Evliya Celebi Atsiz

EVLYA ELEB SEYAHATNAMESNDEN

SEMELER

Hazrlayan

Atsz

Evliya elebi (1611 -1682)

RK EDEBYATNDA en byk seyahatnameyi yazm mellif olarak hakl bir hret kazanm bulunan seyyah; memur ve asker.

Padiah imam olan Evliya Mehmed Efendi'den dolay Evliya adn almtr. Evliya elebi'nin babas olan Saray Kuyumcubas Dervi Mehmed Zll; Evliya Mehmed Efendi'nin yakn dostu idi. Bu sebeple oluna Evliya adn verdi.

Evliya elebi 25 Mart 1611de, stanbul'da, Unkapan'nda dodu.

Ailesinin kk Ktahyaldr. Fetihten sonra stanbul'da yerlemi-lerdir. Fakat Ktahya'nn Zereen Mahallesindeki evlerini muhafaza etmilerdir. Ayrca Bursa, Manisa ve Sandkl'da da mlkleri vard.

Babas, Kuyumcuba Dervi Mehmed Zll 1648 Temmuzunda, hicr hesapla 117, ems tarihle 114 yanda olarak ld. Demek ki 1534 doumlu idi.

Evliya elebi kendi soy ktn sayarken dedesini "Kara Ahmed", dedesinin babasn "Demirciolu ehit Kara Mustafa Paa", dedesinin dedesini "Turhan Bala" olarak gstermektedir. Turhan Bala'nn babas olarak "Yavuz zbek", yahut "Yavuz Er" veya "Yavuk Er" adnda bir sancak beinden bahsetmektedir. Bu Yavuz yahut Yavuk Er, stanbul fethinde bulunmutur. Ganimet malndan kendi payna denle Unka-pan'nn i yznde Sarclar Camisi ile 100 dkkn ve bir ev yaptrm, Evliya elebi bu evde domutur.

Evliya elebi, bu Yavuz Er'in babas olarak Ece Yakub, dedesi ola-rak da Allahverdi Akay adlarn sayyorsa da bunlar hakikat diye ka-bul etmeye imkn yoktur. Hele Allahverdi Akay'n babas ve dedesi olarak gsterilen Mehmed Kirmn ile Hoca Ahmed Yesev tamamiyle hayal mahsuldr. O zamanki Trk aydnlar arasnda, kendisini ya Peygamber'e, ya Drt Halife'ye, ya da nl bir eyhe balamak husu-sundaki modann bir neticesidir. Zaten 1167'de len Ahmed Yesev ile

T

6 EVLYA ELEB SEYAHATNAMESNDEN SEMELER

1682'de len Evliya elebi'nin arasnda 13-15 ata bulunmas gerekir-ken bunu 8 ata ile geitirmek de tamamen mantkszdr.

Evliya elebi'nin anas bir Abaza kadndr. Bu kadn, sadrazamla kadar ykselen Melek Ahmed Paa'nn anasyla ya karde, yahut da teyze ocuudur. Bu hsmlk sebebiyle Evliya elebi'nin Melek Ahmed Paa ile aras ok iyi olmutur.

Evliya elebi'nin anas, I. Ahmed anda gen kz olarak saraya ge-tirilmi ve Kuyumcuba Dervi Mehmed Zll ile evlendirilmitir.

Mehmed Zll (1534-1648), Kanun Sultan Sleyman'n birok se-ferlerinde ve II. Selim andaki Kbrs fethinde (1570-1571) hazr bulunmu, Padiaha Magusa' nn anahtarlarn takdim etmi, I. Ahmed anda da (1603-1617) eliyle yapt Kbe'nin altn oluklarn srre emanetiyle Hicaz'a gtrm ve Sultan Ahmed Camisi'nin tezyinat ilerinde almtr. Konumas tatl ve air olduu iin hizmet ettii padiahlarn msahipliine kadar ykselmitir.

Evliya elebi'nin Mahmud adnda bir erkek kardeiyle birka kzkardei varsa da bunlardan yalnz bir tanesinin, devlete isyan ede-rek 1632'de idam edilen Balkesirli lyas Paa'nn zevcesi olan naln adn zikretmitir ki bu Trke isim dikkate deer.

Evliya elebi, ilk renimden sonra Unkapan'ndaki Fil Yokuu'nda, eyhlislm Hmid Efendi Medresesi'nde Mderris Ahfe Efendi'den 7 yl ders grd. Bu sradaki ders orta (o zamanki tbirle ders eriki), yani ayn hcrede kald arkada, sonradan Osmanl Tarihi'ne geen ve "Cinci Hoca" diye tannan Hseyin Efendi idi. Bu medresedeki 7 yllk dersin Evliya elebi'yi, zamanmz tabiriyle, yksek renim mezunu seviyesine getirmeyecei aikrdr ve zaten Seyahatnamesin-den de bu, anlalmaktadr. Evliya elebi, Sdzde Drlkurrs'nda hafz olmu, babasndan da kuyumculua dair baz eyler renmitir. Daha sonra Enderun'da tahsiline devam etmitir. Burada Gmba Mehmed Efendi'den "yaz", Msahip Dervi mer Glen'den "musiki", Kei Mehmed Efendi'den "Arapa gramer", babasnn dostu olan ve kendisine "Evliya" adnn verilmesinde mil bulunan Evliya Mehmed Efendi'den de "tecvid" dersleri ald.

Evliya elebi seyahate kt. stanbul ve evresindeki dolama-larna 1630'da, yani 19 yalarnda iken balamt. Sesi gzeldi ve ald dersler arasnda en ok musikide ileri gitmiti.

1635'te (yani 24 yalarnda iken) Ayasofya'da IV. Murad'n huzu-runa karld ve kendisine Has Kiler'de vazife verildi. Bir gn sarayda IV. Murad'n huzuruna kabul olunarak besteler okudu ve nkteli ko-

EVLYA ELEB SEYAHATNAMESNDEN SEMELER 7

numasyla Padiahn ok houna gitti. Bu tesir kuvvetli olmu olacak ki Padiahn kederli zamanlarnda huzura karlarak tatl szleriyle onun kederini azaltmaya balad.

Sarayda 4 yl kadar kaldktan sonra Padiahn Badat seferinden (Nisan 1638) biraz nce ra edilerek 40 aka maala Sipahiler zm-resine girdi.

Bundan sonra mehur seyahatlerine balad. nce 1640'ta ksa bir Bursa ve zmit seyahati yapt. Sonra, babasnn oulluu olup Trabzon valiliine tayin edilen Ketenci mer Paa ile birlikte Trabzon'a gitti.

1641 Nisan'nda Azak kalesinin Rus Kazaklar'ndan geri alnmas iin Hseyin Paa kumandasnda yaplan sefere katld. K bastrp da Azak alnamaynca Krm Han Bahadr Kirey Han ile Krm'a dnd. Onun maiyetinde olarak 1641-1642 kn Bahesaray'da geirdi.

1642 yaznda Aza'n geri aln harektna katld. Han'dan izin alarak stanbul'a dnerken Karadeniz'de korkun bir frtnaya yaka-land. Gemileri batt. Kendi ifadesine gre gn, nce geminin bir sandal, sonra da byk bir tahta paras stnde lmle peneletik-ten sonra, bugnk Bulgaristan kylarna kp cann kurtard. Bir Trk kynde epeyce hasta yattktan sonra, stanbul'a gelerek 4 yl kadar kald ve bundan sonra Karadeniz'de gemiyle yolculua tvbe etti.

1645 baharnda Girit seferine kan Yusuf Paa kumandasndaki ordu ile Hanya'nn fethinde bulundu. Sonra stanbul'a dnd.

1646'da Erzurum Belerbei Defterdarolu Mehmed Paa'ya mez-zin ve Erzurum gmrk ktipliine tayin edilmi olarak onunla ve kalabalk maiyeti ile 12 Eyllde stanbul'dan hareketle Anadolu'nun birok ehir, kasaba ve kylerinde konaklamak suretiyle Erzurum'a gitti.

Tebriz Han'nn elisine yoldalk ederek Azerbaycan ve Grcis-tan'n baz yerlerini grd. Bir takm vazifeler dolaysyla Revan, G-mhane ve Tortum'a giden, snr paalarnn Grcistan seferinde bu-lunan Evliya elebi 1647-1648 kn Erzurum'da geirdi.

Erzurum Belerbeyi Defterdarolu Mehmed Paa, Kars'a tayin edi-lip bu vazifeyi kabul etmeyerek stanbul'a hareket edince Evliya elebi de ona katld.

Defterdarolu Mehmed Paa o srada hkmete kar isyan etmi bulunan Varvar Ali Paa'y tenkile memur edilenler arasndayd. Fakat hkmete gvenemedii iin bu emri dinlemedii gibi, dier Anadolu paalaryla anlamaya alyor, bu sebeple Evliya elebi'yi kurye ola-


rak kullanyordu. Evliya elebi bu gidi gelilerin birinde yolunu arp nl Celller'den Kara Haydarolu ile Katrcolu'nun arasna bile dt.

1648 yaznda stanbul'a geldi. Babas ok yal olarak bu srada l-mt. Miras ilerini hallettikten sonra am Belerbeisi Murtaza Paa'ya kaplanarak 1648 Austos'unda, am'a gitmek zere onunla yola kt. Ekimde am'a vardlar. Murtaza Paa tarafndan vazifeyle gnderilmek suretiyle Suriye ve Filistin'in birok yerlerini grd.

Murtaza Paa, Sivas'a tayin edilince onunla birlikte Sivas'a gitti. Vergi toplamak iin Orta ve Dou Anadolu'nun birok yerlerini gezdi.

Murtaza Paa, Sivas'tan azledilince onunla 14 Temmuz 1650'de s-tanbul'a dnd.

Bu srada Melek Ahmed Paa sadrazam oldu (5 Austos 1650). Hsm olduklar iin paa, Evliya elebi'yi kendisine msahip ve mah-rem edindi.

21 Austos 1651'de Melek Ahmed Paa byk vezirlikten azlolu-nup zi Belerbeiliine tayin olununca Evliya elebi de onunla bera-ber gitti. Rumeli'nin birok yerlerini gezdii bu yolculua 1651 ylnn Eyll ay ortalarnda balad.

Melek Ahmed Paa, Rumeli Belerbeiliine tayin olununca yine onunla birlikte Sofya'da bulundu. Paa azlolununca 1653 Temmuz'un-da stanbul'a dnd. Bir sre stanbul'un gezinti yerlerinde elendi. 1655 bana kadar stanbul'da kald.

Melek Ahmed Paa, Van Belerbeiliine tayin olununca onunla bir-likte giderek Dou Anadolu'nun byk bir blmn grm oldu. ranllar tarafndan gtrlen koyun srlerinin geriye verilmesini salamak ve Badat Valisi Murtaza Paa'nn ranllar'a esir dm olan kardeini kurtarp Badad'a getirmek vazifeleriyle ran'a ve ora-dan da Badad'a gitti. Buradan Van'a dnd.

Melek Ahmed Paa yine zi Eyaleti'ne vali tayin olununca 26 Tem-muz 1655'te stanbul'dan kalkarak onunla birlikte eyalet merkezi Si-listire'ye gitti.

26 Mays 1657'de Macar Rakoczi zerine yaplan sefere katld. Bu srada Krm Han IV. Mehmed Kirey Han'n hizmetine girdi. Gney Rusya'ya yaplan aknlara ve zi'ye saldran Rus Kazaklar'nn bozgu-nu ile biten savalara katld. Bu zafer haberini stanbul'a ulatrp yine vazifesi bana dnd. Eyalette birok yerleri dolat.


10 Aralk 1657'de stanbul'a dnd. Melek Ahmed Paa'nn zevcesi Kaya Sultan'n bahesinde ho vakitler geirerek dinlendi.

Melek Ahmed Paa, Bosna Belerbei olunca onunla birlikte yola ktysa da Byk ekmece'de Sadrazam Kprl Mehmed Paa'nn adamlar tarafndan yaralanarak tedavi iin stanbul'da bir ay kadar kald.

1658'de Bursa, anakkale ve Gelibolu yrelerine gidip geldi.

9 Kasm 1659da Budan'n yeni Voyvodas Stefanitza'y memleke-tine gtrenlerle birlikte Edirne'den kalkarak Romanya'ya doru gitti. Ya Ovas'nda Eflak Voyvodas Minnea ile yaplan savata bulundu. Sonra Krm atllaryla birlikte aknlara katlp Edirne'ye dnd.

26 Nisan 1660ta Kse Ali Paa'nn maiyetinde olarak Varad seferi-ne katld. Bu kalenin fetihnamesini Bosna Belerbeisi Melek Ahmed Paa'ya gtrd. Evliya elebi bu srada Bosna eyaletini dolam ve aknlarda bulunmu, hatta Venedik topraklarna kadar uzanmtr.

Melek Ahmed Paa yeniden Rumeli Belerbeisi olunca Sofya'ya gitti. Yine vergi toplamak iin birok yerler dolat.

29 Temmuz 1661'de, Tmvar Ovas'nda, Erdel seferine giden Kse Ali Paa ordusuna raslayp ona katld. Krm atllaryla birlikte d-manla arpp Erdel'i bir hayli dolat. Belgrad'da klad.

Baharda Arnavutluk'ta vergi topladktan sonra 4 Nisan 1662'de s-tanbul'a dnd.

10 Mart 1663'te Fazl Ahmed Paa ordusuyla birlikte Alman (Nem-se) seferine kt. Bu seferin birok ksmlarna katld. Seferin devam srasnda Belgrad'dan Hersek'teki Shrab Mehmed Paa'ya mektup gtrd. Venedik snrndaki hareketlere katld. Macaristan'a dn-dkten sonra Zrinvar ve Raab savalarnda bulundu. Budin'den Eri'ye giderek oralar gezdi. Pete'de Kara Mehmed Paa ile bulutu. Vasvar barndan sonra Viyana'ya eli gnderilen Paa'nn maiyetinde Viya-na'ya gitti. 9 Haziran 1665te Viyana'ya girdi. Almanya mparatoru I. Leopold'dan ald pasaportla evreyi gezindi. Viyana'da bulunduu srada, vaktiyle, 1647de Erzurum'da katld bir cirit oyununda Seydi Ahmed Paa'nn att ciritle krlm olan drt diinden n usta bir diiye tedavi ettirdi.

29 Haziran 1665'te Viyana'dan karak evreyi de gezmek suretiyle Macaristan'a dnd. Eyalet ve sancaklardaki kaleleri yoklamaya me-mur edildi. Oradan Erdel, Eflak ve Budan yoluyla Krm'a gitti. 1665 yl iinde ve herhalde gz balarnda, Krm Han IV. Mehmed Kirey ile Rus Kazaklar arasndaki bir savaa katld.


Krm'dan kara yolu ile Kafkasya'ya geti. Dastan', Hazar kylarn ve dil rma azn dolat. Bu srada Terek kalesinde iken Aza'a gitmekte olan bir Rus elisinin kafilesine katld. Aza'a gelince Osmanl Ordusu'nun Girid seferine ktn duydu. Kefe zerinden Bahesaray'a gitti. Adil Kirey'in baz aknlarna katldktan sonra kara yolu ile (Karadeniz'den gemeye tvbeliydi) 11 Mays 1668'de stan-bul'a geldi.

26 Aralk 1668de stanbul'dan karak Edirne, Gmlcine, Selnik, Tesalya ve Mora'y dolat. Anaboli'den gemiyle Girid'e gitti. Kandi-ye'nin fethi iin yaplan savalara katld ve fethi grd.

1670 Nisan'nda Girit'ten ayrlarak baz Osmanl kuvvetleriyle bir-likte Yunanistan'da, Mayna'daki isyann bastrlmasnda bulundu. Oradan Arnavutlu'a geerek bu lkenin birok yerlerini dolat. 28 Aralk 1670'te stanbul'a dnd.

Nihayet Hacca gitmeye karar vererek dostlarndan Sil elebi ile 21 Mays 1671 (= 12 Muharrem 1082) de yola kt. Henz grmedii Sakz, Sisam, stanky, Rodos adalarn; Adana, Mara, Ayntap, Kilis taraflarn gezdi. am'a urayp am Belerbeisi Hseyin Paa'nn da katld hac kafilesiyle Hacca gitti.

Hacdan sonra Hseyin Paa'dan ayrlarak Msr haclarna katld. Onlarla birlikte Msr'a gitti. Msr'da 8-9 yl kald. Msr, Sudan ve Ku-zey Habeistan' bu sralarda gezdi.

Evliya elebi'nin ne zaman ld, nerede gml olduu belli de-ildir. Prof. Cavid Baysun bir takm karinelerle 1682'de lm ola-can kabul ediyor.

Evliya elebi evlenmemitir. nce yapl olmasna ramen salam ve evik olduu, Krm atllaryla yapt aknlardan ve cirit oyunlarna katlmasndan anlalyor. Sk sk Krm hanlarnn yanna gitmesi ve soy ktn sayarken ok yukarlarda bir "Allahverdi Akay"dan bah-setmesi Krm'la bir kan ba ihtimalini de akla getiriyor. nk "Akay" kelimesi tam Krm azyla bir kelimedir ve bizim "aa" (aka) nn karldr.

Evliya elebi mevki ihtiras gstermemi, fakat seyahat ihtiras b-yk olmutur. Ufak tefek vazifelerden ald para ile paalarn ve Krm Han'nn verdii hediyeler ve savalardan elde ettii ganimetler, bir de mtevellisi olduu ata mlklerinden gelen para kendisine ve klelerine yetmitir.

Zamanna gre yksek tahsil yapamamsa da grdkleriyle klt-rn tamamlamtr. Tahsil eksiklii bilhassa tarih olaylarn an-


latrken ok ak ve ac ekilde gzkmektedir (Fatih'le Msr Sultan Kalavun'u ada gstermesi gibi). Bir de muhayyelesi geni olduun-dan evliyalar, eyhler hakknda verdii bilgiler uydurmalarla doludur.

Hattat, nakka, mziki, air ve biraz da kuyumcudur. airlii kali-teli deildir. Nesri, kendi ann adal nesri olmayp ou zaman sa-de, tekellfsz bir nesirdir. Hatta bazan o kadar gzel ve orijinaldir ki Evliya elebi'ye 17. Yzyln Dede Korkud'u denebilir. Btn bun-lardan baka bir yn daha vardr. Askerdir. Birok savalara girmi-tir.

Evliya elebi seyahat gayesini baarabilmek iin herkesle iyi ge-inmeye mecburdu. Zaten yaratltan huysuz bir adam deildi. Nzik, gler yzl idi ve herkesin houna giden bir ahsiyeti vard. Fakat dalkavuk deildi.

Zevk ehli idi. Mesirelerde kalm, meyhaneleri dolamtr. Azna iki koymadn sylemesi her halde esmay stne sratmamak iin olmaldr. Ahmed Yesev soyundan geldiini iddia edip din ve tasavvuf davas gtmesi dolaysyla dinin ve devletin yasaklad ikiyi imemi grnmek lzumunu duymutur.

Byk seyahatname esas bakmndan corafya bilgisi vermekle be-raber tarih, etnografya, folklor, binalar, yollar, kltr ve dil bakmndan da ok mhimdir. Evliya elebi zamannda mevcut olup da bugn bulunmayan kyler, kasabalar, camiler, mezarlar hakkndaki satrlar birinci derecede kaynak deerini tar. Orijinal gzkme gay-retiyle baz zorlama ve uydurmalar olduu muhakkaktr. Bazan da, eskiden yazlm kitaplar okuyarak seyahatnamesine ald bilgileri kendi grgs mahsul diye gstermesi bu kabildendir. Mesel Viya-na'da bulunduu srada mparatordan izin alarak kuzeyde Branden-burg, Danimarka, Hollanda ve batda spanya'ya kadar gittii hakkndaki satrlarnn hi bir deeri yoktur. Fakat bazan mbala veya uydurma sanlan satrlarnn doru olduu da muhakkaktr.

imdiye kadar Evliya elebi hakknda yaplan incelemelerin en iyisi olan ve slm Ansiklopedisinin 1947 ylndaki 33. fasiklnde yaynlanan merhum Prof. Cavid Baysun'un Evliya elebi maddesinde onun baz hzl yolculuklarna inanlmamtr. Cavid Baysun, Evliya elebi'nin Van'dan stanbul'a 13 gnde, Silistire'den stanbul'a 3 gnde gelmesini imknsz grerek kabul etmemektedir. Halbuki o zamanki Trk askerlii ve binicilii dnlrse bunlarn doru olduu kabul edilebilir. Posta tatarlarnn at deitirerek nasl hzl gittikleri malmdur. yi bir binici olan ve Krm atllarnn yldrm hzna sr-meden ayak uyduran Evliya elebi, at deitirmek suretiyle Silisti-


re'den 3 gnde, Van'dan 13 gnde stanbul'a gelebilir. Nitekim Barba-ros Hayreddin Paa da Mudanya'dan Haleb'e atla 10 gnde gitmiti.

Seyahatname mbalal ve hayal taraflarna ramen birok bakmlardan mhim, cidd incelemelere lyk bir eserdir ve hakikaten kltrmzn temel kaynaklarndandr. Bu temel kaynaktan ilm sonular karmak iin uzun ve etrafl almalara ihtiya vardr ki bu da yllara baldr. Fakat bu almalara balamak iin nce Seyahat-name'nin mukayeseli ve ok doru bir basmnn yaplmas arttr.

Bugn hzla gelimekte ve deimekte olan Anadolu ehirlerinde, birka yl sonra, Evliya elebi'nin bahsettii baz antlardan eser kal-mayacaktr. Bunlar kaybolmadan nce yakalayp incelemek, bir heye-tin, bir dernein baarabilecei itir. Ben burada yalnz bir iki kelime-ye dikkati ekerek Seyahatname'nin ehemmiyetini gstermeye alacam:

1 Evliya elebi, Krm'dan stanbul'a gelirken gemilerinin bat-masn ve denizde geirdii tehlikeli zaman anlatrken yerde "kum" kelimesini kullanmaktadr (II, 128, 129, 131). Buradaki "kum" kelime-si "dalga" demektir. Bu mn ile "kum" kelimesi malm Trkiye lehesi szlklerinde yoktur. Dil Kurumu tarafndan yaynlanan ''Tarama Sz-l" (Ankara, 1969) nn IV. cildinde (s. 2729) "dalga" mns ile gs-terilen bu kelimenin kayna Aydnl shak Hocas Ahmed Efendi'nin "Aksa'l-reb" adl eseridir. Hicr 1120 (=23 Mart 1708-12 Mart 1709) da len Ahmed Efendi'nin bu eseri, mehur Zemaher'nin Mukadde-met'l-Edeb adl Arapa - Farsa szlnn tercmesidir. 18. Yzyln banda len mtercimin bu kelimeyi kullanmas, o asrda Aydn blgesinde kelimenin yaadn gsterebilecei gibi Mukadde-met'l-Edeb'in Dou Trkesine yaplan tercmelerden faydalanan shak Hocas'nn bu kelimeyi o tercmelerden ald da dnlebilir.

Bu kelimenin ehemmiyeti, "kum" kelimesinin "dalga" mns ile ilk nce Kagarl Mahmud'da kullanlm olmasndandr. On Birinci Yzyln ikinci yarsnda yazlan Dvn Lgati't-Trk ile Evliya elebi arasnda alt asrlk bir zaman bulunmas, edeb Bat Trk metinlerin-de kelimeye raslanmay, halk arasnda mill kltr birliinin ya-adn gsteren tanklardan biridir. Kelime 13-14. Asrlara ait olup Dou Trkleri lehelerini tantan bn Mhenn ve Eb Hayyn sz-lklerinde de vardr.

2 Evliya elebi'de ayn ekildeki dier bir kelime de "Seek" keli-mesidir. Kastamonu blgesi Trkleri arasnda "bardak" mns ile kul-lanlan bu kelime de yine Dvn Lgati't-Trk'te "aatan oyulmu su kab" olarak tantlmaktadr (Besim Atalay Dizini, 505).


3 Evliya elebi, ilk Osmanl padiahlarndan "be" diye bahsettii gibi stanbul kuatmas srasnda Ak emseddin'i Fatih'e "beim" diye hitap ettirmektedir. Trk geleneklerine gre Osmanl Hanedannn "han" olmayp "be" olduu malmdur. Hanlk sonradan, byk impa-ratorluk haline geldikleri zaman taklm bir unvandr. Fatih'le Ak emseddin'in konumalarn bize anlatan ada bir eser bulun-madna gre Fatih'ten iki asr sonra yaayan Evliya elebi'nin o koca padiah "be" olarak grmesi, eski annenin Trkler arasnda hl yaadn gstermesi bakmndan mhimdir.

4 Evliya elebi, "Ouz" kelimesini "saf" mnsnda kullanyor (III, 141). "Trk" kelimesinin "kyl", hatta "kaba kyl" yerinde kul-lanlmas gibi "Ouz" kelimesi de Anadolu'da gerek Osmanl aydnlar, gerekse halk tarafndan "sert, kaba" kelimeleriyle ayn mnda kul-lanlmtr. Moha savann ertesi gn, sava alann gezen Kanun Sultan Sleyman, otana dnerken kendisini selmlayan byk rtbe-li Trk subaylarndan birine (=Koca Alaybei'ne), imdiden sonra ne tedbir alnmas gerektiini Bykvezir brahim Paa ile sordurunca Koca Alaybei: "Hnkrm! Domuzun yatanda ocuu olmasn" (yani toparlanmasna meydan verilmesin) diye cevap vermitir. Bu vakay anlatan Peev (1, 95-96), Koca Alaybei'nin cevabn "ouzne" (=ouzcasna) diye sfatlandrmtr ki "tekellfsz, kaba, sert" mnlarna gelmektedir. Hammer ise Peev'den ald "ouzne" keli-mesini "Trkler'in eski sertlii ile" diye tercme etmitir (V, 64). Me-hur Frzbd (1329-1414) Kamus'unu Trkeye eviren ve "Ukyns'l-Basit" adn veren Mtercim sm, bu tercmesinde "Ouz" kelimesini "elinden i gelmeyen" mnsnda kullanmtr (II, 796). Tercme, hicr 1220-1225 arasnda (=1 Nisan 1805-25 Ocak 1811) yaplmtr. Mtercim sm'n "Ouz" kelimesine verdii mn acaba onun memleketi olan Ayntab'a m aittir, yoksa o srada, yani 19. Asrn banda Trkiye'nin edeb evreleri bunu bu anlamda kullanyor muy-du, bu belli deildir. Ben de 1932'de Bolu'nun bir kynde, yanma ardm drt yalarnda toraman bir olann gelmemesi zerine anasnn "o gelmez, uuzdur'' dediini iittim. Kyl kadn "yabani" yerinde kulland bu kelimeyi "uuz" diye sylyordu.

Evliya elebi baka milletlerin de dikkatini ekmi, zerinde birok incelemeler yaplm, yazlar ve tenkidler yazlmtr. Bunlarn listesi Prof. Cavid Baysun'un slm Ansiklopedisi'ndeki makalesinde gste-rilmitir. Bu yazlar umumiyetle msbettir. Fakat yukarda da iaret ettiim gibi, Evliya elebi Seyahatnamesi hakkndaki son ve kesin hkmn verilmesi iin nce, eserinin karlatrmal ve doru bir basmnn yaplmas lzmdr.


Evliya elebi'nin kendilerini ilgilendiren paralarn Almanlar, Bul-garlar, Ermeniler, Farslar, Franszlar, ngilizler, Macarlar, Romenler, Ruslar, Srplar, Yunanllar kendi dillerine evirmilerdir.

Evliya elebi'den paralar seerken her eyden nce Trk kltr bakmndan ehemmiyetli ve Trk genleri iin faydal olduuna kanaat getirdiim paralar aldm ve bu sevimli seyyah hakknda tam bir fikir vermi olmak iin onun mbalal ve bazan da muhayyel olan blm-lerini ihmal etmedim.

Gen okuyuculara kolaylk olmas iin onlarn gle urayabile-cei birok noktalarda kk dip notlaryla aklamalar yaptm.

25 Kasm 1970 ATSIZ

Evliya elebi Seyahatnamesinden

Semeler

SLMANLAR kendisine itaat erefiyle ereflendiren ve bana dnyay gezip dolama kolayln veren Tanr'ya krler, eriatn yapsn

kurup peygamberlik temelini salamlatran Muhammed'e selmlar ve dua-lar olsun. Gkleri yaratan ve her eyin sahibi olan Hak, yeryzn insan oullar iin gzel bir barnak ve snak edip insanlar btn var edilenler-den daha stn yaratt.

Bundan sonra, yeryznde Tanr'nn glgesi ve dnyann nizam olan, sultan olu sultan, Gazi Sultan Drdnc Murad Han (1623-1640) (ki Ahmed Han oludur, o da Mehmed Han oludur, o da nc Murad Han oludur, o da kinci Selim Han oludur, o da Sleyman Han oludur, o da Birinci Selim Han oludur, o da kinci Bayazd Han oludur, o da Fatih Sultan kin-ci Mehmed Han oludur, Allah'n rahmeti hepsine olsun) Hazretlerine hayr dualar ve vler olsun.

Yazlarmza baladmz yerde yce hizmetiyle eref bulduumuz b-yk Padiah, Badat Fatihi Sultan Murad Han Gazi, Tanr rahmeti iinde ol-sun. Onlarn saltanat zamannda, hicretin 1041 tarihinde (=30 Temmuz 1631-18 Temmuz 1632) yaya olarak stanbul ehrinin etrafnda olan ky ve kasabalar ve nice bin baheleri, balar gezip seyrederek hatrma byk seyahatler gelirdi. Cihan nasl dolaabilirim diye her an Allah'tan dnyada vcut sal ve seyahat, ahrette de iman ricasnda bulunurdum. Daima der-vilerle dostluk edip dnyadaki yedi iklim, drt bucan tarifini iittike can ve gnlden seyahat dileyip acaba dnyay gezip mukaddes yerlere, Msr'a, am'a, Mekke ve Medine'ye varp yaratlmlarn vnc olan Peygamber Hazretlerinin ravzasna yz srmek mmkn olacak m diye zlp sz-lrdm.

Bu ben deersiz, yani "Dervi Mehmed Zll olu Evliya", doduum ehir olan stanbul'da, 1040 yl Muharreminin r gecesi (=19 Austos 1630) ryada kendimi Yemi skelesi civarnda hell mal ile yaplm "Ah elebi Camisi"nde grdm. Derhal caminin kaps alp ii silhl askerlerle doldu. Sabah namaznn snnetini klp duaya getiler. Ben zavall minber dibinde durup bu aydn ve gzel yzl cemaati hayran hayran seyrettim. Hemen yanmda durana bakp: "Sultanm! Kimsiniz? Yce adnz ltfediniz" dedim.

M


O da: "Aere-i Mbeere'den, kemankelerin piri Sa'd ibni Eb Vakks'm" diyince elini ptm. "Ya sultanm, bu sa tarafta nura brnm gzel ce-maat kimlerdir" dedim. "Onlar btn peygamberlerin ruhlardr. Geri safta-kiler evliyalarn ruhlardr. Bunlar Peygamber'in sahabeleri ve yaknlar, Ker-bel ehitleridir. Mihrabn sandakiler Ebubekir ve mer, solundakiler Osman ve Ali, mihrabn nndeki veys'l-Karan'dir. Caminin solunda, duvar dibindeki esmer adam senin pirin, mezzin Bill-i Habe'dir. Bu ayak zre cemaati saf saf sraya koyan ksa boylu adam Amr Ayyr-i Zamr'dir. te bu bayrak ile gelen kzl kanl elbiseli askerler Hamza ile btn ehitle-rin ruhlardr" diye camideki cemaati birer birer bana gsterip herhangisine gzm dediyse elimi gsme basp gz inal ile taze can buldum.

"Ya sultanm, bu cemaatin bu camide toplanmalarnn sebebi nedir" de-dim. "Azak taraflarnda Mslman ordularndan Tatar askeri skntda ol-makla Hazretin (=Peygamberin) himayesinde olanlar bu stanbul'a gelip oradan Tatar Han'na yardma gideriz. imdi Peygamber Hazretleri dahi Hasan, Hseyn ve On ki mamlar ve benden gayr Aere-i Mbeere ile gelip sabah namaznn snnetini klp kaamet eyle diye iaret buyurur. Sen dahi yksek sesle tekbir getirip sonra Krs ayetini oku. Sonra Peygamber Hazretleri mihrapta otururken elini pp efat y Reslallah diyip yardm rica et" diye Sa'd ibni Eb Vakks bana retti.

Cami kapsndan parlak bir k peyda olduunu grdm. Caminin ii nur dolunca btn sahbelerle peygamberlerin ve evliyalarn ruhlar ayaa kalktlar. Peygamber Hazretleri yeil bayra dibinde, yznde nikab, elinde ass, belinde klc ile sanda Hasan, solunda Hseyn ortaya knca sa aya ile camiye Bismillah ile girip mbarek yznden rtsn ap "es-selm aleyke y mmeti"1 buyurdular. Mecliste hazr olanlar da "ve aley-km'sselm y Reslallah ve y seyyidi'l-mem"2 diye selm aldlar.

Hazret hemen mihraba geip iki rek'at sabah namaz snnetini eda edip bitirince bana bir korku ve vcuduma bir titreme geldi. Ama Hazretin btn ekline baktm. Hilye-i Hakan3 de yazld gibi idi. Selmdan sonra bana bakp mbarek sa elleriyle dizine vurup "kaamet eyle" dediler. Hemen ben dahi Sa'd ibni Eb Vakks'n rettii zere derhal segh makamnda ikamet edip tekbir getirdim. Hazret dahi segh makamnda hazin bir sesle Fatihay okudu. Ryann sonunda Sa'd ibni Eb Vakks'n rettii gibi hizmetimi tamamladm. Hazret mihraptan ayaa kalkarken Sa'd ibni Eb Vakks elim-den tutup Hazretin huzuruna gtrd: "Sadk klarndan ve itiyakl m-metinden Evliya kulun efaatini rica eder" diyip bana da "mbarek elini p"

1 "Ey mmetim. Sana selm olsun". 2 "Ey Tanr'nn elisi ve milletlerin efendisi, size selm olsun". 3 Hicr 1015 (= 9 Mays 1606-27 Nisan 1607) tarihinde lp Edirnekap Camisi haziresinde

gmlen Osmanl airi Hakan Mehmed Be'in Peygamber hakkndaki manzum "Hilye-i erfe" adl eseri ki iir bakmndan kuvvetli eserdir ve 1007'de (= 4 Austos 1598 - 23 Temmuz 1599) telif edilmitir.


diyince alayarak mbarek elini kstaha pp heybetinden ararak "efaat y Reslallah" diyecek yerde "seyahat y Reslallah" demiim. Hazret hemen glmseyip: "Allah shhat ve selmetle efaatimi, seyahati ve ziyareti kolay klsn" dediler.

Oradakilerden hepsinin elini pp hepsinin hayr duasn alarak gidiyor-dum. Peygamber Hazretleri mihraptan "esselm aleykm y ihvan"4 diyip camiden dar knca btn sahabeler bana hayr dua ettiler ve camiden kp gittiler. Sa'd Hazretleri hemen belinden sadan karp belime kuata-rak tekbir getirdi: "Yr! Ok ve yayla gaz eyle. Tanr seni koruyup esirge-sin. Sana mjde olsun: Bu mecliste ne kadar ruhlarla grp ellerini p-tnse hepsini ziyaret etmek nasip olacak. Dnya seyyah ve insanlarn me-huru olacaksn. Ama gezip tozduun memleketleri, kaleleri, ehirleri, acayip ve garip eserleri, her diyarda yaplan gzel eyleri, yiyecek ve ieceklerini, ehirlerinin boylam ve enlemlerini yazp fevkalde bir eser meydana getir ve benim silhmla i grp dnya ve ahret olum ol. Doru yolu elden brakma. Kinden, garezden uzak kal. Tuz, ekmek hakkn gzle. yi dost ol. Ktlerle arkada olma. yilerden iyilik ren" diye t verip alnmdan perek Ah elebi Camisi'nden kp gitti.

Ben akna dnp uykudan uyandm. Acaba bu bir rya mdr, gerek midir, yoksa doru rya mdr diye dnp ferahlk ve gnl akl duy-dum. Sonra temiz abdest alp sabah namazn kldktan sonra stanbul'dan Kasmpaa'ya geip tbirci brahim Efendi'ye ryam tbir ettirdim. "Cihan gezen bir seyyah olup iin hayrla sona varr ve Hazretin efaati ile Cennete girersin" diye mjdeledi. Oradan Kasmpaa Mevlevihanesi eyhi Abdullah Dede'ye varp elini perek, ryam ona da tbir ettirdim: "On ki mam'n elini pmsn. Dnyada himmet sahibi olursun. Aere-i Mbeere'nin ellerini pmsn; Cennete girersin. Drt Halifenin ellerini pmsn; dnyada btn padiahlarn sohbetleriyle eref bulup has nedimleri olur-sun. Mademki Hazreti Peygamber'in yzn grp mbarek elini perek hayrduasn almsn, iki dnyada saadete erersin. Sa'd ibni Eb Vakks'n d ile nce bizim stanbulcaz yazmaya himmet edip btn gayretini sarfeyle" diye yedi cilt muteber tarih ihsan buyurup: "Yr! in rast gelir" diye hayrdua etti.

4 "Ey kardeler! Size selm olsun."


stanbul Kalesinin epeevre Bykl Dostlarmla stanbul'u dolatmz srada, 1044 ylnda, Drdnc Sul-

tan Murad, Revan seferine gitmiti.5 Koca Bayram Paa, stanbul'da sadaret kaymakam6 olup merhum babamla Bayram Paa konuurken sz srasnda: "stanbul'un kurucusu acaba kim ola" diye sorunca merhum babam yle ce-vap vermi: "Sultanm! stanbul dokuz kere mmur ve dokuz kere harap ol-mutur. Ama zamanmzdaki gibi haraplk asla grmemitir. Her ne ta-rafndan olursa olsun dost da, dman da kapsnn, duvarnn yklm yer-lerinden araba ile girip karlar. Padiahlarn hasreti olan bu ehrin bu halde kalmas ve surlarnn kararm bulunmas yakk almaz. Din gayretine ve Osmanl Hanedan evketine unun onarlmasna himmet buyurun. Za-mann padiah inallah muzaffer olarak dnmektedir. ahane nazarlarna ak inci gibi deer de beenilirse kyamete kadar adnz bk kalr."

Mecliste hazr bulunanlar bunu makl grrler. Derhal stanbul, Eyp, Galata, skdar mollalar7 toplanp Mimarba, Sekban ve ehremini'ne fermanlar olunarak stanbul'un 4700 mahallesinin imamlarna tenbih olu-nur. Kalenin tamiri iin yardm istenir. iler ve ustalar arlarak Padiah Revan seferinden gelinceye kadar bir yl iinde8 stanbul ve Galata kalelerini ve btn byk Padiah camilerini tamir edip beyaza boyayarak stanbul'u bir iri inciye benzetirler.

Bylece stanbul'dan karanlk gitti. Kaymakam Bayram Paa'nn eliyle s-tanbul kalesinin tamiri tarihi udur:

Du edip dedim trihin ey dni bumebnnn: Zemin durduka dursun bu bin-yi smn-s9. Sene 1044

O srada Revan fethinin mjdesi gelip10 btn halkn geceleri yry gecesi, gndzleri bayram gn oldu. Yedi gn, yedi gece Hseyin Baykara fasllar11 yapld.

5 Drdnc Murad, Revan seferi iin ordusu ile skdar'dan 28 Mart 1635 tarihinde hareket

etmitir. 6 Sadrazam (= Bykvezir) vekili. Sadrazam seferdeyken ona veklet ederdi. 7 Molla "byk dereceli kad" demektir. Kadlarn idar vazifeleri de vard. 8 Drdnc Murad, 1635 ylnn son gnlerinde stanbul'a dnmtr. 9 "Ey dni! Dua edip bu yapnn tarihini syledim: Dnya durduka ge benzeyen bu bina da

dursun" demektir. Buradaki "dni" kelimesinin beyti yazp ebcedle tarih dren airin mah-lesi olmas gerekir. Fakat IV. Murad anda bu mahlesi tayan bir aire raslamadm. Belki de kelime asl mns ile, yani "bilgili adam", "anlayan adam" yerinde kullanlmtr.

10 Revan 8 Austos 1635'te alnm olup haber stanbul'a Austos sonunda ulam olmaldr. 11 Hseyin Baykara, Aksak Temirliler Hanedannn son Horasan kolu padiahlarndan olup

merkez edindii Herat'ta 911'de lmtr. Zaman ilim ve sanat bakmndan ok stn bir a, Hseyin Baykara da hem air, hem bilgin, hem zevk ehli bir hkmdar olduundan g-zel ve seviyeli meclisleri n salm; iirli, mzikli, ikili meclislere Baykara Meclisi demek Osmanllar'da da det olmutur.


Saray Burnu'ndan Yedikule'ye kadar deniz kysnda, kalenin temeli n-ne 20 zir12 geniliinde bir sed yapld. Bylece kaleden darda byk bir yol oldu. Btn gemiciler o yerden iplere asla asla gemilerini ekerek Saray Burnu'ndan ieri girerlerdi. Bayram Paa, kalenin iinde ve dnda, kalenin zerinde veya kaleye bitiik ne kadar eraf ve ileri-gelenlerin evleri varsa hepsini istimlk edip yktrd. Bu umum yollarla kale epeevre geniledi.

O srada ben stanbul kalesini admla ltm iin beyan edeyim: Yedi-kule'den dar hendek kenarnca Eyp Kaps'na gelinceye kadar 8810 adm ve 6 kapdr.

Kk Ayvansaray Kaps'ndan Bahe Kaps'na kadar 6500 adm ve 14 kapdr.

Arpa Ambar dibinde Kireiba Kaps'ndan stanbul'un merkezi olan Yeni Saray epeevre 16 kapdr. 10 tanesi aktr.

Bu Yeni Saray kalesi Fatih'indir ki evresinin bykl 6500 admdr. Ahr Kap'dan, yeni yaplm olan dar umum yoldan gitmek zere Ye-

dikule kesine kadar 10.000 adm ve 7 kapdr. Bu hesap zere nefsi stanbul'un bykl 30.000 admdr ve 1000

admda 10 kule vardr. Hepsi 400 kuledir. Ama kara taraf kat olmakla onlarn kuleleriyle beraber 1225 kule olur. Kulelerin kimi drtke, kimi yuvarlak, kimi alt kelidir.

Bayram Paa tamir srasnda zir- mmr13 zere hesap isteyip hepsi 87.000 zir olmak zere hesap edilmitir.

Kostantin zamannda Kurunlu Mahzen'deki tophanede 500 top hazr bulunurdu. Hl demir kaplar bellidir. Saray Burnu ile Kz Kulesi'nde dahi yzlerce top tabiye olunmutu ki bu sayede deniz cihetinden ku umak imknszd.

Galata'dan Yemi skelesi'ne kat zincir ekilip zerine byk bir kpr yapmlard. Onun iinden geerlerdi. Gerektiinde kpr zlp gemiler kolaylkla geerdi.

Bir kpr de Balat ile Tersane Bahesi arasna kurulmutu. Bir kpr de Eyp ile Stlce arasnda idi.

Yanko14 zamannda, Karadeniz Boaz'nda Yuruz Kale eteinde deniz zerine kat demir zincirler ekilip dman gemileri geemezdi. O zincirin paralar hl Tersane Mahzeni'nde durur. Ben grdm. Bir halkasnn kalnl insan beli kadardr15.

Bu ekilde ve bu byklkte olan kalenin 27 kapsnn aralar ka admdr, onu beyan edelim:

12 Zira, Trke arn'n aa yukar karldr ve yle byle 75 santime tekabl eder. 13 ncekinin ayn. 14 Madyan olu Yanko, stanbul'un efsanev kurucusudur. Osmanl tarihlerinde, bilhassa ano-

nim tarihlerde (yni Tevrh-i l-i Osman'larda) bundan uzun uzadya bahsolunur. 15 Yanko hayal bir ahs olduuna gre Evliya elebi'nin grd zincir paralar herhalde

Bizansllar'n Fatih'e kar kullandklar savunma zincirleri olacak.


Yedikule Kk deniz kysndadr. Oradan Yedikule Kaps'na kadar 1000 adm, Yedikule'den Silivri'ye 2010 adm, Yeni Kap'ya 1000 adm, Top Kaps'na 2900 adm, Edirne Kaps'na 1000 adm, Eri Kap'ya 900 admdr.

Bu 6 kap batya ve Edirne cihetine bakar. Eyb'e 1000 adm, Balat Kaps'na 700 adm, Fanus16 Kaps'na 900 adm,

Petro Kaps'na 600 adm, Yeni Kap'ya 100 adm, Aya Kaps'na 300 adm, Cibali Kaps'na 400 adm, Un Kapan'na 400 adm, Ayazma Kaps'na 400 adm, Hatab Kaps'na 400 adm, Zindan Kaps'na 300 adm, Balk Pazar Kaps'na 400 adm, Yeni Cami Kaps'na 300 adm, ehid Kaps'na 300 admdr.

Eyp'ten buraya kadar olan 14 kap kuzeye ak ve deniz kysndadr. Saray-i Hmayun'un drt tarafnda olan has kaplar unlardr: Kireiba

Kaps, Yal Kaps, Top Kaps, Urak Kap, Balklar Kaps, i Ahr Kaps, Bayazd Han Kaps, oradan da Padiah Hazretlerinin Bb- Hmayunudur ki gneye dorudur.

Servi Kaps tebdle mahsustur17. Sultan brahim Kaps, Souk eme dibindedir. Sokullu Mehmed Paa Kaps, Alay Kk dibindedir. Sleyman Han Kaps, Makbul brahim Paa iin akt. Bostanclar ve msahiblere mahsus demir kap.

Ahr Kaps'ndan Dar Ahr Kaps'na kadar 200 adm, oradan at-lad'ya 1300 adm, oradan Kum Kap'ya 1200 adm, oradan Langa Kaps'na 1400 adm, oradan Davud Paa Kaps'na 1600 adm, oradan Samatya Kaps'na 800 adm, oradan Narl Kap'ya 1600 adm, oradan Yedikule'ye 2000 adm.

Bu Yedikule, Vezir Kantur18 yapsdr. Kaps kuzeye dnktr. ki kat demir byk kaplardr. Bu kaplardan baka t Ahr Kap'ya varncaya kadar hesap olunan kaplarn yedisi de deniz kysnda olmakla hepsi douya ba-kar. Bu tarafa lodos rzgr ziyade dokunduundan Bayram Paa'nn yap-trd salam yaplar harap etmekle bu saydmz admlar drt kaleden admlanarak hesap olunmutur ki brahim Han zamanndadr. 29.810 adm gelmitir. Ama Bayram Paa zamannda dardan admladmzda tam 30.000 adm gelmiti.

16 Burasnn imdiki "Fener" olaca ilk basmdaki bir notta kaydedilmitir. 17 Padiahlarn klk deitirerek (tebdl-i kyafetle) ktklar kap olacak. "Tebdl gezmek"

deyimi son yllara kadar kullanlrd. 18 Madyan olu Yanko'nun veziri.

Documents

Evliya Celebi Atsiz