Aygül UÇAR ve Özlem KURTOGLUJkfersin [Iniversitesi

aygulucar@gmail.com, ozlemkurtoglu77@hotmail.com

EYLEMLERDE ÇOKANLAMLlLlK: SÖZLÜK VERİsİNİN DERLEM TEMELLİGÖRÜNÜMLERİ i

1. GİRİşBir sözcüğün farklı ancak birbiriyle bağlantılı birden çok anlamı olması olarak tanımlanançokanlamlılık (Aksan, 1999; 2000; Cruse, 1986; Lyons, 1977; Panman, 1982; Taylor, 1995),dili anlambilim açısından tanımlama ve inceleme sorunlarından biridir. Gülmece ve sözcükoyunları için kaynak oluşturması dışında çokanlamlılık gündelik dil kullanımlarında nadirensorun yaratır. Ancak çokanlamlılık dili anlambilimselolarak, özelikle anlambilim kuramlarıve uygulamaları (örn. çeviri ya da sözlükbilim) açısından, tanımlama ve incelemesorunlarından biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Gündelik dil kullanımlarındaçokanlamlılıkla ilgili sorun yaşamayan anadili konuşucuları, bir sözcüğün birden fazlaanlamının olabileceğini genellikle sözlük kullanımı ile farkındalık düzeyine taşırlar(Fillmore ve Atkins, 2000: 91).

Sözcüklerin farklı anlamlarını ortaya koymayı amaçlayan deneysel çalışmalarda bağlarnıngöz önüne alınması gerekir. Sözcükleri kullanıldığı bağlam içerisinde vermesi nedeniyle, dilderlerni, bir sözcüğün farklı anlamlarının tanımlanması ve gerçek bağlamsal anlamınınbelirlenmesi açısından önemlidir ve gerçekleşmiş dil verisinden oluşması nedeniylearaştırmanın güvenilirliğinin artırılmasına katkıda bulunur. Dil derlemi ayrıca sözcüklerinkullanım sıklığının bilgisini içermesi bakımından da özellikle sözlük yazarları içinönemlidir. Çünkü sözlükte bir sözcüğün hangi anlamının önce verileceği, o sözcüğünderlemdeki farklı anlamlarının sıklığına bakılarak kararlaştırılabilir.Bu çalışmanın amacı, derlem-temelli bir yaklaşımla çokanlamlı al- eyleminin Türkçesözlüklerdeki anlamlarını derI em üzerinden sorgulamak; bu eylemin öntip anlamını, en sıkkullanı lan diğer anlamlarını ve birlikte kullanıldığı sözcüklerle oluşturduğu örüntüleribağımlı dizinler yardımıyla belirlemektir.

398

1.1. Kuramsal ÇerçeveDerlem anlambilimi, çok sayıda metnin bir araya getirilmesiyle oluşturulan gözlenebilirveriyi, sözcüklerin ve sözcük öbeklerinin anlamlarını ve kullanımlarını gösteren temel kanıtolarak kullanarak dili inceleyen bir yaklaşımdır. Stubbs (2005: 20) 'Anlam kullanımdır'sözüyle sözcüklerin ve sözcük öbeklerinin anlamlarının, kullamldıklan farklı dilsel vesosyal bağlarnlara göre değiştiğini anlatır. Bir başka deyişle, sözcükler, anlamlarını sıklıklabirlikte kullanıldıkları sözcüklerden edinirler. Stubbs (2005:29) eşdizimliliği, "sözcüklerinsıklıkla bir arada kullanılması" olarak tanımlar.

Derlem dilbiliminin temel aracı olan bağımlı dizinler yazılımı, seçilen bir sözcugunderlemdeki tüm kullanımlannın örneklerini gösterir ve o sözcüğün kullanıldığı bağlarnısolundaki ve sağındaki sözcükleri de gösterecek biçimde ekrana yansıtır. Böylece,sözcüklerin eşdizimliliklerine bakılarak onların farklı anlamları ve kullanım sıklığı tespitedilebilir. Bağımlı dizinler incelenerek bir sözcüğün ya da öbeğin en sık karşılaşılan anlamıve eşdizimli olarak kullamldığı sözcük ya da öbekler, yani o sözcüğün/öbeğin tipik anlam ve

kullanımları bulunabilir. Eşdizimlilikler bir sözcugun anlam alanını bulmak için dekullanılabilir. Anlam alanı, birbiriyle değişik ilişkiler içerisinde olan sözcük demetlerinianlatmak için kullanılır. Bu ilişkiler aynılık, farklılık, gerektirim gibi mantıksal ilişkilerolabileceği gibi, konu alanına dair ilişkiler (örneğin parayla ilgili sözcükler, sporla ilgilisözcükler vb.) de olabilir (Hunston, 2002: 78). Eşdizimliliklerin incelenmesiyle, birsözcüğün anlam ezgisi de bulunabilir. Anlam ezgisi, tutarlı bir dizi eşdizim öğesininyakınlığı ile oluşturulan anlamdır (Louw, 2000; Partington, 1998, 2004; Stubbs, 2001;Sinclair, 1991). Örneğin Stubbs, (1995; 1996) CAUSE sözcüğünün eşdizim örüntüleriniinceleyerek, bu sözcüğün genellikle 'kötü bir şeyi' gösteren adlarla (AIDS, cancer, problem,illness, disaster vb.) kullandığı sonucuna varınıştır. Anlam ezgisi, tek tek sözcüklerden çoktüm öbeğin anlamını içerir ve ancak bir sözcük ya da öbeğin çok sayıdaki örneklerinebakılarak bulunabilir çünkü anlam ezgisi bir sözcük ya da öbeğin tipik kullanımına bağlıdır(Hunston, 2002: 142).

2. YÖNTEMBu çalışmada, devam eden Türkçe Ulusal Dil Derlemi (TUDD) projesinin alt derlemi olan 1milyon sözcüklük Türkçe Kurgusal Metinler (TKM) Derlemi 'nde en sık kullanılan 50sözcük içerisindeki 19 eylem arasında 13. sırada yer alan çokanlamlı al- eyleminin farklıanlamları ve sıklıkları, derlem dilbilimi yöntemiyle, bağımlı dizinlerin incelenmesiylebelirlenmiştir. Al- eylemi et-, 01- ve yap- katkısız eylemleri (light verbs) çıkarıldıktan sonraiO. sırada yer almaktadır.

Al- eyleminin TKM Derlemi'ndeki bağımlı dizinleri No oJ Programı (Silberztein, 2003)yardımıyla bulunmuştur. Bağımlı dizinler al- eyleminin öncesi ve sonrasında l O'ar sözcükolacak şekilde oluşturulmuştur. İçinde 'al' geçen 'alan (Ad)', 'alman', 'alın (Ad)' 'altı' gibisözcükler çıkarıldıktan sonra toplam 3718 bağımlı dizin elde edilmiştir. NooJ programındanöncelikle 'al-' eylem olarak aranmıştır. Bağımlı dizinler FileMaker Pro 7 ile incelenmiştir.Al- eyleminin anlam ve kullanımları (l)'de örneklendiği gibi sayısal birer değer verilerekkodlanmıştır. Bağımlı dizinlerde atasözü ya da deyim olanlar (örneğin, Al takke ver külah, algülüm ver gülüm, alıp başını gitmek vb.) "Diğer" başlığı altında toplanmıştır.

(1) i ---> bir nesneyi el ile tutmak2 ---> satın almak3 ---> bir şeyi para ödeyerek almak

259 ---> İlham almak260 ---> Yerini almakDiğer ---> Atasözü ve deyimler

Hunston'ın (2002) belirttiği gibi bağımlı dizinler dilin kullanımına ait örnekleri bağlamiçinde sıralar. Onları yorumlamaz. Yorum için araştırmacının sezgi ve bilgisi gereklidir.Yani bağımlı dizinler otomatik bir anlam ayrımına varamaz. Bu, ancak insan yargısı ileyapılabilir. Bu çalışmada, al- eyleminin 3718 bağımlı dizini incelenerek, bu eyleminin 260farklı kullanım bağlamı bulunmuş, bunlar teker teker işaretlenmiş, işaretlenen kullanımbağlamlarının sıklığını bulmak için FileMaker'ın "bul" modu kullanılmıştır. Örneğin"Sehpamn üzerinde duran pirinç çanağın içindeki çikolatalardan birini aldı" bağımlıdiziniyle örneklenebilecek al- eyleminin 1 ile işaretlenen 'bir şeyi elle ya da başka bir şeyletutmak' anlamının sıklığı 396'dır.

399

3. BULGULAR VE YORUMLAR

AI- eyleminin Türkçe sözlüklerdeki anlamları Tablo i 'deki gibidir. Türk Dil Kurumu'nunyayınladığı Türkçe Sözlük'te (2005) ilk sırada yer alan anlam, "bir şeyi elle veya başka biraraçla tutarak bulunduğu yerden ayırmak, kaldırmak"tır. Dil Derneği'nin yayınladığı TürkçeSözlük'te (2005) ise "bir şeyi ya da kimseyi bulunduğu yerden ayırmak" anlamı ilk sıradayer almaktadır.

Tablo 1AI- Eyleminin Sözlüklerdeki Anlamları

TDK Türkçe Sözlük (2005) Dil Derneği Türkçe Sözlük (2005)

ı. Bir şeyi elle veya başka bir araçlatutarak bulunduğu yerden ayırmak,kaldırmak: "Sağ elinin çevik bir hareketiylebaşındaki tülbendi çekip aldı" - N. Cumalı2. Bir şeyi veya kimseyi bulunduğu yerdenayırmak: "çocuğu okuldan aldı"3. Birlikte götürmek.4. Satın almak: "Biz bir ya da iki parti alır,çekiliriz piyasadan." - N. Cumalı5. Ele geçirmek, fethetmek: "Fakat aldıklarıyerlerin ahalisini Türkleşıire-mediklerindenbu büyüklük onların zayıf düşmesine sebepolmuş." - Ö. Seyfettin

1. Bir şeyi ya da kimseyi bulunduğu yerdenayırmak: çocuğu okuldan aldı. "Benimle atıalmaya gelecek misin?" - Y. Kemal2. Bir şeyi, bir nesneyi elle, araçla vb. ile tutarakbulunduğu yerden ayırmak, kaldırmak: Kalemimasadan aldı. Şekeri maşayla aldı.3. Yanında bulundurmak: Sokağa çıkarkenşemsiyemi alacağım.4. Birlikte götürmek: "... sabah; gelip beniotelden aldılar." - A. Nesin5. Satın almak: Evalmak. Kumaş almak

Sözlüklerde bir sözcüğün ilk anlam maddesinde o sözcüğün öntip anlamının sunulmasıbeklenir. Öntip anlam aynı zamanda bir sözcüğün dilde en sık kullanımı olan anlamıdır. AI-eyleminin TKM Derlemi'ndeki anlam ve kullanım sıklıkları Tablo 2'deki gibidir. Buna göreal- eyleminin "bir şeyi para ödeyerek almak" anlamının sıklığı 428, "satın almak"kullanımının sıklığı ise 52'dir. Bu iki anlam toplamda 480 kullanım sıklığı ile TKMDerlemi'ndeki en yüksek sıklığa sahip anlamdır. Türkçe Sözlüklerde 1. ve 2. anlammaddesinde yer alan "Bir şeyi elle ya da başka bir araçla tutmak" anlamının sıklığı ise396'dır. "Birlikte götürmek, gitmek" anlamıyla "yanına almak" kullanımının sıklığıtoplamda 22Tdir.

Tablo 2Al- Eyleminin Anlam ve Kullanım Sıklıkları

Anlam / Kullanım SıklıkBir şeyi para ödeyerek almakSatın almakToplam

42852480

Bir şeyi elle ya da başka bir araçla tutmak 396Birlikte götürmek, gitmekYanına almakToplam

16562227

Bir şeyi / kimseyi bir yerden ayırmak (-DAn almak) 142Nefes almak 107Eline almak 88Soluk almak 84

400

Alan yazınında, anadili konuşucularının ilk akıllarına gelen anlamının, çokanlamlı sözcüğüntemel anlamı olduğu düşünülmektedir (Grober, 1997; Gilhooly ve Logie, 1980; Durkin veManning, ı989). Bu görüşten yola çıkarak, Uçar'da (2009) çokanlamlı eylemler üzerineanadili konuşucularının sezgilerini ölçmeye yönelik olarak uygulanan ankette, anadilikonuşucularının ankete verdiği yanıtlar doğrultusunda, Tablo 3 'te de görüldüğü gibi, al-eyleminin temel anlamı satın almak olarak belirlenmiştir. Bu sonuç TKM Derlemi'ndekianlam ve kullanım sıklıkları ile örtüşmektedir. Satın almak anlamı Tablo 1'de görüldüğügibi, TDK Türkçe Sözlük (200S)'te 4. sırada, Dil Derneği Türkçe Sözlük (200S)'te ise s.sırada yer almaktadır.

Tablo 3Al- Eylemi için deneklerin en sık ürettikleri anlamlar

AI- Sıklık YüzdeBeğendiği arabayı sonunda aldı.Postacıdan mektubu aldı.Masanın üstündeki kalemi aldı.Sokağa çıkarken şemsiyesini de aldı.Milli atlet altın madalyayı aldı.Bu küp 10 kilo balı aldı.Türkler istanbul'u 14S3'te aldı.Diğer

87 % 64,416 % 11,914 % 10,42 % I,S2 % I,S1 % 0,71 % 0,712 % 8,9

(Uçar, 2009)

TKM Derlemi'nde al- eyleminin kullanımlarına bakıldığında, al- eyleminin geçişme yoluylave katkısız eylemler ile oluşturulan karmaşık yüklemlerde yer alma oranının oldukça yüksekolduğu ve çeşitlilik gösterdiği söylenebilir. Tablo 4'te al- eylemi ile kurulan karmaşıkyüklemlerden örnekler verilmiştir.

Karmaşık yüklemler

Tablo 4Al- Eylemi ile Kurulan Karmaşık Yüklemler

Abdest almakCephe almakDestek almakDuş / banyo almakDuyum almakEmir almakEsir almakGörevalmakİbret almakilham almak

intikam / öç almakizin almakKarar almakKoku / tat almakKomutalmakNişan almakNot almakÖğüt almakÖnlem almakÖpücük almak

Rol almakSır almakTaktik almakTavır almakTedbir almakTepki almakTeslim almakYanıt / cevap almakYudum / lokma almakZevk / haz / keyif almak

3.1. Anlam AlanlarıAnlam alanı anlambilimsel yakınlık açısından birbirleriyle doğrudan ya da dolaylı olarakbağlantılı olan anlam demetidir. TKM Derlemi'nde al- eyleminin eşdizimliliklerinebakılarak anlam alanları belirlenmiş ve bu eşdizimlilikler beş farklı anlam alanındaincelenmiştir. Anlam alanlarından ilki Tablo S'te örnekleri ve sıklıkları verilen bedenbölümü anlam alanıdır. Beden bölümü anlam alanında 107 kullanım sıklığıyla nefes almakilk sırada yer almaktadır. Bu kullanımı sırasıyla 88 ve 84 kullanım sıklıklarıyla eline almak

401

Beden Bölümü

ve soluk almak izlemektedir. Eline almak kullanımında "el" beden bölümünün açıkçakullanıldığı, nefes almak ve soluk almak kullanımlarında beden bölümünün açıkçabelirtilmediği görülmektedir. Ancak "nefes" ve "soluk" almak için "burun" bedenbölümünün kullanılması gerekliliğinden yola çıkılarak bu iki kullanım da Beden bölümüanlam alanı içerisinde ele alınmışlardır.

Tablo 5Beden Bölümü Anlam Alanı

Beden Bölümü Sıklık SıklıkNefes almakEline almakSoluk almakGöze almakKucağına almak

10788846036

Elinden almakAğzından laf almakGözünü almak / göz almakGözlerini bir şeyden alamamak

29998

Eşdizimliliklerin incelendiği ikinci anlam alanı Tablo 6'da görülen Yer anlam alanıdır. Yeralam alanı içerisinde birini / bir şeyi bir yere almak anlamı 108 kullanım sıklığıyla ilk sıradayer almaktadır. Bu anlamı sırasıyla 20 kullanım sıkhğıyla arasına / aralarına almak, 14kullanım sıklığıyla birini işe / kadroya / ekibe almak ve iOkullanım sıkhğıyla banda / kaydaalmak izlemektedir.

Tablo 6Yer Anlam Alanı

108 14Yer SıklıkBirini / bir şeyi bir yerealmakArasına / aralarına almak 20

Yer SıklıkBirini işe / kadroya / ekibealmakBanda / kayda almak 10

Üçüncü anlam alanı Tablo 7'de kullanımları ve sıkhkları verilen bilgi / öğrenme anlamalanıdır. Bu anlam alanında en yüksek kullanım sıklığı 49 ile haber almak kullanımına aittir.Bunu 22 kullanım sıklığı ile ders / kurs almak, 16 kullanım sıklığı ile bilgi almak, 15 ve 14kullanım sıklıkları ile yanıt almak ve cevap almak izlemektedir. Bilgi / öğrenme anlamalanındaki diğer kullanımları ile sıklıkları Tablo 7'de verilmektedir.

Tablo 7.Bilgi / Öğrenme Anlam Alanı

Bilgi / öğrenme SıklıkHaber almakDers / kurs almakBilgi almakYanıt almakCevap almak

Sıklık Bilgi / öğrenme4922161514

Emir / direktif almakAğzından laf almakEğitim almakSöz almakSelam almak

99875

Kontrol/güç anlam alanı TKM Derlemi'nde eşdizimliliklerin incelendiği dördüncü anlamalanıdır. Bu anlam alanında en sık görülen kullanım ... altına almak kullanımıdır. Kontrol!güç anlam alanında incelenen diğer kullanımlar ise esir almak, sorumluluk almak, gözaltınaalmak, ablukaya almak gibi kullanımlardır. Tablo 8'de kontrol/güç anlam alanındaki diğerkullanımlar ve sıklıkları verilmektedir.

402

Tablo 8.Kontrol/Güç Anlam Alanı

Kontrol/Güç Sıklık Kontrol/Güç Sıklık. .. altına almak(boyunduruk, koruma,etki, garanti, güven vb.)

Esir almakSorumluluk almakGözaltına almakAblukaya almak

26 Kıskacına almak 2

8532

İdareyi ele almakKontrolü almakYetki almak

211

Beşinci anlam alanı algısal / bilişsel / duygusal durum başlığı altında toplayabileceğimizkullanımları içermektedir. Zevk almak 40 kullanım sıklığı ile bu anlam alanında ilk sıradayer almaktadır. Bu kullanımdan sonra sırasıyla, 28 kullanım sıklığıyla koku / tat almak, 16kullanım sıklığıyla intikam almak, 15 kullanım sıklığıyla keyif almak izlemektedir. Algısal /bilişsel / duygusal durum anlam alanında incelenen diğer kullanımları ve sıklıkları Tablo9' da verilmektedir.

Tablo 9Algısal, Bilişsel, Duygusal Durum Anlam Alanı

Algısal, bilişsel, duygusaldurum

Sıklık Algısal, bilişsel, duygusaldurum

Sıklık

Zevk almakKoku / tat almakİntikam almakÖç almakKeyifalmak

40 Öfkesini / hıncını almak28 Hafife almak16 Haz almak15 Dikkate almak1i

ıo655

3.2. EşdizimliliklerBu bölümde, beden bölümü anlam alanından eline almak / almak, yer anlam alanındankucağına almak, bilgi / öğrenme anlam alanından haber almak, cevap almak ve yanıt almak,kontrol/güç anlam alanından (boyunduruk, koruma, etki vb.) altına almak, algısal / bilişsel/ duygusal durum anlam alanından zevk almak, haz almak ve keyif almak, eşdizimlilikleriaçısından incelenmiştir. Beden bölümü anlam alanındaki "bir şeyi elle tutmak" anlamındakullanılan almak ve eline almak eylemlerinin eşdizimlilikleri Tablo l O'da verilmiştir.

403

Tablo LO ve (2)'de görüldüğü gibi, içerisinde "eline" sözcüğü geçmese bile almak eylemininTablo 10Almak / eline almak

.. .düşündü özözüne. Tası

arkadaşları. Masada duran tabancasını aldı . Penceredeki gazeteyi yırttı. Bulanık

.dibine kadar içti ayranı .aldıdosya gözüme ilişti. Camı açtım,dosyayı

aldım

· Komi dizlerinin üstüne çökmüştü,de kanepenin üstündeki kitap açacağını aldım, kadına, "Ben gidiyorum!" diyeseslenip

Sadece uzanıp porselen bibloyu almış

, içine baktı. Yirmi üç yıllıköğretmenli ...

Ama kime? Kalktı, çantasını aldı

· Sema'ya bakarak "Patlatalım mı?"diye

Kadehleri masaya koydu. Şişeyi eline aldı

... Duygu yüklü konuşmasına başladı;Adam kırılan cam parçalarını eline almıştı

· İçinde evin alımıyla ilgili 1960tarihli ...

· Bir araç daha durdu, sürücüsü başınıardından Cevdet Yoldaş, eline aldı

megafonuseyreden Tina, eline yanık kremini alıp aşağıya indi. Geç vakitte gelen

Mikrofonu zorlukla eline alan Müren, "Güleyim mi ağlayayım mı?"Kahvaltı sofrasındaki zeytini aldı eline. Zeytin titredi kızın avucunda.

"eli ile tutmak" anlamına gelen kullanımları ile "eline almak" örüntüsü karşılaştırıldığında,olumlu tümeelerde herhangi bir anlam ya da kullanım farkına rastlanmamıştır.

(2) Olumlu tümce:Şenol, yere doğru eğilip eline bir avuç toprak aldı.= Şenol, yere doğru eğilip bir avuç toprakaldı.

Tablo II'de ise eline almak yapısının olumsuz kullanımları yer almaktadır. Tablo II'dekiörneklerde "eli ile tutmak" anlamının olumsuzu için yalnızca "eline almamak" eşdizimliliğikullanılmakta, tek başına almamak eylemi bu anlamda kullanılmamaktadır.

Tablo 11eline almamak

Eşdizim örüntüleri Anlam EzgisiEline gazete almaz, başbakan kim diye sor, zorbilir.... zamandan beri eline kalem almamış ...O gün bugün elime kitap almadım.Kitap okumayı çok severim ama inan ki elime kitapalacak vaktim yok. ..

Olumsuz( -ALışKANLıK)

(3) ve (4)'te görüldüğü gibi, eline almamak eşdizimliliği kullanılarak kurulan tümeelerdeeline sözcüğü tümeeden çıkarıldığında tümcenin anlamı değişmekte, satın almamak anlamıortaya çıkmaktadır.(3) Olumsuz tümce:Kitap okumayı çok severim ama inan ki elime kitap alacak vaktim yok ... (okumak)Kitap okumayı çok severim ama inan ki kitap alacak vaktim yok ... (satın almak)

404

(4) Olumsuz tümce:O gün bugün elime kitap almadım. (okumak)O gün bugün kitap almadım.(satın almak)

Yer anlam alanına giren örnekler "birini / bir şeyi (bir yere) almak" yapısı içerisindekullanılmaktadır. Bunlardan odasına / arabasına / kıyıya / gişeye almak gibi örnekler, nötrbir anlam ezgisine sahiptir. Bu yapı içinde kullanılan, aynı zamanda beden bölümü ile ilgilisözcükleri de içeren örnekler birini / bir şeyi kucağına / avucuna / sırtına /omzuna almakşeklinde geçmektedir. Sırtına / omzuna almak nötr bir anlam ezgisine sahipken avucunaalmak bu derlemdeki kullanımlarında olumlu bir anlam ezgisine sahiptir. Kucağına almakise bazı kullanımlarda olumlu, bazılarında ise nötr anlam ezgisi taşımaktadır.Derlemde "birini / bir şeyi bir yere almak" yapısını taşıyan odasına / arabasına / kıyıya /gişeye almak gibi örnekler bulunmasına rağmen, bu yapı ile kullanılan beden bölümleri ileilgili örneklerin sıklığı daha fazla olduğu için 36 kullanım sıklığına sahip olan kucağınaalmak yapısı incelenmiştir ve Tablo 12'de gösterilmiştir.

Tablo 12kucağına almak

Anlam öz. Anlatım Eşdizim örüntüleri Anlam ezg.+ canlı çocuğu kucağın SEVGİ Olumlu+ insan kardeşini a ... aldı kucağına. "Ah benim

kızını almak canım torunum" dedi.·.. kucağına alıp sevmeyebaşladıTESELLİ

bebeği Emin'i kucağına alarakoğlunu "Erkekler ağlamaz" dedi.sevgilisini ·.. kucağına aldı. "Ağlamasıntorunlarını benim cici yavrum"

KORUMA·.. ayağı kayarken kucağımaaldım

+ canlı kedi yi kucağın SEVGİ Olumlu- insan a Kucağına aldı kediyi. Okşadı.

almak Başına bir öpücük kondurdu.telefonrehberini telefon rehberini kucağıma alıpkağıt satır satır hatmederek ... Nötr

- canlı tomarını kağıt tomarını almıştımkucağıma bebekmiş gibi

Kucağına almak, <+insan> anlam özelliğine sahip sözcükler için kullanıldığında, sevgi,teselli, koruma belirten eşdizim örüntüleriyle birlikte yer almaktadır ve olumlu anlamezgisine sahiptir. <-İnsan> anlam özelliğine sahip sözcükler için kullanıldığında yine sevgibelirten eşdizim örüntüleriyle birlikte görülmekte ve olumlu anlam ezgisi taşımaktadır. <-Canlı> anlam özelliğine sahip sözcükler için kullanıldığında ise nötr bir anlam ezgisitaşımaktadır.

405

kimi yöneticiler. ..

Tablo 13' de bilgi / öğrenme anlam alanına giren yapılardan haber almak ve eşdizimlilikleriverilmiştir. Olumlu tümeelerin yer aldığı bu örneklerde alınan haberin içeriği ya daniteliğinin belirtildiği görülmüştür.

Tablo 13haberalmak

Sabah bu haberi aldı ve taktik değiştirdiAz sayıdaki gazetecinin isyan edeceği haberini alan

Anadoludan iyi haberler almıştı.Rektörlükten içimi rahatlatan haberi aldıktan sonra eve döndüm.

Tablo 14'teki olumsuz kullanımlarda ise haberin içeriği ya da niteliği belirtilmemiştir. Butürncelerde alınamayan haber kişinin kendisiyle ilgilidir. Örneğin, "Bir gün ortadan ansızıntoz oldu. İki yıl kadar hiçbir haber alamadık." tümcesinde haberin içeriği, haber alınamayankişiyle ilgilidir.

Tablo 14haber alamamak

ansızın toz oldu. İki yıl kadar hiçbir haber alamadıkondan. Bülent, annesizYurt dışına çıkmış

ne oğlunu aramış, ne kocasını. .. Hiç haber alarnamıştıTony'den bir daha hiç haber alamadım

"Ne herifler vardünyada,

Mary de henüz annesinden bir haber alamadıkardeşlerimi görmeye gidersin. Hiç

haberlerinialamadım

. St. Croix'ya,

. Ama alacak!

... ortaya çıkmaya karar verinceye kadarhaber

alamayacak Adam ondan.Yakınlarımdan haber alamıyorum Koskoca bir kent göçtü,

Tablo 15'te bilgi / öğrenme anlam alanına giren cevap almak ve yanıt almak yapılarınıneşdizimlilikleri yer almaktadır. Hunston (2002:48) yakın anlamlı sözcüklerin aynı örüntüyüpaylaşabileceklerini vurgular. Bu örneklerde de cevap almak ve yanıt almak yapılarınınikisinin de anlam ve yapı bakımından aynı örüntü içerisinde olduğu görülmektedir.

Tablo 15Cevap almak / yanıt almak

... tüm sorularına cevapBu soruya

alırsmalacağı

. Bahçedeki yolculuğumuz ...yanıtm çok önemi yoktu,

Şişmanca adam ise,... bir daha sordu.

aldığıAldığı

cevaptan çok hoşnut kalmış ..yanıt, her şeyi açıklamanın,

.. .yalvardım, ama bir cevap... gelininden hala bir yanıt

alamadımalamamıştı

. Demekki ...

.Yaşlı lider, onun bu tavrı

Aynı örüntüde olan sözcükler benzer anlam görünümlerini taşıma eğilimindedirler. Tablo16'da gösterilen" ... altına almak" yapısının kullanımında statü, ekonomik durum vb.açısından daha güçlü olanların, sözü edilen eylemin kılıcısı durumunda olduğu

406

gözlenmektedir. Bu eşdizimliliklerde yöneten-yönetilen (halk), doktor-hasta, öğretmen-öğrenci vb. arasındaki güç ilişkileri görülmektedir.

Tablo 16... altına almak

bu halkın hepsini biz (yönetenler)GÜÇSÜZ ANLATıM

boyunduruk altınaalmak

GÜÇLÜ

bunları (kuşları)Kendisinden aşağı olan bir

şeyı

koruma altına almak Avrupalılarınsan

olaylarıyolcuların her hareketlerini,

davranışlarını, etrafa bakışşekillerini, fızyonomilerini

kontrol altınaalamamakkontrol altına almak

Belediye Başkanı

ogeleceğinihayatlarını

çocukO

kendisini (bir kişiyi)onu da

etrafındakileri

garanti altına almakteminat altına almaketki altına almaketkisi altına almaktesir altına almak

cinler / bazı gizemli güçleryıllardır bu evde yaşanankorkunç havaheyecan dalgası

ülkenin gerçek siyasalyaşamını

büyük arazi sahipleriegemenlikleri altınaalmak

Karadeniz kıyılarını Donanmaakıl ve ruh hastalarını tedavi altına almak Siz (doktorlar)

doğayı ınsanabluka altına almak

çevredeki bütün sanatçılarıve zanaatkarları

denetim altına almakhüküm altına almak zengin

köylüleri ağabizi (öğrencileri) büyüsü altına almak

kanad(ının) altınaalmak

sert bir öğretmen

Doğu sınırını güven altına almak komutan

Algısal / bilişsel / duygusal durum anlam alanına giren zevk almak, haz almak ve keyifalmak sırasıyla Tablo 17, 18 ve 19'da verilmiştir. Zevk almak, hayat, ilişki, öğrenme,çalışma, sanat, oyun / yarış anlam alanlarına giren sözcüklerle ve kendisine ya da başkasınayönelik acı, zarar, istenmeyen durum belirten sözcüklerle eşdizimli olarak kullanılmıştır.

407

Tablo 17Zevkalmak

ANLAMALANı EŞDİzİM ÖRÜNTÜLERİ ANLATıMHAYAT hayattan/yaşamdan

uyumlu ve iç içe yaşamaktanhayatın her anından

zevkalmakzevkalmamak

iLİşKİ öpüşmek, koklaşmak, sevişmektensevişmekten/cinsel ilişkidenarkadaşlığından

zevkalmakhiç zevkalmamak

ÖGRENME

SANAT

siyasetten konuşmaktan açıkça belli olan biranlatılan konudaneski adet ve gelenekleri öğrenmektenkitap okumanınfilmdeniki sacı birbirine kaynatmaktan

zevkalmak

ÇALIŞMAzevkinialmakzevkalmak

OYUNNARIŞ oyundanaraba yarışından değişik bir zevk

almakKendisine/başkasınayönelikACıZARARİSTENMEYENDURUM

itaat etmektenacılardan garip bircanımı acıtmaktanacısındankavga etmekten

zevkalmak

Haz almak (Tablo 18), edebiyat, hayat ve (kendisine ya da başkasına yönelik) acı, zarar,istenmeyen durum anlam alanlarına giren sözcüklerle eşdizimli olarak kullanılmıştır. Hazalmak ile yakın anlam ve kullanımlara sahip zevk almak ve keyif almak karşılaştırıldığında,garip bir zevk almak ve garip bir keyif almak kullanımlarının bulunmamasına rağmen, garipbir haz almak kullanımının olduğu görülmüştür.

Tablo 18Hazalmak

ANLAMALANı EŞDİzİM ÖRÜNTÜLERİ ANLATıMEDEBİYAT Arif'in şiirlerinden büyük

birhaz almak

HAYAT tekdüze yaşamaktan gizli bir haz almakKendisine/başkasına yönelikACıZARARiSTENMEYEN DURUM

Nazi subayı gibigörünmektenbu durumdanyaralayıcı, küçük düşürücüsözlerinden

haz almakgarip bir haz almakgizli, garip bir hazalmaya başlamak

408

Keyif almak (Tablo 19), sanat, öğrenme, oyun/yarış, boş zaman, (kendisine ya da başkasınayönelik) acı, zarar, istenmeyen durum anlam alanlarına giren sözcüklerle birliktekullanılmıştır.

Tablo 19KeyifalmakANLAMALANı EŞDİzİM ÖRÜNTÜLERİ ANLATıMSANAT müziklerden en keyif aldığım

müziklerden biriÖGRENME hatıraları, sırları, mahremi

keşfetmekten büyük birkeyifalmak

OYUNIYARIŞ tavla oyunundayenilmek/yenmektenzor bulmacalardan

keyif almamakkeyifalmak

BOŞZAMAN Pazar sabahı kahvaltılarınınmayışık_uzunluğundan keyifalmak

Kendisine/başkasınayönelikACıZARARiSTENMEYEN DURUM

yasalara boyun eğmesindençayın burukluğundankirli suları içmektenbatıyor, ama hiç acıtmıyor, aksine

keyifalmak

müthiş keyifalıyorum

Zevk almak, haz almak ve keyif almak yapılarının eşdizimlilikleri, anlam alanlarıbakımından karşılaştırıldıklarında, üçünde de ortak olan kullanırnın (kendisine ya dabaşkasına yönelik) acı, zarar, istenmeyen durum bildiren sözcükler olduğu gözeçarpmaktadır. Hayat anlam alanına giren sözcükler, hem zevk almak hem haz almakyapılarının eşdizimlilikleri arasında yer almaktadır. Öğrenme ve oyun/yarış anlam alanınagiren sözcükler hem zevk almak hem de keyif almak kullanımlarının eşdizimlilikleri arasındabulunmaktadır.

4. SONUÇ VE ÖNERİLERBu çalışmada, gerçekleşmiş dil verisini içeren derlemlerin, al- eylemi örneğiyle, çokanlamlıeylemlerin eşdizim örüntüleri, kullanım bağlamları, anlam alanları ve anlam ezgilerininbetimlenmesinde sağladıkları niceliksel ve niteliksel görünümleri incelenmiştir. Çokanlamlıeylemlerin anlam özelliklerini tanımlamada derlem temelli bir incelemenin büyük katkısağladığı gözlemlenmiştir. Çokanlamlı eylemler aynı zamanda derlemde yüksek sıklıkgösteren eylemlerdir. Eylemin kullanım sıklığı ne kadar yüksekse çokanlamlılık derecesi deo kadar yüksektir. Eylemin sık kullanılan anlamı temel anlamıdır ve sözlükte ilk anlammaddesi olarak sunulmalıdır.

Al- çokanlamlı eyleminin gerçekleşmiş dil verisine dayalı kullanımlarının incelendiği buçalışmada al- eyleminin farklı anlamlarının yanı sıra katkısız eylem olarak da kullanımlarıolduğu görülmüştür. Geleneksel dilbilgisi kitaplarında ve Türkçe sözlüklerde et-, 0/- ve yap-eylemleri dışında kalan katkısız eylemler için tatmin edici açıklamalar bulunamamaktadır.Al- gibi katkısız eylem olarak da kullanılan eylemler, Türkçede çokanlamlılık gösterensözlüksel eylem eşlerinin alt anlam maddesi olarak konumlandırılmamalı, katkısız eylemolduğu belirtilerek sunulmalıdır. Gerek sözlüksel eylem gerekse katkısız eylem olarak al-gibi bir çokanlamlı eylem, derlem örnekleri kullanılarak ve anlam alanları ve anlam ezgilerigöz önünde bulundurularak tanımlanmalıdır.

409

Derlem dilbilimi, anlambilim çalışmalarında, çokanlamlılığın incelenmesindekullanılabilecek ve sözlük yazımında yararlanılabilecek etkili bir yöntemdir. Daha büyükderlemler üzerinde yapılacak çalışmalar alana büyük katkılar sağlayabilir.

Notlar:1. Bu çalışma Mersin Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Fonu tarafındandesteklenmiştir. (Proje no: BAP-FEF-İDEB (SYA) 2009-3).

410

KaynakçaAksan, D. (1999). Anlambilim: Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. Ankara: Engin

Yayınevi.Aksan, D. (2000). Her Yönüyle Dil: Anaçizgileriyle Dilbilim m. Ankara. TDK.Cruse, D. A. (1986). Lexical Semantics. Cambridge: Cambridge University Press.Durkin, K. & Manning, 1. (1989). Polysemy and the subjective lexicon: Semantic relatedness and the

salience ofintraword senses. Journal ofPsycho/inguistic Research, 18 (6), 577-612.Fillmore, C. J. & Atkins, B. T. (2000). Deseribing polysemy: The cas e of craw!. Y. Ravin ve C.

Leacock (Haz.), Polysemy: Theoretical and Computational Approaches (pp. 91-110). Oxford:Oxford University Press.

Gilhooly, K. 1. & Logie, R. H. (1980). Age-of-acquisition, imagery, concreteness, familiarity, andambiguity measures for 1,944 words. Behavior Research Methods & Instrumentaıion, 12 (4),395-427.

Grober, E. (1976). Polysemy: Its imp/ications for a psychological model of meaning. Yayımlanınamışdoktpra tezi. John Hopkins University.

Hunston, S. (2002). Corpora in App/ied Linguisıics: Cambridge: Cambridge University Press.Louw, B. (2000). Contextual prosodic theory: Bringing semantic prosodies to life. C. Heffer vd. (Haz.)

Words in Context . Birgmingham: University of Birmingham.Lyons. J. (1977). Semantics. London: Cambridge University Press.Panman, O. (1982). Homonymy and polysemy. Lingua 58,105-136.Partington, A. (1998). Patterns and Meanings. Amsterdam: John Benjamins.Partington, A. (2004). Utterly content in each other's company: Semantic prosody and semantic

preference. International Journal of Corpus Linguisıics, 9 (1), 13i-156.Silberztein, M. (2003). NooJ manua!. http://www.nooj4nlp.netSinclair, J. (1991). Corpus, Concordance, Collocation. Oxford: Oxfrod University Press.Stubbs, M. (1995). Collocations and semantic profiles: On the cause of the trouble with quantitative

studies. Functions of Language 2, 1-33.Stubbs, M. (1996). Text and Corpus Analysis. Oxford: Blackwell.Stubbs, M. (2002). Words and Phrases. Oxford: Blackwel!.Taylor, J. R. (1995). Linguistic Categorization: Prototypes in Linguistic Theory. Oxford: Oxford

University Press.Türkçe Sözlük. (2005). 10. Baskı. Ankara: TDK.Türkçe Sözlük. (2005). 2. Baskı. Ankara: Dil Derneği.Türkçe Ulusal Dil Derlemi Projesi. http://www.tnc.org.tr / http://www.tudd.org.trUçar, (2009). Türkçe eylemlerde çokanlamlılık: Uygunluk kuramı çerçevesinde bir çözümleme.

Yayımlanmamış doktora tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara.