EĞİTİMDEÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

M. Fuat TURGUTYaşar BAYKUL 7. Baskı

Prof. Dr. Mehmet Fuat TurgutProf. Dr. Yaşar Baykul

EĞİTİMDE ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

ISBN 978-605-364-087-5

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2015, Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

1. Baskı: Eylül 2010, Ankara7. Baskı: Eylül 2015, Ankara

Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül EroğluDizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek

Kapak Tasarımı: Gürsel AvcıBaskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Sti

İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/AYenimahalle/ANKARA

(0312-394 55 90)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 13987

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.netE-ileti: pegem@pegem.net

iii

PROF. DR. MEHMET FUAT TURGUT

Prof. Dr. Mehmet Fuat Turgut, 1926 yılında Aydın’da doğmuş, ilk ve orta-okulu orada tamamlamış; Balıkesir Necati Bey Öğretmen Okulu’nu ve Eğitim Enstitüsü’nü bitirdikten sonra, ortaokullarda öğretmenlik ve yöneticilik yap-mıştır. Daha sonra öğrenimine Columbia Üniversitesi’nde devam eden M. F. Turgut, psikoloji dalında lisans, eğitimde ölçme ve değerlendirme alanında uzmanlık, psikometride doktora derecelerini almıştır.

Amerika Birleşik Devletleri’nde “araştırma psikoloğu” sıfatıyla birkaç yıl çalışan M. F. Turgut, 1963 yılında yurda dönüp Millî Eğitim Bakanlığı Test ve Araştırma Bürosu’nda görev almış; daha sonra Orta Doğu Teknik Üniversite-si’nde ve Hacettepe Üniversitesi’nde öğretim üyeliği yapmış; bu görevlerde iken test tekniklerinin Türkiye’ye getirilip yayılmasına önemli katkılarda bulunmuş-tur.

Hacettepe Üniversitesi’nde dekan iken, YÖK’ün kuruluşunda, YÖK De-netleme Kurulu üyeliğine atanmış, on yıl kadar bu görevde çalıştıktan sonra emekli olmuştur. Emeklilik yıllarında, Dünya Bankası Eğitimi Geliştirme Proje-si’nde Fen Eğitimi Danışmanı olarak dört-beş kitabın yazılmasına katılmıştır. Eğitimde ölçme-değerlendirme ve fen eğitimi alanlarında makale ve kitapları vardır.

PROF. DR. YAŞAR BAYKUL

1940 yılında Isparta’da doğmuş, ilköğrenimini bu ilde yapmıştır. 1959 yılın-da Akşehir Đlköğretmen okulundan, 1963 yılında Ankara Yüksek Öğretmen Okulu Matematik-Astronomi Bölümü’nden mezun olmuş; bir yıl Denizli Lise-si’nde matematik öğretmenliği yaptıktan sonra 1965 yılında Samsun Kız Eğitim Enstitüsü’ne nakledilmiş, 1969 yılına kadar bu okulda Matematik Öğretmenliği ve Fen Bölümü Başkanlığı yapmıştır.

1970-1973 yılları arasında AID bursu ile ABD Michigan State Üniversite-si’nde Eğitimin Temelleri alanında master ve 1979 yılında Hacettepe Üniversi-tesi Mezuniyet Sonrası Eğitim Fakültesi’nde Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme alanında doktora derecelerini almıştır.

1973-1975 yılları arasında MEB Planlama Araştırma ve Koordinasyon Dai-resi’nde uzmanlık, başuzmanlık, Daire başkan yardımcılığı ve 1975-1981 yılları arasında MEB Talim ve Terbiye Kurulu üyeliği görevlerinde bulunmuştur.

1982 yılında Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi’nde öğretim görevlisi olarak çalışmaya başladı. Bu üniversitede yardımcı doçent, doçent ve profesör olmuştur. 2000 yılında emekliye ayrılarak Başkent Üniversitesi’nde Eğitim Fa-kültesi’ni kurmuş, 3 yıl Dekanlığı’nı yaptıktan sonra Yeditepe Üniversitesi’ne geçmiş, 2010 yılında aktif çalışma hayatını bırakmıştır. Eğitimde ölçme-değerlendirme ve matematik eğitimi alanlarında kitap ve makaleleri vardır, yazma çalışmaları devam etmektedir.

v

ÖNSÖZ Eldeki “Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme Metotları” adlı kitap 1977-

1995 yılları arasında öğretmen yetiştirme programlarının temel kitaplarından biri olarak hizmette kalmıştır. Eğitimde ölçme değerlendirme alanındaki geliş-meler, ülkemizde 2005-2006 yıllarında uygulamaya konulan yeni ilk ve ortaöğre-tim programları göz önüne alınarak kitap yeniden düzenlenmiş ve bazı ekler yapılarak hizmete sunulmuştur.

Bu kitap öğretmenlere ve öğretmen adaylarına, öğrencilerin bilişsel geli-şimlerini izleyip onları gelişimlerine uygun öğrenme alanlarına yöneltme, başa-rılarını artırma ve başarılarını değerlendirme ile öğretmenlerin kendilerini öğ-retimleri yönünden değerlendirme ve gerekli önlemleri alma amaçlarıyla yapı-lacak ölçme ve değerlendirme çalışmaları için gerekli bilgi ve becerileri kazan-malarında yardımcı olma amacıyla hazırlanmıştır. Kitapta, değerlendirmeyi planlama, başvurulacak ölçme araçlarını hazırlama ve uygulama, sınavları puan-lama ve yorumlama, not verme ve ölçme sonuçlarını çeşitli eğitim kararlarında kullanma ile öğretmenlere gerekli diğer ölçme ve değerlendirme çalışmalarında işe koşulabilecek tekniklere yer verilmiştir.

Kitap 20 bölümden oluşturulmuştur. Birinci bölümde eğimde ölçme ve de-ğerlendirme problemlerine kuş bakışı bir göz atma amaçlanmıştır. İkinci bö-lümde, izleyen bölümlerde araç olarak kullanılacağından, ilgili istatistik kavram ve becerileri açıklanmıştır; istatistikte yeterli bilgiye sahip olduğunu düşünen okuyucular bu bölümü okumadan geçebilirler veya bu bölüme ihtiyaç duyul-dukça başvurulabilir. Üçüncü bölümde ölçmenin dünyada ve Türkiye’deki ge-lişmesi hakkında kısa tarihçeye yer verilmiştir. 4. ve 5. bölümlerde eğitimde değerlendirme ve eğitimde hedefler konularına girilmiş, 6. ve 7. bölümler ölç-menin temelleri ile ölçme ve ölçme sonuçlarında bulunması gereken özelliklere ayrılmıştır. 8-13. bölümlerde, ölçmede araç ve eğitimdeki ölçme ve değerlen-dirme çalışmalarında işe koşulan araçlar ayrıntılı olarak örneklerle tartışılmıştır. 14-17. bölümler bilişsel, duyuşsal ve psikomotor davranışların ölçülmesine, 18. ve 19. bölümler sınavların planlanması, uygulanmasına ve not vermeye ayrılmış; 20. bölümde değerlendirme sonuçlarının kullanılması konusundaki açıklamalar-la kitap tamamlanmıştır.

Kitabın öğretmen yetiştiren kurumların öğrencilerine ve öğretmenlere faydalı olacağını, ölçme-değerlendirme çalışmalarına ve öğretmenlik mesleğine katkı sağlayacağını umarız.

Kitabın baskısını gerçekleştiren Servet Sarıkaya yönetiminde Gürsel Avcı ve Pegem Akademi Yayıncılık çalışanlarına teşekkür ederiz.

Prof. Dr. Mehmet Fuat TURGUT Prof. Dr. Yaşar BAYKUL

Ankara/ Eylül, 2015

vii

ĐÇĐNDEKĐLER

Önsöz .................................................................................................. v Đçindekiler ......................................................................................... vii

1. Bölüm: Giriş (1-5)

2. Bölüm: Tarihçe

(7-14) Osmanlılardan Günümüze Türklerde Ölçme ve Değerlendirme Çalışmaları ..... 11

3. Bölüm: Đstatistik (15-64)

Bazı Temel Kavramlar ..................................................................................... 16 Değişken .................................................................................................... 16 Evren ve Örneklem .................................................................................... 17

Verinin Düzenlenmesi ..................................................................................... 17 Frekans Tablosu ......................................................................................... 17 Bağıl Frekans Tablosu ................................................................................ 19 Grafikler ..................................................................................................... 19 Çubuk Grafiği (Bar Grafik) ......................................................................... 20 Histogram .................................................................................................. 22 Frekans Çokgeni (Poligonu) ....................................................................... 24 Çizgi Grafiği ............................................................................................... 25 Toplamlı Frekans Grafiği ............................................................................ 26

Merkeze Yığılma Ölçüleri ................................................................................. 27 Tepe Değer ................................................................................................ 27 Ortanca (Medyan) ...................................................................................... 28 Aritmetik Ortalama ..................................................................................... 32 Tepedeğer, Ortanca ve Aritmetik Ortalamanın Karşılaştırılması ................... 35 Ağırlıklı Ortalama ....................................................................................... 37 Yüzdelik Puan ve Yüzdelik Sıra .................................................................. 38

Dağılma Ölçüleri ............................................................................................. 42 Ranj ........................................................................................................... 43 Çeyrek Kayma ........................................................................................... 43 Varyans ve Standart Kayma ....................................................................... 44

viii

Standart Puan ............................................................................................ 50 T Puanı ...................................................................................................... 51

Normal Dağılım ............................................................................................... 52 Korelasyon ...................................................................................................... 56

Pearson Momentler Çarpımı Korelasyon Katsayısı ...................................... 58 Diğer Bazı Korelasyon Katsayıları ............................................................... 60

4. Bölüm: Eğitimde Değerlendirme

(65-80) Bir Sistem Olarak Eğitim ................................................................................. 65 Eğitimde Değerlendirme .................................................................................. 67

Bir Değerlendirme Modeli .......................................................................... 68 Eğitimde Değerlendirmenin Amaçları ......................................................... 72

5. Bölüm: Hedef Analizi ve Sorular (81-99)

Bir Sınav Sorusu ile Ne Ölçülür? ..................................................................... 81 Programlarda Hedefler .................................................................................... 83 Hedeflerin Sınıflandırılması ............................................................................. 85 Bilişsel Alan ..................................................................................................... 86 Duyuşsal Alan ................................................................................................. 94 Psiko-motor Alan ............................................................................................ 97

6. Bölüm: Ölçme ve Temelleri (101-118)

Ölçmenin Önemi ve Mahiyeti ........................................................................ 102 Ölçme ve Mahiyeti ................................................................................... 102 Ölçmede Sıfır Noktası............................................................................... 105 Ölçmede Birim ......................................................................................... 106 Ölçmede Đzomorfluk ve Homomorfluk ...................................................... 107 Ölçmede Ölçek ........................................................................................ 109 Ölçeklerin Birbirine Dönüştürülmesi ......................................................... 113

Başlıca Ölçme Türleri ve Ölçme Đşlemleri ....................................................... 114 Davranışın Ölçülmesinde Başlıca Yaklaşımlar ................................................ 115

ix

7. Bölüm: Ölçme Araç veya Yöntemlerinde İstendik Özellikler (119-142)

Ölçme Hataları .............................................................................................. 120 Ölçmede Güvenirlik ...................................................................................... 122

Güvenirliği Arttırmada Alınabilecek Önlemler ........................................... 131 Ölçmede Geçerlik .......................................................................................... 133

Kapsam Geçerliği ..................................................................................... 133 Yordama Geçerliği ................................................................................... 136 Ölçüte Dayalı Geçerlik ............................................................................. 138 Yordama Gücü ile Yordayıcının Güvenirliği Arasındaki İlişki .................... 139 Geçerliği Artırmada Alınacak Önlemler ..................................................... 139

Ölçmede Kullanışlılık ..................................................................................... 141

8. Bölüm: Yazılı Yoklamalar (143-164)

Yazılı Yoklama Nedir? ................................................................................... 144 Yazılı Yoklamaların Özellikleri ....................................................................... 144 Yazılı Yoklamalarda Güvenirlik ..................................................................... 146 Yazılı Yoklamalarda Geçerlik ......................................................................... 147 Yazılı Yoklamaların Kullanışlılığı .................................................................... 148 Yazılı Yoklamalarının Nitelikleri Üzerine Araştırmalar ..................................... 149 Yazılı Yoklamalar Nasıl Yapılmalı? ................................................................. 150

Yazılı Yoklama Planı ................................................................................ 151 Soruların Hazırlanması ............................................................................. 151 Sınavda Kullanılacak Soruların Seçimi ..................................................... 153 Soruların Çoğaltılması ve Açıklamalar ...................................................... 153 Yazılı Yoklamaların Puanlanması ............................................................. 154 Puanlama Hatalarını Azaltan Diğer Önlemler ........................................... 160

Kompozisyon Becerisinin Yazılı Yoklamayla Ölçülmesi .................................. 161 Diğer Yazılı Yoklama Çeşitleri ........................................................................ 162

9. Bölüm: Kısa Cevap Gerektiren Testler (165-171)

Kısa Cevap Testlerinin Başlıca Özellikleri ....................................................... 165 Kısa Cevap Gerektiren Soruların Yazılması .................................................... 167 Sınav Sorularının Düzenlenmesi .................................................................... 170 Puanlama ..................................................................................................... 171

x

10. Bölüm: Sınıflama Gerektiren Testler (173-183)

Doğru-Yanlış Testleri ..................................................................................... 173 Doğru-Yanlış Testlerinin Genel Özellikleri ................................................. 174 Doğru-Yanlış Maddelerinin Yazılması ....................................................... 175 Doğru-Yanlış Testlerinde Diğer Madde Çeşitleri ........................................ 179

Sınıflama Gerektiren Diğer Madde Çeşitleri ................................................... 181 Sınıflama Gerektiren Testlerin Düzenlenmesi ................................................. 182 Doğru-Yanlış Testlerinin Puanlanması ........................................................... 183

11. Bölüm: Seçme Gerektiren Testler (185-248)

Çoktan Seçmeli Testlerin Özellikleri ............................................................... 186 Madde ve Yapısı ........................................................................................... 187 Çoktan Seçmeli Maddelerin Başlıca Çeşitleri ................................................. 188

Doğru Cevaba Göre Sınıflama ................................................................. 188 Madde Köküne Göre Sınıflama ................................................................ 193 Maddelerin Gruplanışına Göre Sınıflama .................................................. 197

Seçmeli Test Maddelerinin Yazılması ............................................................. 201 Genel İlkeler............................................................................................. 202 Madde Kökünün Yazılması ....................................................................... 206 Seçeneklerin Yazılması ............................................................................. 207 Çeldirici Yazmada Başvurulabilecek Bazı Kaynaklar ................................. 213 Madde Yazarlarında Bulunması Gereken Özellikler .................................. 213

Seçmeli Test Maddelerinin Puanlanması ........................................................ 214 Çoktan Seçmeli Testlerin Geliştirilmesi .......................................................... 215

Test Geliştirmede Adımlar ........................................................................ 215 Deneme Formu ........................................................................................ 217 Deneme Uygulaması ................................................................................ 222

Deneme Uygulaması Cevap Kâğıtlarının Puanlanması, Madde Analizi ve Madde Seçimi ............................................................................... 223

Puanlama ................................................................................................ 223 Madde Analizi .......................................................................................... 224 Madde Seçimi .......................................................................................... 236 Testin Düzenlenmesi ................................................................................ 238

Uygulama ..................................................................................................... 239 Puanlama ..................................................................................................... 241 Şans Başarısı ................................................................................................. 243

xi

Cevaplayıcıların Maddeyi Cevaplama Sırasındaki Davranışları ................. 243 Şans Hatasını Düzeltme Yolları ................................................................ 245 Test Puanlarını Şans Hatasından Arıtmada Diğer Yöntemler .................... 248 Değerlendirme ......................................................................................... 248

12. Bölüm: Sözlü Sınavlar

(249-255) Sözlü Sınavların Özellikleri ............................................................................ 250 Sözlü Sınavların Kullanılacağı Durumlar ........................................................ 251 Sözlü Sınavlar Nasıl Yapılmalı? ..................................................................... 253 Sözlü Sınavların Diğer Çeşitleri ...................................................................... 254

13. Bölüm: Performansın Ölçülmesi

(257-269) Performansın Ölçülmesi ................................................................................ 258

Sınırlandırılmış Cevaplı Performans Soruları ............................................. 260 Geniş Kapsamlı Performans Soruları ........................................................ 262 Performansı Ölçme İşlemleri ve Ölçekleri .................................................. 263 Dereceleme Ölçekleri ............................................................................... 264

Performansın Ölçülmesinin Bazı Faydaları ve Sınırlılıkları .............................. 267 Sınırlılıkları ............................................................................................... 267

Performans Sorusu Hazırlamada Bazı Tavsiyeler ........................................... 269

14. Bölüm: Diğer Gözlem Araçları (271-284)

Öğrenci Ürün Dosyası ................................................................................... 271 Öğrenci Ürün Dosyasına Konulacak Ürünler ............................................ 272 Öğrenci Ürün Dosyasının Düzenlenmesi ................................................... 273 Öğrenci Ürün Dosyalarının Faydalı Tarafları ve Sınırlılıkları ...................... 273 Öğrenci Ürün Dosyalarının Tutulmasında Alınacak Önlemler ................... 274 Öğrenci Ürün Dosyalarının Düzenlenmesinde Alınacak Önlemler ............. 275

Jurnaller ........................................................................................................ 275 Anekdotlar .................................................................................................... 277

Anekdotlarla Gözlenebilecek Olaylar ve Anekdotların Kullanılması ........... 279 Anekdotların Özellikleri ............................................................................ 279 Anekdotların Kullanılmasında Dikkate Alınacak Bazı Esaslar ..................... 280

Diğer İnformal Gözlem Araçları ..................................................................... 280

xii

15. Bölüm: Bilişsel Davranışların Ölçülmesi (285-316)

Hatırlama Basamağındaki Davranışların Ölçülmesi ........................................ 285 Olgusal Bilgilerin Ölçülmesi ...................................................................... 287 Kavramsal Bilgilerin Ölçülmesi ................................................................. 288 Süreçler (Yöntemler) Bilgisinin Ölçülmesi ................................................. 291 Üst Bilişsel (Metacognitive) Davranışların Ölçülmesi ................................. 293

Kavrama Basamağındaki Davranışların Ölçülmesi ......................................... 295 Çevirme ................................................................................................... 296 Örneklendirme ......................................................................................... 297 Sınıflama ................................................................................................. 298 Özetleme.................................................................................................. 299 Öteleme ................................................................................................... 300 Karşılaştırma ............................................................................................ 302

Uygulama Basamağındaki Davranışların Ölçülmesi ....................................... 303 Alıştırma .................................................................................................. 303 Bilgiyi Yeni Duruma Uygulama ................................................................ 304

Analiz Basamağındaki Davranışların Ölçülmesi .............................................. 306 Ayırma ..................................................................................................... 308 Örgütleme Đlkelerinin Analizi (Düzenleme) ................................................ 309 Sistemin Đşleyişindeki Ana Đlkelerin Analizi ................................................ 310

Değerlendirme Basamağındaki Davranışların Ölçülmesi ................................ 311 Đç Ölçütlere Göre Değerlendirme .............................................................. 312 Dış Ölçütle Değerlendirme........................................................................ 313

Yaratma Basamağındaki Davranışların Ölçülmesi .......................................... 314 Üretme..................................................................................................... 315 Planlama ................................................................................................. 315 Soyut Đlişkiler Takımı Önerme .................................................................. 315

16. Bölüm: Duyuşsal Davranışların Ölçülmesi (317-332)

Programlarda Duyuşsal Davranışlar ............................................................... 318 Ders Programlarında Duyuşsal Hedefler ve Davranışlar ............................ 319 Matematik ve Fen-Teknoloji Derslerinde Duyuşsal Hedefler ..................... 323 Tutumlar ve Ölçülmesi ............................................................................. 324 Đlgiler ve Ölçülmesi ................................................................................... 326 Güdüler ve Ölçülmesi ............................................................................... 327

xiii

Kaygı ve Ölçülmesi ................................................................................... 328 Benlik Tasarımı ve Ölçülmesi ................................................................... 329 Takdir Davranışları ve Ölçülmesi .............................................................. 329

Gözlem ve Dereceleme Hataları .................................................................... 330 Duyuşsal Davranışların Ölçülmesinde Güçlükler ............................................ 331

17. Bölüm: Psiko-Motor Becerilerin ve Ürünlerinin Ölçülmesi (333-342)

Psiko-Motor Davranışların Ölçülmesi ............................................................. 334 Psiko-Motor Becerileri Puanlama Yöntemleri ........................................... 336 Psiko-Motor Becerileri Ölçmede Kullanılan Araçlar ................................... 337

Psiko-Motor Beceri Ürünlerinin Ölçülmesi ..................................................... 339 Đş ve Becerileri Ölçmede Dikkat Edilecek Esaslar............................................ 341 Beceri Ölçme Araçlarının Yapımı ................................................................... 342

18. Bölüm: Sınavlar ve Sınav Planları (343-351)

Başlıca Sınav Çeşitleri ................................................................................... 344

Uygulanış Amaçlarına Göre Sınavlar ........................................................ 344 Uygulanış Yöntemlerine Göre Sınavlar ..................................................... 346 Uygulama Zamanlarına Göre Sınavlar ..................................................... 348

Sınav ve Test Planları .................................................................................... 351

19. Bölüm: Değerlendirme ve Not Verme (353-385)

Eğitimde Değerlendirme ve Notlar ................................................................. 354

Eğitimde Notların Gerekliliği..................................................................... 354 Değerlendirmenin Üç Öğesi ..................................................................... 357 Notun Dayanacağı Ölçme Sonuçları ......................................................... 358 Değerlendirmede Kullanılan Ölçütler ........................................................ 360 Değerlendirmede Ölçüt Seçimi ................................................................. 364

Not Vermede Đstatistiksel Yöntemler .............................................................. 366 Değerlendirme Ölçeği............................................................................... 367 Bir Tek Ölçmeye Dayalı Not Verme ......................................................... 368 Birden Çok Ölçmeye Dayanan Değerlendirme ......................................... 378

xiv

20. Bölüm: Değerlendirme Sonuçlarının Kullanılması (387-397)

Dikey Akışta Notlar ....................................................................................... 388

Sınıf Geçme Düzeni ................................................................................. 389 Ders Geçme Düzeni ................................................................................. 392

Notların Gruplama ve Yöneltmede Kullanılması ............................................ 393 Aynı Programda Gruplama ...................................................................... 393 Yöneltme ................................................................................................. 394

Değerlendirme Sonuçlarının Bildirilmesi ........................................................ 395 Değerlendirme Kayıtları ............................................................................ 396 Öğrencilere Bildirme ................................................................................ 396 Velilere Bildirme ...................................................................................... 397

Ek: Standart Normal Dağılım Tablosu ............................................ 399 Kaynaklar ....................................................................................... 409 Bulduru .......................................................................................... 419

1. Bölüm

Giriş

Eğitim, bireylerin davranışlarında istenilen değişiklikler meydana gel-

mesini amaçlayan bir sistemdir. Davranış değişiklikleri yeni davranışların oluşması, olumsuzların düzeltilmesi, istenmeyenlerin silinmesi veya bunların birkaçı olabilir. Temel eğitimde doğal sayı kavramı, kompozisyon yazma becerisi, bitkilerin büyümesiyle ilgili kavramlar bilgisi, ahlâk ilkeleri; ortaöğ-retimde denklem ve eşitsizliklerle ilgili temel kavramlar ve bunların prob-lem çözmede kullanılışları, Türkiye’nin fizikî coğrafyasıyla ilgili bilgi ve be-ceriler, Cumhuriyet dönemindeki yenilikler ve Atatürkçü düşünce, davranış değişiklikleri ve yeni davranışlara örnek olarak verilebilir. Bu amaçlara, kurslarda bilgisayar kullanılması, muhasebe, dans, grafik sanatlar vb. beceri-lerin kazanılması eklenebilir. Bunların dışında, ıslah evlerindeki ve ceza evlerinde de eğitim etkinliklerinde bulunulur. Sonuncular da olumsuzların düzeltilmesi ve silinmesine örnek olabilir. Anılan davranış değişikliklerinin meydana gelmesi için, etkinliklerde bulunulur. Etkinliklerin sonunda, plan-lanan değişikliklerin, eğitime katılanların bir kısmında oluştuğu, bir kısmın-da beklenen yeterlikte oluşmadığı, bazı planlanmayan davranışların da meydana geldiği, hatta bazı hatalı davranışların oluştuğu gözlenebilir. Bu durum eğitimde kontrol ihtiyacını doğurur.

Bir eğitim sisteminin başarılı olduğu veya olmadığı yanlarının ve başarı-sızlığın kaynaklarının bilinmesi sistem hakkında önlem alınmasını kolaylaş-tırır; ayrıca, girişilecek benzer eğitim etkinlikleri hakkında daha gerçekçi planlamalar yapılmasına katkıda bulunur. Bu durum eğitimde değerlendir-menin önemini ortaya koyar.

Değerlendirme, bir karar verme işidir. Karar da, bilgi toplama ve top-lanan bilginin bazı standartlarla karşılaştırılması sonunda elde edilir.

Her alanda olduğu gibi eğitim kararları da her zaman isabetli olmayabi-lir. Örneğin, bir okul türü için hazırlanan bir ders programı, ilgili öğrenci grubuna uygun olmayabilir; programda bu öğrenciler için ulaşılması müm-kün olmayan davranışlar bulunabilir veya öğrenciler daha önce kazanmış oldukları için gereksiz davranışlara yer verilmiş olabilir. Diğer bir örnek olarak; bir öğrencinin başarısına ait karar isabetli verilmemiş olabilir, öğ-renci başarılı olması gerekirken başarısız veya başarısız sayılması gerekirken

Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme

2

başarılı sayılmış olabilir. Đsabetsiz kararların kaynağı, değerlendirme için toplanan bilgiden ve standartlardan gelir. Bilgideki yetersizlik arttıkça, gü-venirlik ve geçerlik azaldıkça kararın isabetsiz olması olasılığı artar. Stan-dartların uygun olmayışı da kararın isabetsiz oluşunun diğer nedenidir.

Şimdi bir kimsenin ayakkabı alışverişine çıktığını düşünelim. Bu kimse-nin, ayakkabı için bütçesine göre ayırdığı para 100 – 120 lira olsun. Giyeceği giysilerine, sevdiği renk ve modellere göre tercih ettiği bir renk ve model bulunsun. Bu kişinin alacağı ayakkabı için ayırdığı para miktarı, seçtiği renk ve model, koyduğu ölçütlerdir. Bu kişi, ayakkabı satan mağazaları dolaşır, vitrinlere dolaşarak ayakkabıların renk, model ve fiyat etiketlerine bakar, bunlardan bazılarını giyerek dener. Kişi bu davranışlarıyla gözlem yapmıştır. Gözledikleriyle ölçütlerini karşılaştırır; sonunda, ayakkabıyı satın almaya veya almamaya karar verir. Anılan kişi ayakkabı alma işinde bir değerlen-dirme yapmıştır. Eğer gözlem sırasında, fiyat, renk ve modelini dikkatle incelemedi, denemeyi düzgün yapmadı veya koyduğu standartlara uymadı ise, kararı isabetsiz olacak; ayakkabı ayağını sıkacak veya ödediği para büt-çesini zorlayacaktır. Đsabetsiz kararın nedeni, uygun ölçütler koymaması, dikkatli gözlem yapmaması veya koyduğu ölçütlere uymamasıdır.

Benzer şekilde, coğrafya dersi bütünleme sınavında sorulmak üzere komisyon dört yazılı yoklama sorusu hazırlamış ve bunların tam puanlarını sırasıyla 10, 30, 40, 20 olarak saptamış olsun. Komisyonun buraya kadar yaptığı iş, bir ölçme aracı hazırlamak ve o araç için bir ölçme kuralı sapta-mak olmuştur. Komisyon sınavı uyguladıktan sonra, bir öğrencinin cevapla-rına sırasıyla 10, 30, 0, 20 puanlarını vermiş olsun. Bu aşamada komisyonun

yaptığı iş bir ölçmedir. Bundan sonra komisyon, 10+0+30+20= 0,60

100 başarı

yüzdesini hesaplamış ve bunu yönetmelikteki başarı yüzdeleriyle karşılaştı-rarak, 2,50 notunu vermiş olsun. Öğrenciye not verilmesi bir değerlendirme işlemidir. Sonra bu not, okul yönetimine gider; orada sınav yönetmeliğinin “Bütünlemede en az 2.00 notu alan geçer.” Hükmüne göre öğrencinin coğ-rafya dersinden geçtiği yargısına varılır.

Öğrenciler hakkındaki eğitim kararları, başarının yanında başka değer yargılarına da dayanmak zorundadır. Fakat öğrenci başarısı hakkındaki değer yargıları, eğitim kararlarının en önemli dayanağıdır. Bu kararların isabetli olması için, öğrenci başarısı hakkında yeterince doğru bir değer yargısına ulaşılması gerekir. Bir değer yargısının doğruluğu ise, hem dayan-dığı gözlem ve ölçmelerin geçerlik ve güvenirliğine hem de seçilen değer-lendirme ölçütlerinin uygunluğuna bağlıdır. Fakat bugün ülkemizde ölçme ve değerlendirmenin iyi bilinmemesi, ölçme sonuçları, ölçüt ve değerlen-dirme sonucunun birbiriyle karıştırılmasına, yetersiz dayanaklarla isabetsiz

Giriş

3

kararlar verilmesine neden olmaktadır. Bazen güvenilir olmayan bir veya birkaç ölçme sonucuna dayanarak karar verildiği, bazen de geçerli olmayan ölçütler seçildiği veya ölçütün yanlış kullanıldığı, hatta bazen hiç ölçüt se-çilmeden kararlar verildiği görülmektedir. Bu olumsuzluklar gün geçtikçe artmaktadır.

Ölçme ve değerlendirme birbiriyle ilişkili fakat farklı kavramlardır. Öğ-retmen veya okul yöneticilerimizin ve hatta üst düzey yöneticilerimizin bu kavramları birbirine karıştırarak kullandıkları görülmektedir. Bu yanlışlık bazı batı kaynaklarının değerlendirme kavramına yanlış anlam yüklemesin-den doğmuştur. Bu kitapta ölçme ve değerlendirme kavramlarının yerli yerinde kullanılmasına özen gösterilmiştir.

Ölçme geniş anlamıyla, herhangi bir niteliği gözlemek ve gözlem sonu-cunu sayı veya sıfatlarla ifade etmektir. Ölçmede eşyanın, olayların veya insanların ölçmeye konu olan niteliklerinin gözlenmesi, sayılması veya bir ölçme aracıyla karşılaştırılması; ölçme işleminin sonunda da, ölçme konusu niteliğe bir sayı, bir derece veya bir sıfatın karşı getirilmesi vardır. Ölçmele-re her zaman hata karışır. Bir ölçme sonucunun güvenilir olması, ölçme hatalarının önemsiz dereceye indirilmesiyle sağlanır. Değerlendirme ise, ölçme sonuçlarını bir ölçüte veya ölçütlere vurarak ölçülen nitelik hakkın-da bir değer yargısına varma sürecidir. Değerlendirmenin güvenilir ölçme sonuçlarına dayanması, geçerli bir ölçütle yapılması, değer yargısına ulaşma işlemlerinde yanlışlık yapılmaması, isabetli değer yargısına ulaşmak için gereklidir. Değerlendirmenin dayanacağı ölçme sonuçlarının hatalarını azaltmak, eğitimdeki niteliklerin ölçülmesinde oldukça zordur. Değerlen-dirmeye esas olacak ölçütün bulunması ise daha zordur. Çünkü uygun bir ölçütün seçilmesinde eğitimin amaçlarından öğrencinin özgeçmişine kadar pek çok etkenin dikkate alınması gerekir; ayrıca bu etkenler çok da sık de-ğişmektedir.

Eğitim kararları öğrenciler, öğretilenler, eğitim ve ölçme-değerlendirmenin kendisi olmak üzere dört grupta toplanabilir. Kararlara öğrenciler yönünden bakıldığında değerlendirmenin başlıca üç görevi ortaya çıkar. Bunlardan biri, öğrencilerin derslerdeki öğrenme eksiklerinin sap-tanmasıdır. Bu görev, dil ve matematik gibi ön şart ilişkilerinin güçlü olduğu derslerde birinci derecede önemlidir. Đkincisi, öğrencilerin bulundukları okulu bitirdikten sonra farklı okullara gitmelerinde, yeteneklerinin ve ilgile-rinin bulunduğu alanlara yöneltilmesidir. Her yıl, yükseköğretime giriş sı-navlarına katılan öğrencilerin on binlercesinin öğrencisi olduğu programda mutlu olmayıp alan değiştirmek için tekrar sınava girdiği dikkate alındığın-da bu görevin önemi kolayca görülebilir. Üçüncüsü öğrencilerin başarıları-nın değerlendirilmesi görevidir. Bu, öğrencilere, başarılarına göre not ver-

Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme

4

me görevidir. Not verme bir sınıflama işlemidir. “Geçti”, “kaldı”, “bütün-lemeli”, “5”, “4”, “3”, “2”, “1” notu birer sınıflama işlemidir. Bu görev okullarda öğrencilerin dikey geçişleri için esas teşkil eder. Örneğin, bir sınıf-taki öğrenciler sınıfın bütün derslerinden “başarılı” olduklarında bir üst sınıfa geçerler. Benzer şekilde, bir öğrenim düzeyindeki bütün sınıfları geç-tiklerinde o öğrenim düzeyini bitirmiş olurlar, diploma alırlar. Değerlen-dirmenin okul yönünden görevleri, öğretim programları, öğretim ve okulun kendisi olmak üzere üç grupta toplanabilir. Öğretim programlarının ve oku-lun değerlendirilmesi MEB’nin çalışmaları arasına girer. Öğretimin değer-lendirilmesini öğretmen kendisi yapar ve sonuçlarını öğrenme-öğretme ortamını geliştirmede kullanır. Okulun değerlendirilmesi de çevre ve ilgili kurumlar tarafından yapılır.

Öğretmenin, öğrenci, öğretim ve ölçme-değerlendirme ile ilgili değer-lendirmeleri yapabilmesi için ölçme ve değerlendirme konularında yetişmiş olması gerekir; bu nedenle ölçme ve değerlendirme konuları, öğretmenlik meslek programlarının önemli bir parçasıdır. Öğretmen, bu görevi yerine getirebilmek için, ölçme ve değerlendirme adıyla bilinen alanın bazı özel bilgilerini rahatlıkla kullanabilecek derecede iyi bilmek, bu alanda bazı be-ceriler geliştirmiş ve olumlu tutumlar kazanmış olmak zorundadır.

Ölçme ve değerlendirme alanının bilgi, beceri ve tutumlarının öğret-menler tarafından kazanılması ve bu alandaki uzmanların yetişmesi için gerekli eğitim, kazanılamayacak kadar kapsamlı ve zor değildir; fakat, sına-ma – yanılma yoluyla kazanılabilecek kadar kolay veya bir folklor olmaktan ileri geçmeyen geleneksel uygulamaların öğrenilmesi ve onların gerektirdiği becerilerin kazanılmasıyla yetinebilecek kadar da dar değildir. Bu bilgi ve beceriler, meslek öncesinde haftada 3 saatlik bir yıl süreli bir dersle kazanı-labilir.

Ölçme ve değerlendirme alanının özel bilgilerini kazanmış bir öğret-menle, kazanmamış bir öğretmen arasında önemli farklar vardır. Ölçme ve değerlendirme tekniklerine uyarak not veren bir öğretmen, hem daha az hatalı değer yargılarına ulaşabilir hem de kendi öğretim yöntemlerini değer-lendirip geliştirebilir. Çünkü iyi bir ölçme, ders programının ve öğrenme sürecinin, ayrıntılarına kadar analiziyle başlar. Bu analiz, öğretmenin, kendi öğretim etkinliklerini geliştirmesine yardım eder.

Şüphesiz, eğitim kararları, sadece öğretmenin kendi öğrencileri ve öğ-retimi hakkında verdiği kararlardan ibaret değildir. Öğrenci seçimi, prog-ram değerlendirme, araştırma gibi etkinliklerde kullanılacak ölçme araçla-rının hazırlanması, daha ileri uzmanlık bilgi ve becerileri gerektirir. Öğret-menin bu alandaki araçlardan ve araştırma sonuçlarından yararlanması

Giriş

5

beklenir. Bunun için de öğretmen, uzmanlık ürünlerinden yararlanabilecek yetişkinliğe ulaşmalıdır.

Eğitimde birçok nitelik ölçülebilir. Bunlar çoğu halde öğrencilerin bir-takım özellikleridir. Bu nedenle ölçme işlemi her zaman ölçülecek niteliğin tanımlanmasıyla başlar. Ölçme, araç gerektirir. Ölçme araçları, ölçülecek niteliğin gözlenip sayılarla ifadesini kolaylaştırır. Her araç, bir bakıma, göz-lemin daha duyarlı yapılmasını sağlar. Eğitimde kullanılan ölçme araçları, ölçülecek niteliğin doğasına ve aracın kullanılacağı gruba göre çeşitlilik gösterir. Ölçmeyi yapacak kimse, değerlendirmenin amacına uygun bir araç seçmek, yoksa böyle bir aracı bizzat yapmak durumundadır.

Eğitimde kullanılan ölçme araçları, yapımlarının gerektirdiği uzmanlık ve beceriler bakımından çeşitlilik gösterir. Seçme sınavlarında, rehberlikte, kliniklerde kullanılan ölçme araçlarının yapımı yüksek düzeyde uzmanlık ister. Hatta bu araçlardan bazılarının kullanılması bile özel bilgi ve becerile-ri gerektirir.

Ölçme ve değerlendirme sonuçları, çoğu zaman yöneticilere öğrenci ve-lilerine ve öğrencilere bildirilir. Bu kimseler, ölçme sonuçlarını kendi başla-rına yorumlayıp bir anlam çıkaracak bilgi ve becerilere sahip olmayabilirler. Bu nedenle ölçme ve değerlendirme sonuçlarının ilgililer için anlamlı bir dille verilmesi zorunlu olur. Bu iş de ölçme ve değerlendirmeyi yapan öğ-retmene düşer.

Eğitimdeki ölçme araçları hem kullanılır, hem de uygulamadan alınan sonuçlara dayanılarak analiz edilip geliştirilir. Örneğin, bir yazılı yoklamada alınan cevapların önceden hazırlanmış bir anahtarla puanlanması sırasında, sorularda ve anahtarda kusurlar görülebilir. Đleride kullanılmak üzere, soru-lar düzeltilebilir ve anahtar yeniden hazırlanabilir. Böyle analiz ve düzeltme işlemleri testlerde daha çok kullanılır. Ölçme araçlarını analiz etme, kusur-larını bulup düzeltme, bu işlemlerde özel yetişkinlikleri olan öğretmenlerce daha iyi ve daha kolayca yapılır.

Yukarıdaki tartışmadan anlaşılacağı gibi, öğretmenlerden bu alanda uzmanlık istenmese bile, öğrenci davranışlarını sınıftaki etkinlikler arasında ölçülüp değerlendirilmesiyle ilgili bazı önemli sorumluluklar yüklenmeleri istenir. Bu sorumlulukların gerektirdiği görevler ise, ancak bu alana özgü bilgi ve becerileri yeterli düzeyde kazanmış öğretmenler tarafından hakkıyla yerine getirilebilir. Öğretmenlerin bu konudaki sorumlulukları, öğrenci başarısının belirleyicisi olarak ne gibi davranışların ölçüleceğini tayin et-mekten, ölçme araçlarının geliştirilip uygulanmasına, ölçme sonuçlarının yorumlanıp değerlendirilmesine ve ilgililere bildirilmesine kadar uzanır.