-ESNAFSKA ORGANIZACIJA U BOSNI-

(opći okviri i način funkcioniranja)

Od osvajanja Bosne od strane Osmanlija gradsko stanovništvo se uvećava. Sva mala

podgrađa i trgovi se pretvaraju u gradska naselja tipa šehera, kasabe ili palanke. Ta mjesta

dobivaju gradski karakter podizanjem kuća, dućana, magaza, bezistana, mostova, džamija,

medresa, mekteba, biblioteka, banja i vodovoda, znači svih onih građevinskih instanci koje

čine novo privredno središte naselja koje dobiva karakter grada, a to je čarsija, kao centar

obrta i trgovine. Za siromašne putnike podižu se musafirhane ili besplatna konačišta. Većina

bosanskih gradova razvila se uz osmanske vojne posade, tamo gdje je boravila vojska tu su

poslovali obrtnici i trgovci, a primarno iz vojničkih potreba nastaju u BiH mnogi zanati kojih

ranije nije bilo. Članom esnafa mogao je postati svaki zanatlija u BiH bez obzira na

vjeroispovjest, pa se među zanatlijama ističu Sefardski jevreji. Zajednička imovina esnafa bila

je zastava, čugljen, falake i esnafska klasa.

Prve vjesti o obrtima u Bosni počinju iz popisa Bosanskog sandžaka tek iz 1489.

godine. Te je godine u Sarajevu preko 60% muslimanskih domaćinstava imalo starješine

među zanatlijama. U ovom defteru nisu upisani neoženjeni te nema podataka o šegrtima i

kalfama. Od zanatlija u navedenom popisu spominju se: kovači, sabljari, čizmari, sedlari,

krojači, pekari, mesari, buregdžije, halvadžije, banjari itd. Sastav gradskog stanovništva

određivao je proizvodne djelatnosti zanatlija tj. prizvodi koji su prilagođeni potrebama i

potražnji raznolikog sastava gradskog stanovništva. U blizini Sarajeva nalazili su se rudarski

centri: Kreševo, Fojnica, Olovo, Vareš čiji su viškovi proizvodnje prodavani i prerađivani u

Sarajevu. Razvijeno zanastvo organiziralo se po esnafima. Esnaf je bilo udruženje zanalija u

privrednim centrima. Članovi esnafa činili su veliki dio gradskog stanovništva i bili osnova

privrednog života grada.1 Mogli bi smo reći da su esnafi organizacije što su ih u feudalno

doba imali obrtnici i trgovci po industrijskim centrima Istoka i Zapada. Esnafske organizacije

u Bosni imali su sljedeći grdovi: Sarajevo, Mostar, Banjaluka, Travnik...

Svi obrtnici ili zanatlije koje se bave jednim istim obrtom ili zanatom čine jedan esnaf,

npr. krojači, tabaci, potkivači konja, brijači, pekari...Bilo je i esnafa u kojima su bili

organizirani razni, ali slični obrti, npr. Građevinarski-tu su spadali: tokari, dunđeri, klesari,

trgovci građevinskim materijalom...

1 Porjeklo esnafske organizacije u Osmanskom carstvu ide daleko nazad u anadolsku historiju. Još u XIII stoljeću došlo je do organizacije futuwe (vezanje za mistične redove) koja je snažno uticala na organizaciju esnafa.

Rječ esnaf potiče od arapske riječi sunufun-red, vrsta, organizacija, razred. Rječ zanat

je isto arapska riječ san-at –zanimanje. U Bosni i Hercegovini, su u esnafske organizacije

mogli ući i krščani i židovi. Koliko je bilo obrtnika u pojedinim esnafima ne zna se tačno, a

prvi pois (djelimično) imamo iz 1848. godine u kojem je navedeno 25 esnafa sa 1596 obrtnika

i trgovaca. U to vrijeme u Sarajevu je bilo 31 obrtnički i 10 trgovačkih esnafa, Banjaluci 24

vrste raznih obrta, a u Mostaru 11 obrtničkih i nekoliko trgovačkih esnafa. Esnafi su zvanično

ukinuti 1851. godine.

-uprava esnafa-

Svaki esnaf je bio autonoman i imao svoju upravu sastavljenu od više najuglednijih

lica, što su ih birali obrtnici dotičnog esnafa.2 Na čelu esnafa bio je ćehaja (cehmajstor)-uvjek

musliman. Važniji funkcioneri uz ćehaju su bili: kalfbaša, jigitbaša, ustabaša i čauš, a skoro

svaki esnaf je imao bajraktara a neki i doadžiju.

Čehaja (tur. Kethoda) je bio posrednik između zvanične vlasi i esnafa. (U Mostaru se npr.

Čehaja naziva ustabaša ili samo baša ili kujundžibaša., dok je u Sarajevu ustabaša ispitivač na

ispitima šegrtu). Čehaja je pored svog redovnog posla u dućanu obavljao i niz poslova za

esnaf. U prvom redu bio je zadužen za spoljne poslove esnafa. Birali su ga majstori i kalfe na

neizvjesno vrijeme i uvijek su ga mogli skinuti s časti ako nije valjano vršio svoju dužnost.

Bez njegovog dopuštenja šegrt se nije mogao proglasiti za kalfu (majstora) ni kalfa za

samostalnog majstora. Niko nije mogao otvoriti novu radnju bez njegove dozvole.

Raspoređivao je sirovine pojedinim majstorima što ih je esnaf kao zajednica nabavljao.

Primao je pritužbe, vodio istrage i rasprave i određivao kazne za prijestupe kalfi i majstora (tj.

bio je neka vrsta sudskog organa unutar esnafa). Neki su esnafi morali prijaviti izbor čehaje

sudu, kako se to vidi iz sidžila prve polovine XIX stoljeća.

Kalfbaša je bio poslije čehaje najuglednija ličnost unutar esnafa. To je bio inspektor rada u

esnafu. Nadzirao je da li se pojedini predmeti izrađuju onako kako treba (po standardima,

normama, propisima i kvalitetu). Ako bi čehaja bio odsutan, zastupao ga je kalfbaša.

2 Nad nekim obrtnicima vršila je državna vlast neki nadzor, i oni su morali javljati izbor svoje uprave sudu. Tako su npr. izbor svoje uprave prijavljivali vlastima dunđeri, jer je njihov rad trebao i državi, zatim pekari, kasapi, svjećari, jer su njohovim proizvodima od strane države, a u sporazumu s upravom esnafa, maksimirane cjene. Neki su esnafi imali obavezu prema drugim esnafima. Tako su mesari bili dužni prodavati kožu od zaklane stoke tabacima, a lojem podmirivati potrebe mumdžija i sapundžija. Tabaci su opet bili dužni snadbjevati čebedžije vunom.

Jigitbaša je bio izvršni organ odbora ili londže, zadužen za nabavku sirovina i raspoređivanje

majstorima. Nije poznato da li je ovog funkcionera imao svaki esnaf.

Ustabaša je bio stručni organ. To je bio najbolji majstor u jednom esnafu. Njegovo mišnjenje

je bilo mjerodavno kada se posumnjalo u solidarnost rada nekog majstora. On je bio

egzaminatoran na ispitima šegrta.

Čauš- svaki esnaf je imao kurira. To je bio čauš. Izvršavao je ono što mu je nalagao čehaja.

Sazivao je upravu na vjećanje, skupljao novac za siromašnog ili bolesnog obrtnika, oglašavao

nalog čehaje esnafu itd.

Bajraktar- svaki esnaf je imao svoj bajrak (zastavu) i svog zastavonošu-Bajraktara. Treba

napomenuti da su vanjski znaci esnafa su bili barjak i čugljen (vrsta čauškog žezla,

napravljenog od srebra i zlata) i oni su se nosili pred povorkom prigodom svečanosti. Čugljen

su koristili samo esnafi u Mostaru. U esnafima drugih djelova Carstva korišten je esnafski

pečat, kao amblem i vanjski znak esnafa.

Doadžija-je imao lijepu vjersku naobrazu i uza svoj obrt vršili su razne vjerske službe. Jedan

od ovih činio je dove (molitve) pri raznim vjerskim ceremonijama esnafa i pri tome se zvao

doadžija.

Kalfa-kada bi šegrt postao kalfom, on bi i dalje kod istog majstora radio za platu. Majstor bi

plaćao kalfu sedmično, a to se zvalo heftaluk. Ako je u jednog majstora bilo više kalfi,

najstariji se zvao kalfbaša (ali ovog ne treba mješati sa Kalfbašom-inspektorom rada u

esnafu). Kada bi šegrt postao kalfa, dobio bi od majstora najpotebniji alat, a kalfa je nabavljao

ono što nije imao.

-odbor esnafske skupštine-

Čehaja je s ostalim funkcionerima i najuglednijim majstorima sačinjavao odbor esnafa,

a mjesto gdje se odbor sastajao na vjećima nazivao se Londža. Čehaja je sazivao i esnafske

skupštine prema potrebi, a na njima su pravo glasa imali samo majstori (majstori su imali

pravo glasa i pri određivanju plate kalfi i regrutu), dok je kalfama bio dopušten pristup kao

publici, ali pri izboru odbora imali su pravo glasa. Skupštinom je presjedao čehaja, a ako ovog

nije bilo, onda esnafski kalfbaša. Skupština je birala finkcionere esnafa i najviše se bavila

određivanjem cjena robi i povišicom plate kalfama. Zaključke skupštine javljao je esnaf sudu

i na njihov zahtjev upisavani su u sidžil, te je tako u neku ruku, zaključak skupštine zaveden u

sidžil postojao zakonom.

Osim tabaka, svi su se esnafi držali svojih starih običaja, koj su postajali norme koje

zovemo esnafskim statutima, bez obzira što nisu prenošeni pismenim putem, već samo

usmenom predajom, tj. s koljena na koljeno. Svi su dobro poznavali esnafske satute i stariji su

ih prenosili mlađima, te ih u njih upućivali da bi se po njima vladali. Tabaci su imali pisane

statute. Statuti su bili pravila i norme prema kojima su se ravnali svi članovi esnafa. To su bila

utvrđena pravila koja su se formirala tokom vremena. Svako novo pravilo esnafa unosilo se u

kadijski sidžil čime je dobivalo zakonsku važnost. Pored ustaljenih pravila u esnafskoj

organizaciji se primjenjivao i popis ihtisaba koji su zajedno utvrđivali država i esnafski

majstori. Propisom ihtisaba određivale su se cjene i kvalitet robe i time sprečavale mahinacije

na tržištu.

-najpoznatiji esnafi-

Tabaci (tabhana)=kožari; Bojadžije=boje sukno ; Abadžije=krojači ; Samardžije = izrađuju

samare i drvena konjska sedla ; Sarači=prave sedla ; Kujundžije=izradjuju nakit od

plemenitih metala ; Kuršumdžija=tali olovo ; Majdandžija=preradjivač sirovog zeljeza ;

Tufekdžija= popravlja puške ; Demirdžije=trgovci zeljeznom robom ;

Duvardžije=zidari ;Kaldrmadžije=putari,oni koji popločavaju ; Tahmisčije=zakupnici

kafe ; Kazandžija=preradjivac bakra ; Kalajdžija=onaj koji bakar prevlači kalajem ili

kositrom ; Bičakčija=nožar ; Džebedžija=čuvar baruthane i prevoznik baruta ;

Berber=brijač ; i mnogi drugi…

Zanimljivo je da su skoro svi esnafi u manju ili u veću ruku bili zavisni jedni od

drugih, upravo iz razloga sto je često suvišan materijal, nakon finalne obrade proizvoda, za

jednoga zanatliju značio sirovinu za obradu za drugog zanatliju. To je npr. životinjsko salo,

koje Kasapi (oni koji kolju stoku) odvajaju od mesa, neophodno Kožarima (Tabacima) i

priozvođačima sapuna, kao početna sirovina. Glavni razlog zaosnivanje esnafskih

organizacija u Osmanskom carstvu bila je potreba da se zadovolji zakon ponude i potražnje.

Nadležni u esnafu su kupovali sirovine i raspoređivali ih majstorima unutar esnafa, nastojeći

da svako majstor dobije sirovinu po određenoj cjeni i da nijedan ne ostane bez posla.

-učenje zanata-

Učenje zanata trajalo je tri do četri godine, a nakon toga učenik je polagao ispit, a onda

je prolazio kroz posebnu ceremoniju koja se zvala Kušanama peštemlje (pripasivanje kecelje).

U toku tri do četri godine šegrt je radio najteže poslove i bio pod strogom kontrolom.

Poslije završene ceremonije, učenici su dobivali idžazet (svjedodžbu). Zanati su bili i

topografski organizirani po vrstama zanata, odnosno esnafa. Dućani jednog ili više srodnih

zanata obično su se nalazili u jednoj ulici.

Prve značajnije podatke o razvijenosti zanastva i uopće gradske privrede pruža popis

iz 1530. godine. Tu se spominje oko 40 različitih zanatskih i trgovačkih zanimanja. U odnosu

na raniji period u ovom defteru je vidljivo veliko diferenciranje i povećanje zanata. Pored

zanata vezanih za ishranu stanovništva i njegovih svakodnevnih potreba, u ovo vrijeme ističu

se zanati vezani za preradu metala, kože i tekstila. Preradom metala u Sarajevu su se bavila tri

esnafa: kovački, kazandžijski i zlatarski. Preradom kože: tabački, sarački, čizmedžijski i

ćurčijski. U Sarajevu su u XVI stoljeću slabo bili zastupljeni zanati vezani za tkačku radinost,

iako su proizvodi tih zanatlija bili potrebni gradskom stanovništvu. Zbog toga su se u

Sarajevu uvozile tkanine iz Carigrada, Venecije, Burse, Dubrovnika. Što se tiče domaće

tkačke radinosti, ona je uglavnom bila razvijena po kućama, i taj posao su radile žene.

Cehovske organizacije u Sarajevu predstavljale su veoma važnu društvenu i

ekonomsku snagu. Pored administrativnih vlasti i muslimanske vjerske inteligencije, i cehovi

su imali značajnog udjela u društvenom razvitku grada. Tokom XVI stoljeća između članova

esnafa, izdvojio se jedan sloj bogatih zanatlija, koji su svojim ličnim sredstvima doprinosili

izgradnji i razvoju Sarajeva.

Kriza Osmanskog carstva u XVIII stoljeću odrazila se i na esnafe. U mnogim esnafima

nestaje one uzorne discipline koja je ranije vladala. Nestaje i stare solidnosi u radu pojedinih

esnafa. Ponegdje uprava esnafa (londža) nije u stanju da održava u esnafu kakav-takav red i

traži pomoć od vlasti. U esnafe se uvlaće jeničeri i ljudi koji nemaju potrebnih kvalifikacija za

rad.