EVROPSKI IDENTITETmaticacrnogorska.me/files/03 jovana marovic.pdfIzvor: Robert Grevs Grčki mitovi, Familet, Beograd, 2002. god, str. 158. ˜˜˜. ˇa˚icac˝ˆ˙g˙˝˛ka.ˇe MATICA,

31MATICA, Jesen 2009.www. maticacrnogorska.me

Ono što pojedinca građanina na ključan način diferencira uodnosu na državljanina i druge slične kategorije jeste ośećaj lič-nog - kulturološkog, religijskog, jezičkog identiteta, a prekonjega povezanosti s ostalima koji dijele slična ubjeđenja, vjero-vanja - pripadnost istoj političkoj zajednici.

„Identitet znači svijest pojedinca o pripadanju određenoj grupiili o pośedovanju nekih posebnih karakteristika. Identitet možebiti određen na osnovu kulture i regiona (rod, godine, religija,biografija, specifična profesija) i u tom smislu pojedinac semože pozivati na lokalni, regionalni, nacionalni i evropski nivo.Većina građana Unije vidi esencijalni dio svog identiteta i udržavama svojega rođenja i u Evropi“.1

prizma

EVROPSKI IDENTITET

Jovana Marović

The idea of Europe whose citizens share common values and

principles was renovated after the First and the Second World

War, especially after the creation of the European Union, the

only organization with supranational elements in the world.

The EU’s common purpose was predominantly economic and

legal, but regardless of its economic power, during the time EU

also has developed political cooperation among its member

states.

1 Kadelbach Stefan Union Citizenship, Max Planck Institute for Comparative

Public Law and International Law, Heidelberg, 24-27. February 2003.

32 MATICA, Jesen 2009. www. maticacrnogorska.me

Identitet je najlakše obrazovati između pripadnika iste nacijejer one (nacije) počivaju na istim kolektivnim uspomenama,političkim strukturama, na ośećaju zajedničke sudbine. Naci -onalna forma počiva na principu isključivanja, „reč je o nejed-nakom (‚preferencijalnom‘) pristupu izvesnim dobrima i pravi-ma, u skladu sa statusom državljanina ili stranca, koji pripada iline pripada dotičnoj zajednici“.2 To znači da integrisanje jednihznači isključivanje drugih, „kolektivni identitet pripadnika naci-je definiše se drugošću stranaca“.3

Nacionalni identitet, kao vrsta socijalnog identiteta, označavapripadnost, vezu pojedinca s određenom društvenom zajednicom.Pripadnost određenoj nacionalnoj grupi kao i identifikacija s njomje odnos vrlo čvrstog karaktera. Vajler ovaj odnos poistovjećuje sodnosom krvne veze u porodici ili plemenu, koji je možda čak ičvršći, jer u njemu vezu nalaze i oni koji nemaju drugo utočište.Osim ośećanja pripadnosti, odnos pojedinac - nacija zahtijeva ilojalnost, koja se opet nagrađuje i donosi dobrobit.

Nacije i nacionalnosti se dalje određuju na osnovu granica:geografskih, jezičkih, itd. Ovim idemo u susret savremenimdržavama.

Primarni i sekundarni identiteti

Ideja primarnih i sekundarnih identiteta počiva na pretpostav-

ci da svaki čovjek tokom svog života razvija više identiteta.

Etjen Balibar navodi mišljenje Aleide Asman po kojem nacio-

nalni identitet spada u sekundarni i on pretpostavlja primarne.4

U grupu primarnih spadaju: klasni, regionalni, jezički, vjerski,

porodični i polni. Da bi neko bio katoličke ili pravoslavne vje-

Jovana Marović

2 Balibar Etjen Mi, građani Evrope, Beogradski krug, Beograd, 2003, str.

56. 3 Ibid, str. 111.4 Balibar Etjen, navedeno djelo, str. 59.


roispovijesti, da bi bio intelektualac ili fizički radnik, morao bi

prvo sebe identifikovati na nacionalnoj osnovi - kao Belgijanca,

Francuza, Italijana.

Građanin Evropske unije npr. ima više identiteta i to bi se

moglo nazvati - principom koncentričnih krugova. Pojedinci u

Evropskoj uniji imaju višestruki identitet - regionalni, u smislu

ośećaja povezanosti s regijom u kojoj žive unutar države, nacio-

nalni - vezanost za državu u kojoj su rođeni, i evropski. To ne

predstavlja neku prepreku jer svaki od ovih identiteta je jači u

odnosu na drugi u zavisnosti od situacije u kojoj se nalazi. Tako

npr. građanin Pariza se ośeća kao Parižanin u Francuskoj, kao

Francuz u Evropi, kao Evropljanin u Kaliforniji.

Reklo bi se da je teorijski zamisliv dvostruki javnopravni sta-

tus pojedinca. On bi mogao istovremeno biti građanin države

članice i Zajednice/Unije. Ali u tom slučaju pojedinac bi morao

da pośeduje i dvostruki politički identitet i dvostruku političku

lojalnost.

Ideja Evrope

Za evropski identitet nije od presudnog značaja koji je od

više „identiteta“ pojedinca najjači. U stvari važno je da evrop-

ski uopšte postoji. Njegove korijene treba tražiti u ideji Evrope

koja svoje začetke ima, poput samog koncepta građanstva, u

antičkoj Grčkoj. Naime, u okviru antičkog svijeta ta ideja

nigđe nije bila cjelovito programski izložena, ali je, ipak, bila

„srećno slučeni, nenamjeravani, sveukupni proizvod i tekovi-

na grčke filozofije“.5

Evropski identitet

5 Đurić Mihailo Poreklo i budućnost Evrope, SANU i Plato, Beograd, 2001,

str. 21.


Po predanju evropski kontinent je nastao tako što je Zevs oteoboginju Evropu.6 Bez obzira na izvorni mit i činjenicu da jeEvropa odvedena na silu i da je „obljubljena“, cijeli događaj jeopisan pozitivno i simboliše sreću, izabranost i plodnost. I nesamo to, dugi niz godina simbol i oznaka Evrope je bila slikađevojke i bika. Ovaj mit i ovakav nastanak kontinenta bio jerasprostranjeniji i mnogo više je puštio korijene u odnosu na„teoriju“ koja ima uporište u biblijskom učenju, a počiva navjerovanju da svi evropski narodi potiču od Jafeta, jednog odNojevih sinova. U skladu s tim ni mišljenje francuskog huma-niste Gijoma Postela da kontinent treba nazvati Jafetija nijezaživjelo.

Samo ime Evropa po pojedinim autorima potiče od semitskogereb što znači „mračan“, „veče“, dok drugi smatraju da je kori-

Jovana Marović

6 „Agenor, sin Libije i Posejdona i Belov brat blizanac, napustio je Egipat i

nastanio se u kanaanskoj zemlji, đe se oženio Telefasom, ili kako su je druk-

čije zvali, Agriopom, koja mu je rodila Kadma, Fojniksa, Kilika, Tasa, Finija

i jednu kćerku Evropu.

Zevs pošto se zaljubio u Evropu, pošalje Hermesa da oćera Agenoreve krave

na morsku obalu kod Tura, đe se ona obično šetala sa svojim drugaricama. On

sam pridružio se krdu, prerušivši se u snije žno bijelog bika sa velikim podvalj-

kom i malim rogovima kao ukrasima, između kojih je išla jedna crna pruga.

Evropu je iznenadila njegova ljepota i kako se bik pokazao pitom kao jagnje,

ona je savladala strah i počela da se igra s njim, stavljajući mu cvijeće u usta

u vješajući mu vjenčiće oko rogova; najzad ona mu se pope na leđa i dopusti

da sa njom na plećima dokasa do morske obale. Iznenada, on zapliva, dok je

ona sa zaprepašćenjem i strahom gledala u obalu, držeći se jednom rukom za

rog, dok je u drugoj još držala korpu sa cvijećem.

Stupivši na obalu u blizini Kritske Gortine, Zevs se pretvori u orla i silova

Evropu u vrbovom čestaru pored izvora, mada neki kažu da se to dogodilo pod

zimzelenim platanom. Ona mu je rodila tri sina: Minoja, Radamanta i

Sarpedona“.

Izvor: Robert Grevs Grčki mitovi, Familet, Beograd, 2002. god, str. 158.


jen ove riječi grčki - Europós - „dalek“, „širok“.7 S obzirom nato da mit o postanku evropskog kontinenta potiče iz antičkeGrčke, kao i da mnoge boginje u helenskoj mitologiji nose upra-vo ovo ime, više argumenata je na strani drugog mišljenja pokome je riječ Evropa grčkog porijekla.

Budući da značenje pojma Evropa nije prošireno tokom „rim-skog perioda“, mogli bismo reći da je prvi konkretan korak inapredak u tom pravcu napravljen u srednjem vijeku. Do tog„proširenja“ došlo je zahvaljujući seobi i kretanju naroda kaśeveru, pa je hristijanizacija śevernih evropskih predjela potpo-mogla i dalje prenošenje ideje Evrope. Evropski ratnici koji su usvoje pohode kretali širom Evrope počeli su se označavati ime-nom europenses koje ukazuje na ośećaj ugroženosti tadašnjegstanovništva.

Dalji razvoj srednjovjekovnog pojma Evropa u neposrednoj jevezi s vladavinom Karla Velikog (742-814) koji je simboličnonazvan ocem Evrope. Istočna Evropa je od krunisanja KarlaVelikog na Božić 800. godine Zapadnoevropljane počela nazi-vati varvarima, da bi dospjela u istu situaciju nakon padaCarigrada 1453. godine. Doduše, ime varvari je tada bilo rezer-visano za Turke, a zapadna Evropa se sve češće označava kaohrišćanska. Tokom XI i XII vijeka ime Evropa dovodilo se uisključivu vezu s Karlom Velikim i neposredno se povezivalo snjim.

Ideja Evrope, nezavisno od imena te ideje, kao sveobuhvatnipojam, svoje obličje dobija od XIV vijeka, a bila je rezultat slab-ljenja carskog i papskog apsolutizma. Opterećena sveprisutnimreligijskim shvatanjima ta ideja se u ovom periodu vrlo čestooznačava imenom hriščanska republika, a pojmovi koji su upo-trebljavani u tu svrhu bili su res publica Christiana, resChristiana i Christianitas.

Evropski identitet

7 Šmale Volfgang Istorija evropske ideje, Clio, Beograd, 1999. str. 15.


Političke koncepcije o jedinstvenoj Evropi počinju se javljatiupravo tokom XIV vijeka. Tako Pjer Diboa (1250-1320) već uovom periodu poziva Evropljane na zajedničko djelovanje uvidu novog hrišćanskog rata koji će Evropu osloboditi od var-vara i pagana. Međutim, Diboa je pozivao na jedinstvenostnaroda, a upravo je nejedinstvenost dovela do kraha i propastinovog krstaškog pohoda. Ovaj projekat ipak nije prošao neza-paženo već će u budućnosti često puta biti korišćen i istican kaoprimjer, jer već u XIV vijeku poziva na stvaranje kongresa vla-dara i obrazovanje arbitražnog suda8. Ističe se to što ova dvatijela neodoljivo podśećaju na Ministarski savjet i Sud pravdeevropskih zajednica. S obzirom na to da smo svjedoci činjeni-ce da je otjelotvorenje ove ideje uslijedilo tek šest vjekovakasnije, jasno je zašto to nije pošlo za rukom Pjeru Dibou.Kako su vladari bili najvažnije figure u ovom periodu ključnoobilježje njegovog projekta nije bilo stvaranje Evrope građana

već Evrope vladara.Tokom srednjeg vijeka tvorci projekata, koji su poput Diboe,

pozivali u nove krstaške pohode bili su učestali. Jedan od njih jeEneja Silvije Pikolomini koji je na saboru u Frankfurtu 1454.godine ukazivao na potrebu jedinstvenog vođe, vladara svihevropskih naroda. Osim toga, Pikolominiju se pripisuje zaslugaza stvaranje pojma europaeus, pa se s pravom može reći da je naključni način uticao na formiranje političkog pojma Evropetokom srednjeg vijeka. Ipak, svakako veći cjelokupniji doprinosobrazovanju evropske političke zajednice dao je češki kralj JiržiPodjebradi (1420-1471). Projekat o savezu ili Evropi nacija čijije on bio idejni tvorac bio je prvenstveno upućen Francuskoj,Burgundiji i Veneciji uz odredbu da bi bio otvoren za sve zain-teresovane članice. „Srž plana bila je savezna skupština, sastav-

Jovana Marović

8 Prvi arbitražni sud je formiran 1899. godine, a odluka o njegovom formi-

ranju je donijeta na Prvoj međunarodnoj mirovnoj konferenciji održanoj u

Hagu.


ljena od predstavnika zemalja članica, koja bi po pet godina tre-balo stalno da zasijeda u određenom gradu, prvo od 1464. godi-ne u Bazelu, onda u nekom francuskom, a potom u nekom itali-janskom gradu itd.“9

Stvarno jačanje ideje o Evropi kao jedinstvenoj geografsko-kulturnoj sredini započelo je u XVII vijeku. Do tada, ideal koji jepovezivao većinu stanovništva, izuzev imperijalističkih prete nzi -ja apsolutističkih vladara, bila je želja za održavanje mira. Stogase Piter Berk ispravno pita „Did Europe exist before 1700 ?“10

Istina je da je do XVIII vijeka riječ Evropa bila korišćena i pri-sutna samo u intelektualnim krugovima. Prvobitno korišćena,tokom XV vijeka, da bi označila diferenciranje Evropljana ievropskih naroda od Turaka11 i njihovog kulturnog identiteta,riječ Evropa je u XVIII vijeku postala simbol zajedničkog kon-tinenta i svijesti pojedinaca o povezanosti s tom zajedničkomteritorijom, kulturom, privredom i ljudima s kojima je dijele.Pojedini autori smatraju da je upravo spoznajom o uzajamnojvezi različitih naroda s kontinentom na kome žive otpočelaevropska istorija.12 Pojam Evrope je od geografskog pojma, kojije postojao na jonskoj kartografiji još u VI vijeku prije nove ere,evoluirao u kulturni tokom prosvjetiteljstva pa sve do pojmaevropskog identiteta nakon Drugog svjetskog rata.

Ispravno je podvući da ljudi koji su živjeli na teritoriji današnjeEvrope zaista dugo nijesu imali svijest o pripadnosti Evropi, madaje bilo prisutno stanovište o nekim fizičkim predispozicijama igeografskim ili klimatskim pogodnostima koje su doprinosile ičinile evropske narode intelektualno zrelijim, hrabrijim i istrajni-

Evropski identitet

9 Šmale Volfgang, navedeno djelo, str. 85 10 Ibid, str. 5 11 Isti pojam bio je korišćen u istu svrhu još u VI vijeku prije nove ere. Tada

je označavao kulturnu razliku između Grka i Persijanaca. Za Grke se Evropa

prostirala dotle dok seže njihov saznajni i životni prostor. 12 Ibid, str. 6


jim u odnosu na azijate, afričke i druge narode. Takođe, postoja-le su i potrebe i težnje o slikanju i predstavljanju Evrope na kar-tama i mapama, ali ti pokušaji nijesu bili realan odraz stanja, većsu odgovarali izvjesnim pretenzijama njihovih autora.

Potreba za razgraničenjem evropskog kontinenta vukla je zasobom i potrebu o definisanju i deklarisanju pojedinih velikihsila, u prvom redu Rusije - evropskim ili azijskim. Iz tih težnjikao granica između Evrope i Azije često se navodi rijeka Don iliplanina Ural. Ovu granicu postavila je sama ruska strana, tj.Petar Veliki u XVIII vijeku. Polemike oko toga da li je Rusija,ili npr. Turska, evropska ili azijska i danas se vode i zauzimajuznačajno mjesto u raspravama o budućnosti evropske ideje izajednice, a ove rasprave potiču iz mišljenja o zaostalosti Rusijeu odnosu na Evropu, ili kulturnih i vjerskih, osobenosti Turske.Ipak, pripadanje Evropi je oduvijek bilo pitanje htijenja.13

Polazeći od pretpostavke da je era jačanja nacionalnih država,koja je počela mirom u Utrehtu 1713. godine uspostavljanjemravnoteže snaga (balance of power) na teritoriji Evrope, a svojvrhunac doživjela nakon Francuske buržoaske revolucije, utica-la na to da se građani evropskih država, kao i oni koji su još uvi-jek težili oslobođenju i autonomiji, okrenu sebi i svojim nacio-nalnim obilježjima. U ovom periodu zaista i ne možemo govo-riti o simbolima koji su obilježavali teritoriju cijele Evrope.Naprotiv, izuzev hrišćanstva koje je kao dominantna religija idalje bilo glavni faktor povezivanja (uslovilo je npr. osnivanjeSvete alijanse 1815. god,) o nekim drugim znacima ovđe nemamjesta. Međutim, naprednih ideja svakako da ima. Još 1812.god. Konrad Fridrih fon Šmit-Fizeldek u spisu Evropski savez

ističe da je neophodno prekinuti ustaljenu ratnu praksu i predla-že osnivanje evropske federacije koja bi bila štićena od stranezajedničke evropske savezne vojske i mornarice. Građani ovefederacije bili bi predstavljeni u kongresu nacija.

Jovana Marović

13 Šmale Volfgang, navedeno djelo, str. 54.


Na stvaranje sjedinjenih država Evrope poziva i francuskiknjiževnik Viktor Igo (1802-1855). U svom predviđajućem

govoru na Kongresu pacifista održanom u Parizu, 1849. godineIgo kaže:

„Doći će dan kada će rat između Pariza i Londona, između

Petrograda i Berlina, između Beča i Torina izgledati isto tako

apsurdno i nemoguće kao što je već danas apsurdan i nemoguć

rat između Ruana i Amijena (...). Doći će dan kada ćete se vi

Francuzi, vi Italijani, vi Englezi, vi Nemci, vi nacije ovog konti-

nenta, čvrsto stopiti u jedno više jedinstvo, ne morajući da napu-

štate svoju posebnu osobitost i slavnu individualnost (...). Doći

će dan kada neće biti drugih bojišta sem tržišta koja se otvara-

ju trgovini i duha koji se otvara idejama. Doći će dan kada će

meci i bombe biti zamenjeni izjašnjavanjem naroda, opštim gla-

sačkim pravom, časnim arbitražnim sudom jednog velikog, su -

verenog senata, koji će za Evropu biti ono što je danas parla-

ment za Englesku, (frankfurtska) nacionalna skupština za Ne -

mačku, zakonodavna (nacionalna) skupština za Francusku.14“

Iako ovi projekti svakako zaslužuju epitet originalnosti i revo-lucionarnosti, evropsko društvo, ako se uopšte smije tako nazva-ti u ovoj fazi, nije bilo zrelo za takve poduhvate. Evropsko tlomeđutim jeste. XIX vijek je vijek koji je obilovao idejama osavezima, projektima o Evropi nacija, Evropi otadžbina (Đuze-pe Macini); djelovala je Međunarodna liga za mir i slobodu;1899. godine je održana i Prva mirovna konferencija...Pacifistički pokret je već u XIX vijeku podigao evropsku zasta-vu! Jednom riječju - probudila se evropska svijest u intelektual-nim krugovima, čekalo se na široke narodne mase. Uzrok uspo-ravanja evropskog ujedinjavanja, svakako da je bio Prvi svjetskirat. Posljedice koje su njime izazvane uslovile su osnivanjeDruštva naroda, a uloga novoosnovane međunarodne institucijebila je održavanje kolektivne bezbjednosti. Upravo ispred

Evropski identitet

14 Šmale Volfgang, navedeno djelo, str. 102.


Društva naroda predśednik francuske Vlade Aristid Brijan zah-tijevao privredne strukture i zajedničke privredne, političke isocijalne odluke za cijelu Evropu. Njemački ministar inostranihposlova pozivajući se na Evropu kao privredni sistem već tadaje predlagao jedinstvenu monetu.

Aristid Brijan se ponovo oglasio 1930. god. memorandumomkojim proglašava Društvo naroda kao okvir za evropsku sara-dnju kojoj se težilo. Za Brijana politička saradnja imala je pred-nost u odnosu na privrednu i carinsku saradnju. Ovakav modelpokazaće se kao dobar, ali nije bio izvodljiv za integraciju kojaje započela dvadesetak godina kasnije.

Jedinstvena Evropa je morala da sačeka još malo. I bez obzi-ra na činjenicu da je prošla kroz još jedan pakao, s obzirom nadanašnje faktičko stanje, taj pakao je samo osnažio ono pozitiv-no i napredno u njoj.

Tridesete i četrdesete godine XX vijeka karakteristične su ponicanju nacističkih i fašističkih projekata, koji su u svojim osno-vama imali apsolutističke i imperijalističke težnje, a koje su kori-stile Evropu kao paravan za pridobijanje podrške. Zaključak jeda je tradicionalna slika Evrope vodila miru, a nacionalsocijali-stička ratu. Uprkos tome, nacionalsocijalisti su vješto manipuli-sali narodom. Godine 1940. izašli su s projektom novog privred-

nog poretka Evrope. Išli su i korak dalje, koristili su vizuelne ele-mente za svoje propagiranje Evrope. U ovom periodu mit opostanku Evrope doživljava svoju renesansu. Ponovo je iskori-šćen vizuelni efekat Evrope i bika, simbola nečega čemu se teži.Međutim, logiku ujedinjavanja nasilnim putem Evropa nije prih-vatila ni u Drugom svjetskom ratu, a ni kasnije. Prevladala jelogika ujedinjavanja putem ekonomske saradnje.

Na sreću, pred kraja rata ideje o savezu, uniji ili zajednici nateritoriji Evrope su se ponovo množile. Pomenimo Kudenhofa-Kalergija, Pol Anrija Spaka, Denija de Ružmona, Morisa Alea,De Gola, Spinelija i dr. i konkretne korake - carinsku uniju

Jovana Marović


između Belgije, Holandije i Luksemburga septembra 1944. god.Grof Rihard Kudenhof - Kalergi je posebno zanimljiv za ovustoriju jer je, pored toga što je osnivač Panevropske unije, 1923.godine skicirao prvi evropski simbol: crveni krst u zlatnomkrugu na plavoj pozadini. U ovom periodu cvjetaju i evropskipokreti (obnovljena Panevropska unija, Evropska unija federali-sta, Socijalistički pokret za sjedinjene države Evrope...).

Na ovom mjestu značajno je naglasiti mjesto i uloguSjedinjenih Američkih Država u obnovi Evrope. Ako je postoja-la strana kojoj nije bilo u interesu ujedinjenje Evrope, svakakoje to bila američka strana. I to je predśednik Ruzvelt javno i ista-kao. Jedinstvena Evropa značila je takmaca i konkurenta nasvim poljima: ekonomskom, političkom, vojnom, kulturnom.Američka vlada je odbijala sve predloge o Evropi kao jednojdržavi i to je bio jasan znak i nagovještaj kasnije podjele na isto-čnu i zapadnu Evropu. Ipak, upravo su Sjedinjene AmeričkeDržave pružile podršku Evropi i uz pomoć Maršalovog plana(evropski voz) doprinijele privrednoj stabilnosti i otuda okreta-nju prema demokratskim vrijednostima. U američkoj javnostiEvropa je simbolički bila označena kao kuća u izgradnji15.

Istočne zemlje su odbile Maršalovu pomoć i ostavljene soci-jalizmu i svim pratećim elementima. Stoga su zemlje istočneEvrope prešle mnogo duži i trnovitiji put do evropskih integra-cija. „Istočni dio Evrope i sveta zaostajao je za ostatkom Evropepre svega u ekonomskoj sferi, Istok se sve više, i često isključi-vo, poistovećivao sa industrijskom zaostalošću, sa nedovoljnorazvijenim društvom bez institucija tipičnih za razvijeni kapita-listički Zapad, sa iracionalnošću i sujeverjem na koje zapadnoprosvetiteljstvo nije ostavilo nikakvoga traga“.16 I otuda ni ovđene treba tražiti evropske simbole niti pokazatelje jedinstvene

Evropski identitet

15 Šmale Volfgang, navedeno djelo, str. 276.16 Todorova Marija Imaginarni Balkan, XX vek, BIGZ, Beograd, 1999.

god. str. 30.


evropske ideje, jer su simboli u ovom periodu, kao npr. Berlinskizid, označavali podijeljenost. Tek će demokratske promjene uistočnoj Evropi, ujedinjenje Njemačke i dovršavanje nastajanjazajedničkog unutrašnjeg jedinstvenog tržišta označiti kraj podi-jeljenosti i početak stvarnog zajedništva.

Kao što Jirgen Habermas primjećuje geografska arena evrop-skog kontinenta nudi dva istorijska kretanja koja dodiruju odnosizmeđu građanstva i nacionalnog identiteta. Prvi dolazi odraspada Sovjetske unije, propadanja komunizma i državnogsocijalizma u Evropi, unifikacije Njemačke, prelaženja mnogihdržava centralne i istočne Evrope u tržišta liberalne demokrati-je. Drugo istorijsko kretanje je proces ekonomske i političkeintegracije u okviru zemalja Evropske unije koje su pozvale naponovno razmišljanje o demokratskim procesima dosad jakopovezanim s modernom liberalnom nacionalnom državom.17

Na prvi pogled bi se moglo reći da su ova dva istorijska kre-tanja odvojena. Međutim, oni zapravo proizilaze jedan iz drugo-ga. Raspad Sovjetske unije, propadanje jednog dotad domina-ntnog društveno-političkog uređenja, ujedinjenje istočnog izapadnog dijela Njemačke, označilo je konačan kraj ideologijekoja je Evropu držala razjedinjenu pola vijeka. Zemlje centralnei istočne Evrope tada su otpočele razvijanje tržišne ekonomije,liberalne demokratije, višepartijskog sistema. I sve to po uzoruna zemlje zapadne Evrope. Demokratske zemlje u povoju suzapravo počele mukotrpan proces primjenjivanja formule uspje-

šnosti na sopstvenom primjeru. Sa druge strane, ni zemljezapadnog bloka nijesu śeđele skrštenih ruku. Čitavim nizomprojekata, sporazuma i programa pomoći zemlje Evropskihzajednica su nastojale da pruže neophodnu pomoć reformskimprocesima u postsocijalističkim zemljama. I dok je kod jednihprilagođavanje išlo brže (deset zemalja koje su se pridružile

Jovana Marović

17 Upor: Shaw Josephine „Citizenship of the union: towards post-national

membership?“-The Modern Law Review, Vol. 61, No. 3, 1998, p. 14.


Evropskoj uniji 1. maja 2004. godine, kao i Rumunija iBugarska), druge su se i dalje borile s demonima iz prošlosti,jakim nacionalnim identitetima koji su težili konačnom nacio-nalnom pakovanju u okvire nacionalnih država (zemlje bivšeJugoslavije). Grubo povučena linija između ove dvije grupezemalja zapravo samo treba da označi neriješena nacionalnapitanja i probleme kod druge grupe zemalja koji su usporili nji-hovo prilagođavanje i pristupanje Evropskoj uniji, budući da sekonačan datum pristupanja gotovo i ne nazire. Ipak, rukovode-ći se Habermasovim kriterijumom mogli bismo zaključiti da ikod građana ovih zemalja nacionalni identiteti, iako i daljeveoma jaki, gotovo da idu u paru s evropskim identitetom i veli-kom željom da se konačno postane dio Evrope.

Proces integrisanja i evropski identitet

Više puta je naglašeno da je Evropa, zapravo zapadna Evropa,integracije započela 9. maja 1950. god. - Šumanovom deklara-cijom. Tog dana je stvorena Evropa, zato se danas taj dan i slavikao Dan Evrope za zemlje Evropske unije i za sve one koje jojteže. „Od 1950. god, u Deklaraciji Šuman kristališu se brojninapori koji disperzivno teže istom cilju: stvaranju evropskefederacije. Zapravo, nalazeći se na ušću federalističkih i funk-cionalističkih pokreta, kao i velikih političkih tokova, Žan Monei Robert Šuman postavljaju temelje evropske građevine.Postavljene su osnove budućnosti evropske federacije, čvrste,iako nepotpune“.18

U integraciju je krenulo šest država da bi im se 1973. godinepridružile Velika Britanija, Irska i Danska. Te godine evropskizvaničnici ističu da „raznolikost kultura u okviru zajedničkeevropske civilizacije, kao dodatak zajedničkim vrijednostima iprincipima, povećanje konvergencije stanovišta života, ubjeđe-

Evropski identitet

18 Siđanski Dušan, navedeno djelo, str. 61


nje da posjedujemo specifične interese u zajedničkom i odluč-nost da preuzmemo ulogu u stvaranju Ujedinjene Evrope, činievropski identitet, njegovu originalnost i njegov sopstveni dina-mizam“.19

Međutim, tek prvim (i dosad jedinim) pojedinačnim pridruži-vanjem Grčke 1981. god. Evropa je konačno dobila skice budu-će multikulturalne sredine. Zapravo pristupanje jedine (do sada)pravoslavne zemlje označilo je u pravom smislu riječi ono čemuse i teži: sredinu koja se odlikuje poštovanjem kulturoloških (i utom smislu vjerskih, nacionalnih i običajnih) razlika. To se inavodi u članu 151 Ugovora o Evropskoj uniji: „Zajednica ćedoprinositi procvatu kultura zemalja članica, uvažavajući njiho-vu nacionalnu i regionalnu raznolikost uz istovremeno isticanjezajedničkog kulturnog nasleđa“.20

Bez obzira na to što je zapadna Evropa prva otpočela korakeka ujedinjenju zasnovanom na zajedničkoj evropskoj baštini

bilo bi neispravno reći da su se zemlje istočne Evrope distan-cirale od evropske ideje. „Dovoljno je bilo putovati malo Isto -kom, ili naprosto slušati tamošnji jezik, kako bi se shvatilo dasovjetski komunizam sebe nije smatrao ništa manje predsta-vnikom evropske ideje, nosiocem njene baštine i njene buduć-nosti, negoli je to sa svoje strane činio Zapad. U tom potraži-vanju, koje se naslanja na stari ruski san o smenjivanju istorij-skih plima i oseka, sadržana je čak i ideja o revanšu nadZapadom zbog njegove hegemonije i prisvajanja evropskecivilizacije“.21

Jovana Marović

19 Stav 3, I glava, Deklaracije o evropskom identitetu, Kopenhagen, 1973.

god. 20 Lopandić Duško (priređivač) - Osnivački ugovori Evropske unije -

Ugovor o Evropskoj uniji; Ugovor iz Nice sa amandmanima na Ugovor o EU

- Kancelarija za pridruživanje Srbije i Crne Gore Evropskoj uniji’, Beograd,

2003. str. 133.21 Balibar Etjen, navedeno djelo, str. 180.


Mnoge države istočne Evrope (kao npr. Poljska, Čehoslovačkai Istočna Njemačka) razvijale su se u bliskom kulturnom kon-taktu i simbiozi sa zapadnom Evropom.

Evropski identitet i Evropska unija

Česte polemike u pogledu vrijednosti i ideja oko kojih bi se oku-

pljale evropske države i njeni narodi, tj. koje bi trebale biti temeljUnije započele su ponovo u periodu nastanka evropskog ustava.

Ekonomsko povezivanje nije zahtijevalo ovakvu vrstu razmi-šljanja jer je smisao ovog povezivanja bio više nego očigledan -temeljio se na ekonomskom interesu država članica. Nakon uspo-stavljanja evropskog građanstva, a naročito nakon početka prego-vora o novom dokumentu koji bi se bar na papiru zvao ustav, otpo-čela su razmišljanja o tome što je vezivno tkivo ovih procesa.

Više puta je ponovljeno da se Evropska unija zasniva na opredi-jeljenosti njenih država članica da budu „ujedinjene u različitosti“,u tom smislu Evropska unija označava jednu multikulturalnu, mul-tilingvističku, multinacionalnu i multireligijsku organizaciju.Upravo u tome je smisao ove odredbe, svaka nacija i kultura zau-zima posebno mjesto u evropskom sistemu vrijednosti. Međutimta ideja je dovedena u pitanje nakon reagovanja katoličkog pogla-vara pape Jovana Pavla II i njegove inicijative da Evropa počiva nazajedničkim hrišćanskim korijenima, koji su i u prošlosti prožima-li razvoj najstarijeg evropskog kontinenta. Ovakvu inicijativupodržale su i Grčka pravoslavna crkva, kao i lobi grupe i partijedesnog centra u Španiji, Portugaliji, Italiji i Poljskoj.

Ovakvi navodi ključno determinišu Evropu u jednom smjeru iautomatski sužavaju mogućnost konačnog priključenja Turske, iostalih nehrišćanskih evropskih država, koja je sporazum o pridru-živanju s Evropskom unijom zaključila još 1963. godine i otpoče-la pregovore o članstvu 3. oktobra 2005. godine. Upravo i u ovojčinjenici mnogi traže i nalaze smisao vrlo strogih kriterijuma koje

Evropski identitet


je EU nametnula Turskoj da bi se pregovori o članstvu uspješno iokončali. Očigledno da je to i evropskim čelnicima bilo jasno pa jetekst ustava sadržao odredbu po kojoj naglašava „kulturno, religij-sko i humanističko nasleđe Evrope“. Dakle, i u ovom članu seogledala obazrivost država članica u definisanju odredbi koje napresudan način određuju politički karakter Evropske unije.

Odbacivanjem evropskih simbola pokazale su slabost u pogle-du negiranja obilježja s kojima se narod Evrope već identifiko-vao. Narod Evrope možda preambiciozno zvuči, jer „Evropanije demos u organsko-nacionalnom kulturološkom smislu inikad to neće postati.“22

Većina pisaca koja se bavi ovom oblašću smatra da ne postojinešto što bi se zvalo zajednička evropska kultura i istorija štoznači da je nemoguće stvoriti evropski kulturni identitet.23 Istipisci smatraju da je na teritoriji Evrope nemoguće govoriti oevropskom demosu - i u smislu naroda i u smislu nacije.Nemoguće je govoriti i o ośećaju zajedničkog kolektivnog iden-titeta i lojalnosti i o nekoj vrsti homogenosti organsko-naciona-lno-kulturnih uslova u kome narodnost zavisi od zajedničke kul-ture, zajedničke istorije, zajedničkih sredstava komunikacije.Pod ovim okolnostima jedni mogu željeti da se demos ipak raz-vije u budućnosti; za druge je to nepoželjan rezultat.

Iz razloga koji su navedeni stvaranje evropskog identiteta jemoguće na temeljima istorijskih okolnosti koje su doprinijeleformiranju istinskih vrijednosti - onih koje su se razvile u okvi-ru Evropske unije.

22 Weiler J.H.H. and Fries C. Sybilla A Human Rights Policy for the

European Community and Union: The Question of Competences, Harvard

Law School, Cambridge, MA 0213823 Npr. Žozef Vajler.

Documents

EVROPSKI IDENTITETmaticacrnogorska.me/files/03 jovana marovic.pdfIzvor: Robert Grevs Grčki mitovi, Familet, Beograd, 2002. god, str. 158. ˜˜˜. ˇa˚icac˝ˆ˙g˙˝˛ka.ˇe MATICA,