3 Το Α ερευνά πολιτισμούς της

Αρχαιότητας

ΚΥΚΛΑΔΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣΗ κοιτίδα του κυκλαδικού πολιτισμού είναι οι Κυκλάδες, το πυκνό

σύμπλεγμα των μικρών νησιών στο κέντρο του Αιγαίου πελάγους, τα οποία φαίνονται να σχηματίζουν ένα νοητό κύκλο γύρω από το ιερό νησί της Δήλου, τόπο λατρείας του θεού Απόλλωνα. Υπήρξαν το λίκνο του Κυκλαδικού πολιτισμού, που άνθισε κατά την 3η χιλιετία π.Χ.

Τρεις λόγοι συνέτειναν στη γέννηση και ανάπτυξη του Κυκλαδικού πολιτισμού:

η στρατηγική, γεωγραφική της θέση (γέφυρα ανάμεσα στην Ευρώπη και την Ασία, την Ηπειρωτική Ελλάδα και την Κρήτη)

το φυσικό περιβάλλον που ανάγκασε τους νησιώτες να στραφούν στη θάλασσα για να εξασφαλίσουν τα αναγκαία για την επιβίωσή τους

ο ορυκτός τους πλούτος, με την κατ' εξοχήν πρώτη ύλη των νησιών, το μάρμαρο.

Το χαρακτηριστικότερο δημιούργημα της κυκλαδικής τέχνης είναι τα μαρμάρινα ειδώλια. Τα περισσότερα παριστάνουν γυναίκες, λίγα άντρες μουσικούς, πολεμιστές ή κυνηγούς. Οι μορφές είναι έντονα σχηματοποιημένες, με λίγες, αλλά χαρακτηριστικές λεπτομέρειες για την αναγνώριση του φύλου. Ήταν φτιαγμένα από μάρμαρο Πάρου και θεωρούνται τα πρώτα, μεγάλα, αληθινά γλυπτά στην Ελλάδα.

Αν ζούσες την περίοδο ακμής του Κυκλαδικού πολιτισμού, τι είδους σκεύη θα χρησιμοποιούσες; Τι διακόσμηση θα είχαν;

Η κεραμική αποτελεί μια από τις πλουσιότερες πηγές γνώσης για την έρευνα ζωής και της τέχνης των αρχαίων Κυκλαδιτών. Τα περισσότερα σκεύη καθημερινής χρήσης ήταν πήλινα μια και ο πηλός είναι ένα πρόσφορο υλικό που δεν παρουσιάζει ιδιαίτερες δυσκολίες στην επεξεργασία. Ανάμεσα στα σκεύη ξεχώριζαν τα τηγανόσχημα αγγεία. Ήταν σκεύη που τα χρησιμοποιούσαν για καθρέφτες, για τύμπανα σε τελετές, για δίσκους προσφορών ή για παραγωγή και φύλαξη αλατιού.

Εκτός από κεραμικά σκεύη κατασκεύαζαν αντικείμενα και από μάρμαρο.

Χαρακτηριστική είναι η μαρμάρινη φιάλη με πυρήνα κόκκινου χρώματος και τρυπτήρα από οψιανό που βρέθηκε στην Πάρο.

Αν ζούσα εκείνη την περίοδο, θα χρησιμοποιούσα κι εγώ, σίγουρα, τα περισσότερα σκεύη από τα παραπάνω. Τα πιο απαραίτητα θα ήταν βέβαια τα

μαγειρικά σκεύη, για να φτιάχνω το καθημερινό φαγητό, είτε εγώ είτε η μητέρα μου. Επίσης, θα υπήρχαν στο σπίτι πολλά σκεύη για να αποθηκεύω τρόφιμα. Ξεχωριστή θέση θα είχαν οι καντήλες, ο καθρέφτης, δίσκοι σε διάφορα μεγέθη, η πυξίδα (κοσμηματοθήκη) και τηγανόσχημα σκεύη για διακοσμητικά στον τοίχο.

ΜΙΝΩΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Ο ιδιότυπος χαρακτήρας και οι πνευματικές αναζητήσεις του μινωικού

πολιτισμού γίνονται περισσότερο σαφείς μέσα από τα έργα τέχνης. Μέσα από την

εξέλιξη των τεχνών παρακολουθούνται τα βήματα της τεχνολογίας, που από την

κατασκευή απλών χρηστικών αντικειμένων φθάνει στο επίπεδο της υψηλής τέχνης.

Η λαμπρότητα και η ακτινοβολία της μινωικής τέχνης ήταν αποτέλεσμα της

ακμάζουσας οικονομίας και του εξωτερικού εμπορίου. Η εισαγωγή πρώτων υλών,

χρήσιμων στην τεχνολογία, βοήθησαν στην κατασκευή μίας τεράστιας ποικιλίας

εργαλείων, ενώ τα πολυτιμότερα εισηγμένα υλικά, όπως ο χρυσός και το

ελεφαντόδοντο, μπορούσαν να εκφράσουν τις εκλεπτυσμένες προτιμήσεις των

ανώτερων τάξεων. Η τέχνη της Πρωτομινωικής περιόδου (3000-2000 π.Χ.), όπως

εκφράζεται κυρίως στη σφραγιδογλυφία, είχε έναν απλό διακοσμητικό χαρακτήρα,

όπου κυριαρχούσε ο αφαιρετικός συμβολισμός. Από τη Μεσομινωική περίοδο όμως

η παραστατική τέχνη οδηγήθηκε σταδιακά σε μία φυσιοκρατική έκφραση που

απέδιδε τις ανθρώπινες μορφές και τις μορφές του ζωικού και του φυτικού

βασιλείου με ρεαλιστικό τρόπο.

Οι μορφές και τα διακοσμητικά θέματα αυτής της τέχνης αποδίδονται με

χάρη και ζωντάνια, ενώ συχνά μεταφέρεται η κίνηση που κάνει ακόμη και τα πιο

απλά διακοσμητικά θέματα να δονούνται από μία κυρίαρχη ζωτική δύναμη. Οι

θεμελιώδεις αρχές της μινωικής τέχνης, η γλαφυρότητα, η πολυχρωμία και η κίνηση

ακολουθούνται και στην αρχιτεκτονική, όπου βρίσκουν την καλύτερη έκφρασή τους

κυρίως στο σχεδιασμό των μινωικών ανακτόρων.

Κατά την Ανακτορική περίοδο, οι καλύτερα ειδικευμένοι τεχνίτες εργάζονταν

στα βασιλικά εργαστήρια που βρίσκονταν σε ειδικά διαμερίσματα των ανακτόρων.

Τα αρχαιολογικά κατάλοιπα από τους χώρους αυτούς βεβαιώνουν την ύπαρξη

εργαστηρίων κεραμικής, λιθοτεχνίας, μεταλλοτεχνίας, μικρογλυπτικής και

κατεργασίας της φαγεντιανής. Παράλληλα με τα ανακτορικά λειτουργούσαν και

εργαστήρια στις πόλεις και την ύπαιθρο, ενώ υπάρχουν ενδείξεις για την ύπαρξη

πλανόδιων καλλιτεχνών. Τέχνες όπως η υφαντική και η καλαθοπλεκτική ασκούνταν

μάλλον σε οικιακές βιοτεχνίες. Η παραστατική τέχνη είτε αποδίδεται σε μικρές

επιφάνειες, όπως στις σφραγίδες, είτε στις μεγάλες επιφάνειες του τοιχογραφικού

διακόσμου, αναπτύσσει χαρακτηριστικούς θεματικούς κύκλους, εμπνευσμένους

κυρίως από την κοινωνική, την πολιτική και τη θρησκευτική ζωή. Οι συνθέσεις

αυτές, που καταγράφουν με λεπτομέρεια τις συνήθειες αλλά και τις ηθικές αξίες

των Μινωιτών, αποτελούν ένα χρήσιμο μέσο της ερμηνείας της μινωικής κοινωνίας.

Όσον αφορά στην αισθητική πλευρά του χαρακτήρα της μινωικής τέχνης

καταγράφεται η ζωντάνια, η χάρη και η απόλυτη εναρμόνιση με τη φύση, στοιχεία

που αποδίδονται στην ιδιοσυγκρασία των Μινωιτών και στον τρόπο που

αντιλαμβάνονταν το περιβάλλον. Από την πλευρά της θεματογραφίας όμως

διαπιστώνεται ένας συντηρητισμός που οφείλεται μάλλον στο συγκεντρωτικό και

θεοκρατικό χαρακτήρα του πολιτικού συστήματος.

Αυτές είναι χαρακτηριστικές φωτογραφίες από τα καλλιτεχνικά έργα των μινωιτών,

οι οποίες δείχνουν πόσο έντονα ήταν επηρεασμένα τα έργα τους από την φύση, την

θρησκευτική, και κοινωνική ζωή των μινωιτών.

Οι Μινωίτες είχαν αναπτύξει πολύ το επίπεδο των μορφών τέχνης. Η μινωική

τέχνη έχει κάτι το ιδιαίτερο από την κυκλαδική και μυκηναϊκή τέχνη, έχει ποικιλία

και πρωτοτυπία. Όλα τα μινωικά έργα -αγγεία από πηλό ή πέτρα, ειδώλια,

κοσμήματα, τοιχογραφίες - έχουν μια ξεχωριστή κίνηση, ζωντάνια και χάρη και

δείχνουν μια προτίμηση των Μινωιτών για την απεικόνιση της φύσης. Αυτό το

χαρακτηριστικό της μινωικής τέχνης με την ιδιαίτερή της τεχνοτροπία και τα

πρωτότυπά της θέματα κατάφερε να γοητεύσει και να επηρεάσει την τέχνη των

υπόλοιπων γειτονικών λαών.

Αν ήμουν τεχνίτης της Μινωικής εποχής θα ζούσα σε ένα από τα ανάκτορα

της Κρήτης. Τα μινωικά ανάκτορα ήταν αυτόνομα και ανεξάρτητα μεταξύ τους, αλλά

φαίνεται πως ακολουθούσαν μία κοινή πολιτική, η οποία υπαγορευόταν από το

κεντρικό, μεγαλύτερο και πολυτελέστερο ανάκτορο της Κνωσού. Τα μινωικά

ανάκτορα είχαν ενεργό ρόλο στο σύνολο των δραστηριοτήτων των μινωικών

κοινοτήτων, δηλαδή προσαρμόστηκαν σε πολλαπλές απαιτήσεις με πολυσχιδή

δράση.

Τα Μινωικά Ανάκτορα είχαν προσανατολισμό στον άξονα Βορρά-Νότου και

δεν είναι οχυρωμένα. Λέγοντας «μη οχυρωμένα» εννοούμε ότι δεν περιβάλλονται

από ψηλά τείχη, αλλά σήμερα έχουν αναγνωριστεί μικρά οχυρωματικά έργα σε

πολλές τοποθεσίες στην Κρήτη.

Ήταν συγκροτήματα κτιρίων, αποτελούνταν δηλαδή από πολλές πτέρυγες με

μικρά δωμάτια. Οι πτέρυγες εκτείνονταν στις τέσσερις κατευθύνσεις (βοράς, νότος,

ανατολή και δύση) γύρω από μία ορθογώνια κεντρική αυλή, η οποία λειτουργούσε

σαν πνεύμονας αερισμού και φωτισμού των γύρω δωματίων.

Εκτός από την κεντρική αυλή υπήρχαν και άλλες αυλές, πλακόστρωτες,

ευρύχωρες για τα διάφορα δρώμενα και μάλιστα σε κάποια από αυτές υπήρχε το

θέατρο, δηλαδή σκαλοπάτια, που χρησιμοποιούνταν σαν καθίσματα θεάτρου.

Η δυτική πτέρυγα των ανακτόρων είχε κατά κανόνα ιερό χαρακτήρα και εκεί

βρίσκουμε, όχι τυχαία, τις αποθήκες, πράγμα που δηλώνει τη σημασία του

εμπορίου για την μινωική οικονομία.

Στην ανατολική πτέρυγα βρίσκουμε συνήθως τα διάφορα εργαστήρια.

Αρκετοί χώροι τους φέρουν τοιχογραφίες, απ' τις οποίες αντλούμε

πληροφορίες για τη ζωή των Μινωιτών.

Οι είσοδοι των ανακτόρων ήταν ιδιαίτερα πολυτελείς. Συχνά

χρησιμοποιούνταν τα πολύθυρα, δηλαδή πόρτες τοποθετημένες η μία δίπλα στην

άλλη, κάτι που έδινε ένα όμορφο αισθητικό αποτέλεσμα και σε συνδυασμό με τις

πολυάριθμες κολόνες και τις μεγαλοπρεπείς κλίμακες (σκάλες) δημιουργούσαν

επιβλητικά προπύλαια που οδηγούσαν στο εσωτερικό των ανακτόρων.

Σε ότι αφορά στην κατασκευή των ανακτόρων χρησιμοποιούνταν ευρέως η

πέτρα. Οι πετρόχτιστοι τοίχοι επενδύονταν με κονίαμα (σοβά) και στολίζονταν με

νωπογραφίες (τοιχογραφίες όπου η παράσταση ζωγραφίζονταν στον νωπό ακόμα

σοβά, ώστε το χρώμα να διεισδύσει σε αυτόν και να παραμείνει ανεξίτηλο). Αλλα

υλικά που χρησιμοποιούνταν στην κατασκευή των ανακτόρων ήταν το αλάβαστρο

και το ξύλο.

Τα δωμάτια των ανακτόρων θερμαίνονταν τις κρύες μέρες του χειμώνα

καίγοντας ξύλα σε ανοικτές εστίες στο δάπεδο. Τζάκι βρέθηκε μόνο στην αίθουσα

του θρόνου στην Κνωσό.

Τα παράθυρα στα ανάκτορα δεν είχαν τζάμια, μια και δεν υπήρχε η

κατάλληλη τεχνολογία την εποχή εκείνη. Έχουν βρεθεί όμως παράθυρα με πολύ

λεπτές πλάκες από αλάβαστρο. Το πάχος τους ήταν τέτοιο που τις έκανε

ημιδιαφανείς, δηλαδή άφηναν το φως να περάσει, αλλά δεν μπορούσε να δει

κάποιος καθαρά προς τα έξω ή μέσα.

Τέλος, αξίζει να γίνει αναφορά σε ένα στοιχείο των μινωικών ανακτόρων που

μας εντυπωσιάζει και αυτό δεν είναι άλλο από το περίφημο αποχετευτικό τους

σύστημα πριν 4.000 χρόνια. Πρόκειται για πέτρινες κατασκευές με τρεχούμενο νερό

για την απομάκρυνση των αποβλήτων από τις τουαλέτες στα διάφορα δωμάτια.

Επίσης πέτρινοι αγωγοί οδηγούσαν τα όμβρια ύδατα από τις αυλές έξω από το

ανάκτορο έτσι ώστε να μην υπάρξει κίνδυνος πλημμύρας. Τέλος υπήρχαν πήλινοι

αγωγοί οι οποίοι εφάρμοζαν μεταξύ τους και διοχέτευαν σε όλους τους χώρους του

ανακτόρου το καθαρό πόσιμο νερό, που έφερναν από πηγές συχνά από μακριά,

μεγάλου μήκους πέτρινες υδατογέφυρες.

ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣΤα μυκηναϊκά ανάκτορα ήταν χτισμένα στις πιο εξέχουσες θέσεις των

ακροπόλεων και αποτελούνταν από συμπλέγματα κτιρίων και πλακόστρωτων υπαίθριων χώρων με κέντρο το λεγόμενο μέγαρο. Το μέγαρο είχε τη μορφή ορθογώνιου παραλληλόγραμμου κτιρίου με είσοδο στη μια στενή πλευρά.

Από έξω προς τα μέσα συναντάμε διαδοχικά μια ανοιχτή προς την είσοδο στοά με δύο κίονες (α), έναν προθάλαμο (β) και μια μεγάλη αίθουσα με τέσσερις κίονες (γ) που περιβάλλουν μια χαμηλή κυκλική εστία στο κέντρο της αίθουσας (δ). Στα ανάκτορα σώζεται συχνά και το βάθρο του θρόνου (ε) ή το ίχνος του στο δάπεδο, στο μέσο του τοίχου δεξιά. Οι πρώτοι ερευνητές του Μυκηναϊκού Πολιτισμού θεώρησαν ότι τα ανάκτορα που περιγράφει ο Όμηρος τον 8ο αι. π.Χ. είναι τα μυκηναϊκά του 13ου αι. π.Χ. και καθιέρωσαν τους ομηρικούς όρους αἴθουσα, πρόδομος και δόμος για τους παραπάνω τρεις χώρους αντίστοιχα. Ανάκτορα αυτής της μορφής έχουν ανακαλυφθεί στις Μυκήνες, την Τίρυνθα και τη Μιδέα της Αργολίδας, καθώς και στην Πύλο της Μεσσηνίας.

Τα κτερίσματα που βρίσκονται στους τάφους ήταν αντικείμενα που ανήκαν στο νεκρό, της καθημερινής ζωής και κάποια άλλα ειδικά κατασκευασμένα για τον τάφο ή για την τελετουργία.

Αυτή η εικόνα είναι η μάσκα του Αγαμέμνονα και το θεωρούμε το πιο σημαντικό εύρημα.

Οι Μυκηναίοι τεχνίτες διακοσμούσαν τα έργα τους (αγγεία, σφραγίδες, όπλα) εκτός από σκηνές από τη φύση, και με πολύπλοκες σκηνές ή σκηνές από κυνήγι ζώων. Αυτό δεν συνέβη τις προηγούμενες ειρηνικές περιόδους.