ΘΕΜΑ 2ης Γραπτής Εργασίας ΕΠΟ42

«Να συγκρίνετε τις απόψεις του Βέμπερ με αυτές του Μαρξ σχετικά με τον ρόλο της εργασίας στον καπιταλισμό»

Ιανουάριος 2014

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

Εισαγωγή…………………………………..……………………….…….σ.3

1. Καπιταλισμός και εργασία από τον Weber……….. ……………..……σ.3

2. Καπιταλισμός και εργασία από τον Marx ……….…..………………...σ.6

3. Συγκλίσεις και αποκλίσεις Weber και Marx ………………..………....σ.8

Συμπεράσματα……………………...………………………………….....σ.11

Βιβλιογραφία……………………………………………………………..σ.13

2

Εισαγωγή

Το φαινόμενο του καπιταλισμού, το οποίο διαδέχθηκε το φεουδαρχικό

σύστημα χαρακτηρίζεται ως ιστορική αλλαγή, που η ερμηνεία του αποτέλεσε, αλλά

και αποτελεί θέμα διερεύνησης από κοινωνιολόγους, οικονομολόγους και ιστορικούς.

Ο Marx και ο Weber προσέγγισαν και ερμήνευσαν, ο καθένας από τη δική του οπτική

γωνία, τον καπιταλισμό καθώς και τον ρόλο της εργασίας στην καπιταλιστική

κοινωνία.

Η παρούσα εργασία θα επιχειρήσει να προσεγγίσει το παραπάνω ζήτημα μέσα

από τρία κεφάλαια. Στο πρώτο, θα παρουσιαστεί η θέση του Weber για τον

καπιταλισμό και ειδικότερα για το ρόλο της εργασίας. Στο δεύτερο, θα επιχειρηθεί η

προσέγγιση των αντίστοιχων απόψεων του Marx και στο τρίτο θα γίνει αναφορά στις

συγκλίσεις και αποκλίσεις που χαρακτηρίζουν το έργο τους. Τέλος, η εργασία θα

ολοκληρωθεί με τα συμπεράσματα που προκύπτουν από την εν λόγω μελέτη.

1.Καπιταλισμός και εργασία από τον Weber

Το έργο του Weber Προτεσταντική Ηθική θεωρήθηκε, από εχθρούς και

φίλους, ως η αστική απάντηση απέναντι στον Marx και στον μαρξισμό1.

Χαρακτηριστικά αναφέρει ότι φορείς της κοσμοθεωρίας του καπιταλισμού είναι

ανθρώπινα σύνολα και όχι η αντίληψη ενός αφελούς ιστορικού υλισμού, ιδέες που

παρουσιάζονται σαν «αντανάκλαση» ή σαν «υπεροικοδόμημα» οικονομικών

καταστάσεων2.

Ο Weber υποστηρίζει ότι ο καπιταλισμός αποτελεί ένα μοναδικό φαινόμενο

το οποίο εμφανίστηκε στη Δύση και «χαρακτηρίζεται από αντιπαραδοσιοκρατία,

δυναμισμό, ορθολογισμό και τη βασισμένη στον υπολογισμό βιομηχανική παραγωγή»3.

Πρόθεσή του είναι να εξετάσει εκείνους τους παράγοντες–περιστάσεις που

επέδρασαν στην ανάπτυξη του σύγχρονου καπιταλισμού στη Δύση και όχι σε κάποια

άλλη περιοχή του κόσμου4. Χαρακτηριστικά όπως η επιστήμη, η τέχνη, το Κανονικό

δίκαιο, η αρχιτεκτονική, η οργάνωση της υπαλληλίας, η ορθολογική, η έλλογη

οργάνωση της (τυπικά) ελεύθερης εργασίας, ο χωρισμός της επιχείρησης από τον

1 Σ. Κονιόρδος, Ειδικά Θέματα του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού, Η Θέση του Βέμπερ για την Προτεσταντική Ηθική της Εργασίας, τ. Α΄, εκδ.ΕΑΠ, Πάτρα 2002,σ.88 2 M. Weber, η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύμα του Καπιταλισμού,Πρόλογος-Θεώρηση-Επιμέλεια Β. Φίλιας, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2006, σ.48. 3 Σ. Κονιόρδος, ό.π., σ.94. 4 M. Weber, ό.π., σ.11.

3

οίκο, η έννοια του πολίτη και του αστού, συντελούν στην ανάδειξη της

μοναδικότητας του δυτικού καπιταλισμού 5.

Ο Weber αποφεύγοντας την ολιστική θεώρηση των κοινωνικών φαινομένων

και ανάμεσα στους παράγοντες που επέδρασαν για την εμφάνιση του σύγχρονου

καπιταλισμού, εστιάζει στη σημασία του θρησκευτικού παράγοντα, «...γιατί σ' αυτόν

έβλεπε την ενεργητική και αδιάλειπτη επιδίωξη ενός σκοπού που δεν είναι άλλος από τη

σωτηρία» 6. Θεωρεί ότι η θρησκεία επιδρά τόσο στην ιδιότητα του πολίτη, όσο και

στη δημιουργία της οικονομικής ηθικής του σύγχρονου καπιταλισμού7. Μάλιστα, ο

ενδοκόσμιος ασκητισμός και ειδικότερα ο ασκητισμός των προτεσταντικών

εκκλησιαστικών κλειστών ομάδων (σέχτες), που ακολουθούσαν αυστηρή και

συστηματική μεθοδική ρύθμιση της καθημερινής ζωής, δημιούργησε την κατάλληλη

ψυχολογική ώθηση (πίεση) ώστε, οι πιστοί να συνταχθούν με τις απαιτήσεις του

πρώιμου σύγχρονου καπιταλισμού8. Η παραπάνω ασκητική συμπεριφορά

παρουσιάζεται κυρίως στον καλβινισμό, ο οποίος στηρίχθηκε στο δόγμα του

προκαθορισμού. Σύμφωνα με αυτό, ο κάθε άνθρωπος έχει τη δική του πορεία, που

την έχει προκαθορίσει ο Θεός και δεν μπορεί να τη μεταβάλλει κανένας θνητός9. Η

αποδοχή του προκαθορισμού οδήγησε τον άνθρωπο να ακολουθήσει ένα μοναχικό

δρόμο, όπου θα συναντούσε την προκαθορισμένη μοίρα του. Η καλβινιστική

επικοινωνία με το Θεό γίνεται πλέον σε μια βαθιά απομόνωση και οι τελετές, τα

άσματα, η εξομολόγηση είναι περιττά. Έτσι, ο άνθρωπος εμπιστεύεται μόνο τον Θεό

και μέσα από την εκπλήρωση των καθημερινών καθηκόντων του Τον υπηρετεί10.

Κάθε πιστός δοξάζει το Θεό μέσα από την καθημερινή σκληρή εργασία του,

γεγονός που τον οδηγεί στον αυτοέλεγχο και παράλληλα στην εντατική

επαγγελματική δραστηριότητα11. Οι ηθικές πράξεις αποκτούν ένα προγραμματισμένο

και συστηματικό χαρακτήρα σύμφωνα με τον οποίο οργανώνεται η ζωή των πιστών

στη βάση ενός εγκόσμιου ασκητισμού. Στον καλβινισμό, οι πιστοί έχοντας

θρησκευτικά κίνητρα, εργάζονται με εντατικούς ρυθμούς ώστε να γίνουν οι

«εκλεκτοί» του Θεού και να λάβουν τη Θεία Χάρη. Η ψυχολογική πίεση των

5 Στο ίδιο, σ. 11-14, 18-21. 6 Σ. Κονιόρδος, ό.π., σ. σ.93-4. 7 R. Collins, «Η Τελευταία Θεωρία του Βέμπερ για τον Καπιταλισμό», στο Σ. Κονιόρδος (επιμ.) Κείμενα Οικονομικής Κοινωνιολογίας, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2006, σ. 54-5. 8 Σ. Κονιόρδος, ό.π., σ.94. 9 Στο ίδιο, σ.65. 10 M. Weber, ό.π., σ.91,93-4 11 Στο ίδιο, σ.97-8.

4

προτεσταντών για εργασία και επιτυχία, που μετουσιώνεται σε πράξη-εργασία,

προάγει τον έλλογο καπιταλισμό και αποτελεί μια εξέλιξη μη αναμενόμενη12. Ο

προτεσταντισμός, παραδοσιακά, τάσσεται κατά της απόκτησης πλούτου, γιατί οδηγεί

τον πιστό σε ηθική χαλάρωση και τον απομακρύνει από την εργασία του. Όμως, στο

πλαίσιο των αλλαγών (μεταρρύθμιση) το νέο στοιχείο είναι ότι η εργασία γίνεται

σκοπός της ζωής. Στο πλαίσιο αυτό γίνεται αποδεκτό το κέρδος και κατά συνέπεια ο

πλούτος. Όμως και ο πλούσιος θα πρέπει να συνεχίζει να εργάζεται και να αποκτά

κέρδος με ηθικό τρόπο. Η αποδοχή της επιδίωξης του κέρδους δικαιώνει την

καπιταλιστική επιχειρηματική δραστηριότητα η οποία επιδοκιμάζεται ηθικά και

κοινωνικά. Ωστόσο, η αντίληψη αυτή πρέπει να συνοδεύεται από μια χρηστή

συμπεριφορά των πιστών. Παράδειγμα εγκόσμιου ασκητισμού αποτελούν τα μέλη

της πουριτανικής μεσαίας τάξης, που ακολουθούν ένα συγκεκριμένο τρόπο ζωής. Ο

ασκητισμός των πουριτανών εμπεριέχει μια αντίληψη σύμφωνα με την οποία ο

άνθρωπος είναι διαχειριστής των αγαθών, διακατέχεται από την αίσθηση του

καθήκοντος, ώστε να δοξάζει το Θεό μέσα από τον περιορισμό της κατανάλωσης και

της άρνησης της πολυτέλειας13.

Ο Weber διέκρινε μεγάλη ομοιότητα ανάμεσα στη συμπεριφορά των

προτεσταντών και του σύγχρονου καπιταλισμού, γεγονός που τον οδήγησε στο

συμπέρασμα ότι μεταξύ τους υπάρχει «μία λειτουργική διαντίδραση», μια «εκλεκτική

συγγένεια», όπως την ονόμασε14. Ειδικότερα, οι δύο βασικές κοινωνικές κατηγορίες

(προτεσταντικά μέλη), καπιταλιστές και μισθωτοί εργάτες, ακολουθώντας τις

θρησκευτικές ιδέες για τη σωτηρία τους, συνεργάζονται στην παραγωγική διαδικασία

και οδηγούν στην ανάπτυξη του σύγχρονου καπιταλισμού. Οι μεν καπιταλιστές, έχουν

την πεποίθηση ότι ο πλουτισμός τους γίνεται για να δοξάσουν τον Θεό και ότι αυτό

είναι μία ένδειξη της επιλογής Του, οι δε εργάτες πιστεύουν ότι μέσα από την

προθυμία τους για σκληρή εργασία, προκαλείται χαρά, δείγμα της Θείας Χάρης.

Αντίστοιχα, τα μεν κέρδη των καπιταλιστών συγκεντρώνονται για να επανεπενδυθούν,

ενώ των εργατών αποταμιεύονται15. Η αντιφατική σχέση που δημιουργείται μεταξύ

καπιταλιστών-εργατών θεωρείται φυσιολογική, αφού ο καθένας πιστεύει ότι από τη

θέση του υπηρετεί τον Θεό. Συγκεκριμένα, ο επιχειρηματίας πιστεύει ότι η Θεία Χάρη

τον βοήθησε να πλουτίσει και η επιτυχία του είναι θέλημα Θεού και ο εργάτης μέσα 12 Σ. Κονιόρδος, ό.π., σ.66-8. 13 Στο ίδιο, σ. 71-3. 14 Στο ίδιο, σ.35-6. 15 Στο ίδιο, σ.95

5

από την εργασία του ότι θα αποκτήσει τη Θεία Χάρη του και θα γίνει ο «εκλεκτός»

Του16. Η παραπάνω πεποίθηση έχει τεράστια σημασία για τον καπιταλισμό γιατί με

τον τρόπο αυτό όχι μόνο νομιμοποιούνται οι σχέσεις εκμετάλλευσης, αλλά και

θεωρούνται αυτονόητες αφού είναι θεόσταλτες 17 .

2.Καπιταλισμός και εργασία από τον Marx

Ο Marx έχει μια διαφορετική οπτική από τον Weber για τον καπιταλισμό. Για

αυτόν, ο καπιταλισμός αποτελεί μια συγκεκριμένη έννοια, η οποία μπορεί να

ερμηνεύσει φαινόμενα διαφορετικών εποχών, από τον αρχαίο κόσμο μέχρι και τον

19ο αιώνα18. Ο καπιταλισμός χαρακτηρίζεται από τη γενίκευση της εμπορευματικής

οικονομίας, η οποία βασίζεται στην παραγωγή προϊόντων που προορίζονται για

πώληση στην αγορά. Έτσι, ο Marx ασχολείται με τον καπιταλιστικό τρόπο

παραγωγής και υπό το πρίσμα του ιστορικού υλισμού δίνεται η δυνατότητα

καταγραφής των «αντικειμενικών νόμων» της κοινωνικής πραγματικότητας, μέσα

από τον προσδιορισμό των όρων της «υλικής παραγωγής», που συνιστά το

ουσιαστικό στάδιο της κοινωνικής πραγματικότητας19.

Ο Marx διακρίνει τις σχέσεις που δημιουργούνται μεταξύ των συντελεστών

παραγωγής σε δυνάμεις παραγωγής (εργοστάσια, πρώτες ύλες, εργαλεία και

αργότερα προστέθηκε η εργατική δύναμη των ανθρώπων) και σε σχέσεις παραγωγής,

οι οποίες αναπτύσσονται μεταξύ των εργαζομένων στη διάρκεια της παραγωγής20. Το

αποτέλεσμα της παραπάνω διαπλοκής (μεταξύ δυνάμεων παραγωγής και σχέσεων

παραγωγής), σύμφωνα με τον Μαρξ, αποτελεί το «αληθινό θεμέλιο» της κοινωνίας,

την υλική (οικονομική) βάση, την υποδομή21. Σε αυτή την οικονομική βάση υψώνεται

το εποικοδόμημα που περιλαμβάνει ιδέες: πολιτικές, θρησκευτικές., πολιτιστικές,

νομικές22. Η βάση εξελίσσεται, αναπαράγεται, λειτουργεί αυτόνομα και είναι αυτή που

καθορίζει απόλυτα το εποικοδόμημα 23. Ο Marx δίνει προτεραιότητα στη διαδικασία

16 E., Fischoff, «Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύμα του Καπιταλισμού»: Το ιστορικό μιας διαμάχης, στο Συμπληρωματικά κείμενα των Μ. Βέμπερ και Ε.Φίσοφ στην Προτεσταντική Ηθική, εκδ.ΕΑΠ, Πάτρα 2008, σ.49-50. 17 Σ. Κονιόρδος, ό.π., σ.74. 18 Στο ίδιο, σ.95. 19 Μ. Αντωνοπούλου, Οι κλασικοί της κοινωνιολογίας: κοινωνική θεωρία και νεότερη κοινωνία, Σημειώσεις για τo μάθημα Κοινωνική Θεωρία ΙΙ του Τμήματος Κοινωνιολογίας, σ. 69,74. 20 Στο ίδιο, σ. 80. 21 Σ. Κονιόρδος, ό.π., σ. 89. 22 Στο ίδιο, σ. 91-2. 23 Αργότερα, από τους μαρξιστές, διατυπώθηκε η άποψη ότι η σχέση βάσης- εποικοδομήματος δεν είναι αιτιακή, αλλά διαλεκτική. Μ. Αντωνοπούλου, ό.π. σ. 69,74, 87

6

της παραγωγής και της αναπαραγωγής της υλικής ζωής σε σχέση με τις υπόλοιπες

δραστηριότητες της κοινωνικής διαβίωσης24. Τονίζει ότι «ο τρόπος παραγωγής της

υλικής ζωής καθορίζει την κοινωνική, πολιτική και διανοητική διαδικασία της ζωής

γενικότερα»25.

Ο Marx υποστήριζε ότι τα εμπορεύματα έχουν μια αξία χρήσης (υποκειμενική

χρησιμότητα) και μια ανταλλακτική αξία. Όμως, στον καπιταλιστικό τρόπο

παραγωγής η αξία χρήσης έχει περάσει σε δεύτερη μοίρα, δηλαδή κυριαρχεί η

ανταλλακτική αξία, η ανταλλακτική δυνατότητα του εμπορεύματος με άλλα. Το

εμπόρευμα εμφανίζεται ως μια «μυστηριακή ποιότητα» που η αξία του καθορίζεται

από αντικειμενικούς νόμους της κυκλοφορίας της αγοράς και την πρακτική της

ανταλλαγής. Ακόμη και η εργασία έχει γίνει εμπόρευμα με ανταλλακτική αξία26.

Αυτό σημαίνει πως οι κοινωνικές σχέσεις έχουν μετασχηματιστεί από «σχέσεις

ανθρώπων προς ανθρώπους» «σε σχέσεις μεταξύ εμπορευμάτων». Η συνθήκη αυτή

εκτός από αναστροφή συνιστά και «μυστικοποίηση» των κοινωνικών σχέσεων27. Η

καπιταλιστική κοινωνία αποτελεί τη μοναδική ιστορική κοινωνία στην οποία η

ανταλλαγή και η ανταλλακτική αξία ορίζουν τη συνολική κοινωνία28.

Στο Κεφάλαιο ο Marx αναφέρει ότι η εργασία κατά τη λειτουργία του

καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής φετιχοποιείται29. Ο εργάτης, εντασσόμενος στην

παραγωγική διαδικασία, λειτουργεί ως παραγωγός με αντάλλαγμα το ημερομίσθιο

και η εκχώρηση της εργασιακής του δύναμης τον μετατρέπει σε «ιδιοκτησία»του

καπιταλιστή. Ο εργάτης κατά την παραγωγική διαδικασία «αποξενώνεται» από το

προϊόν της εργασίας του, το οποίο μετατρέπεται σε κεφάλαιο οδηγώντας στην

«εξαγωγή της υπεραξίας», όπου ο ίδιος δεν αμείβεται για το σύνολο της αξίας που

παράγει παρά μόνο για ένα μέρος της30. Ο Marx θεωρεί ότι αιτία αυτής της εξέλιξης

είναι η ατομική ιδιοκτησία, η οποία θεωρείται δεδομένη για την πολιτική οικονομία

οπότε δε συνδέεται αιτιακά με τον καταμερισμό της εργασίας και την ανταλλαγή31.

24 Σ. Κονιόρδος, ό.π., σ. 89. 25 Στο ίδιο, σ. 90-1 26 Β., Ρωμανός, Η Μαρξική Κριτική της Νεωτερικότητας και το Πρόβλημα της Ορθολογικότητας της Ιστορίας, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2010, σ. 73-5. 27 Μ. Αντωνοπούλου, ό.π. σ.104-5. 28 Στο ίδιο, σ. 142. 29 Β. Ρωμανός, Χειραφέτηση και Εργασία: Marx και Arendt στο Καρακιουλάφη Χ.- Σπυριδάκη Μ. (επιμ), Εργασία και Κοινωνία: Διεπιστημονικές Προσεγγίσεις, εκδ. Διόνικος, Αθήνα 2010, σ. 18. 30 Μ. Αντωνοπούλου, ό.π. σ.140-1. 31 Marx K., Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα, εκδ.Γλάρος, Αθήνα 1975, σ. 90-2.

7

Η εργασία για τον Marx δεν αποτελεί απλώς ένα μέσο επιβίωσης, αποτελεί

και το μέσο υλοποίησης της ανθρώπινης προσωπικότητας. Η εργασία αντιστοιχεί στη

«ελευθερία» και στην «ευτυχία», διότι ο άνθρωπος δημιουργεί, και είναι αυτή που

τον διαφοροποιεί από το ζώο32. Όμως, η εργασία στον καπιταλισμό, από δημιουργική

έκφραση γίνεται απλώς το μέσο για την εξασφάλιση της βιολογικής ζωής. Ο Marx

στα Χειρόγραφα αναφέρει ότι η εργασία χαρακτηρίζεται από αλλοτρίωση και

διακρίνει τρεις μορφές αλλοτρίωσης: του εργάτη προς το προϊόν της εργασίας του,

του εργάτη απέναντι στον εαυτό του και τέλος του ανθρώπου από τον άνθρωπο.

Όμως, και ο κεφαλαιοκράτης έμμεσα αλλοτριώνεται, αφού δεν απολαμβάνει τα

αγαθά που καρπούται, αλλά τα διαθέτει στην αγορά και μετατρέπεται σε «δούλο των

νόμων του ανταγωνισμού»33.

Το επαναστατικό όραμα του Marx βασιζόταν στην ανατροπή του

καπιταλιστικού συστήματος από τους εργάτες και στην αντικατάστασή του με μια

διαφορετική μορφή κοινωνικής οργάνωσης. Απαραίτητη προϋπόθεση για αυτό, αλλά

όχι μοναδική, είναι να κατανοήσουν οι εργάτες τη δύναμή τους και να αποκτήσουν

ταξική συνείδηση34. Προς αυτή την κατεύθυνση θα συμβάλλει η σύγκρουση ανάμεσα

στις παραγωγικές δυνάμεις και τις παραγωγικές σχέσεις, με αποτέλεσμα των

ανασχηματισμό των τελευταίων και τη μετάβαση σε ένα νέο κοινωνικό σχηματισμό

και σε ένα νέο τρόπο παραγωγής, τον κομμουνιστικό35. Στον κομμουνισμό οι

παραγωγικές δυνάμεις βρίσκονται κάτω από τον έλεγχο και την εξουσία των

ενωμένων παραγωγών, ενώ η εργασιακή εκμετάλλευση καταργείται και η εργασία

χαρακτηρίζεται από αξιοπρέπεια36.

3. Συγκλίσεις και αποκλίσεις Weber και Marx

Ο Marx και ο Weber μελετούν το φαινόμενο του καπιταλισμού, αλλά το

προσεγγίζουν με διαφορετικό τρόπο. Βασική επιδίωξη του Weber ήταν να

προσδιορίσει το στοιχείο της μοναδικότητας στο δυτικό καπιταλισμό, υιοθετώντας

μια ατομικιστική προσέγγιση. Ο Marx αναζητά την ουσία, τη δυναμική και τους

νόμους κίνησης του καπιταλισμού, τη λειτουργία και τα όριά του. Οι

προβληματισμοί αυτοί τον οδηγούν σε μια σφαιρική-ολιστική θεώρηση του

32 Β. Ρωμανός, Χειραφέτηση και Εργασία: Marx και Arendt, ό.π. σ. 14-15. 33 Β. Ρωμανός, Η Μαρξική Κριτική της Νεωτερικότητας, ό.π. σ. 70-1. 34 Σ. Κονιόρδος, ό.π., σ. 89-90. 35 Μ. Αντωνοπούλου, ό.π. σ.87-8. 36 Β. Ρωμανός, Χειραφέτηση και Εργασία: Marx και Arendt, ό.π., σ.20.

8

σύγχρονου καπιταλισμού37. Ο ίδιος θεωρεί ότι είναι αναγκαίο η ιστορία να

κατανοηθεί ως μια ολότητα, όπως και η κοινωνική μεταβολή και η ιστορική πορεία.

Αντίθετα, ο Weber υποστηρίζει τη σημασία ορισμένων ιδεών στην κοινωνική

μεταβολή38. Ο Weber θεωρεί τη μαρξική προσέγγιση ιδεοτυπική, δηλαδή ότι αποτελεί

απλώς ένα μοντέλο και παράλληλα εστιάζει στη μοναδικότητα του δυτικού

καπιταλισμού. Προκειμένου να αναδείξει τη διαφοροποίηση της Δύσης, στράφηκε

στη συγκριτική μελέτη των θρησκειών και έδωσε έμφαση στον ψυχολογικό

παράγοντα, καθώς η ψυχολογία των ανθρώπων αποτέλεσε την κινητήρια δύναμη για

την ανάπτυξη του καπιταλισμού. Αντίθετα, ο Marx αν και αγνοεί τον ψυχολογικό

παράγοντα, θεωρεί ότι η αλλοτρίωση συνιστά ψυχολογικό φαινόμενο και έχει

ανάλογες συνέπειες39.

Ανάμεσα στην τελευταία θεωρία του Weber για την προέλευση του

καπιταλισμού και στην ώριμη μαρξική θεωρία παρατηρείται ένας βαθμός σύγκλησης

και συμπληρωματικότητας40. Στο έργο η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύμα του

Καπιταλισμού ο Weber αναφέρει ότι το καλβινιστικό δόγμα του προκαθορισμού

παρείχε την ψυχολογική ώθηση για τον εξορθολογικευμένο καπιταλισμό. Όμως, στην

Γενική Οικονομική Ιστορία συναντάμε μια θεσμική θεωρία που εστιάζει σε

μαρξιστικούς παράγοντες για την άνοδο του σύγχρονου καπιταλισμού και παράλληλα

υποβιβάζει το ρόλο των ιδεών41. Όμως, και ο Marx δείχνει να αποδέχεται σε

μεγαλύτερο βαθμό τις ιδέες και την επίδρασή τους στην κοινωνία, χωρίς όμως να

εγκαταλείπει την πρωτοκαθεδρία των υλικών παραγόντων42.

Αρχικά και οι δύο συμφωνούν ότι η αρχική μετάβαση σε μια βιομηχανική

κοινωνία ήταν απαραίτητο να πραγματοποιηθεί με τον καπιταλισμό43. Όμως,

διαφοροποιούνται ως προς τους παράγοντες που οδήγησαν στην ανάδυση του

φαινομένου. Ο Marx αναγνωρίζει τον πρωταρχικό ρόλο του οικονομικού παράγοντα

για την εμφάνιση του σύγχρονου καπιταλισμού44, ενώ ο Weber ενδιαφέρεται να

37 Σ. Κονιόρδος, ό.π., σ.98-9. 38 Στο ίδιο, σ. 93-4. 39 Στο ίδιο, σ. 93, 98. 40 R. Collins, ό.π., σ. 68. 41 Στο ίδιο, σ. 39,41. 42 Σ. Κονιόρδος, ό.π., σ92,97. 43 Στο ίδιο, σ. 46. 44 Μ. Löwy, Βέμπερ εναντίον Μαρξ; Η πολεμική εναντίον του ιστορικού υλισμού στην προτεσταντική Ηθική, στο Κονιόρδος Σ Ειδικά Θέματα του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού, Η Θέση του Βέμπερ για την Προτεσταντική Ηθική της Εργασίας, τ. Α, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2002, σ. 145.

9

αναδείξει τη σημασία του θρησκευτικού παράγοντα45. Επίσης, ο Weber

μεταγενέστερα, αποδέχεται την πιθανότητα εμφάνισης του σοσιαλισμού, όταν ο

καπιταλισμός φτάσει στο ώριμο στάδιό του46.

Και οι δύο εντοπίζουν την ύπαρξη ενός ανορθολογισμού στον σύγχρονο

καπιταλισμό. Όμως, διαφοροποιούνται ως προς την ερμηνεία του. Για τον Marx ο

ανορθολογισμός συνιστά εγγενές χαρακτηριστικό του καπιταλιστικού συστήματος,

ενώ για τον Weber προκύπτει από το συνδυασμό ηθικής και χρήματος μέσα από την

γραφειοκρατία, τον εξορθολογισμό και την εκκοσμίκευση. Σε αυτή τη βάση

εδράζεται η αντίληψη του Marx πως η αλλοτρίωση δεν εμφανίζεται μόνο στο επίπεδο

της εργασίας, αλλά χαρακτηρίζει και άλλες μορφές της σύγχρονης καπιταλιστικής

ζωής47.

Ο F. Parkin στο έργο του Weber διακρίνει δύο θέσεις σχετικά με τις

προτεσταντικές δοξασίες και την ορθολογική καπιταλιστική νοοτροπία. Η «ισχυρή»

θέση σύμφωνα με την οποία η ηθική του πρώιμου προτεσταντισμού προηγήθηκε και

διαμόρφωσε το καπιταλιστικό πνεύμα και η «ισχνή θέση», που αναφέρει ότι ο

προτεσταντισμός, αποτέλεσε αναγκαία συνθήκη αλλά, δε προκάλεσε απαραίτητα την

εμφάνιση του καπιταλισμού48. Από τα παραπάνω, φαίνεται ότι υπάρχει μια αμοιβαία

επίδραση, η οποία δεν αντιτίθεται στον ιστορικό υλισμό. Συγκεκριμένα ο Weber

υποστηρίζει ότι «δεν είναι ούτε βέβαιο, ούτε αναμφίβολο» ότι ο πουριτανισμός δεν

διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στη δημιουργία του αμερικανικού καπιταλισμού49. Η

«ισχυρή» θέση αποτέλεσε το αντίβαρο στην μαρξιστική αντίληψη σχετικά με την

προτεραιότητα των υλικών αναγκών έναντι των ιδεών. Αντίθετα, η «ισχνή θέση»

βρίσκεται πιο κοντά στην ώριμη σφαιρική μαρξική αντίληψη50.

Ο Weber αναγνωρίζει τη σημασία των ταξικών συγκρούσεων για την ιστορική

εξέλιξη, αλλά δε δέχεται ότι κατέχουν και πρωτεύοντα ρόλο, όπως υποστήριζε ο

Marx. Έτσι, η έννοια του ιδιαίτερου «συμφέροντος» δεν περιορίζεται στα οικονομικά

συμφέροντα αλλά επεκτείνεται και στις «κοινωνικές» σφαίρες 51.

45 Σ. Κονιόρδος, ό.π., σ.95. 46 Μ. Löwy, ό.π., σ. 46. 47 Σ. Κονιόρδος, ό.π., σ.94. 48 Στο ίδιο, σ. 96-7. 49 Μ. Löwy, ό.π., σ.148,151. 50 Σ. Κονιόρδος, ό.π., σ.96-7. 51 A. Giddens, O Μαρξ, ο Βέμπερ και η εξέλιξη του καπιταλισμού, στο Κονιόρδος Σ., Ειδικά Θέματα του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού, Η Θέση του Βέμπερ για την Προτεσταντική Ηθική της Εργασίας, τ. Α ,́ εκδ.ΕΑΠ, Πάτρα 2002, σ.129.

10

Οι αποκλίσεις ανάμεσα στον Marx και στον Weber είναι αρκετές, έχουν ως

αφετηρία την προέλευση του καπιταλισμού και φτάνουν στο μέλλον του. Ο Weber

πίστευε ότι ο καπιταλισμός, ως οικονομικό σύστημα, μπορούσε να συνεχίσει να

υπάρχει (πτώση από πολιτικούς παράγοντες)52. Αντίθετα, ο Marx αγωνίζεται για την

ανατροπή του καπιταλιστικού συστήματος παραγωγής και τη μετάβαση στο

κομμουνιστικό53. Ουσιαστικά, ο Marx οραματιζόταν και σχεδίαζε την ανατροπή του

αστικού καθεστώτος, ενώ ο Weber απευχόταν κάτι τέτοιο54.

Σχετικά με τη διαστρωμάτωση της σύγχρονης κοινωνίας ο Weber αναγνώριζε

την ύπαρξη πολλαπλών διαιρέσεων με βάση τόσο τα υλικά συμφέροντα, όσο και την

κοινωνική θέση κύρους, ενώ ο Marx διαχώριζε τις κοινωνικές τάξεις, ανάμεσα στην

μειοψηφία των πλούσιων καπιταλιστών και στην πλειοψηφία των εργατών55.

Συμπεράσματα

Ο Marx και ο Weber μελέτησαν το φαινόμενο του καπιταλισμού ο καθένας

από τη δική του οπτική. Ο Weber αναζήτησε τα αίτια δημιουργίας του φαινομένου

και επικεντρώθηκε στη μοναδικότητα του δυτικού καπιταλισμού και στην επίδραση

των θρησκευτικών ιδεών στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Αντίθετα, ο Marx με μια

ολιστική θεωρία ενδιαφέρθηκε για τη λειτουργία του φαινόμενου του καπιταλισμού

στο πέρασμα των αιώνων και έδωσε προτεραιότητα στον υλικό παράγοντα.

Και οι δύο στοχαστές συμφωνούν ότι η εμφάνιση του καπιταλισμού ήταν αναγκαία

για τη μετάβαση στη βιομηχανική κοινωνία, όμως διαφέρουν οι απόψεις τους για το

ρόλο της εργασίας στον σύγχρονο καπιταλισμό. Για τον Weber η εργασία, στο

πλαίσιο της προτεσταντικής ηθικής, συνιστά αυτοσκοπό και θέτει τις βάσεις για την

ανάπτυξη του καπιταλισμού. Ο Marx, μέσα από τον ιστορικό υλισμό, δίνει

προτεραιότητα στη διαδικασία της παραγωγής και αναγνωρίζει το σημαντικό ρόλο

της εργασίας στη ζωή του ανθρώπου. Όμως, στον σύγχρονο καπιταλισμό η εργασία

χαρακτηρίζεται από αλλοτρίωση και εκμετάλλευση.

Η συστηματική μελέτη των μεταγενέστερων έργων τους κατέδειξε και σημεία

σύγκλισης μεταξύ των δύο προσεγγίσεων. Έτσι ο Weber στο τελευταίο έργο του

υποβιβάζει το ρόλο ιδεών και εστιάζει σε μαρξικούς παράγοντες που οδήγησαν στην

52 R. Collins, ό.π., σ.69. 53 Β. Ρωμανός, Χειραφέτηση και Εργασία: Marx και Arendt, ό.π., σ.20 54 Σ. Κονιόρδος, ό.π., σ.94. 55 A. Giddens,ό.π., σ.127-8.

11

άνοδο του σύγχρονου καπιταλισμού, ενώ ο Marx αποδέχθηκε σε μεγαλύτερο βαθμό

τον ρόλο των ιδεών και την επίδρασή τους στην οικονομική ζωή.

Βιβλιογραφία

Αντωνοπούλου Μ., Οι Κλασσικοί της Κοινωνιολογίας. Κοινωνική θεωρία και νεότερη κοινωνία, Σημειώσεις για το μάθημα Κοινωνική Θεωρία ΙΙ του Τμήματος Κοινωνιολογίας.

Collins R., Η Τελευταία Θεωρία του Βέμπερ για τον Καπιταλισμό. Μια συστηματοποίηση, στο Σ.Κονιόρδος (επιμ.) Κείμενα Οικονομικής Κοινωνιολογίας, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2006.

Fischoff E., Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύμα του Καπιταλισμού: Το ιστορικό μιας διαμάχης, στο Συμπληρωματικά κείμενα των Μ. Βέμπερ και Ε.Φίσοφ στην Προτεσταντική Ηθική, εκδ.ΕΑΠ, Πάτρα 2008.

Giddens A., O Μαρξ, ο Βέμπερ και η εξέλιξη του καπιταλισμού, στο Κονιόρδος Σ., Ειδικά Θέματα του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού, Η Θέση του Βέμπερ για την Προτεσταντική Ηθική της Εργασίας, τ. Α ,́ εκδ.ΕΑΠ, Πάτρα 2002.

Κονιόρδος Σ., Ειδικά Θέματα του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού, Η Θέση του Βέμπερ για την Προτεσταντική Ηθική της Εργασίας, τ. Α ,́ εκδ.ΕΑΠ, Πάτρα 2002.

Löwy Μ., Βέμπερ εναντίον Μαρξ; Η πολεμική εναντίον του ιστορικού υλισμού στην προτεσταντική ηθική, στο Κονιόρδος Σ Ειδικά Θέματα του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού, Η Θέση του Βέμπερ για την Προτεσταντική Ηθική της Εργασίας, τ. Α ,́ εκδ.ΕΑΠ, Πάτρα 2002.

Marx K., Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα, εκδ.Γλάρος, Αθήνα 1975.

Ρωμανός Β., Χειραφέτηση και Εργασία: Marx και Arendt στο Καρακιουλάφη Χ.-ΣπυριδάκηΜ.(επιμ), Εργασία και Κοινωνία: Διεπιστημονικές Προσεγγίσεις, εκδ. Διόνικος, Αθήνα 2010.

Ρωμανός Β., Η Μαρξική Κριτική της Νεωτερικότητας και το Πρόβλημα της Ορθολογικότητας της Ιστορίας, στο Κονιόρδος Σ.(επιμ.)Κοινωνική σκέψη και νεωτερικότητα εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2010.

Weber Max, Η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύμα του Καπιταλισμού, Πρόλογος-Θεώρηση-Επιμέλεια Β. Φίλιας, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2006.