. 207, 212, 217; Yakut, II, s. 119.

79. stahr, s. 218, 219, 253; Yakut, IV, s. 13-16.

80. bn Hurdazbih, s. 45, 119; Yakut, II, s. 492.

81. Taber, VI, s. 532-536, 541-545; bnl-Esr, V, s. 32.

82. mer b. Abdlazizin halk kucaklama giriimleri o kadar destek bulmutur ki, o dneme kadar hi bir siyas otoriteyle geinemeyen Haricler ile srekli isyan hareketlerini organize eden iler onunla diyaloa gemilerdir, Haricler isyanlarn onun dneminde bir sre askya almlardr. bk. Brockelmann, C. slm Milletleri ve Devletleri Tarihi, (ev. Neet aatay), Ankara 1964, s. 83; madddin Halil, mer b. Abdlaziz Dnemi ve slm nklab, (ev. Ubeydullah Dalar), stanbul 1984, s. 126-134; Muhammed Hudari Bey, s. 524-527; Algl, Hseyin, slm Tarihi, I-IV, stanbul 1987, III, s. 120; Hodgson, Marshall G. S., slmn Serveni, I-III, (ev. Komisyon), stanbul 1995, I, s. 192; Hasan, Hasan brahim, Siyasi, Dini Kltrel-Sosyal slam Tarihi, I-X, (ev. smail Yiit-Sadreddin Gm), stanbul 1996, II, s. 66; Demircan, Adnan, Haricilik Mezhebinin Douu Balamnda Din- Siyaset likisi, stanbul 2000, s. 19, 115.

www.

Alta

yli.N

et



Sayfa No: 16

83. Ya'kb, II, 302; Taber, VI, s. 568. Bu kararn nedenleri zerine deerlendirmeler iin bk. Gibb, s. 47; Wellhausen, s. 127; Kitap, s. 205-206; Kurt, Hasan, Orta Asyann slmlama Sreci, Ankara 1998, s. 177; Akyrek, Yunus, Maverannehr-Trk slm Tarihindeki Yeri ve nemi, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Bursa 2001, s. 40-41.

84. Mesela halife, Crcan ganimetlerinde hazinenin hakkn merkeze gndermeyen Horasan valisi Yezid b. Mhellebi grevden alp Cerrah b. Abdullah onun yerine tayin etmi, Cerrah da kendi kabilesine iltimas gemesi ve mevaliden haksz yere vergi almas sebebiyle azletmitir. (bk. Belzur, s. 559-560; Taber, Tarih, VI, s. 556-558; bnl-Esr, V, s. 48-50; Wellhausen, s. 126; Brockelmann, s. 81-84; Zettersteen, mer b. Abdlaziz, A, IX, s. 462-465; Aycan-Saram, s. 74-75).

85. Lewis, Bernard, Tarihte Araplar, (ev. Hakk Dursun Yldz), stanbul 1979, s. 91.

86. Semerkand ahalisi Kuteybenin Semerkand anlamasndaki artlara uymayp haksz yerine ehirlerini igal ettiini, kendilerini ge zorladn bildirdiklerinde, halife meselenin kad tarafndan tekrar grlp karara balanmasn emretmitir. Semerkand kads yapt inceleme sonunda Maverannehr halkn hakl bulmu, igalci konumundaki btn Araplarn ehri terkedip eit artlarda iki tarafn tekrar savamas kararna vermitir. Bu durum karsnda Trkler, kendilerinin Araplarla yaamaktan memnun olduklarn ifade etmiler ve onlarn ehir dna karlmasna raz olmamlardr. Bu hadise mer b. Abdlaziz Dneminde Trk ve Arap unsurun birarada yaama tecrbesinde kaydettikleri mesafeyi ak bir ekilde gstermektedir (Belzur, s. 593; Taber, VI, s. 568-70). Halifenin benzer geriye dnk uygulamalar iin (bk. Wellhausen, s. 140-141; madddin Halil, s. 170-173).

87. Emevilerin son dnemlerinde nemli bir i problem tekil eden asi Haris b. Sreyc, uzun sre Trkler arasnda kalm, onlarn himaye ve desteini grmtr. Zettersteen, Nasr b. Seyyar, A, IX, s. 108; mer Ferruh, s. 177; Demircan, Adnan, Arap Mevali likileri, stanbul 1996, s. 176.

88. Belzur, s. 600; bnl-Esr, V, s. 67.

89. O dnemdeki karklklarn ba sorumlusu Horasan valilii grevinde iken ganimetler konusunda uslszlk yapt gerekesiyle azledilip hapse atlan Yezid b. Mhellebdir. Yezid, mer b. Abdlazizin lmnden sonra hapisten kaarak Basraya giderek burada kuvvet toplamay balad. Onun Irak blgesindeki isyan Mesleme b. Abdlmelik tarafndan zorla bastrlabildi. Her iki tarafn verdii zayiat blgedeki Arap hakimiyetini zaafa uratt. Bu i atma iki yldan beri zerlerine sefer yaplmayan Maverannehr sakinleri iin byk bir isyan frsat verdi. (bk. Taber, VI, s. 556-558, 590-604; bnl-Cevz, VII, s. 64; bnl-Esr, V, s. 57-58, 71-77).

90. Taber, VI, s. 607-615; bnl-Cevz, VII, s. 87; bnl-Esr, s. 103-105.

91. Belzur, s. 600-601; Taber, VII, s. 7-12; bnl-Esr, s. 92-93, 115-117.

92. Belzur, s. 601; Taber, VII, s. 21, 32-35; bnl-Cevz, VII, s. 112; bnl-Esr, V, s. 128-130; bn Tagriberd, en-Ncmuz-Zahire f Mlki Msr vel-Kahire, I-XXII, Kahire 1992, I, 331.

93. Yldz, s. 21.

94. stahr, s. 253, 275, 276, 279, 341; Yakut, II, s. 346-347.

95. Belzur, s. 601-602; Taber, VII, s. 43-45; bnl-Esr, V, s. 131-132, 139-140.

96. Belzur, s. 602-604; Taber, VII, s. 54-60, 67, 71-88; bnl-Esr, V, s. 147-150, 156-158, 162-165, 182-183; bn Tariberd, I, s. 345.

97. Hiam b. Abdlmelik dnemi Horasan-Maverannehr blgesinde Trk-Arap ilikileri iin bk. Ateken, smail Hakk, Devlet Gelenei Asnda Hiam b. Abdlmelik, Ankara 2001, s. 155-160.

98. Zettersteen, K. V., Nasr b. Seyyar, A, IX, s. 107-109.

99. Taber, VII, s. 173-180; bnl-Esr, s. 200-205, 226-228, 250; Ateken, s. 160-163.

100. bnl-Esr, V, s. 254-259, 302-307. Horasan merkezli Abbasi hareketleri ve Nasr b. Seyyarn mcadeleleri iin bk. Bozkurt, Nahide, Oluum Srecinde Abbasi htilali, Ankara 2000, s. 41-73.

101. Taber, VII, s. 441, 454; bnl-Esr, V, s. 540, 555; bn Tariberd, I, s. 285, 294.

102. Belzur, s. 289; Ya'kb, II, s. 302; Taber, VII, s. 553-554; bnl-Esr, V, s. 43; bn Tariberd, I, s. 306.

103. Mesela, 103 (721-722) ylnda Hazarlar hcum etmiler, buna karlk bir yl sonra Halife Yezid b.

www.

Alta

yli.N

et



Sayfa No: 17

Abdlmelikin gnderdii ordu, Kpaklar ve dier Trk boylarndan aldklar destekle Hazarlar tarafndan malup edilmitir. Bu hadisenin akabinde Halife Yezidin gnderdii Emevi ordusu Cerrah b. Abdullah komutasnda Hazar topraklarna girmi ve Belenceri ele geirmi, Hazarlar bir yl sonra buna cevap vererek Ermeniye zerine sefer dzenlemilerdir. Cerrah da buna karlk iki yl st ste yapt seferlerle baz Hazar ehirlerini zaptetmitir. (bk. Belzur, s. 289-290; Ya'kb, II, s. 313; Taber, VI, s. 619, VII, s. 14-15, VII, s. 21; bnl-Esr, V, s. 105, 110, 111-113, 125, 134; bn Tariberd, I, s. 321-324).

104. bn Hurdazbih, s. 17, 119, 123, 143, 173; Yakut, V, s. 8-9; Kazvin, s. 412, 493, 597.

105. Belzur, s. 290; Ya'kb, II, s. 317-318; Taber, VI, s. 54; bn Asem, IV, s. 266-268; bnl- Cevz, VII, s. 135; bnl-Esr, V, s. 137, 141, 145, 155.

106. stahr, s. 185, 193.

107. Yakut, I, s. 530.

108. bn Hurdazbih, s. 119, 121, 122, 174, 212, 213; stahr, s. 182, 187, 192; Yakut, V, s. 370-371.

109. bn Hurdazbih, s. 119, 121, 223, 243; stahr, s. 182; Yakut, I, s. 382.

110. bn Hurdazbih, s. 120, 122, 123, 175, 212, 213; Yakut, I, s. 533; Kazvin, s. 493, 513.

111. Belzur, s. 290; Taber, VII, s. 70-71; bn Asem IV, s. 269-270, 270-278; bnl-Esr, V, s. 158-159; bn Tariberd, I, s. 346-347.

112. stahr, s. 71, 78, 218.

113. Belzur, s. 290-292; Taber, VII, s. 88-99; bn Asem, IV, s. 289; bnl-Esr, V, s. 173-174, 177-179, 195; bn Tariberd, I, s. 366.

114. Hiam b. Abdlmelik Dnemi Kafkasyada Trk-Arap ilikileri iin bk. Ateken, s. 165-176.

115. Togan, s. 48.

116. Barthold, Trkistan, s. 195-196; Arnold, T. W, ntiar- slm Tarihi, (ev. Hasan Gndzler), stanbul 1982, s. 209; Kitap, s. 56; Kurt, s. 219-229.

117. Mesela, 54 (674) ylnda Irak umum valisi Ubeydullah b. Ziyad Buhara muhasaras ardnan iki bin kadar Trk savay alarak Basraya dnmtr. bk. Belzur, s. 577; bnl-Esr, V, s. 297-298. Emeviler dnemi asker faaliyetlerinde faal grev alan Trkler hakknda bk. Yldz, s. 45-48; Kitap, s. 98-100.

118. Kitap, s. 105.

119. Yakut, I, s. 533.

120. Taber, VI, s. 442; Narah, s. 65-66; bnl-Esr, IV, s. 335, 342-343; Barthold, Trkistan, s. 201.

121. Kitap, s. 98.

122. Narah, s. 66-67, 76; Wellhausen, s. 208; Kitap, s. 102-104, 125-131, 132-138, 140; Kurt, s. 238.

123. Taber, VI, s. 475; bnl-Esr, IV, s. 573.

124. Taber, VI, s. 501.

125. Barthold, slm Medeniyeti Tarihi, (haz. M. Fuad Kprl), Ankara 1963, s. 107; Hodgson, I, s. 221. Hasan, Hasan brahim, I, s. 412. mer b. Abdlazizin slmlama faaliyetlerini hzlandrma amal uygulamalar ve sonularnn deerlendirilmesi iin bk. Vloten, Gerlof Van, Emevi Devrinde Arab Hakimiyeti, ia ve Mesih Akideleri zerine Aratrmalar, (ev. Mehmet S. Hatibolu), Ankara 1986, s. 38-39; Wellhausen, s. 127-133, 144-147; Brockelmann, s. 83-84.

126. Taber, VI, s. 557; bnl-Esr, V, s. 49.

127. Ya'kb, II, s. 302.

128. Wellhausen, s. 214.

129. Taber, VI, s. 560; bnl-Esr, s. 52.

130. Taber, VI, s. 559, 569; bnl-Esr, s. 50.

131. Wellhausen, s. 136.

www.

Alta

yli.N

et



Sayfa No: 18

132. Belzur, s. 599; Brockelmann, I, s. 84; Arnold, s. 217; madddin Halil, s. 115-117; Hasan, Hasan brahim, I, s. 415.

133. Taber, VI, s. 559-561; bnl-Esr, V, s. 50-51.

134. Kitap, s. 197; Hasan, Hasan brahim, I, s. 417.

135. stahr, s. 322, 325, 338, 343; Yakut, I, s. 197; Kazvin, s. 540.

136. Belzur, s. 620-621, 634; Taber, VI, s. 567; bnl-Esr, V, s. 54.

137. Belzur, s. 634; Taber, VI, s. 559; bnl-Esr, V, s. 51; bn Kesr, IX, s. 207.

138. bnl-Esr, V, s. 236.

139. Wellhausen, s. 219; Hasan, Hasan brahim, I, s. 421; Aycan-Saram, s. 82.

140. Belzur, s. 625; Taber, VII, s. 51-54.

141. Belzur, s. 602; Taber, VII, s. 55; bnl-Esr, V, s. 147-151.

142. Mesela Eresin valilii esnasnda [109 (727-728)] Buhara ve Semerkand merkezli bir isyan balam, isyanclar komu Trgi hakanndan yardm talebinde bulunmular, arya cevap veren hakan Maverannehre gelerek birok ehri kontrol altna almtr. Belzur, s. 602; Taber, VII, s. 54-60, 67; bnl-Esr, V, s. 147-150. mer b. Abdlazizin sosyal bar projesinden vazgeilmesinin sonular hakknda bk. Kurt, s. 245-246.

143. Belzur, s. 603-604; Taber, VII, s. 67, 93; bnl-Esr, V, s. 156-158, 162-165, 183-183.

144. Narah, s. 81; bnl-Esr, V, s. 200-205.

145. Taber, VII, s. 155-159.

146. Emeviler Dneminde halktan alnan vergiler hahamba, merzuban, piskopos gibi din adamlarnca tahsil ediliyordu. Haccac zamanndan itibaren mhtedilerden cizye alm balaynca grevli din adamlar vergileri kasten mevali aleyhine dzenlemilerdir. Meseleye sadece gelir ynyle bakan Emevi valileri maddi sonula ilgilendikleri iin, Gayr-i Mslim din adamlarnn zimmilerin vergilerini bile mevaliye yklemelerine gz yummulardr. Mesela zerdtlerin lideri Bahramis slmiyeti seen zerdtlerden hem cizye alyor hem de onlar halk iinde kk drmeye alyordu. Bu durumda, Emevilerin mevaliden cizye alma karar slmn yaylmas deil, engellenmesinin arac haline geliyordu. Bu ekilde slmlama adna ters bir adm atlyor, Emevilerin yanl vergi uygulamas hem insanlarn slmiyetten uzak tutulmasna, hem de onlarn kendi dinlerinde sabit kalmalarna sebep oluyordu (bk. bnl-Esr, V, s. 236, Lewis, Bernard, s. 84; Arnold, s. 209; Kitap, s. 263-266; Kurt, s. 255-256; Roux, Jean-Paul, Orta Asya, (ev. Lale Arslan), stanbul 2001, s. 181-182). Harac iin de ayn uygulama yaplyordu. Harac toplayan din adamlar kendi mntesiplerinden cz miktarda vergi alrken, ilerinden slm seenlerden Emevilerin harac politikasn gereke gstererek ar arazi vergileri tahsil ediliyordu. Tabii olarak bu artlarda slmn deil, dier dinlerin ballarnn oalmas mmkn olmutur. (bk. Kitap, s. 266).

147. Taber, VII, s. 173; bnl-Esr, V, s. 236.

148. Mesela Nizek et-Trgenin olu Salih, Buhara hkmdar Tuade, onun olu Kuteybe, Skan, Buniyet, Semerkand ihidi Grekin olu Muhtar gibi Trk asll idareciler Mslman olmulardr. (bk. Narah, s. 13).

149. Bu konuda deerlendirmeler iin bk. Ateken, s. 174.

Kaynaklar:

Akyrek, Yunus, Maverannehr, slam Tarihindeki Yeri ve nemi, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Bursa 2001.

Algl, Hseyin, slm Tarihi, I-IV, stanbul 1986.

Apak, Adem, Hz. Osman Dnemi Fetihleri, UFD, Bursa 2000, sy. IX, s. 437-442.

Arnold, T. W, ntiar- slm Tarihi, (ev. Hasan Gndzler), stanbul 1982.

Ateken, smail Hakk, Devlet Gelenei Asndan Hiam b. Abdlmelik, Ankara 2001.

Aycan, rfan, Saltanata Giden Yolda Muaviye b. Eb Sfyan, Ankara 1990; AYCAN, rfan- brahim Saram, Emeviler, Ankara 1993, s. 82.

www.

Alta

yli.N

et



Sayfa No: 19

Barthold, Vassily Viladimirovi, slm Medeniyeti Tarihi, (haz. M. Fuad Kprl), Ankara 1963; BARTHOLD, Mool stilasna Kadar Trkistan (haz. Hakk Dursun Yldz), Ankara 1990.

Belzur, Ahmed b. Yahya (279/892), Futhul-Buldn, (thk. Abdullah Enis el-Tbb ve mer Enis el-Tbb), Beyrut 1987.

Bozkurt, Nahide, Oluum Srecinde Abbasi htilali, Ankara 2000.

Brockelmann, C. slm Milletleri ve Devletleri Tarihi, (ev. Neet aatay), Ankara 1964.

Demircan, Adnan, Arap Mevali likileri, stanbul 1996; Demircan, Adnan, Haricilik Mezhebinin Douu Balamnda Din-Siyaset likisi, stanbul 2000.

Ferruh, mer, Tarihu Sadril-slm ved-Devletil-Emeviyye, Beyrut 1976.

Halife B. Hayyat, Tarihul-Halife, (thk. Ekrem Ziya el-mer) Riyad 1985.

Hasan, Hasan brahim, Siyasi, Dini Kltrel-Sosyal slam Tarihi, I-X, (ev. smail Yiit-Sadreddin Gm), stanbul 1996.

Hodgson, Marshall G. S., slmn Serveni, I-III, (ev. Komisyon), stanbul 1995.

Gbb, H.A.R., Orta Asyada Arap Futuhat, (ev. M. Hakk), stanbul 1930.

bn sem, Eb Muhammed b. Ahmed (314 / 926), Kitbul-Futh, I-IV, Beyrut 1986.

bn Hurdazbih, Ebul-Kasm Ubeydullah b. Abdillah (280 / 893), Kitabul-Meslik vel-Memlik, Leyden 1967.

bn Kesr, Ebul-Fid (774 / 1372), el-Bidye ven-Nihye, I-XIV, Beyrut-Riyad ts. (Mektebetl- MerifMektebetn-Nasr).

bn Tagriberd, Ebul-Mehasin Cemalddin Yusuf (874 / 469), en-Ncmuz-Zahire fi Mlki Msr vel-Kahire, I-XXII, Kahire 1929.

bnl-Cevz, Cemalddin Ebul-Ferec Abdurrahman b. Ali Muhammed (597 / 1201), el- Muntazam, I-XVIII, (thk. Muhammed Abdulkadir Ata-Mustafa Abdulkadir Ata), Beyrut 1992.

bnl-Esr, zzddin Ebul-Hasen Ali b. Muhammed (630 / 1232), el-Kmil fit-Tarih, I-XIII, Beyrut 1964.

bnl-Fakih, Muhtasar Kitabul-Buldn, Leyden, 1967.

madddin Halil, mer b. Abdlaziz Dnemi ve slm nklab, (ev. Ubeydullah Dalar), stanbul 1984.

stahr, Eb shak brahim Muhammed el-Faris (340 / 951), Kitabul- Meslik vel-Memlik, Leyden.

Kazvin, Zekeriyya b. Muhammed b. Mahmud el-Kazvin (682 / 1283), srul-Bild ve Ahbrul- bd, Beyrut ts. (Drus-Sdr).

Kitap, Zekeriya, Trkistanda slmiyet ve Trkler, Konya 1988.

Kurat, Akdes Nimet, Kuteybe b. Mslimin Harizm ve Semerkand Zapt, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, 1984, VI / 5, s. 388-393.

Kurt, Hasan, Orta Asyann slamlama Sreci, Ankara 1998.

Lewis, Bernard, Tarihte Araplar, (ev. H. Dusun Yldz), stanbul 1979.

Maksid, Eb Zeyd Ahmed b. Sehl (350 / 966), Kitabul-Bed vet-Tarih, I-VI, Paris 1916.

Mesd, Ebul-Hasan Ali b. Hseyn b. Ali (345 / 956), Mrcz-Zeheb, I-IV, (thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid), Msr 1964.

Muhammed Hudar Bey, ed-Devletl-Emeviyye, (thk. eyh Muhammed Osman), Beyrut 1986.

Mukaddes, emsddin Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Eb Bekr (4 / 10 Asr), Ahsent- Teksim, Leyden 1967.

Narah, Tarihu Buhara, (trc. ve tls, Eb Nasr Ahmed b. Muhammed el-Kabv-Muhammed b. Zfer b. mer), Tahran 1362.

Roux, Jean-Paul, Orta Asya, (ev. Lale Arslan), stanbul 2001.

Saram, brahim, Emev-Haim likileri, Ankara 1997.

www.

Alta

yli.N

et



Sayfa No: 20

Taber, Eb Cafer Muhammed b. Cerir (310 / 922) Tarihul-mem vel-Mulk, I-XI, (thk. Muhammed Ebul-Fadl brahim), Beyrut ts, (Drus-Seveydn).

Togan, Z. Velidi, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1981.

Uslu, Recep, Sindde slm Fetihleri, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), stanbul 1990.

Uslu, Recep, I-II. Yzyllarda Horasan Tarihi, (Baslmam Doktora Tezi), stanbul 1997.

Vloten, Gerlof Van, Emevi Devrinde Arab Hakimiyeti, ia ve Mesih Akideleri zerine Aratrmalar, (ev. Mehmet S. Hatibolu), Ankara 1986.

Wellhausen, Julius, Arap Devleti ve Sukutu, (ev. Fikret Iltan) Ankara 1963.

Yakb, Ahmed b. Eb Ya'kb (292 / 904), Tarih, I-II, Beyrut 1960.

Yakut el-Hamev, ihabuddin Eb Abdillah (626 / 1229), Mu'cemul-Buldn, I-V, Beyrut 1975. Yldz, Hakk Dursun, slmiyet ve Trkler, stanbul 1980.

Documents

Emeviler Dönemi Türk-Arap Ilişkileri