Η ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΘΩΜΑ-ΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

Τα microεγάλα πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα ακόmicroα και αν πρόκειται για την κατά-κτηση microιας κοινωνίας από microιαν άλλη δεν είναι απαραίτητο να επιφέρουν ταυτόχρονα τοmicroές στον χώρο της οικονοmicroίας Γιατί η οικονοmicroία ή microάλλον οι οικονοmicroίες των περι-οχών για τις οποίες θα microιλήσουmicroε εδώ είναι κατεξοχήν αγροτικές Τα εργαλεία και οι τεχνικές που εφαρmicroόζονται τα ίδια τα προϊόντα στα οποία οι άνθρωποι επιλέγουν να αφιερώσουν τον microόχθο τους πολύ λίγο επηρεάζονται από τις πολιτικές αλλαγές ελάχιστα microεταβάλλονται κατά τη βραχύχρονη διάρκεια των πολιτικών γεγονότωνΑυτό που κάποτε αλλάζει είναι το θεσmicroικό πλαίσιο στο οποίο συντελείται η παρα-γωγική διαδικασία είναι οι νόmicroοι που ορίζουν τον τρόπο διανοmicroής των προϊόντων ανάmicroεσα στον καλλιεργητή και σε όσους ndashστην περίπτωσή microας κράτος γαιοκτήmicroονες ή έmicroποροιndash διεκδικούν microερίδιο από την παραγωγή Ακόmicroα περισσότερο οι ίδιοι οι νοmicroικοί κανόνες ndashή ο τρόπος που αυτοί εφαρmicroόζονταιndash microπορεί να δηmicroιουργούν στον αγρότη κίνητρα για την αύξηση της προσπάθειάς του ή να δρουν αποτρεπτικά Γιατί κανείς βέβαια δεν θα εργαστεί περισσότερο όταν γνωρίζει ότι το επιπλέον προϊόν που θα παραχθεί θα καταλήξει σε τρίτους (στο κράτος microέσω της φορολογίας ή στον γαιοκτήmicroονα) χωρίς να αποφέρει στον ίδιο καmicroία ωφέλεια Ούτε φυσικά θα επεν-δύσει κάποιος στη γη χωρίς να έχει εξασφαλίσει την τήρηση των ιδιοκτησιακών του δικαιωmicroάτωνΤα παραπάνω είναι βέβαια αυτονόητα καλό ωστόσο είναι να τα θυmicroόmicroαστε κάθε φορά που οι πηγές microας ndashσυνήθως κάποια φορολογικά κατάστιχα περιγραφές Ευρωπαίων ταξιδιωτών ή πολύ σπάνια σηmicroειώσεις άτακτα ριγmicroένες σε κάποιο βιβλίο λογαρια-σmicroώνndash microας επισηmicroαίνουν microονότονα τη στασιmicroότητα των τεχνικών την αδυναmicroία ή την αδιαφορία των χωρικών στην πραγmicroατοποίηση κάποιων έγγειων βελτιώσεων και τις σχεδόν έρηmicroες εκτάσεις που microένουν ακαλλιέργητες Από την άλλη ας microην ξεχνάmicroε

Δείγmicroα βιβλίου λογαριασmicroών παραγγελίας εmicroπόρου από τον

Πίνακας 1 Στοιχεία για τον πληθυσmicroό των Βαλκανίων και του ελληνικού χώρου 15ος - 19ος αιώνας (σε χιλιάδες)

ΒΑΛΚΑ-ΝΙΑ

ΠΕΛΟΠΟΝ-ΝΗΣΟΣ

ΚΡΗΤΗΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΚΑΒΑΛΑΣ

149091 2435

16ος αιώνας 210 102

Χριστιανοί 160 80Μουσουλ-microάνοι 40 20

Εβραίοι 10 2

152030 3428 229

1577 194

1583 194

18ος αιώνας 395 205

Χριστιανοί 240 120Μουσουλ-microάνοι 120 80

Εβραίοι 35 5

1700 2861 177

1715 210

1770 300

1780 270

να κάνουmicroε συγκρίσεις οι microεγάλες αλλαγές στο microεσογειακό αγροτικό τοπίο δεν θα πραγmicroατοποιηθούν πριν από τη δεκαετία του 1850 και microέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον θα πρέπει να εντάξουmicroε και τη γεωργία των ελληνικών περιοχών

Το πλήθος των ανθρώπωνΜια microελέτη για τη σύγχρονη αγροτική οικονοmicroία της χώρας θα ξεκινούσε ασφαλώς microε τον αριθmicroό των απασχολουmicroένων στον πρωτογενή τοmicroέα Για την περίοδο όmicroως που εξετάζουmicroε τα παραπάνω στοιχεία λείπουν και το microόνο που διαθέτουmicroε είναι κάποιες ενδείξεις Γιατί microέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα δεν είχε πραγmicroατοποιηθεί καmicroία γενική απογραφή του πληθυσmicroού στην Οθωmicroανική αυτοκρατορία microιας και η διοίκηση ουσιαστικά αδιαφορούσε για το microέγεθος του πληθυσmicroού την ενδιέφερε η καταγραφή σε αραιά διαστήmicroατα των microη microουσουλmicroανικών νοικοκυριών γιατί αυτά έπρεπε να καταβάλλουν τον φόρο υποτέλειας τον κεφαλικό φόρο Για τα Βαλκάνια τα στοιχεία του Ouml L Barkan τα οποία παραθέτει ο Σπ Ασδραχάς

1787 3576

1800 308

1810 348

1815 3839

1821 266

1829 336

1832 140

1834 129

1858 279

Με πλάγια στοιχεία όταν αναφέρεται microόνο ο χριστιανικός πληθυσmicroός της περιοχής

Ανασταλτικό παράγοντα στη στασιmicroότητα του πληθυσmicroού

να κάνουmicroε συγκρίσεις οι microεγάλες αλλαγές στο microεσογειακό αγροτικό τοπίο δεν θα πραγmicroατοποιηθούν πριν από τη δεκαετία του 1850 και microέσα σrsquo αυτό το περιβάλλον θα πρέπει να εντάξουmicroε και τη γεωργία των ελληνικών περιοχών

Το πλήθος των ανθρώπωνΜια microελέτη για τη σύγχρονη αγροτική οικονοmicroία της χώρας θα ξεκινούσε ασφαλώς microε τον αριθmicroό των απασχολουmicroένων στον πρωτογενή τοmicroέα Για την περίοδο όmicroως που εξετάζουmicroε τα παραπάνω στοιχεία λείπουν και το microόνο που διαθέτουmicroε είναι κάποιες ενδείξεις Γιατί microέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα δεν είχε πραγmicroατοποιηθεί καmicroία γενική απογραφή του πληθυσmicroού στην Οθωmicroανική αυτοκρατορία microιας και η διοίκηση ουσιαστικά αδιαφορούσε για το microέγεθος του πληθυσmicroού την ενδιέφερε η καταγραφή σε αραιά διαστήmicroατα των microη microουσουλmicroανικών νοικοκυριών γιατί αυτά έπρεπε να καταβάλλουν τον φόρο υποτέλειας τον κεφαλικό φόρο Για τα Βαλκάνια τα στοιχεία του Ouml L Barkan τα οποία παραθέτει ο Σπ Ασδραχάς

1787 3576

1800 308

1810 348

1815 3839

1821 266

1829 336

1832 140

1834 129

1858 279

Με πλάγια στοιχεία όταν αναφέρεται microόνο ο χριστιανικός πληθυσmicroός της περιοχής

Ανασταλτικό παράγοντα στη στασιmicroότητα του πληθυσmicroού

Ελληνική Οικονοmicroική Ιστορία ιεrsquo-ιθ΄ αιώνας Αθήνα 2003 B McGowan Economic Life in Ottoman Europe ΗΠΑ 1981Για την Πελοπόννησο Β Παναγιωτόπουλος Πληθυσmicroός και οικισmicroοί της Πελοπον-νήσου 13ος-18ος αιώνας Αθήνα 1985 Μ Σακελλαρίου Η Πελοπόννησος κατά την δευτέραν τουρκοκρατίαν Αθήνα 1978 Α Μανσόλας Πολιτειογραφικαί πληροφορίαι περί Ελλάδος Αθήνα 1876Για την Κρήτη Στ Σπανάκης Πόλεις και χωριά της Κρήτης Ηράκλειο 1991Για τη Θεσσαλονίκη και την Καβάλα Ν Σβορώνος Διοικητικές κοινωνικές και οικονο-microικές εξελίξεις στο Μ Σακελλαρίου (επιmicro) Μακεδονία Αθήνα 1990Σύmicroφωνα microε τα στοιχεία που δηmicroοσίευσε ο Tούρκος ιστορικός Ouml L Barkan τα microη microου-σουλmicroανικά νοικοκυριά στα βαλκανικά εδάφη της αυτοκρατορίας στα τέλη του 15ου αιώνα ανέρχονταν σε 541000 για να αυξηθούν 30 χρόνια αργότερα σε 762000 Αν δεχθούmicroε ότι κάθε νοικοκυριό είχε κατά microέσο όρο τέσσερα έως πέντε microέλη τότε ο συνολικός microη microουσουλmicroανικός πληθυσmicroός της αυτοκρατορίας θα ήταν 25 ή 35 εκατοmicromicroύρια αντίστοιχα Πόσοι όmicroως ήταν οι microουσουλmicroάνοι Τα παλαιότερα στοιχεία που διαθέτουmicroε αναφέ-ρονται στην Πελοπόννησο το 1520 αποτελούσαν το 3 του πληθυσmicroού Αντίθετα στις περιοχές της Θεσσαλονίκης και της Καβάλας ήταν τον 16ο αιώνα το 20 για να αυξηθούν τον 18ο αιώνα στο 33 του συνολικού πληθυσmicroού Λαmicroβάνοντας υπόψη ότι τα στοιχεία του Πίνακα υπερεκτιmicroούν την παρουσία των Εβραίων στο σύνολο του ελληνικού χώρου microιας και οι ισχυρότερες κοινότητές τους βρίσκονταν ακριβώς στη Θεσσαλονίκη και στην Καβάλα ο συνολικός πληθυσmicroός των Βαλκανίων στα τέλη του 15ου έως τις αρχές του 16ου αιώνα θα πρέπει να ήταν κάπου ανάmicroεσα στα 4 και στα 5 εκατοmicromicroύρια Την ίδια περίοδο σύmicroφωνα microε τον Nikolaj Todorov microόνο 200000 από αυτούς έmicroεναν σε πόλεις σε οικισmicroούς δηλαδή που είχαν τουλάχιστον 400 σπίτια Αλλαγές στο δηmicroογραφικό επίπεδο θα συmicroβούν ανάλογα microε την περιοχή γύρω στα microέσα του 18ου αιώνα αν ο πληθυσmicroός της Κρήτης χρειάστηκε σχεδόν δυόmicroισι αιώνες για να αυξηθεί κατά 35 της Πελοποννήσου αυξήθηκε πάνω από το microισό microεταξύ 1715 και 1810 ενώ στις περιφέρειες της Θεσσαλονίκης και της Καβάλας διπλασιά-στηκε (ο microουσουλmicroανικός ιδιαίτερα τριπλασιάστηκε) microεταξύ 16ου και 18ου αιώνα Όσο και αν οι αριθmicroοί αυτοί δεν microπορούν να εκληφθούν παρά ως τάξεις microεγέθους

Οι εκτάσεις που χρησιmicroοποι-ούνταν για βοσκή καθώς και οι

microας οδηγούν αναmicroφίβολα σε δύο διαπιστώσεις πρώτον ότι βρισκόmicroαστε microπροστά σε έναν στη microεγάλη του πλειονότητα αγροτικό πληθυσmicroό δεύτερον ότι οι άνθρωποι είναι σε σχέση microε τη γη λίγοι Όταν όmicroως υπάρχει καλλιεργήσιmicroη γη σε αφθονία microόνο νοmicroικοί περιορισmicroοί ή άλλες αυθαιρεσίες microπορούν να εξαναγκάσουν τον αγρότη να εργάζεται σε γη που δεν του ανήκει Αυτή η στασιmicroότητα του πληθυσmicroού ndashπου παρατηρείται microέχρι τον 18ο αιώνα σε γενικές γραmicromicroές σε ολόκληρη την Ευρώπηndash οφείλεται σε τρεις κυρίως παράγοντες στην αυξηmicroένη βρεφική θνησιmicroότητα αποτέλεσmicroα της έλλειψης στοιχειωδών προφυ-λάξεων υγιεινής στις επιδηmicroίες και τους πολέmicroους Επακόλουθο ήταν να δηmicroιουρ-γούνται συνθήκες ανασφάλειας στους πληθυσmicroούς το προσδόκιmicroο ζωής δεν ξεπερ-νούσε τα 30-35 χρόνια και οι άνθρωποι αυτόν τον χρονικό ορίζοντα είχαν όταν προσπαθούσαν να σκεφτούν το microέλλον τους και να πάρουν αποφάσεις προφανώς και οικονοmicroικές Αν ένας εικοσάρης αποφάσιζε να φυτέψει ελιές για παράδειγmicroα ήταν αmicroφίβολο αν ο ίδιος θα βρισκόταν στη ζωή όταν έπειτα από 10-12 χρόνια τα δέντρα θα άρχιζαν να δίνουν καρπό

Το πολιτικό πλαίσιο Συνέχειες και τοmicroές Η αναφορά στο θεσmicroικό πλαίσιο έχει στόχο να εmicroφανίσει τους πολιτικούς καταναγκα-σmicroούς microέσα στους οποίους έπρεπε να λειτουργήσει η αγροτική καλλιεργητική microονάδα το ζευγάρι (ccedilift) στους άλλους τους διαιώνιους περιορισmicroούς που επέβαλλαν το κλίmicroα και η γεωγραφία θα αναφερθούmicroε αργότεραΣτην Οθωmicroανική αυτοκρατορία η ψιλή κυριότητα όλης της αρόσιmicroης γης ndashτης γης δηλαδή που είτε ήταν δυνατόν να οργωθεί και να microπει στην παραγωγική διαδικασία είτε καλλιεργούνταν ήδηndash ανήκε στο δηmicroόσιο ήταν γη miri Δηmicroόσιες επίσης ήταν και οι εκτάσεις που χρησιmicroοποιούνταν για βοσκή όπως και οι δασικές εκτάσεις Αντί-θετα τα σπίτια τα δέντρα και τα αmicroπέλια (αλλά όχι και το έδαφος πάνω στο οποίο βρίσκονταν) οι κήποι και τα κοινοτικά χωράφια τελούσαν υπό καθεστώς ατοmicroικής ιδιοκτησίας (ήταν muumllk) ή στην περίπτωση των κοινοτικών χωραφιών ανήκαν συλλο-γικά στους ανθρώπους του χωριού Όπως είναι επόmicroενο microόνο γιrsquo αυτές τις τελευταίες γαίες τα microούλκια microπορούσαν να διενεργηθούν αγοραπωλησίεςΜια τρίτη microεγάλη κατηγορία αποτελούσαν οι βακουφικές (vakuf) γαίες τα εισοδήmicroατα

των οποίων είχαν προσφερθεί από τους ιδιοκτήτες τους σε διάφορα αγαθοεργά microου-σουλmicroανικά ιδρύmicroαταΝοmicroότυπα δηmicroόσια γη δεν microπορούσε να microετατραπεί σε ιδιωτική παρά microόνο αν είχε δωρηθεί από τον ίδιο τον σουλτάνο τέτοιες δωρεές λάmicroβαναν διακεκριmicroένοι συνή-θως στρατιωτικοί αξιωmicroατούχοι της αυτοκρατορίας Στην πράξη βέβαια η δηmicroόσια γη ndashπου το 1528 αποτελούσε το 87 του οθωmicroανικού εδάφουςndash αποτελούσε αντι-κείmicroενο διεκδικήσεων οι οποίες από το 1600 και microετά κατέληγαν προς όφελος των εκάστοτε τοπικά ισχυρών Όmicroως ποτέ η κεντρική οθωmicroανική διοίκηση δεν αναγνώ-ρισε επίσηmicroα τις νέες παράνοmicroα αποκτηθείσες ιδιοκτησίεςΟτιδήποτε παραγόταν φορολογείτο άσχετα microε το νοmicroικό καθεστώς της γης στην οποία είχε συντελεστεί η παραγωγή όπως βεβαίως φορολογούνταν και η κτηνοτρο-φία το προϊόν των microελισσιών ή ακόmicroα και το χώmicroα microε το οποίο σε κάποιο χωριό κατασκεύαζαν είδη αγγειοπλαστικής Οι φόροι τους οποίους microε ποικίλους τρόπους συνέλεγε το κράτος ήταν σε είδος ή σε χρήmicroα Οι περισσότεροι χρηmicroατικοί φόροι αποστέλλονταν στην πρωτεύουσα για την κάλυψη των αναγκών των κεντρικών υπηρε-σιών της γραφειοκρατίας και την πληρωmicroή ενός τmicroήmicroατος του στρατού κυρίως των γενίτσαρων που έδρευαν microόνιmicroα σε ορισmicroένα στρατηγικά σηmicroεία Κατά την κλασική εποχή της αυτοκρατορίας όmicroως microέχρι το 1600 το microεγαλύτερο microέρος του στρατού αποτελούσαν οι σπαχήδες ο έφιππος στρατός δεν ήταν microόνιmicroα στρατοπεδευmicroένοι διαβιούσαν στις επαρχιακές πόλεις και τα χωριά και είχαν την υποχρέωση να παρουσιάζονται σε περιόδους πολεmicroικών συγκρούσεων Από την άποψη που microας ενδιαφέρει εδώ το ουσιώδες είναι ότι δεν είχαν σταθερό microισθό οι πόροι για τη διαβίωσή τους προέρχονταν από διάφορα φορολογικά έσοδα τιmicroάρια τα οποία τους παραχωρούσε το κράτος τα έσοδα ενός τελωνείου ή ενός microονοπωλιακά παραγόmicroενου προϊόντος όπως το αλάτι microπορούσαν να δοθούν ως τιmicroάριο κυρίως όmicroως τα τιmicroάρια αποτελούσαν οι φόροι επί της αγροτικής παραγωγής Σrsquo αυτή την τελευταία περίπτωση το κράτος παραχωρούσε για κάποιο χρονικό διάστηmicroα ndashσυνή-θως για έναν χρόνοndash στον τιmicroαριώτη το δικαίωmicroα είσπραξης των φόρων ενός ή περισ-σότερων χωριών (ή ακόmicroα και ενός τmicroήmicroατος κάποιου χωριού) εφόσον ο τιmicroαριώτης ήταν συνεπής microε τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις Τα τιmicroάρια τουλάχιστον στην αρχή δεν ήταν ούτε ισόβια ούτε κληρονοmicroικά και η οmicroοιότητά τους microε τη βυζαντινή

Ο Αλή πασάς των Ιωαννίνων συνδυάζοντας την πολιτική

των οποίων είχαν προσφερθεί από τους ιδιοκτήτες τους σε διάφορα αγαθοεργά microου-σουλmicroανικά ιδρύmicroαταΝοmicroότυπα δηmicroόσια γη δεν microπορούσε να microετατραπεί σε ιδιωτική παρά microόνο αν είχε δωρηθεί από τον ίδιο τον σουλτάνο τέτοιες δωρεές λάmicroβαναν διακεκριmicroένοι συνή-θως στρατιωτικοί αξιωmicroατούχοι της αυτοκρατορίας Στην πράξη βέβαια η δηmicroόσια γη ndashπου το 1528 αποτελούσε το 87 του οθωmicroανικού εδάφουςndash αποτελούσε αντι-κείmicroενο διεκδικήσεων οι οποίες από το 1600 και microετά κατέληγαν προς όφελος των εκάστοτε τοπικά ισχυρών Όmicroως ποτέ η κεντρική οθωmicroανική διοίκηση δεν αναγνώ-ρισε επίσηmicroα τις νέες παράνοmicroα αποκτηθείσες ιδιοκτησίεςΟτιδήποτε παραγόταν φορολογείτο άσχετα microε το νοmicroικό καθεστώς της γης στην οποία είχε συντελεστεί η παραγωγή όπως βεβαίως φορολογούνταν και η κτηνοτρο-φία το προϊόν των microελισσιών ή ακόmicroα και το χώmicroα microε το οποίο σε κάποιο χωριό κατασκεύαζαν είδη αγγειοπλαστικής Οι φόροι τους οποίους microε ποικίλους τρόπους συνέλεγε το κράτος ήταν σε είδος ή σε χρήmicroα Οι περισσότεροι χρηmicroατικοί φόροι αποστέλλονταν στην πρωτεύουσα για την κάλυψη των αναγκών των κεντρικών υπηρε-σιών της γραφειοκρατίας και την πληρωmicroή ενός τmicroήmicroατος του στρατού κυρίως των γενίτσαρων που έδρευαν microόνιmicroα σε ορισmicroένα στρατηγικά σηmicroεία Κατά την κλασική εποχή της αυτοκρατορίας όmicroως microέχρι το 1600 το microεγαλύτερο microέρος του στρατού αποτελούσαν οι σπαχήδες ο έφιππος στρατός δεν ήταν microόνιmicroα στρατοπεδευmicroένοι διαβιούσαν στις επαρχιακές πόλεις και τα χωριά και είχαν την υποχρέωση να παρουσιάζονται σε περιόδους πολεmicroικών συγκρούσεων Από την άποψη που microας ενδιαφέρει εδώ το ουσιώδες είναι ότι δεν είχαν σταθερό microισθό οι πόροι για τη διαβίωσή τους προέρχονταν από διάφορα φορολογικά έσοδα τιmicroάρια τα οποία τους παραχωρούσε το κράτος τα έσοδα ενός τελωνείου ή ενός microονοπωλιακά παραγόmicroενου προϊόντος όπως το αλάτι microπορούσαν να δοθούν ως τιmicroάριο κυρίως όmicroως τα τιmicroάρια αποτελούσαν οι φόροι επί της αγροτικής παραγωγής Σrsquo αυτή την τελευταία περίπτωση το κράτος παραχωρούσε για κάποιο χρονικό διάστηmicroα ndashσυνή-θως για έναν χρόνοndash στον τιmicroαριώτη το δικαίωmicroα είσπραξης των φόρων ενός ή περισ-σότερων χωριών (ή ακόmicroα και ενός τmicroήmicroατος κάποιου χωριού) εφόσον ο τιmicroαριώτης ήταν συνεπής microε τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις Τα τιmicroάρια τουλάχιστον στην αρχή δεν ήταν ούτε ισόβια ούτε κληρονοmicroικά και η οmicroοιότητά τους microε τη βυζαντινή

Ο Αλή πασάς των Ιωαννίνων συνδυάζοντας την πολιτική

πρόνοια για την οποία έχει ήδη γίνει λόγος σε προηγούmicroενο τόmicroο αυτού του έργου είναι προφανής χωρίς αυτό να σηmicroαίνει ότι τα πρώτα είναι η εξέλιξη της δεύτερηςΜένει να δούmicroε την άλλη πλευρά τον αγρότη (reaya) αυτός είχε στην κατοχή του αλλά όχι στην ιδιοκτησία του ένα κοmicromicroάτι γης το οποίο καλλιεργούσε και απέδιδε τους φόρους που όφειλε Όσο ο αγρότης ήταν συνεπής στις φορολογικές του υποχρε-ώσεις κανείς δεν microπορούσε να του πάρει τη γη εκτός αν την άφηνε ακαλλιέργητη τουλάχιστον για τρία χρόνια Εξάλλου microπορούσε να τη microεταβιβάσει στους κληρονό-microους του ακόmicroα και να πουλήσει το δικαίωmicroα κατοχής (tapu) που είχε αλλά microε τη σύmicroφωνη γνώmicroη του τιmicroαριώτη και καταβάλλοντάς του το οφειλόmicroενο ποσό Από την άλλη δεν microπορούσε να εγκαταλείψει το χωριό αλλά αυτό σε καmicroία περίπτωση δεν τον εξοmicroοίωνε microε τον δυτικό δουλοπάροικο αφού τον Οθωmicroανό καλλιεργητή δεν

συνέδεαν προσωπικές σχέσεις εξάρ-τησης microε τον τιmicroαριούχοΤο σύστηmicroα που microόλις πριν περι-γράψαmicroε αρχίζει να αποσυντίθεται microετά το 1600 υπό την επίδραση δύο παραγόντωνα) της κρίσης των δηmicroόσιων οικονο-microικών και της ταυτόχρονης παρακmicroής του τιmicroαριωτικού συστήmicroατος απο-τέλεσmicroα των αλλαγών στις συνθήκες διεξαγωγής του πολέmicroου που απα-ξίωσε τους εποχιακά στρατευόmicroε-νους ιππείς ndashτους σπαχήδεςndash ενώ ταυτόχρονα επέβαλε την αύξηση των στρατιωτικών δαπανών Έτσι σταδι-ακά microετά τον θάνατο κάποιων σπα-χήδων τα τιmicroάριά τους δεν δίνονταν σε άλλους αλλά τα εισοδήmicroατα που αυτά απέφεραν άρχισαν να εισρέουν στο δηmicroόσιο ταmicroείο και να προσφέ-

ΠΕΡΙΟΧΗ

Αριθmicroός χωριών που είχαν microετατραπεί σε τσιφλίκια του Αλή πασά και των γιων του

Ήπειρος 410

Θεσσαλία 253

Μακεδονία 100

Ναύπακτος 31

Εύριπος 39

Αιτωλία και Ακαρνανία 102

Σύνολο 935

Σπ Αραβαντινός Ιστορία Αλή πασά του Τεπελενλή Δωδώνη 1979

ρονται για εξαγορά Αυτή η εκmicroίσθωση των φόρων κάποιων χωριών ή microιας ολόκληρης περιοχής (iltizam) ήταν στην αρχή πρόσκαιρη για ένα δύο ή τρία το πολύ χρόνια καθώς όmicroως ο ενοικιαστής δεν είχε microόνιmicroα συmicroφέροντα το microόνο που προσπαθούσε να κάνει ήταν να microεγιστοποιήσει τα κέρδη του αδιαφορώντας αν microε την υπέρmicroετρη φορολόγηση κατέστρεφε ουσιαστικά την περιοχή που τα εισοδήmicroατά της είχε εκmicroι-σθώσει Προκειmicroένου λοιπόν να αντιmicroετωπιστεί το πρόβληmicroα από το 1695 άρχισε να εφαρ-microόζεται η ισόβια microίσθωση των φόρων (malikane) microε αποτέλεσmicroα τη δηmicroιουργία ντόπιων ισχυρών προσωπικοτήτων που αποκτούσαν έτσι ανεξέλεγκτη δύναmicroη στον βαθmicroό που κατείχαν και διοικητική εξουσία Ας microη φανταστούmicroε ότι microιλάmicroε για microια microικρή microόνο οmicroάδα προσώπων microέσω των διαφόρων υπεκmicroισθώσεων δηmicroιουργούνταν microια ολόκληρη πυραmicroίδα συmicroφερόντων και πατρωνιών που microε κορυφή την Κωνσταντι-νούπολη έφτανε microέχρι τις επαρχίεςβ) Οι τοπικοί αυτοί πρόκριτοι (ayan) καταχρώmicroενοι τις νόmicroιmicroες ή άτυπες εξουσίες τους προσπαθούσαν όπως είναι επόmicroενο εκτός από τη συλλογή των φόρων να συγκεντρώνουν και γη Αυτό ήταν δυνατόν να επιτευχθεί microε διάφορους τρόπους microε την κατοχή γαιών που είχαν εγκαταλειφθεί αφού δεν ήταν σπάνιο το φαινόmicroενο ολόκληρα χωριά να ερηmicroώνονται όταν οι κάτοικοί τους δεν είχαν τη δυνατότητα να εξοφλήσουν τον φόρο ή κάποιο συλλογικό χρέος ndash που επίσης είχε δηmicroιουργηθεί εξαιτίας της φορολογίας Ακόmicroη και στην περίπτωση που τα χωριά δεν ερηmicroώνονταν ndashόταν οι χωρικοί δεν είχαν τη δυνατότητα να φύγουνndash προκειmicroένου να αποπληρωθεί το χρέος το χωριό πέρναγε στην ιδιοκτησία του πιστωτή και microετατρεπόταν παρά-νοmicroα σε τσιφλίκι Άλλοτε πάλι ήταν δυνατόν το ίδιο το χωριό να καταφύγει στην προστασία κάποιου ισχυρού αξιωmicroατούχου αναλαmicroβάνοντας να του πληρώνει κάποιο ποσό ή ένα τmicroήmicroα της παραγωγής προκειmicroένου να αποφύγει τις αυθαιρεσίες τοπικών microικροπαραγόντων Η εξάπλωση της microεγάλης γαιοκτησίας φαίνεται ότι πραγmicroατοποιήθηκε στον 17ο και συνεχίστηκε στον 18ο αιώνα microε γνωστότερο παράδειγmicroα για τον ελληνικό χώρο τα τσιφλίκια του Αλή πασά Αυτός συνδυάζοντας πολιτική στρατιωτική δικαστική και οικονοmicroική εξουσία κατάφερε να έχει στις αρχές του 19ου αιώνα 935 χωριά ο ίδιος ή οι γιοι του ο γιος του Βελής κατείχε 136 χωριά στη Λάρισα στα Φάρσαλα στο

Βελεστίνο στη Λιβαδειά στην Άρτα στα Ιωάννινα από τα οποία αποκόmicroιζε (σε χρή-microατα microα συνηθέστερα σε είδος) σε microια καλή χρονιά 2532900 γρόσια το ισοδύ-ναmicroο σχεδόν 13 τόνων σταριού ή το αναγκαίο για τη διατροφή 65000 προσώπωνΟ Αγγλος περιηγητής W Leake περιγράφει πώς κάποιο χωριό στη βόρεια Ελλάδα microετατράπηκε σε τσιφλίκι Αδυνατώντας να πληρώσουν τον φόρο τους οι κάτοικοι του χωριού Ματζούκι αναγκά-στηκαν να δανειστούν από εmicroπόρους των Ιωαννίνων microε τόκο 20 ενώ στη συνέχεια ήταν αδύνατον να ξεπληρώσουν το χρέος Αρκετοί από αυτούς εγκατέλειψαν το χωριό και κατέφυγαν στα Άγραφα Οι υπόλοιποι laquoοικειοθελώςraquo παρέδωσαν το χωριό στον Αλή πασά microε αντάλλαγmicroα 12 πουγκιά και την αποπληρωmicroή του χρέους Στο τέλος ο Αλή τους έδωσε δύο πουγκιά και αντί να πληρώσει το χρέος παρέπεmicroψε τους πιστω-τές για να εξοφληθούν στους Ματζουκιώτες που είχαν καταφύγει στα ΆγραφαΑνισοκατανοmicroή στη διαθέσιmicroη γη και microάλιστα πολύ έντονη παρατηρείται τόσο ανά-microεσα στην κυρίαρχη (microουσουλmicroανική) και την κυριαρχούmicroενη (χριστιανική) κοινό-τητα όσο και στο εσωτερικό της καθεmicroίας Για την πρώτη διαθέτουmicroε τα στατιστικά στοιχεία που συγκέντρωσε ο Καποδίστριας αmicroέσως microετά την απελευθέρωση στην Πελοπόννησο οι χριστιανοί αν και αποτελούσαν το 85 του πληθυσmicroού κατείχαν microόλις το 33 της γης κατά microέσο όρο 3 στρέmicromicroατα κατά κεφαλή ενώ οι microουσουλ-microάνοι είχαν στη διάθεσή τους 63 στρέmicromicroατα στην Εύβοια όπου οι χριστιανοί ήταν το 92 του πληθυσmicroού κατείχαν το 57 της γης και στον καθένα τους αναλογού-σαν 9 στρέmicromicroατα ενώ στους microουσουλmicroάνους 80 Όπως γίνεται φανερό οι χριστιανοί συmicroπλήρωναν τα (σε είδος και χρήmicroα) εισοδήmicroατά τους δουλεύοντας στη γη που κατείχαν οι microουσουλmicroάνοιΣτο εσωτερικό της κυρίαρχης κοινότητας χάρη στη σχετικά πρόσφατη microελέτη της Μάρθας Πύλια microπορούmicroε να αντλήσουmicroε microερικά στοιχεία για το microέγεθος της συγκέ-ντρωσης της γης που επικρατούσε τουλάχιστον στην περιοχή της Τρίπολης διοικητι-κού κέντρου της Πελοποννήσου Εκεί σε 18 οικογένειες ανήκαν 203630 στρέmicromicroατα το 88 της συνολικής microουσουλmicroανικής γαιοκτησίας στην περιοχή microόνη η οικογένεια Αρναούτογλου είχε 45530 στρέmicromicroατα Μεγάλες γαιοκτησίες όmicroως υπήρχαν και στα χέρια των χριστιανών αν και η σύγκριση microε τις προηγούmicroενες δείχνει το microέγεθος της διαφοράς ο Κωνσταντίνος Μανέτας ο πιο εύπορος γαιοκτήmicroονας είχε 1800

Χαρακτική αναπαράσταση αγροτικών εργαλείων και δια-

ρονται για εξαγορά Αυτή η εκmicroίσθωση των φόρων κάποιων χωριών ή microιας ολόκληρης περιοχής (iltizam) ήταν στην αρχή πρόσκαιρη για ένα δύο ή τρία το πολύ χρόνια καθώς όmicroως ο ενοικιαστής δεν είχε microόνιmicroα συmicroφέροντα το microόνο που προσπαθούσε να κάνει ήταν να microεγιστοποιήσει τα κέρδη του αδιαφορώντας αν microε την υπέρmicroετρη φορολόγηση κατέστρεφε ουσιαστικά την περιοχή που τα εισοδήmicroατά της είχε εκmicroι-σθώσει Προκειmicroένου λοιπόν να αντιmicroετωπιστεί το πρόβληmicroα από το 1695 άρχισε να εφαρ-microόζεται η ισόβια microίσθωση των φόρων (malikane) microε αποτέλεσmicroα τη δηmicroιουργία ντόπιων ισχυρών προσωπικοτήτων που αποκτούσαν έτσι ανεξέλεγκτη δύναmicroη στον βαθmicroό που κατείχαν και διοικητική εξουσία Ας microη φανταστούmicroε ότι microιλάmicroε για microια microικρή microόνο οmicroάδα προσώπων microέσω των διαφόρων υπεκmicroισθώσεων δηmicroιουργούνταν microια ολόκληρη πυραmicroίδα συmicroφερόντων και πατρωνιών που microε κορυφή την Κωνσταντι-νούπολη έφτανε microέχρι τις επαρχίεςβ) Οι τοπικοί αυτοί πρόκριτοι (ayan) καταχρώmicroενοι τις νόmicroιmicroες ή άτυπες εξουσίες τους προσπαθούσαν όπως είναι επόmicroενο εκτός από τη συλλογή των φόρων να συγκεντρώνουν και γη Αυτό ήταν δυνατόν να επιτευχθεί microε διάφορους τρόπους microε την κατοχή γαιών που είχαν εγκαταλειφθεί αφού δεν ήταν σπάνιο το φαινόmicroενο ολόκληρα χωριά να ερηmicroώνονται όταν οι κάτοικοί τους δεν είχαν τη δυνατότητα να εξοφλήσουν τον φόρο ή κάποιο συλλογικό χρέος ndash που επίσης είχε δηmicroιουργηθεί εξαιτίας της φορολογίας Ακόmicroη και στην περίπτωση που τα χωριά δεν ερηmicroώνονταν ndashόταν οι χωρικοί δεν είχαν τη δυνατότητα να φύγουνndash προκειmicroένου να αποπληρωθεί το χρέος το χωριό πέρναγε στην ιδιοκτησία του πιστωτή και microετατρεπόταν παρά-νοmicroα σε τσιφλίκι Άλλοτε πάλι ήταν δυνατόν το ίδιο το χωριό να καταφύγει στην προστασία κάποιου ισχυρού αξιωmicroατούχου αναλαmicroβάνοντας να του πληρώνει κάποιο ποσό ή ένα τmicroήmicroα της παραγωγής προκειmicroένου να αποφύγει τις αυθαιρεσίες τοπικών microικροπαραγόντων Η εξάπλωση της microεγάλης γαιοκτησίας φαίνεται ότι πραγmicroατοποιήθηκε στον 17ο και συνεχίστηκε στον 18ο αιώνα microε γνωστότερο παράδειγmicroα για τον ελληνικό χώρο τα τσιφλίκια του Αλή πασά Αυτός συνδυάζοντας πολιτική στρατιωτική δικαστική και οικονοmicroική εξουσία κατάφερε να έχει στις αρχές του 19ου αιώνα 935 χωριά ο ίδιος ή οι γιοι του ο γιος του Βελής κατείχε 136 χωριά στη Λάρισα στα Φάρσαλα στο

Βελεστίνο στη Λιβαδειά στην Άρτα στα Ιωάννινα από τα οποία αποκόmicroιζε (σε χρή-microατα microα συνηθέστερα σε είδος) σε microια καλή χρονιά 2532900 γρόσια το ισοδύ-ναmicroο σχεδόν 13 τόνων σταριού ή το αναγκαίο για τη διατροφή 65000 προσώπωνΟ Αγγλος περιηγητής W Leake περιγράφει πώς κάποιο χωριό στη βόρεια Ελλάδα microετατράπηκε σε τσιφλίκι Αδυνατώντας να πληρώσουν τον φόρο τους οι κάτοικοι του χωριού Ματζούκι αναγκά-στηκαν να δανειστούν από εmicroπόρους των Ιωαννίνων microε τόκο 20 ενώ στη συνέχεια ήταν αδύνατον να ξεπληρώσουν το χρέος Αρκετοί από αυτούς εγκατέλειψαν το χωριό και κατέφυγαν στα Άγραφα Οι υπόλοιποι laquoοικειοθελώςraquo παρέδωσαν το χωριό στον Αλή πασά microε αντάλλαγmicroα 12 πουγκιά και την αποπληρωmicroή του χρέους Στο τέλος ο Αλή τους έδωσε δύο πουγκιά και αντί να πληρώσει το χρέος παρέπεmicroψε τους πιστω-τές για να εξοφληθούν στους Ματζουκιώτες που είχαν καταφύγει στα ΆγραφαΑνισοκατανοmicroή στη διαθέσιmicroη γη και microάλιστα πολύ έντονη παρατηρείται τόσο ανά-microεσα στην κυρίαρχη (microουσουλmicroανική) και την κυριαρχούmicroενη (χριστιανική) κοινό-τητα όσο και στο εσωτερικό της καθεmicroίας Για την πρώτη διαθέτουmicroε τα στατιστικά στοιχεία που συγκέντρωσε ο Καποδίστριας αmicroέσως microετά την απελευθέρωση στην Πελοπόννησο οι χριστιανοί αν και αποτελούσαν το 85 του πληθυσmicroού κατείχαν microόλις το 33 της γης κατά microέσο όρο 3 στρέmicromicroατα κατά κεφαλή ενώ οι microουσουλ-microάνοι είχαν στη διάθεσή τους 63 στρέmicromicroατα στην Εύβοια όπου οι χριστιανοί ήταν το 92 του πληθυσmicroού κατείχαν το 57 της γης και στον καθένα τους αναλογού-σαν 9 στρέmicromicroατα ενώ στους microουσουλmicroάνους 80 Όπως γίνεται φανερό οι χριστιανοί συmicroπλήρωναν τα (σε είδος και χρήmicroα) εισοδήmicroατά τους δουλεύοντας στη γη που κατείχαν οι microουσουλmicroάνοιΣτο εσωτερικό της κυρίαρχης κοινότητας χάρη στη σχετικά πρόσφατη microελέτη της Μάρθας Πύλια microπορούmicroε να αντλήσουmicroε microερικά στοιχεία για το microέγεθος της συγκέ-ντρωσης της γης που επικρατούσε τουλάχιστον στην περιοχή της Τρίπολης διοικητι-κού κέντρου της Πελοποννήσου Εκεί σε 18 οικογένειες ανήκαν 203630 στρέmicromicroατα το 88 της συνολικής microουσουλmicroανικής γαιοκτησίας στην περιοχή microόνη η οικογένεια Αρναούτογλου είχε 45530 στρέmicromicroατα Μεγάλες γαιοκτησίες όmicroως υπήρχαν και στα χέρια των χριστιανών αν και η σύγκριση microε τις προηγούmicroενες δείχνει το microέγεθος της διαφοράς ο Κωνσταντίνος Μανέτας ο πιο εύπορος γαιοκτήmicroονας είχε 1800

Χαρακτική αναπαράσταση αγροτικών εργαλείων και δια-

Βελεστίνο στη Λιβαδειά στην Άρτα στα Ιωάννινα από τα οποία αποκόmicroιζε (σε χρή-microατα microα συνηθέστερα σε είδος) σε microια καλή χρονιά 2532900 γρόσια το ισοδύ-ναmicroο σχεδόν 13 τόνων σταριού ή το αναγκαίο για τη διατροφή 65000 προσώπωνΟ Αγγλος περιηγητής W Leake περιγράφει πώς κάποιο χωριό στη βόρεια Ελλάδα microετατράπηκε σε τσιφλίκι Αδυνατώντας να πληρώσουν τον φόρο τους οι κάτοικοι του χωριού Ματζούκι αναγκά-στηκαν να δανειστούν από εmicroπόρους των Ιωαννίνων microε τόκο 20 ενώ στη συνέχεια ήταν αδύνατον να ξεπληρώσουν το χρέος Αρκετοί από αυτούς εγκατέλειψαν το χωριό και κατέφυγαν στα Άγραφα Οι υπόλοιποι laquoοικειοθελώςraquo παρέδωσαν το χωριό στον Αλή πασά microε αντάλλαγmicroα 12 πουγκιά και την αποπληρωmicroή του χρέους Στο τέλος ο Αλή τους έδωσε δύο πουγκιά και αντί να πληρώσει το χρέος παρέπεmicroψε τους πιστω-τές για να εξοφληθούν στους Ματζουκιώτες που είχαν καταφύγει στα ΆγραφαΑνισοκατανοmicroή στη διαθέσιmicroη γη και microάλιστα πολύ έντονη παρατηρείται τόσο ανά-microεσα στην κυρίαρχη (microουσουλmicroανική) και την κυριαρχούmicroενη (χριστιανική) κοινό-τητα όσο και στο εσωτερικό της καθεmicroίας Για την πρώτη διαθέτουmicroε τα στατιστικά στοιχεία που συγκέντρωσε ο Καποδίστριας αmicroέσως microετά την απελευθέρωση στην Πελοπόννησο οι χριστιανοί αν και αποτελούσαν το 85 του πληθυσmicroού κατείχαν microόλις το 33 της γης κατά microέσο όρο 3 στρέmicromicroατα κατά κεφαλή ενώ οι microουσουλ-microάνοι είχαν στη διάθεσή τους 63 στρέmicromicroατα στην Εύβοια όπου οι χριστιανοί ήταν το 92 του πληθυσmicroού κατείχαν το 57 της γης και στον καθένα τους αναλογού-σαν 9 στρέmicromicroατα ενώ στους microουσουλmicroάνους 80 Όπως γίνεται φανερό οι χριστιανοί συmicroπλήρωναν τα (σε είδος και χρήmicroα) εισοδήmicroατά τους δουλεύοντας στη γη που κατείχαν οι microουσουλmicroάνοιΣτο εσωτερικό της κυρίαρχης κοινότητας χάρη στη σχετικά πρόσφατη microελέτη της Μάρθας Πύλια microπορούmicroε να αντλήσουmicroε microερικά στοιχεία για το microέγεθος της συγκέ-ντρωσης της γης που επικρατούσε τουλάχιστον στην περιοχή της Τρίπολης διοικητι-κού κέντρου της Πελοποννήσου Εκεί σε 18 οικογένειες ανήκαν 203630 στρέmicromicroατα το 88 της συνολικής microουσουλmicroανικής γαιοκτησίας στην περιοχή microόνη η οικογένεια Αρναούτογλου είχε 45530 στρέmicromicroατα Μεγάλες γαιοκτησίες όmicroως υπήρχαν και στα χέρια των χριστιανών αν και η σύγκριση microε τις προηγούmicroενες δείχνει το microέγεθος της διαφοράς ο Κωνσταντίνος Μανέτας ο πιο εύπορος γαιοκτήmicroονας είχε 1800

Χαρακτική αναπαράσταση αγροτικών εργαλείων και δια-

στρέmicromicroαταΗ ανάπτυξη της microεγάλης γαιοκτησίας οφείλεται εν microέρει στη σταδιακή ένταξη της οθωmicroανικής οικονοmicroίας στα ευρύτερα microεσογειακά και ευρωπαϊκά εmicroπορικά κυκλώ-microατα το microεγαλύτερο microέρος της παραγωγής βαmicroβακιού της Μακεδονίας εξαγόταν κυρίως στη Γερmicroανία τη Γαλλία και τη Βενετία το microισό της παραγωγής καπνού κατευ-θυνόταν προς την Αίγυπτο την περιοχή της Μπαρmicroπαριάς και τη Γερmicroανία Ένας άλλος παράγοντας ήταν η ανάπτυξη των πόλεων ιδιαίτερα της πρωτεύουσας το 1520 ο πληθυσmicroός της Κωνσταντινούπολης υπολογίζεται σε 400000 ενώ το 1690 έφτανε τις 800000 η Θεσσαλονίκη η microεγαλύτερη πόλη του ελληνικού χώρου microεταξύ 1723 και 1781 αυξήθηκε από 50 σε 80000 ψυχές οι κάτοικοι των Ιωαννίνων κατά τον 18ο αιώνα από 20 σε 35000 Ο εφοδιασmicroός των πόλεων και όχι microόνο των microεγαλύτερων ιδιαίτερα σε σιτηρά αν και ρυθmicroιζόταν από λεπτοmicroερειακές διατάξεις για τις οποίες θα microιλήσουmicroε σε άλλο σηmicroείο microπορούσε να αποδειχθεί κερδοφόρα δραστηριότητα Αυτό ίσχυε όmicroως για όσες microεγάλες γαιοκτησίες βρίσκονταν κοντά σε λιmicroάνι ή και σε microια microικρή σκάλα γεγονός που διευκόλυνε τη microεταφορά του προϊόντος σε κάποιο άλλο σηmicroείο ή microέσω του λαθρεmicroπορίου ndashγιατί η εξαγωγή των σιτηρών σπάνια επιτρεπό-τανndash σε ιταλικά ή γαλλικά λιmicroάνια Πάντως η δηmicroιουργία microεγάλης γαιοκτησίας δεν microεταβάλλει τον τρόπο και τις τεχνικές παραγωγής που εξακολουθεί να πραγmicroατοποιείται στο πλαίσιο της microικρής οικογενει-ακής εκmicroετάλλευσης το ζευγάρι Δεν δηmicroιουργήθηκαν microεγάλα αγροκτήmicroατα στηριζό-microενα είτε στην αναγκαστική εργασία των δουλοπάροικων όπως συνέβη τον 17ο-18ο αιώνα στην Πολωνία είτε στη microισθωτή εργασία όπως έγινε στην περίπτωση της Αγγλίας το ίδιο χρονικό διάστηmicroα Τέλος αν και ο θεσmicroός της δουλείας δεν ήταν άγνωστος στα εδάφη της αυτοκρατορίας η χρησιmicroοποίηση δουλικής εργασίας στον αγροτικό χώρο φαίνεται ότι περιορίστηκε και αυτό microόνο κατά τον 15ο και 16ο αιώνα στα αυτοκρατορικά κτήmicroατα γύρω από την Κωνσταντινούπολη

Η στοιχειώδης παραγωγική microονάδα τα νοικοκυριά (Ccedilift-hane)Η τυπική αγροτική επιχείρηση αποτελούνταν από την αγροτική οικογένεια και την απαραίτητη γη εργαλεία και ένα ζευγάρι βόδια τα τελευταία ήταν απαραίτητα προ-κειmicroένου να πραγmicroατοποιηθεί το όργωmicroα microιας και το microεγαλύτερο microέρος των καλλιερ-

Το ζευγάρι ως καλλιεργητική microονάδα έπρεπε να συντηρεί

γειών αποτελούσαν τα δηmicroητριακά Η λογική του συστήmicroατος ήταν απλή κάθε καλλιεργητική microονάδα θα έπρεπε να έχει τόση έκταση γης ώστε το προϊόν το οποίο θα παρήγε να επιτρέπει στα microέλη της την επιβίωση και αναπαραγωγή τους την πληρωmicroή των φόρων και να αφήνει κάποια περισσεύmicroατα microε τα οποία θα αντιmicroετωπίζονταν οι τακτικές ή έκτακτες ανάγκες του νοικοκυριού Η έκταση της γης που ήταν απαραίτητο να έχει στη διάθεσή του το νοικοκυριό ήταν συνάρτηση της ποιότητάς της Σύmicroφωνα microε τον Ouml L Barkan το τυπικό ζευγάρι ήταν κατά το 1711 στην Πελοπόννησο ίσο περίπου microε 80 στρέmicromicroατα για τις καλύτερες γαίες 100-120 για τις δεύτερης ποιότητας και 150 για τη χειρότερη καλλιεργού-microενη γη Τα microεγέθη αυτά δεν αποκλίνουν και πολύ απrsquo όσα δέχεται ο Νίκος Σβορώ-νος ότι ίσχυαν για το microεσοβυζαντινό ζευγάριον η έκταση του οποίου ήταν 100-150 στρέmicromicroατα απέχουν πάντως από εκείνα που έθεσε το ελληνικό κράτος στην πρώτη απόπειρα αγροτικής microεταρρύθmicroισης το 1843 εκεί το ανώτερο όριο είχε καθοριστεί στα 40 80 και 120 στρέmicromicroατα ανάλογα microε το αν επρόκειτο για ποτιστική ξερική ή ορεινή γηΤα παραπάνω microεγέθη αφορούν την ιδεατή καλλιέργεια-τύπο όmicroως η πραγmicroατικό-τητα ήταν διαφορετική κάτι που αναγνώριζε και το ίδιο το οθωmicroανικό φορολογικό σύστηmicroα Δεν ήταν όλοι οι αγρότες υποχρεωmicroένοι να πληρώνουν το σύνολο του

Πίνακας 2 Η παραγωγή microιας τυπικής καλλιεργητικής microονάδας

Κιλά

ΣΥΝΟΛΟ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΑΚΩΝ 3000

Φόρος 600

Σπόρος για την επόmicroενη καλλιεργητική περίοδο 600

Αναγκαία ποσότητα για τη διατροφή της οικογένειας 900

Καθαρό περίσσευmicroα της αγροτικής εκmicroετάλλευσης 900

φόρου που αντιστοιχούσε στο τυπικό ζευγάρι αν και κάποιοι αγρότες λίγοι αυτοί διέθεταν εκτάσεις microεγαλύτερες υπήρχαν και εκείνοι που πλήρωναν microόνο τον microισό φόρο ή πλήρωναν microόνο τον φόρο των παντρεmicroένων τέλος υπήρχαν και οι πιο φτω-χοί που δεν έδιναν παρά ασήmicroαντα ποσά Στο σηmicroείο αυτό ας προσπαθήσουmicroε να διερευνήσουmicroε τις ικανότητες παραγωγής του ζευγαριού Γνωρίζουmicroε ότι η έκταση της γης που οι καλλιεργητές είχαν στη διάθεσή τους τούς επέτρεπε να σπείρουν γύρω στα 600 κιλά δηmicroητριακά δεν γνωρίζουmicroε όmicroως το microέγεθος της παραγωγής τους Γιατί η παραγωγή ήταν συνάρτηση της απόδο-σης της σχέσης δηλαδή ανάmicroεσα στην ποσότητα του σπόρου που ήταν δυνατόν να δεχθεί ένα χωράφι και της ποσότητας της σοδειάς Αν δεχθούmicroε ότι η απόδοση ήταν της τάξης του 15 αυτό θα σήmicroαινε ότι η παραγωγή ήταν πενταπλάσια της σποράς microια laquomicroάλλον αισιόδοξηraquo άποψη σύmicroφωνα microε τον Σπύρο Ασδραχά ωστόσο αυτή θα χρησιmicroοποιήσουmicroε στη συνέχεια για τους υπολογισmicroούς microαςΣήmicroερα βέβαια στις απογραφές της Στατιστικής Υπηρεσίας η παραγωγή των δηmicroη-τριακών δίνεται σε κιλά ανά στρέmicromicroα και όχι σε σχέση microε τον σπόρο που έχει χρησι-microοποιηθεί Σrsquo αυτή την περίπτωση microε δεδοmicroένο ότι microιας microέτριας ποιότητας έδαφος microπορούσε να δεχθεί 20 κιλά σπόρο ανά στρέmicromicroα microε απόδοση 15 η κατά στρέmicromicroα παραγωγή θα ήταν 100 κιλά Η έλλειψη λιπασmicroάτων όmicroως καθιστούσε αναγκαία τη διετή ή στα πιο γόνιmicroα εδάφη την τριετή αγρανάπαυση στην πρώτη περίπτωση η microισή έκταση του αγρού δεν καλλιεργούνταν τη microια χρονιά προκειmicroένου το έδαφος να ανακτήσει τις δυνάmicroεις του και να καλλιεργηθεί το επόmicroενο έτος στη δεύτερη περί-πτωση της τριετούς αγρανάπαυσης το ακαλλιέργητο τmicroήmicroα του αγρού περιοριζόταν στο ένα τρίτο Επικεντρώνοντας στη διετή αγρανάπαυση που ήταν και η περισσότερο συνηθισmicroένη η ανά στρέmicromicroα παραγωγή στην πραγmicroατικότητα θα έφτανε τα 50 κιλά Είναι πάνω κάτω τα νούmicroερα που προκύπτουν και από την πρώτη γεωργική απογραφή του ελληνικού κράτους που πραγmicroατοποιήθηκε τη δεκαετία του 1860 Για να έχουmicroε microια εικόνα των αλλαγών που στο microεταξύ έχουν συντελεστεί αρκεί εδώ να σηmicroειώ-σουmicroε ότι το 2000 η ανά στρέmicromicroα παραγωγή σταριού ήταν 270 κιλά Για να microπορεί να αναπαράγεται το ζευγάρι ως καλλιεργητική microονάδα από τη microια χρονιά στην άλλη έπρεπε να microπορεί καταρχήν να θρέψει τους ανθρώπους του τα 4-5 άτοmicroα δηλαδή που αποτελούσαν την οικογένεια των αγροτών που δούλευαν σrsquo αυτό

Χαρακτική αναπαράσταση αλω-νίσmicroατος και λιχνίσmicroατος σιτα-

φόρου που αντιστοιχούσε στο τυπικό ζευγάρι αν και κάποιοι αγρότες λίγοι αυτοί διέθεταν εκτάσεις microεγαλύτερες υπήρχαν και εκείνοι που πλήρωναν microόνο τον microισό φόρο ή πλήρωναν microόνο τον φόρο των παντρεmicroένων τέλος υπήρχαν και οι πιο φτω-χοί που δεν έδιναν παρά ασήmicroαντα ποσά Στο σηmicroείο αυτό ας προσπαθήσουmicroε να διερευνήσουmicroε τις ικανότητες παραγωγής του ζευγαριού Γνωρίζουmicroε ότι η έκταση της γης που οι καλλιεργητές είχαν στη διάθεσή τους τούς επέτρεπε να σπείρουν γύρω στα 600 κιλά δηmicroητριακά δεν γνωρίζουmicroε όmicroως το microέγεθος της παραγωγής τους Γιατί η παραγωγή ήταν συνάρτηση της απόδο-σης της σχέσης δηλαδή ανάmicroεσα στην ποσότητα του σπόρου που ήταν δυνατόν να δεχθεί ένα χωράφι και της ποσότητας της σοδειάς Αν δεχθούmicroε ότι η απόδοση ήταν της τάξης του 15 αυτό θα σήmicroαινε ότι η παραγωγή ήταν πενταπλάσια της σποράς microια laquomicroάλλον αισιόδοξηraquo άποψη σύmicroφωνα microε τον Σπύρο Ασδραχά ωστόσο αυτή θα χρησιmicroοποιήσουmicroε στη συνέχεια για τους υπολογισmicroούς microαςΣήmicroερα βέβαια στις απογραφές της Στατιστικής Υπηρεσίας η παραγωγή των δηmicroη-τριακών δίνεται σε κιλά ανά στρέmicromicroα και όχι σε σχέση microε τον σπόρο που έχει χρησι-microοποιηθεί Σrsquo αυτή την περίπτωση microε δεδοmicroένο ότι microιας microέτριας ποιότητας έδαφος microπορούσε να δεχθεί 20 κιλά σπόρο ανά στρέmicromicroα microε απόδοση 15 η κατά στρέmicromicroα παραγωγή θα ήταν 100 κιλά Η έλλειψη λιπασmicroάτων όmicroως καθιστούσε αναγκαία τη διετή ή στα πιο γόνιmicroα εδάφη την τριετή αγρανάπαυση στην πρώτη περίπτωση η microισή έκταση του αγρού δεν καλλιεργούνταν τη microια χρονιά προκειmicroένου το έδαφος να ανακτήσει τις δυνάmicroεις του και να καλλιεργηθεί το επόmicroενο έτος στη δεύτερη περί-πτωση της τριετούς αγρανάπαυσης το ακαλλιέργητο τmicroήmicroα του αγρού περιοριζόταν στο ένα τρίτο Επικεντρώνοντας στη διετή αγρανάπαυση που ήταν και η περισσότερο συνηθισmicroένη η ανά στρέmicromicroα παραγωγή στην πραγmicroατικότητα θα έφτανε τα 50 κιλά Είναι πάνω κάτω τα νούmicroερα που προκύπτουν και από την πρώτη γεωργική απογραφή του ελληνικού κράτους που πραγmicroατοποιήθηκε τη δεκαετία του 1860 Για να έχουmicroε microια εικόνα των αλλαγών που στο microεταξύ έχουν συντελεστεί αρκεί εδώ να σηmicroειώ-σουmicroε ότι το 2000 η ανά στρέmicromicroα παραγωγή σταριού ήταν 270 κιλά Για να microπορεί να αναπαράγεται το ζευγάρι ως καλλιεργητική microονάδα από τη microια χρονιά στην άλλη έπρεπε να microπορεί καταρχήν να θρέψει τους ανθρώπους του τα 4-5 άτοmicroα δηλαδή που αποτελούσαν την οικογένεια των αγροτών που δούλευαν σrsquo αυτό

Χαρακτική αναπαράσταση αλω-νίσmicroατος και λιχνίσmicroατος σιτα-

Ο καθένας τους χρειαζόταν για την ετήσια διατροφή του το θερmicroικό ισοδύναmicroο 200 κιλών δηmicroητριακών ένα σύνολο λοιπόν 900 κιλών κατά microέσο όρο Μετά θα έπρεπε να παρακρατηθούν από την όποια παραγωγή άλλα 600 κιλά που ήταν ο σπόρος για την επόmicroενη χρονιά Τέλος έπρεπε να δοθεί ο φόρος που δεν ήταν ίδιος σε όλες τις περιοχές του ελληνικού χώρου Αν πάρουmicroε την απλούστερη περίπτωση αυτή της Κρήτης σύmicroφωνα microε τον Κανονισmicroό (kanunname) του νησιού που τέθηκε σε εφαρmicroογή από την οθωmicroανική διοίκηση αmicroέσως microετά την κατάληψη του Ηρακλείου Η φορολογική επιβάρυνση στις καλλιέργειες των δηmicroητριακών ανερχόταν στο 20 της παραγωγής Και τα τρία αυτά microεγέθη (το αναγκαίο για τη διατροφή της οικογένειας ο σπόρος και η φορολογία) θα πρέπει να αφαιρεθούν από το σύνολο της παραγωγής για να δούmicroε τι αποmicroένει τελικώς microετά την ολοκλήρωση της παραγωγικής διαδικασίας στη διάθεση του παραγωγού (βλ πίνακα 2)Από τα παραπάνω 900 κιλά που αποmicroένουν θα πρέπει επίσης να αφαιρεθούν τα έξοδα του αλωνίσmicroατος και του microύλου Σύmicroφωνα όmicroως microε microια microεταγενέστερη microαρτυρία τα αλωνιάτικα όπως και τα microυλιάτικα έφταναν το καθένα το 130 της παραγωγής ένα σύνολο λοιπόν 200 κιλών Απέmicroεναν καθαρά 700 κιλά microα σίγουρα υπήρχαν κι άλλες ανάγκες που έπρεπε να καλυφθούν όπως η διατροφή των ζώων και η συντήρηση των εργαλείων ή η κατασκευή καινούργιωνΟι δύο microεγάλες διακρίσεις στους πληθυσmicroούς της αυτοκρατορίας ήταν αφενός ανά-microεσα στους στρατιωτικούς και διοικητικούς υπαλλήλους (askeri) και όλους τους υπό-λοιπους αγρότες τεχνίτες και έmicroπορους (reaya) αφετέρου ανάmicroεσα σε microουσουλ-microάνους και microη microουσουλmicroάνους (zimmi) Οι τζίmicromicroηδες θεωρούνταν προστατευόmicroενοι και ως αντάλλαγmicroα έπρεπε να πληρώνουν σε χρήmicroα τον κεφαλικό φόρο (cizye) Υπόχρεοι στην καταβολή του ήταν όλοι οι άρρενες ενήλικοι laquoάπιστοιraquo πρακτικά όλοι οι άρρενες άνω των 12 ετών Αυτοί χωρίζονταν σε τρεις κατηγορίες στους εύπορους οι οποίοι όφειλαν ετησίως 154 γραmicromicroάρια ασήmicroι αυτούς microε microεσαίο εισόδηmicroα για τους οποίους το οφειλόmicroενο ποσό ήταν 77 γραmicromicroάρια και τέλος τους φτωχούς για τους οποίους η οφειλή ήταν 385 γραmicromicroάρια Ανάλογα microε την περιοχή η αξία του κεφαλικού φόρου διέφερε σύmicroφωνα microε το Σπ Ασδραχά κυmicroαινόταν ανάmicroεσα στα 158 και 38 κιλά σιταριού στην Κρήτη για τους microεσαίου εισοδήmicroατος έφτανε τα 100 κιλά το microισό του ελάχιστου αναγκαίου για την ανθρώπινη διατροφή Αν συνυπολογίσουmicroε

και το ποσό αυτό στα αναγκαία έξοδα για την αναπαραγωγή του ζευγαριού τα τελικά πλεονάσmicroατα που αποmicroένουν περιορίζονται στα 600 ή 500 κιλά ανάλογα microε το αν η οικογένεια είχε ένα ή δύο ενήλικα άρρενα microέληΟ κεφαλικός φόρος δηmicroιουργούσε τρεις παρενέργειες α) επειδή ήταν συλλογικός δηλαδή για την καταβολή του ήταν υποχρεωmicroένοι όλοι οι κάτοικοι του χωριού σε περίπτωση microείωσης του πληθυσmicroού επιβάρυνε όσους είχαν αποmicroείνει αυξάνοντας έτσι το φορολογικό τους βάρος Αν η microείωση του πληθυσmicroού ήταν αξιοσηmicroείωτη και άρα το φορολογικό βάρος αυξανόταν σηmicroαντικά ακολουθού-σαν και οι εναποmicroείναντες τον δρόmicroο της φυγής microε αποτέλεσmicroα χωριά ή και ολόκλη-ρες περιοχές να ερηmicroώνονται β) Αν και ήταν σταθερός σε βάρος ασηmicroιού η πληρωmicroή του γινόταν σε νόmicroισmicroα Καθώς όmicroως η Οθωmicroανική αυτοκρατορία χαρακτηρίζεται ειδικά microετά το 1550 από microόνιmicroη νοmicroισmicroατική αστάθεια και συνεχείς υποτιmicroήσεις του παρά (άσπρο akccedile) το νοmicroισmicroατικό χάος που ακολουθούσε δεν προκαλούσε παρενέργειες microόνο στους τεχνί-τες και τους εmicroπόρους των πόλεων αλλά και στην ύπαιθρο ο φοροεισπράκτορας ζητούσε να πληρωθεί microε το παλαιάς κοπής βαρύτερο και microεγαλύτερης αξίας άσπρο ενώ οι χωρικοί είχαν πουλήσει τη σοδειά τους και είχαν εισπράξει την αξία της σε καινούργιο ελαφρότερο και υποτιmicroηmicroένο νόmicroισmicroα Οι χωρικοί τότε ζητούσαν τη συνδροmicroή των δικαστικών αρχών του καδή απειλώντας ότι σε αντίθετη περίπτωση επειδή δεν microπορούσαν να πληρώσουν θα αναγκάζονταν να εγκαταλείψουν το χωριόγ) Η σηmicroαντικότερη επίπτωση όmicroως του κεφαλικού φόρου ήταν ο αναγκαστικός εκχρηmicroατισmicroός που επέβαλλε στην οικονοmicroία της υπαίθρου χωρίς πάντως να είναι ο microόνος καθώς και άλλοι φόροι συντελούσαν προς αυτή την κατεύθυνση για τα αmicroπέ-λια τους κήπους και τις εκτάσεις όπου είχαν φυτευτεί καρποφόρα δέντρα ο φόρος πάντα στην Κρήτη ήταν κατrsquo αποκοπή και ανερχόταν σε 21 γραmicromicroάρια ασήmicroι για κάθε καλλιεργούmicroενο στρέmicromicroα Σε άλλες πάλι περιοχές όπου η φορολογία των σιτηρών ήταν ελαφρότερη άλλες επιβαρύνσεις κυρίως η σπέντζα και ο φόρος στα πρόβατα ndashαπό τους οποίους η Κρήτη είχε απαλλαγείndash εισπράττονταν σε χρήmicroα αυξάνοντας το βάρος του χρηmicroατικού τοmicroέα στο σύνολο της αγροτικής οικονοmicroίας Ένα φορολογικό κατάστιχο του βrsquo microισού του 16ου αιώνα που αναφέρεται στην περιοχή των Κραβάρων και έχει αναλύσει ο Σπ Ασδραχάς microας φέρνει πιο κοντά στις ανάγκες

Η νοmicroισmicroατική αστάθεια που χαρακτήρισε την Οθωmicroανική

και το ποσό αυτό στα αναγκαία έξοδα για την αναπαραγωγή του ζευγαριού τα τελικά πλεονάσmicroατα που αποmicroένουν περιορίζονται στα 600 ή 500 κιλά ανάλογα microε το αν η οικογένεια είχε ένα ή δύο ενήλικα άρρενα microέληΟ κεφαλικός φόρος δηmicroιουργούσε τρεις παρενέργειες α) επειδή ήταν συλλογικός δηλαδή για την καταβολή του ήταν υποχρεωmicroένοι όλοι οι κάτοικοι του χωριού σε περίπτωση microείωσης του πληθυσmicroού επιβάρυνε όσους είχαν αποmicroείνει αυξάνοντας έτσι το φορολογικό τους βάρος Αν η microείωση του πληθυσmicroού ήταν αξιοσηmicroείωτη και άρα το φορολογικό βάρος αυξανόταν σηmicroαντικά ακολουθού-σαν και οι εναποmicroείναντες τον δρόmicroο της φυγής microε αποτέλεσmicroα χωριά ή και ολόκλη-ρες περιοχές να ερηmicroώνονται β) Αν και ήταν σταθερός σε βάρος ασηmicroιού η πληρωmicroή του γινόταν σε νόmicroισmicroα Καθώς όmicroως η Οθωmicroανική αυτοκρατορία χαρακτηρίζεται ειδικά microετά το 1550 από microόνιmicroη νοmicroισmicroατική αστάθεια και συνεχείς υποτιmicroήσεις του παρά (άσπρο akccedile) το νοmicroισmicroατικό χάος που ακολουθούσε δεν προκαλούσε παρενέργειες microόνο στους τεχνί-τες και τους εmicroπόρους των πόλεων αλλά και στην ύπαιθρο ο φοροεισπράκτορας ζητούσε να πληρωθεί microε το παλαιάς κοπής βαρύτερο και microεγαλύτερης αξίας άσπρο ενώ οι χωρικοί είχαν πουλήσει τη σοδειά τους και είχαν εισπράξει την αξία της σε καινούργιο ελαφρότερο και υποτιmicroηmicroένο νόmicroισmicroα Οι χωρικοί τότε ζητούσαν τη συνδροmicroή των δικαστικών αρχών του καδή απειλώντας ότι σε αντίθετη περίπτωση επειδή δεν microπορούσαν να πληρώσουν θα αναγκάζονταν να εγκαταλείψουν το χωριόγ) Η σηmicroαντικότερη επίπτωση όmicroως του κεφαλικού φόρου ήταν ο αναγκαστικός εκχρηmicroατισmicroός που επέβαλλε στην οικονοmicroία της υπαίθρου χωρίς πάντως να είναι ο microόνος καθώς και άλλοι φόροι συντελούσαν προς αυτή την κατεύθυνση για τα αmicroπέ-λια τους κήπους και τις εκτάσεις όπου είχαν φυτευτεί καρποφόρα δέντρα ο φόρος πάντα στην Κρήτη ήταν κατrsquo αποκοπή και ανερχόταν σε 21 γραmicromicroάρια ασήmicroι για κάθε καλλιεργούmicroενο στρέmicromicroα Σε άλλες πάλι περιοχές όπου η φορολογία των σιτηρών ήταν ελαφρότερη άλλες επιβαρύνσεις κυρίως η σπέντζα και ο φόρος στα πρόβατα ndashαπό τους οποίους η Κρήτη είχε απαλλαγείndash εισπράττονταν σε χρήmicroα αυξάνοντας το βάρος του χρηmicroατικού τοmicroέα στο σύνολο της αγροτικής οικονοmicroίας Ένα φορολογικό κατάστιχο του βrsquo microισού του 16ου αιώνα που αναφέρεται στην περιοχή των Κραβάρων και έχει αναλύσει ο Σπ Ασδραχάς microας φέρνει πιο κοντά στις ανάγκες

Η νοmicroισmicroατική αστάθεια που χαρακτήρισε την Οθωmicroανική

εκχρηmicroατισmicroού ndashκαι άρα εmicroπορευmicroατοποίησης της παραγωγήςndash microε τις οποίες βρί-σκονταν αντιmicroέτωποι οι χωρικοί Το κατάστιχο αναφέρεται στις φορολογικές εισπρά-

ΕΙΣΟΔΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΤΙΜΑΡΙΩΤΩΝ ΣΕ ΕΙΔΟΣ Akccedile

Δεκάτη στα σιτηρά (1) 10438 2638

Δεκάτη στο λινάρι (1) 1072 271

Φόρος στα αmicroπέλια και δεκάτη στον microούστο (2) 2150 543

Σύνολο (Α) 13660 3452

ΕΙΣΟΔΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΤΙΜΑΡΙΩΤΩΝ ΣΕ ΧΡΗΜΑ

Ispence και resm-I rayyet (3) 11110 2808

Δικαίωmicroα βοσκής (4) 2145 542

Φόρος στα αmicroπέλια και δεκάτη στον microούστο (2) 868 219

Φόρος στους λαχανόκηπους στα καρποφόρα δέντρα στα κουκούλια στα microελίσσια (5) 1543 390

Φόρος προβάτων (6) 8444 2134

Φόρος χοίρων (7) 612 155

Δικαίωmicroα microύλων (8) 225 057

Niyacircbet και δικαίωmicroα γάmicroων (9) 959 242

Σύνολο (Β) 25906 6548

ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ (Α+Β) 39566 10000

Με πλάγια γραφή οι προσωπικοί φόροι

ξεις εννέα τιmicroαρίων στα οποία περιλαmicroβάνονται 30 χωριά ή τmicroήmicroατα χωριών Τα φορολογούmicroενα σπίτια που καταmicroετρήθηκαν ήταν 501 και οι αρχηγοί τους ήταν 449 έγγαmicroοι τρεις άγαmicroοι 48 χήρες ενώ microία φορολογική microονάδα ανήκε σε microουσουλmicroάνο Ο κεφαλικός φόρος εδώ δεν εmicroφανίζεται διότι πληρώνεται απευθείας στην κεντρική διοίκηση και δεν ανήκει στα εισοδήmicroατα που εισπράττουν οι τιmicroαριώτες Τέλος το ίδιο το κατάστιχο δίνει για όσους φόρους εισπράττονταν σε είδος το χρηmicroατικό τους ισοδύναmicroο(1) Ανερχόταν στα 215 της παραγωγής(2) Για τους microουσουλmicroάνους ανερχόταν σε 4 akccedile για κάθε στρέmicromicroα αmicroπελιού Οι χριστιανοί πλήρωναν τα 215 της παραγωγής κρασιού Η δεκάτη στον microούστο αντι-στοιχούσε σε 2 akccedile κατά σπιθαmicroή κάποιου microέτρου microήκους που έβαζαν διαγώνια στο βαρέλι(3) Ιspence φόρος ζευγαριού για τους χριστιανούς που στην πραγmicroατικότητα ήταν προσωπικός φόρος microιας και τον κατέβαλλαν όλοι οι ενήλικες άρρενες είτε καλλι-εργούσαν τη γη είτε όχι Ανερχόταν σε 25 akccedile για τους άνδρες και 6 akccedile για τις χήρεςResm-I rayyet ο αντίστοιχος φόρος ζευγαριού για τους microουσουλmicroάνους που όmicroως ήταν ανάλογος microε την έκταση γης και την οικογενειακή κατάσταση του καλλιεργητή Ήταν 22 akccedile για όποιον είχε στη διάθεσή του ένα ολόκληρο ccedilift 11 για όποιον νεmicroόταν microισό ζευγάρι 6 για όποιον παντρεmicroένο δεν είχε στην κατοχή του γη ή ήταν άγαmicroος(4) Δικαίωmicroα βοσκής καταβαλλόταν από όλους τους έγγαmicroους ανεξάρτητα από τον αριθmicroό των ζώων που διατηρούσαν Στην περιοχή των Κραβάρων ήταν 5 akccedile ανά σπίτι(5) Λαχανόκηποι 4 akccedile για κάθε στρέmicromicroα Δεν ήταν δυνατόν να γίνει συσχετισmicroός ανάmicroεσα στον αριθmicroό των δέντρων των κουκουλιών και των microελισσιών και το ποσό της δεκάτης(6) 1 akccedile για κάθε 2 πρόβατα(7) 1 akccedile για κάθε 2 χοίρους που έβοσκαν σε ακαλλιέργητα εδάφη 1 akccedile για κάθε οικόσιτο χοίρο(8) 30 akccedile για τους microύλους που λειτουργούσαν όλο τον χρόνο 15 για όσους λει-

Τα microελίσσια φορολογούνταν χωρίς όmicroως να συσχετίζονται microε

ξεις εννέα τιmicroαρίων στα οποία περιλαmicroβάνονται 30 χωριά ή τmicroήmicroατα χωριών Τα φορολογούmicroενα σπίτια που καταmicroετρήθηκαν ήταν 501 και οι αρχηγοί τους ήταν 449 έγγαmicroοι τρεις άγαmicroοι 48 χήρες ενώ microία φορολογική microονάδα ανήκε σε microουσουλmicroάνο Ο κεφαλικός φόρος εδώ δεν εmicroφανίζεται διότι πληρώνεται απευθείας στην κεντρική διοίκηση και δεν ανήκει στα εισοδήmicroατα που εισπράττουν οι τιmicroαριώτες Τέλος το ίδιο το κατάστιχο δίνει για όσους φόρους εισπράττονταν σε είδος το χρηmicroατικό τους ισοδύναmicroο(1) Ανερχόταν στα 215 της παραγωγής(2) Για τους microουσουλmicroάνους ανερχόταν σε 4 akccedile για κάθε στρέmicromicroα αmicroπελιού Οι χριστιανοί πλήρωναν τα 215 της παραγωγής κρασιού Η δεκάτη στον microούστο αντι-στοιχούσε σε 2 akccedile κατά σπιθαmicroή κάποιου microέτρου microήκους που έβαζαν διαγώνια στο βαρέλι(3) Ιspence φόρος ζευγαριού για τους χριστιανούς που στην πραγmicroατικότητα ήταν προσωπικός φόρος microιας και τον κατέβαλλαν όλοι οι ενήλικες άρρενες είτε καλλι-εργούσαν τη γη είτε όχι Ανερχόταν σε 25 akccedile για τους άνδρες και 6 akccedile για τις χήρεςResm-I rayyet ο αντίστοιχος φόρος ζευγαριού για τους microουσουλmicroάνους που όmicroως ήταν ανάλογος microε την έκταση γης και την οικογενειακή κατάσταση του καλλιεργητή Ήταν 22 akccedile για όποιον είχε στη διάθεσή του ένα ολόκληρο ccedilift 11 για όποιον νεmicroόταν microισό ζευγάρι 6 για όποιον παντρεmicroένο δεν είχε στην κατοχή του γη ή ήταν άγαmicroος(4) Δικαίωmicroα βοσκής καταβαλλόταν από όλους τους έγγαmicroους ανεξάρτητα από τον αριθmicroό των ζώων που διατηρούσαν Στην περιοχή των Κραβάρων ήταν 5 akccedile ανά σπίτι(5) Λαχανόκηποι 4 akccedile για κάθε στρέmicromicroα Δεν ήταν δυνατόν να γίνει συσχετισmicroός ανάmicroεσα στον αριθmicroό των δέντρων των κουκουλιών και των microελισσιών και το ποσό της δεκάτης(6) 1 akccedile για κάθε 2 πρόβατα(7) 1 akccedile για κάθε 2 χοίρους που έβοσκαν σε ακαλλιέργητα εδάφη 1 akccedile για κάθε οικόσιτο χοίρο(8) 30 akccedile για τους microύλους που λειτουργούσαν όλο τον χρόνο 15 για όσους λει-

Τα microελίσσια φορολογούνταν χωρίς όmicroως να συσχετίζονται microε

τουργούσαν 6 microήνες(9) Πρόστιmicroα και φόροι γάmicroων Το niyacircbet ήταν ένα πρόστιmicroο που επιβάρυνε τους φορολογούmicroενους microιας περιοχής για εγκλήmicroατα που διαπράχθηκαν στο έδαφός της Ο φόρος γάmicroου ήταν 30 akccedile για microια γυναίκα που παντρευόταν για πρώτη φορά 15 akccedile για όσες παντρεύονταν για δεύτερη Σπ Ασδραχάς Μηχανισmicroοί της αγροτικής οικονοmicroίας στην Τουρκοκρατία (ιεrsquo-ιστrsquo αιώ-νας) Αθήνα 1978Εδώ λοιπόν στα χωριά των Κραβάρων οι χρηmicroατικοί φόροι κυρίως η σπέντζα και ο φόρος επί της κτηνοτροφίας ndashχωρίς να λαmicroβάνουmicroε υπόψη τον κεφαλικόndash αποτελού-σαν τα 23 του συνόλου της φορολογίας οι προσωπικοί φόροι που κάθε σπίτι όφειλε ανεξάρτητα από το ύψος της παραγωγής και η πληρωmicroή των οποίων γινόταν δυσβά-στακτη σε microια κακή χρονιά ανέρχονταν στο 35 των εσόδων των τιmicroαριωτών Εντέλει σrsquo αυτά τα χωριά ndashπάντα microε την υπόθεση ότι η απόδοση ήταν 15 και microετά την αφαίρεση της σποράς και της δεκάτηςndash έmicroεναν κατά microέσο όρο 213 κιλά σε κάθε κάτοικο Σε επτά χωριά η παραγωγή δεν έφτανε το ελάχιστο αναγκαίο για τη διατροφή των κατοίκων τους Τα απαραίτητα συmicroπλήρωνε η κτηνοτροφία αναλογούσαν 33 πρό-βατα σε κάθε σπίτι

Το laquomicroερίδιο της γηςraquo Η γαιοπρόσοδοςΑπό τους παραπάνω υπολογισmicroούς οδηγούmicroαστε σε δύο συmicroπεράσmicroατα πρώτον και αυτονόητο ότι ο φοροτεχνικός microηχανισmicroός της οθωmicroανικής διοίκησης επέτρεπε στις αγροτικές οικογένειες ύστερα από έναν παραγωγικό κύκλο να έχουν στη διά-θεσή τους πλεονάσmicroατα δεύτερον ότι τα πλεονάσmicroατα αυτά ήταν σχετικώς microικρά γύρω στο 20 microε 25 της συνολικής τους παραγωγής Ανάmicroεσα στο κράτος και τον αγρότη τουλάχιστον στα συνηθισmicroένης γονιmicroότητας εδάφη δεν υπήρχε περιθώριο για κάποιον τρίτο που microε οποιονδήποτε τρόπο θα αποσπούσε ένα microέρος της παρα-γωγής Κάτι τέτοιο θα οδηγούσε στην εξαθλίωση των καλλιεργητών και την κατάρ-ρευση του συστήmicroατος Οι εύφορες γαίες των οποίων η απόδοση microπορούσε να φτάνει ακόmicroα και το 110 υπήρχαν αν και ήταν περιθωριακές Σrsquo αυτές τις περιπτώσεις πάντως οι πολύ πάνω από τον microέσο όρο παραγωγές που πραγmicroατοποιούνταν επέτρεπαν στον κάτοχό τους

να τις νοικιάζει παίρνοντας αντάλλαγmicroα ένα τmicroήmicroα του παραγόmicroενου προϊόντος τη γαιοπρόσοδο Τα πιο διαδεδοmicroένα συστήmicroατα ενοικίασης της γης ήταν το microισακάρικο και το τριτάρικο στο πρώτο microετά την αφαίρεση του φόρου το προϊόν που αποmicroένει microοιράζεται στα δύο ο laquoιδιοκτήτηςraquo παρέχει τον σπόρο ενώ ο καλλιεργητής επιβαρύ-νεται microε τα έξοδα της παραγωγής (έξοδα θερισmicroού πληρωmicroές προς τους κοινοτικούς άρχοντες κλπ) στο δεύτερο στο τριτάρικο σύστηmicroα και πάλι microετά την αφαίρεση του φόρου ο καλλιεργητής παίρνει τα 23 του καρπού αλλά τώρα τον σπόρο τον παρέχει ο ίδιος ενώ ο ιδιοκτήτης είναι απαλλαγmicroένος από κάθε έξοδοΠληροφορίες για υψηλές αποδόσεις υπάρχουν ο W Leake γράφει πως στη Σταmicroνά ένα χωριό κοντά στο Μεσολόγγι η γη έδινε επτά φορές τον σπόρο Το ζευγάρι ήταν 90 στρέmicromicroατα και εφάρmicroοζαν τριετή αγρανάπαυση καλλιεργώντας σιτάρι και αραβό-σιτο ενώ ο σπόρος microοιραζόταν ανάmicroεσα στον laquoιδιοκτήτηraquo και τον καλλιεργητή Στη Βοιωτία σε ένα ανώνυmicroο κείmicroενο του 1796 η απόδοση υπολογίζεται 110 το ζευ-

Καθηmicroερινή σκηνή ζωής microιας αγροτικής οικογένειας όπου

Πίνακας 3 Διανοmicroή του πλεονάσmicroατοςΣύmicroφωνα microε το microισακάρικο και το τριτάρικο σύστηmicroα

ΜΙΣΑΚΑΡΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΡΙΤΑΡΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

Απόδοση 16

Απόδοση 110

Απόδοση 16

Απόδοση 110

Παραγωγή 6144 10240 6144 10240

Τελικό πλεόνασmicroα για τον καλλιεργητή 36 1104 -66 1616

Τελικό πλεόνασmicroα για τον ιδιοκτήτη 329 2172 431 1660

Με βάση τις υποθέσεις του Πίνακα 2 Όmicroως εδώ η έκταση του ζευγαριού υπολογί-ζεται σε 200 στρέmicromicroατα και ικανή να δεχθεί σπόρο 1000 και όχι 600 κιλώνΟι ποσότητες σε κιλά

να τις νοικιάζει παίρνοντας αντάλλαγmicroα ένα τmicroήmicroα του παραγόmicroενου προϊόντος τη γαιοπρόσοδο Τα πιο διαδεδοmicroένα συστήmicroατα ενοικίασης της γης ήταν το microισακάρικο και το τριτάρικο στο πρώτο microετά την αφαίρεση του φόρου το προϊόν που αποmicroένει microοιράζεται στα δύο ο laquoιδιοκτήτηςraquo παρέχει τον σπόρο ενώ ο καλλιεργητής επιβαρύ-νεται microε τα έξοδα της παραγωγής (έξοδα θερισmicroού πληρωmicroές προς τους κοινοτικούς άρχοντες κλπ) στο δεύτερο στο τριτάρικο σύστηmicroα και πάλι microετά την αφαίρεση του φόρου ο καλλιεργητής παίρνει τα 23 του καρπού αλλά τώρα τον σπόρο τον παρέχει ο ίδιος ενώ ο ιδιοκτήτης είναι απαλλαγmicroένος από κάθε έξοδοΠληροφορίες για υψηλές αποδόσεις υπάρχουν ο W Leake γράφει πως στη Σταmicroνά ένα χωριό κοντά στο Μεσολόγγι η γη έδινε επτά φορές τον σπόρο Το ζευγάρι ήταν 90 στρέmicromicroατα και εφάρmicroοζαν τριετή αγρανάπαυση καλλιεργώντας σιτάρι και αραβό-σιτο ενώ ο σπόρος microοιραζόταν ανάmicroεσα στον laquoιδιοκτήτηraquo και τον καλλιεργητή Στη Βοιωτία σε ένα ανώνυmicroο κείmicroενο του 1796 η απόδοση υπολογίζεται 110 το ζευ-

Καθηmicroερινή σκηνή ζωής microιας αγροτικής οικογένειας όπου

Πίνακας 3 Διανοmicroή του πλεονάσmicroατοςΣύmicroφωνα microε το microισακάρικο και το τριτάρικο σύστηmicroα

ΜΙΣΑΚΑΡΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΡΙΤΑΡΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

Απόδοση 16

Απόδοση 110

Απόδοση 16

Απόδοση 110

Παραγωγή 6144 10240 6144 10240

Τελικό πλεόνασmicroα για τον καλλιεργητή 36 1104 -66 1616

Τελικό πλεόνασmicroα για τον ιδιοκτήτη 329 2172 431 1660

Με βάση τις υποθέσεις του Πίνακα 2 Όmicroως εδώ η έκταση του ζευγαριού υπολογί-ζεται σε 200 στρέmicromicroατα και ικανή να δεχθεί σπόρο 1000 και όχι 600 κιλώνΟι ποσότητες σε κιλά

γάρι έφτανε τα 200 στρέmicromicroατα εφαρmicroοζόταν διετής αγρανάπαυση και το microισακάρικο σύστηmicroαΕπιχειρώντας να συγκεντρώσουmicroε τις δυνατότητες ανάπτυξης των αγροληπτικών συστηmicroάτων αυτού του τύπου κατασκευάσαmicroε τον πίνακα που ακολουθεί Εδώ θεω-ρούmicroε ως πιθανές αποδόσεις τα 16 και 110 και εξετάζουmicroε την κατανοmicroή του προϊόντος που θα προέκυπτε αν εφαρmicroοζόταν εναλλακτικά το microισακάρικο και το τριτάρικο σύστηmicroαΜε αποδόσεις λοιπόν της τάξης του 16 αποδόσεις υψηλές για τα δεδοmicroένα του τέλους του 18ου αιώνα σε ευρωπαϊκό επίπεδο (microε εξαίρεση την Ολλανδία και ορι-σmicroένες περιοχές της Αγγλίας) και χωρίς να υπολογίσουmicroε τα διάφορα αναπόφευκτα έξοδα στα οποία έχουmicroε ήδη αναφερθεί (θεριστικά κλπ) η επίmicroορτη αγροληψία είναι ανέφικτη γίνεται δυνατή microόνο microε την ελάχιστη απόδοση του 17 δηλαδή σε εδάφη microε εξαιρετική γονιmicroότητα εδάφη κυριολεκτικά σπάνια Στον βαθmicroό που ο καλλιεργητής microπορούσε να επιλέξει τον συνέφερε να υπαχθεί στο microισακάρικο σύστηmicroα για τα λιγότερο εύφορα εδάφη στο τριτάρικο για τις πιο γόνιmicroες γαίες Μα για να φτάσει κανείς να αποδεχτεί τη θέση του microόρτη στην Οθωmicroανική αυτοκρατορία όπου όπως είδαmicroε η γη ήταν άφθονη και οι άνθρωποι λίγοι σηmicroαίνει ότι δεν είχε τη δυνατότητα επιλογής Εδώ όmicroως ανακύπτει και ένα άλλο ζήτηmicroα όπως φαίνεται από τον laquoλογιστικόraquo πίνακα που παραθέτουmicroε η πραγmicroατικά microεγάλη ιδιοκτησία δεν ήταν απαραίτητη για τη δηmicroι-ουργία στα χωριά microιας κοινωνικής οmicroάδας σε πιο προνοmicroιακή θέση από τον άmicroεσο παραγωγό χωρίς ταυτόχρονα να ταυτίζεται microε τους microεγάλους γαιοκτήmicroονες αρκού-σαν 200 στρέmicromicroατα ιδιαίτερα εύφορης γης ώστε να microπορεί κάποιος να καρπώνεται ποσότητες σιτηρών ικανές να θρέψουν δύο οικογένειες Η εικόνα που έχουmicroε για τους αγρότες ως microια αδιαmicroόρφωτη κοινωνικά microάζα που απλώς τα βγάζει πέρα (και όταν τα καταφέρνει) και η οποία βρίσκεται microονίmicroως περίπου στα όρια της πείνας δεν ισχύει για όλους Η κοινωνική διαστρωmicroάτωση και microέσα στο χωριό όπως και στην πόλη έχει τη microορφή microιας πυραmicroίδας microε τους νοικοκυραίους της υπαίθρου να έχουν κι αυτοί ρόλο στη δηmicroιουργία των τοπικών εξουσιαστικών (και φυσικά όχι microόνο οικο-νοmicroικών) microορφωmicroάτων κάθε περιοχής Πόσο microάλλον που αυτοί επανδρώνουν τους microηχανισmicroούς της τοπικής διοίκησης microε πρώτο και κύριο τον φορολογικό

Ακόmicroα περισσότερο δεν θα πρέπει να θεωρήσουmicroε τους καλλιεργητές των microεγά-λων laquoιδιοκτησιώνraquo ως ένα αδιαmicroόρφωτο στο εσωτερικό του σύνολο Σύmicroφωνα microε στοιχεία που προκύπτουν από την επεξεργασία του αρχείου του Ιωάννη Κωλέττη σχετικά microε τα όσα του όφειλαν οι ζευγίτες ορισmicroένων χωριών που ήταν τσιφλίκια του Αλή πασά ndashκαι ο ίδιος τα είχε εκmicroισθώσει από τον τελευταίοndash το ανώτερο 25 των αγροτών πραγmicroατοποιούσε το microισό της συνολικής παραγωγής ενώ στο κατώτερο 30 δεν αντιστοιχούσε παρά το 10 του προϊόντοςΠού διοχετεύονταν τα σιτάρια που microάζευε ο γαιοκτήmicroονας Στην περίπτωση του Κωλέττη σε microεmicroονωmicroένα πρόσωπα ή οmicroάδες χωρικών κάποτε στους δικούς του ζευ-γίτες ως δάνειο Το παζάρι της πόλης microε τις περιοριστικές διατιmicroήσεις του δεν απορροφούσε παρά το 10 του προϊόντοςΟι τιmicroές του σιταριού διαγράφουν ένα τόξο το microέγιστο του οποίου τοποθετείται τον Μάιο microερικούς microήνες πριν από τον καινούργιο θερισmicroό οπότε σχεδόν διπλασιάζο-νται Συνέφερε λοιπόν η αποθήκευση και η διάθεση των δηmicroητριακών στην αγορά την κατάλληλη στιγmicroή στο σmicroίξιmicroο των δύο ψωmicroιών Μα πέρα από τις εποχιακές διακυmicroάν-σεις των τιmicroών που ακολουθούσαν microια κανονικότητα ιδιαίτερα προσοδοφόρες για τον γαιοκτήmicroονα ή τον ενοικιαστή του ήταν οι άφορες χρονιές το 1816 ο Κωλέττης συγκέντρωσε 20 λιγότερο προϊόν από τους ζευγίτες του σε σχέση microε αυτό της προ-ηγούmicroενης χρονιάς ndashπροφανώς λόγω microικρότερης παραγωγήςndash το πούλησε όmicroως κατά 80 ακριβότερα τα έσοδά του αυξήθηκαν κατά 44

Καταναγκασmicroοί της γεωγραφίαςΘα έχει γίνει ίσως ήδη φανερό ότι εξετάζοντας την οικονοmicroία αυτής της περιόδου και όχι microόνο την αγροτική δεν microιλούmicroε σε καmicroία περίπτωση για έναν ενιαίο οικο-νοmicroικά χώρο Αν ακόmicroα και σήmicroερα η γεωγραφία θέτει περιορισmicroούς στην αγροτική παραγωγή οι καταναγκασmicroοί αυτοί ήταν πολύ microεγαλύτεροι πριν από τη Βιοmicroηχανική Επανάσταση καλύτερα θα ήταν να microιλάmicroε για την οικονοmicroία διαφόρων περιοχών που σπάνια καθεmicroία τους είχε διάmicroετρο microεγαλύτερη από δέκα ή είκοσι χιλιόmicroετρα Ουσιαστικά έχουmicroε να κάνουmicroε microε microικρο-τοπικές ιστορίες το σιτάρι microπορούσε να λείπει από τα Χανιά ndashγιατί εκεί δεν έβρεξε αρκετά το φθινόπωρο ή αντίθετα οι βροχές ήταν περισσότερες απrsquo όσες έπρεπεndash ενώ πλεόναζε στο Ηράκλειο Σε τέτοιες

Τα καραβάνια στάθmicroευαν σε χάνια τα οποία βρίσκονταν στις

Ακόmicroα περισσότερο δεν θα πρέπει να θεωρήσουmicroε τους καλλιεργητές των microεγά-λων laquoιδιοκτησιώνraquo ως ένα αδιαmicroόρφωτο στο εσωτερικό του σύνολο Σύmicroφωνα microε στοιχεία που προκύπτουν από την επεξεργασία του αρχείου του Ιωάννη Κωλέττη σχετικά microε τα όσα του όφειλαν οι ζευγίτες ορισmicroένων χωριών που ήταν τσιφλίκια του Αλή πασά ndashκαι ο ίδιος τα είχε εκmicroισθώσει από τον τελευταίοndash το ανώτερο 25 των αγροτών πραγmicroατοποιούσε το microισό της συνολικής παραγωγής ενώ στο κατώτερο 30 δεν αντιστοιχούσε παρά το 10 του προϊόντοςΠού διοχετεύονταν τα σιτάρια που microάζευε ο γαιοκτήmicroονας Στην περίπτωση του Κωλέττη σε microεmicroονωmicroένα πρόσωπα ή οmicroάδες χωρικών κάποτε στους δικούς του ζευ-γίτες ως δάνειο Το παζάρι της πόλης microε τις περιοριστικές διατιmicroήσεις του δεν απορροφούσε παρά το 10 του προϊόντοςΟι τιmicroές του σιταριού διαγράφουν ένα τόξο το microέγιστο του οποίου τοποθετείται τον Μάιο microερικούς microήνες πριν από τον καινούργιο θερισmicroό οπότε σχεδόν διπλασιάζο-νται Συνέφερε λοιπόν η αποθήκευση και η διάθεση των δηmicroητριακών στην αγορά την κατάλληλη στιγmicroή στο σmicroίξιmicroο των δύο ψωmicroιών Μα πέρα από τις εποχιακές διακυmicroάν-σεις των τιmicroών που ακολουθούσαν microια κανονικότητα ιδιαίτερα προσοδοφόρες για τον γαιοκτήmicroονα ή τον ενοικιαστή του ήταν οι άφορες χρονιές το 1816 ο Κωλέττης συγκέντρωσε 20 λιγότερο προϊόν από τους ζευγίτες του σε σχέση microε αυτό της προ-ηγούmicroενης χρονιάς ndashπροφανώς λόγω microικρότερης παραγωγήςndash το πούλησε όmicroως κατά 80 ακριβότερα τα έσοδά του αυξήθηκαν κατά 44

Καταναγκασmicroοί της γεωγραφίαςΘα έχει γίνει ίσως ήδη φανερό ότι εξετάζοντας την οικονοmicroία αυτής της περιόδου και όχι microόνο την αγροτική δεν microιλούmicroε σε καmicroία περίπτωση για έναν ενιαίο οικο-νοmicroικά χώρο Αν ακόmicroα και σήmicroερα η γεωγραφία θέτει περιορισmicroούς στην αγροτική παραγωγή οι καταναγκασmicroοί αυτοί ήταν πολύ microεγαλύτεροι πριν από τη Βιοmicroηχανική Επανάσταση καλύτερα θα ήταν να microιλάmicroε για την οικονοmicroία διαφόρων περιοχών που σπάνια καθεmicroία τους είχε διάmicroετρο microεγαλύτερη από δέκα ή είκοσι χιλιόmicroετρα Ουσιαστικά έχουmicroε να κάνουmicroε microε microικρο-τοπικές ιστορίες το σιτάρι microπορούσε να λείπει από τα Χανιά ndashγιατί εκεί δεν έβρεξε αρκετά το φθινόπωρο ή αντίθετα οι βροχές ήταν περισσότερες απrsquo όσες έπρεπεndash ενώ πλεόναζε στο Ηράκλειο Σε τέτοιες

Τα καραβάνια στάθmicroευαν σε χάνια τα οποία βρίσκονταν στις

αρκετά συχνές περιπτώσεις το πρόβληmicroα λυνόταν microε την αναδιανοmicroή του προϊό-ντος ανάmicroεσα στις διάφορες περιοχές ύστερα από άδεια των τοπικών αξιωmicroατούχων Αυτά τα microικρο-περιβάλλοντα έπρεπε να είναι αυτάρκη τουλάχιστον σε δηmicroητριακά να καλύπτουν τα ίδια τις ανάγκες τους αν και στην πράξη αυτός ήταν ο κανόνας για σχεδόν το σύνολο των προϊόντων που κατανάλωναν το 90 ή και περισσότερο των εmicroπορικών συναλλαγών που πραγmicroατοποιούσαν οι άνθρωποί τους διεξαγόταν στο εσωτερικό τουςΕξαίρεση ήταν τα νησιά Εκτός από τα microεγάλα (Κρήτη Κύπρος) οι παραγωγικές δυνα-τότητες των υπολοίπων ήταν microικρότερες από τον πληθυσmicroό τους Συmicroπλήρωναν τις ελλείψεις τους λειτουργώντας ως διαmicroεσολαβητές-έmicroποροι Το microεγαλύτερο πρόβληmicroα σε ολόκληρη τη microεσογειακή γεωργία microέχρι τον 20ό αιώνα είναι το πρόβληmicroα του ελέγχου των νερών Όταν αυτό δεν αντιmicroετωπίζεται microε επιτυ-χία η πεδιάδα microετατρέπεται σε βάλτο ενσκήπτει η ελονοσία και η περιοχή εγκατα-λείπεται Γιrsquo αυτό microέχρι τα microέσα του 19ου αιώνα οι πεδιάδες είναι αραιοκατοικηmicroένες Ορισmicroένες περιοχές της εύφορης Θεσσαλίας microένουν ακαλλιέργητες και microετατρέπονται σε βοσκότοπους από τους κτηνοτρόφους της Πίνδου κατά τη διάρκεια του χειmicroώνα η λίmicroνη Κάρλα ξεχειλίζει κάθε χρόνο και οι κάτοικοι των γύρω χωριών βιάζονται να γυρίσουν στα σπίτια τους όπου το κλίmicroα είναι λιγότερο ανθυγιεινό αmicroέσως microετά τη σπορά Στην κεντρική Μακεδονία τα έλη κυριαρχούν γύρω από τις όχθες του Αξιού και τη λίmicroνη των Γιαννιτσών Η περιγραφή που microας δίνει ο Γάλλος πρόξενος Πουκεβίλ για ένα χωριό της Ηπείρου δείχνει αρκετά παραστατικά την κατάστασηΤο χωριό Λύκος Το χωριό αυτό είναι χτισmicroένο στην κορυφή ενός microαυριδερού λόφου και αποτελείται από εξήντα καλύβες όπως στην Προϊστορική εποχή Ο αέρας που αναπνέει κανείς και όλοι βέβαια οι κάτοικοί του είναι βαρύς και ανθυγιεινός Οι ορυ-ζώνες καθώς και τα microεγάλα λιβάδια της περιοχής πλαισιώνουν τις όχθες του ποτα-microού και δηmicroιουργούν υδρατmicroούς στην ατmicroόσφαιρα που προκαλούν πυρετό Μυριάδες ενοχλητικά έντοmicroα κατακλύζουν τον τόπο και αποτελούν αφόρητο microαρτύριο για τους κατοίκους που κρατά πάνω από οκτώ microήνες τον χρόνο Μόλις δύσει ο ήλιος αναγκά-ζονται να ανάβουν φώτα για να φυλάγονται από τα κουνούπια κοιmicroούνται κάτω από τέντες κι έτσι δεν τους πιάνει ο ύπνος παρά microόνο αφού κουραστούν για να ξυπνή-σουν microέσα σε οmicroίχλη που microυρίζει θειάφι

0

500000

450000

400000

350000

300000

250000

200000

150000

100000

50000

ΑνατολικήΣτερεά

∆υτική Στερεά Πελοπόνησος

ΞΕΡΙΚΕΣ ΓΑΙΕΣ

ΠΟΤΙΣΤΙΚΕΣ ΓΑΙΕΣ

Οι εκτάσεις σε στρέmicromicroατα σύmicroφωνα microε τις εκτιmicroήσεις

Για τον λόγο αυτό το optimum του οικισmicroένου χώρου ήταν σε υψόmicroετρο 200-400 microέτρα λίγο πιο ψηλά από την πεδιάδα microέσα όmicroως στα όρια που επέτρεπαν την καλ-λιέργεια των δηmicroητριακών Άλλοτε πάλι όταν οι καλοκαιρινές αναθυmicroιάσεις της πεδι-άδας καθιστούσαν την παραmicroονή εκεί αδύνατη το χωριό microπορούσε να διαmicroοιράζεται σε δύο τοποθεσίες microία καλοκαιρινή και microία χειmicroερινήΠαρά την αδιαφορία των κατά τόπους αρχών κάποια αρδευτικά έργα υλοποιούνται microε τον συντονισmicroό των κατοίκων των χωριών η τεχνογνωσία ίσως να microην ήταν διαθέ-σιmicroη υπήρχαν όmicroως οι διακινούmicroενοι τεχνίτες όπως οι Τσάκωνες στην Πελοπόννησο που αναλάmicroβαναν την πραγmicroατοποίηση των απαραίτητων ndashmicroικρής κλίmicroακαςndash έργων Στις αρχές του 19ου αιώνα το 15 του καλλιεργούmicroενου εδάφους ήταν ποτιστικό το περισσότερο απrsquo αυτό βρισκόταν στην ΠελοπόννησοΌταν η πρόσβαση στους θαλάσσιους δρόmicroους ήταν αδύνατη για τη microετακίνηση των ανθρώπων και τη microεταφορά των προϊόντων δεν απέmicroενε παρά το αφηmicroένο στην τύχη του οδικό δίκτυο Το microέγιστο της απόστασης που θα microπορούσε να διανυθεί σε microία microέρα ήταν 100 χιλιόmicroετρα τα καραβάνια όmicroως δεν έκαναν πάνω από πέντε χιλιόmicroετρα την ώρα δηλαδή 40-50 χιλιόmicroετρα τη microέρα Στις άκρες των κύριων δρόmicroων υπήρχαν χάνια που επέτρεπαν στους ταξιδιώτες την (οmicroαδική) διανυκτέρευση και παρείχαν κάποια πρόχειρα παρασκευασmicroένη τροφή Οι χερσαίες microεταφορές ήταν πάντως πολύ ακριβές πέντε έως έξι φορές δαπανηρότερες από τις θαλάσσιες και το σιτάρι σπά-νια ταξίδευε πάνω από 20 στην καλύτερη περίπτωση χιλιόmicroετρα Η αποθήκευση απαραίτητη για την αντιmicroετώπιση microιας κακής σοδειάς ήταν περισσότερο αναγκαία για τα χωριά αλλά και τις πόλεις που βρίσκονταν microακριά από τα παράλια ή ακόmicroα χειρότερα στα ορεινάΤο έδαφος όπως σε όλη τη Μεσόγειο είναι άλλοτε πολύ φτωχό και δεν συγκρατεί το νερό άλλοτε βαρύ δύσκολο να οργωθεί Μα γενικότερα το ανάγλυφο του ελληνικού χώρου δεν ευνοεί τις καλλιέργειες το 77 του εδάφους είναι ορεινό και τα βουνά διασπούν τον χώρο σε σχετικά αυτόνοmicroες περιοχές δυσκολεύοντας ακόmicroα περισσό-τερο τις microετακινήσειςΤο ξεχέρσωmicroα αυτών των εδαφών για την αύξηση του καλλιεργούmicroενου χώρου δεν ήταν προτεραιότητα απαιτούσε κεφάλαια που και όταν υπήρχαν δεν διατίθεντο προς επένδυση παρά microόνο στο εmicroπόριο και στην εκmicroίσθωση των φόρων οι όποιες εκχερ-

Το κυριότερο αγροτικό εργαλείο θεωρείτο το αλέτρι φτιαγmicroένο

σώσεις όπως και οι πεζούλες που ανακατένεmicroαν το χώmicroα στην επιφάνεια του αγρού διατηρούσαν την υγρασία και προστάτευαν από τις πληmicromicroύρες απαιτούσαν κόπο και έξοδα για ένα στρέmicromicroα χρειαζόταν να δουλέψουν δύο έως πέντε άνθρωποι για έναν τουλάχιστον χρόνο Τέτοιου είδους επεmicroβάσεις θα γίνουν κυρίως στα microέσα του 19ου αιώνα υπό την πίεση της δηmicroογραφικής ανάπτυξηςΟ microεγαλύτερος κίνδυνος προερχόταν από τις άστατες καιρικές συνθήκες που προκα-λούσαν microεγάλες διακυmicroάνσεις στην παραγωγή 1816 Ιουνίου 11 έβρηξεν και ύστερα δεν έβρηξεν έως Αυγούστου 26 ύστερα έβρη-ξεν και έγινεν ακρίβεια microεγάλη18 γρόσια το στάρι από τον Φεβρουάριον αρχήνησε και εστάθη έως πρώτη Ιουλίου ύστερα ήλθε δώδεκα γρόσιαmicroας πληροφορεί ένα χρονικό από την Κοζάνη εδώ η άκαιρη κατανοmicroή των βροχο-πτώσεων και microόνο αυτή θα προκαλέσει αύξηση της τιmicroής του προϊόντος κατά 50Η microη αρδευόmicroενη γεωργία ήταν λοιπόν microια επικίνδυνη δραστηριότητα microιας και τα πάντα εξαρτιόνταν από το ύψος των βροχοπτώσεων το φθινόπωρο και την άνοιξη αλλά και από τη δριmicroύτητα του χειmicroώνα Καθώς η microόνη λίπανση του εδάφους ήταν η κοπριά των ζώων το έδαφος όπως είπαmicroε δεν microπορούσε να καλλιεργείται κάθε χρόνο Η αγρανάπαυση συνίσταται στο όργωmicroα χωρίς καλλιέργεια θα microπορούσε επίσης η γη να microην έχει καν οργωθεί οπότε τα αγριόχορτα χρησίmicroευαν για τη βοσκή των ζώων Ανάλογα microε την τοποθεσία εφαρ-microοζόταν άλλοτε η διετής και άλλοτε η τριετής αγρανάπαυση Στην πρώτη περίπτωση το microισό έδαφος έmicroενε εναλλάξ ακαλλιέργητο στη δεύτερη το χωράφι microοιραζόταν σε τρία microέρη και γινόταν εκ περιτροπής καλλιέργεια σιταριού και κάποιου laquoδεύτερουraquo δηmicroητριακού ενώ το τρίτο κοmicromicroάτι παρέmicroενε ακαλλιέργητο Πάντως το 1860 ακόmicroα η αmicroειψισπορά η καλλιέργεια δηλαδή όλου του αγρού microε ετήσια εναλλαγή διαφόρων φυτών πρακτική που εφαρmicroοζόταν ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα στην Αγγλία και στις Κάτω Χώρες ήταν άγνωστη στον ελληνικό χώροΤο κυριότερο εργαλείο του αγρότη ήταν το αλέτρι για την κατασκευή του οποίου χρησιmicroοποιούνταν ξύλο (το microόνο σιδερένιο microέρος του ήταν το υνί) σχετικά ελαφρύ ndash30 κιλά σε σχέση microε τα 65 του γαλλικού αρότρουndash που όργωνε ακατάστατα χωρίς να microπορεί να σκάψει περισσότερο από microία παλάmicroη Τα ευρωπαϊκά βαριά άροτρα ήταν

Αγροτικό εργαλείο το οποίο χρησιmicroοποιούσαν στο Ρέθυmicroνο

εδώ άχρηστα απαιτούσαν τη χρήση σίδερου ήταν πολύπλοκα στην κατασκευή τους άρα κόστιζαν περισσότερο και ήταν ακατάλληλα για τα λεπτά microεσογειακά εδάφη Τα υπόλοιπα εργαλεία ήταν απλά και microε τη βοήθεια του σιδερά τα κατασκεύαζε ο καθένας η βουκέντρα microε την οποία οδηγούσαν τα βόδια στο όργωmicroα η σβάρνα το τσαπί το τσεκούρι τα δρεπάνια (που δεν υπήρχαν πάντα) Στον 18ο αιώνα από την άποψη των τεχνικών της παραγωγής βρισκόmicroαστε ακόmicroα στην εποχή του ΗσίοδουΤέλος αναπόσπαστο microέρος του αγροτικού εξοπλισmicroού ήταν τα αλώνια (από πατηmicroένο χώmicroα ή πέτρα) και οι microύλοι χερόmicroυλοι που θα πρέπει να υπήρχαν σε κάθε σπίτι αλογόmicroυλοι ndashή νερόmicroυλοι και ανεmicroόmicroυλοι όπου οι συνθήκες το επέτρεπανndash καθώς και τα ελαιοτριβεία Ας microη φανταστούmicroε πάντως ιδιαίτερα πολύπλοκες και δαπανη-ρές κατασκευές το 1670 ένας νερόmicroυλος άξιζε στην Κρήτη 80 ασλάνια γρόσια το τετραπλάσιο του ποσού που όριζε το δικαστήριο για τα ετήσια έξοδα διατροφής ενός ανηλίκου

Οι καλλιέργειες- Τα προϊόνταΠρώτα απrsquo όλα τα δηmicroητριακά τα οποία παράγονταν microε τη βοήθεια του αλετριού που microόλις πριν περιγράψαmicroε Τα στάρια γενικά παρείχαν το 65-70 των αναγκαίων θερmicroί-δων στον αγροτικό αλλά και στον αστικό πληθυσmicroό Στην αρχή οι αγρότες καθάριζαν τον αγρό και ακολουθούσε ύστερα από τρία οργώmicroατα η σπορά Οι εργασίες αυτές για τα πρώιmicroα δηmicroητριακά σιτάρι κριθάρι και βρώmicroη (αυτή η τελευταία χρησιmicroοποι-ούνταν ως τροφή των ζώων) εκτελούνταν microετά τις πρώτες βροχοπτώσεις συνήθως τον Οκτώβριο ή τον Νοέmicroβριο ενώ ο θερισmicroός γινόταν τον Ιούλιο Έσπερναν κυρίως σιτάρι στις καλαmicroποκιές εκεί δηλαδή όπου την προηγούmicroενη χρο-νιά είχαν σπείρει καλαmicroπόκι ενώ στις άκρες του χωραφιού έβαζαν τα microαγειρέmicroατα φακές και ρεβίθια οι βουνίσιοι κουκιά οι πεδινοί Αν ο χειmicroώνας ήταν κρύος και ξηρός η σοδειά πήγαινε καλά αν πάλι έριχνε πολλές βροχές ο σπόρος σαποκώλιαζε και πήγαινε χαmicroένος Τον Μάρτιο έσπερναν το καλαmicroπόκι το τούρκικο σιτάρι σε ποτιστικά χωράφια αν το έσπερναν σε ξερά χώmicroατα και δεν έβρεχε το καλοκαίρι η σοδειά πήγαινε χαmicroένη Καινούργια καλλιέργεια αυτή που διαδόθηκε στον ελληνικό χώρο τον 17ο αιώνα εκτόπισε σε microεγάλο βαθmicroό τα άλλα laquoδεύτεραraquo δηmicroητριακά microιας και οι αποδόσεις του ήταν microεγαλύτερες κατά τον Πουκεβίλ έφταναν το 112 ενώ

Η αγροτική οικονοmicroία της ελλη-νικής υπαίθρου κατά την τελευ-

σύmicroφωνα microε τη Στατιστική του 1860 το 129 Παρόλο που ο αραβόσιτος είχε υψηλό-τερες αποδόσεις ένα στρέmicromicroα microπορούσε να δεχτεί microόνο γύρω στα πέντε κιλά σπόρο καλαmicroποκιού αλλά 15 κιλά σιτάρι Έτσι η παραγωγή ανά στρέmicromicroα σύmicroφωνα microε τη Στατιστική ήταν για τον αραβόσιτο 140 κιλά για το σιτάρι 95 κιλά microια αύξηση 44Ψωmicroί από καλαmicroπόκι χρησιmicroοποιούσαν κυρίως οι άνθρωποι της υπαίθρου αλλά και οι φτωχοί των πόλεων γιατί ήταν φτηνότερο από το άλλο το σταρένιο Από κοντά και τα όσπρια το απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα microέχρι πρόσφατα όπως τα φασόλια που δεν τους αφιέρωναν ποτέ ολόκληρο το χωράφι αλλά τα έσπερναν ανάmicroεσα στο καλα-microπόκι την ίδια περίοδο που άρχιζε η καλλιέργεια του τελευταίου

Η καλλιέργεια της ελιάς αποτε-λούσε microακροπρόθεσmicroη επέν-

Η περιουσία του Παπαmicroανώλη κοντά στο Ηράκλειο 1684

ΕΙΔΟΣ ΠΟΣΟΤΗΤΑΑΞΙΑ

(άσπρα)ΠΟΣΟΣΤΟ

ΑΞΙΑ ΜΟΝΑΔΑ ΜΕΤΡΗΣΗΣ(άσπρα)

Σπίτι microε 8 ανώ-γεια και ισόγεια δωmicroάτια

5334 151

Αγροί καλλιεργη-microένοι και microη

80 στρέmicro-microατα

9000 255 1125

Αmicroπέλι 4 στρέmicro-microατα 6666 189 16665

Κήπος 1 στρέmicromicroα 1333 38 1333

Άροτρα microε σίδερο 2 267 08 1335

Βόδια αρότρου 2 2660 75 1330

Μουλάρι 1 3325 94

Ένα τmicroήmicroα των δηmicroητριακών κατανάλωναν οι ίδιοι οι παραγωγοί ένα άλλο το που-λούσαν για την πληρωmicroή του φόρου ή το έπαιρνε ο γαιοκτήmicroονας και ότι απέmicroενε το εmicroπορεύονταν συνήθως στη διπλανή πόλη Υπήρχαν τέλος και οι ποσότητες δηmicroη-τριακών που αγόραζε υποχρεωτικά το κράτος σε τιmicroές χαmicroηλότερες από εκείνες της αγοράς microε σκοπό τον εφοδιασmicroό του στρατού ή της πρωτεύουσας Το ίδιο συνέβαινε και microε ένα τmicroήmicroα της κτηνοτροφικής παραγωγής ενώ τα πρόσωπα που αναλάmicroβαναν να συγκεντρώσουν τις απαραίτητες ποσότητες δηmicroητριακών ή τα ζώα ονοmicroάζονταν ιστηρατζήδες και τζελέπηδες αντίστοιχα Τα σιτηρά που microε τον τρόπο αυτό συλλέγο-νταν από τις διάφορες περιοχές συγκεντρώνονταν σε κοντινά λιmicroάνια όπως ο Πλατα-microώνας το Ναύπλιο ο Βόλος και microεταφέρονταν στην Κωνσταντινούπολη επαρκούσαν για τη διατροφή 80000 ανθρώπων ας θυmicroηθούmicroε ότι το 1520-30 ο πληθυσmicroός της Πελοποννήσου έφτανε τις 230000 Η ελιά microπορούσε να είναι άγρια ή ήmicroερη ανάλογα microε την προσοχή και τις φροντίδες που της αφιέρωναν οι ιδιοκτήτες της Είναι microια microακροπρόθεσmicroη επένδυση γιατί αρχί-ζει να παράγει καρπό έπειτα από 12 χρόνια και δεν φτάνει στην πλήρη ανάπτυξή της παρά ύστερα από microία εικοσαετία Η εξάπλωση της καλλιέργειάς της γινόταν ndashόπως και

Πρόβατα 105 6666 189 635

ΣΥΝΟΛΟ 35251 1000

ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΣΤΗΝ ΑΠΟΘΗΚΗ

Σιτάρι 155 κιλά 266 231

Κριθάρι 480 κιλά 666 139

Βρώmicroη 96 κιλά 66 069Ν Σταυρινίδης Μεταφράσεις Τουρκικών Ιστορικών Εγγράφων τ Β΄ Ηράκλειο 1986

στην περίπτωση της σταφίδας για την οποία θα microιλήσουmicroε λίγο παρακάτωndash κυρίως microε τη microέθοδο της εmicroφύτευσης ο ιδιοκτήτης της γης την παραχωρούσε σε κάποιον microε σκοπό να φυτεύσει ελιές και στη συνέχεια και οι δύο τόσο ο παλαιός ιδιοκτήτης όσο και ο εmicroφυτευτής ήταν συνιδιοκτήτες των δέντρων Ο εmicroφυτευτής όφειλε στον αρχικό ιδιοκτήτη ένα microερίδιο της παραγωγής συνήθως το τέταρτο αλλά κάποτε και το microισό αν είχε παραλάβει ήδη ανεπτυγmicroένα τα δέντρα Επειδή το έδαφος γύρω από το δέντρο σπάνια λιπαινόταν παραγωγή υπήρχε κάθε δύο χρόνια Η ελιά κατα-ναλωνόταν ως βρώσιmicroο είδος ή χρησιmicroοποιούνταν για την παραγωγή λαδιού που παρασκευαζόταν σε αρχαϊκά λιοτρίβια και microεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη τη Θεσσαλονίκη ή τη Σmicroύρνη για κατανάλωση Ένα microικρότερο τmicroήmicroα του αποτελούσε την πρώτη ύλη στη σαπωνοποιία όmicroως τα σαπούνια που παρασκευάζονταν ήταν microε βάση τα ευρωπαϊκά κριτήρια δεύτερης ποιότηταςΤο αmicroπέλι παρότι δίνει τον πρώτο καρπό ύστερα από τέσσερα χρόνια ήταν η πιο προσοδοφόρα καλλιέργεια τα απαραίτητα στην αmicroπελουργία εργαλεία microια τσάπα και ένα microικρό κλαδευτήρι δεν κόστιζαν σχεδόν τίποτα Το κεφάλαιο του αmicroπελουρ-γού ήταν οι γνώσεις του και η επιδεξιότητα των χεριών του Σε ορισmicroένα microάλιστα χωριά υπήρχαν κάποιοι εξειδικευmicroένοι στο κλάδεmicroα των αmicroπελιών οι κλαδούχοι στη Ρούmicroελη έως ακόmicroα τις αρχές του 20ού αιώνα Αποτελούσε τη λύση για τον φτωχό χωρικό καθώς δεν απαιτούσε microεγάλες εκτάσεις γης ούτε ζωικό κεφάλαιο Το κρασί χάρη στη microεγάλη αξία του microπορούσε ακόmicroα να γίνει αντικείmicroενο εmicroπορίου όχι microόνο σε τοπικό επίπεδο αλλά και να microεταφερθεί σε microακρινές αποστάσειςΗ καλλιέργεια του αmicroπελιού κυριαρχούσε στα νησιά του Αιγαίου Στη Σαντορίνη το 1731 σχεδόν τα 23 των φορολογικών προσόδων προέρχονταν από το κρασί και microόνο το 13 από τη φορολογία των δηmicroητριακών και των οσπρίων η ακαθάριστη παραγωγή των τελευταίων δεν αρκούσε παρά για τη διατροφή 100 οικογενειών από τις 950 που ζούσαν στο νησί Μα και σε άλλα νησιά όπως στη Νάξο ή την Πάρο τα έσοδα από τη φορολογία στα αmicroπέλια και το κρασί απέδιδαν πάνω από το microισό του συνόλου Ο τρύγος γίνεται από την πρώτη microέχρι τις δέκα Οκτώβρη και δεν είναι τυχαίο πως το καινούργιο κρασί έβγαινε από τα βαρέλια την ηmicroέρα του αγίου Δηmicroητρίου όταν έπρεπε να πληρωθεί η δεύτερη δόση του κεφαλικού φόρουΤέλος υπάρχει και ο κήπος απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα κάθε αγροτικού συχνά και αστι-

Το βαmicroβάκι θεωρείτο ένα από τα σηmicroαντικότερα παραγωγικά

στην περίπτωση της σταφίδας για την οποία θα microιλήσουmicroε λίγο παρακάτωndash κυρίως microε τη microέθοδο της εmicroφύτευσης ο ιδιοκτήτης της γης την παραχωρούσε σε κάποιον microε σκοπό να φυτεύσει ελιές και στη συνέχεια και οι δύο τόσο ο παλαιός ιδιοκτήτης όσο και ο εmicroφυτευτής ήταν συνιδιοκτήτες των δέντρων Ο εmicroφυτευτής όφειλε στον αρχικό ιδιοκτήτη ένα microερίδιο της παραγωγής συνήθως το τέταρτο αλλά κάποτε και το microισό αν είχε παραλάβει ήδη ανεπτυγmicroένα τα δέντρα Επειδή το έδαφος γύρω από το δέντρο σπάνια λιπαινόταν παραγωγή υπήρχε κάθε δύο χρόνια Η ελιά κατα-ναλωνόταν ως βρώσιmicroο είδος ή χρησιmicroοποιούνταν για την παραγωγή λαδιού που παρασκευαζόταν σε αρχαϊκά λιοτρίβια και microεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη τη Θεσσαλονίκη ή τη Σmicroύρνη για κατανάλωση Ένα microικρότερο τmicroήmicroα του αποτελούσε την πρώτη ύλη στη σαπωνοποιία όmicroως τα σαπούνια που παρασκευάζονταν ήταν microε βάση τα ευρωπαϊκά κριτήρια δεύτερης ποιότηταςΤο αmicroπέλι παρότι δίνει τον πρώτο καρπό ύστερα από τέσσερα χρόνια ήταν η πιο προσοδοφόρα καλλιέργεια τα απαραίτητα στην αmicroπελουργία εργαλεία microια τσάπα και ένα microικρό κλαδευτήρι δεν κόστιζαν σχεδόν τίποτα Το κεφάλαιο του αmicroπελουρ-γού ήταν οι γνώσεις του και η επιδεξιότητα των χεριών του Σε ορισmicroένα microάλιστα χωριά υπήρχαν κάποιοι εξειδικευmicroένοι στο κλάδεmicroα των αmicroπελιών οι κλαδούχοι στη Ρούmicroελη έως ακόmicroα τις αρχές του 20ού αιώνα Αποτελούσε τη λύση για τον φτωχό χωρικό καθώς δεν απαιτούσε microεγάλες εκτάσεις γης ούτε ζωικό κεφάλαιο Το κρασί χάρη στη microεγάλη αξία του microπορούσε ακόmicroα να γίνει αντικείmicroενο εmicroπορίου όχι microόνο σε τοπικό επίπεδο αλλά και να microεταφερθεί σε microακρινές αποστάσειςΗ καλλιέργεια του αmicroπελιού κυριαρχούσε στα νησιά του Αιγαίου Στη Σαντορίνη το 1731 σχεδόν τα 23 των φορολογικών προσόδων προέρχονταν από το κρασί και microόνο το 13 από τη φορολογία των δηmicroητριακών και των οσπρίων η ακαθάριστη παραγωγή των τελευταίων δεν αρκούσε παρά για τη διατροφή 100 οικογενειών από τις 950 που ζούσαν στο νησί Μα και σε άλλα νησιά όπως στη Νάξο ή την Πάρο τα έσοδα από τη φορολογία στα αmicroπέλια και το κρασί απέδιδαν πάνω από το microισό του συνόλου Ο τρύγος γίνεται από την πρώτη microέχρι τις δέκα Οκτώβρη και δεν είναι τυχαίο πως το καινούργιο κρασί έβγαινε από τα βαρέλια την ηmicroέρα του αγίου Δηmicroητρίου όταν έπρεπε να πληρωθεί η δεύτερη δόση του κεφαλικού φόρουΤέλος υπάρχει και ο κήπος απαραίτητο συmicroπλήρωmicroα κάθε αγροτικού συχνά και αστι-

Το βαmicroβάκι θεωρείτο ένα από τα σηmicroαντικότερα παραγωγικά

κού σπιτιού Με microια δόση υπερβολής ο Γάλλος γεωγράφος V de la Blache υποστηρί-ζει ότι ο κήπος και όχι το χωράφι ήταν το επίκεντρο της ζωής δίπλα ή ανάmicroεσα στα σπίτια του χωριού αντικείmicroενο συνεχών φροντίδων από τον ιδιοκτήτη του προσφε-ρόταν για την καλλιέργεια ενός πλήθους προϊόντων που συmicroπλήρωναν τη διατροφή ενώ κάποιες φορές όταν η σοδειά των σιταριών δεν πήγαινε καλά αποτελούσε το βασικό στήριγmicroα για την επιβίωση Το σιτάρι το λάδι και το κρασί η αγία αυτή microεσογειακή τριλογία όπως τη χαρακτηρί-ζει ο F Braudel δεν πρέπει να αντιmicroετωπίζονται microόνο ως προϊόντα της πρωτογενούς παραγωγής αλλά και ως πολιτιστικά προϊόντα αρκεί να θυmicroηθούmicroε τις τελετουργίες κατανάλωσης του κρασιού ή τις επαλείψεις του σώmicroατος microε λάδι κατά την αρχαιό-τητα Κάποιες από τις συνήθειες αυτές πέρασαν στο Βυζάντιο από εκεί στο Ισλάmicro και τέλος στη microεσαιωνική ΔύσηΑξίζει στο σηmicroείο αυτό πριν περάσουmicroε στις νέες καλλιέργειες που έφερε ο 18ος αιώνας να δούmicroε microια πραγmicroατική αγροτική επιχείρηση χρησιmicroοποιώντας ένα σπάνιο τεκmicroήριο τον Μάιο του 1684 πεθαίνει κάποιος παπα-Μανόλης από το χωριό Καλέσα δέκα χιλιόmicroετρα από το Ηράκλειο και ακολουθεί από το δικαστήριο απογραφή της περιουσίας του προκειmicroένου να διανεmicroηθεί microεταξύ της χήρας συζύγου του και των τριών παιδιών του Όπως φαίνεται και από τον πίνακα πρόκειται για ένα καλά οργα-νωmicroένο υποστατικό το microαρτυρεί από microόνο του το σπίτι που αποτελείται από οκτώ laquoανώγεια και ισόγεια δωmicroάτια φαίνεται ακόmicroα από το γεγονός ότι δύο microήνες microόλις πριν από τον καινούργιο θερισmicroό υπήρχαν στις αποθήκες πάνω από 600 κιλά σιτάρι και κριθάρι Η αξία του σπιτιού αυτού πάντως δεν αποτελούσε παρά το 15 της αξίας της συνολικής περιουσίας ενώ τα χωράφια το αmicroπέλι και τα πρόβατα συmicromicroε-τείχαν microε περίπου 20 το καθέναΑν υποθέσουmicroε ότι η πενταmicroελής αυτή οικογένεια χρησιmicroοποιούσε ως κύριο δηmicroη-τριακό το κριθάρι τότε τα 1000 κιλά που ήταν απαραίτητα για τη διατροφή της ισοδυναmicroούσαν microε την αξία 12 στρεmicromicroάτων καλλιεργηmicroένης και ακαλλιέργητης γης η γη λοιπόν δεν ήταν φτηνή microιας και το χωριό απείχε από την πόλη microόλις δύο ώρες δρόmicroο και είχε τη δυνατότητα να εmicroπορευmicroατοποιεί τα προϊόντα τουΗ καλλιέργεια microε τη microεγαλύτερη αξία ήταν φυσικά το αmicroπέλι ένα στρέmicromicroα κόστιζε όσο σχεδόν 15 στρέmicromicroατα χωραφιού ακολουθούσε ο κήπος ένα στρέmicromicroα που άξιζε

όσο 12 στρέmicromicroατα χωραφιού Τα δύο αλέτρια δεν κόστιζαν σχεδόν τίποτα ενώ τα δύο βόδια κόστιζαν λιγότερο από το microουλάρι αυτό το τελευταίο ωστόσο ήταν απαραί-τητο γιατί microπορούσε να microεταφέρει σε microια διαδροmicroή σχεδόν 100 κιλά φόρτωmicroα

Τα νέα προϊόντα του 18ου αιώναΕκτός από τον αραβόσιτο που η παραγωγή του εξαπλώνεται κατά τον 17ο αιώνα όπου το επιτρέπει το έδαφος αυξάνεται επίσης η καλλιέργεια του βαmicroβακιού Καλ-λιεργήθηκε σε ολόκληρη τη Μακεδονία και αποτέλεσε το κύριο προϊόν περίπου 300 χωριών στην κοιλάδα των Σερρών όπου αντικατέστησε την προηγούmicroενη παραγωγή ρυζιού Υπήρχαν πέντε είδη microακεδονικού βαmicroβακιού και οι ονοmicroασίες τους παραπέ-microπουν άmicroεσα στις κοινωνικές σχέσεις που είχαν διαmicroορφωθεί στην περιοχή το τσε-σmicroέ ο ανθός του φυτού το ουσούρ το βαmicroβάκι που προοριζόταν για την πληρωmicroή της δεκάτης το καντάρ το βαmicroβάκι που οι αγάδες microάζευαν από τα χωράφια τους το ταξίλι το οποίο προοριζόταν για την πληρωmicroή των χρεών στους γαιοκτήmicroονες και τέλος όλα τα υπόλοιπα τα σίρα τα συνηθισmicroένα βαmicroβάκιαΣύmicroφωνα microε τον Γάλλο πρόξενο Feacutelix Beaujour παράγονταν οκτώ τόνοι που εξάγο-νταν στην κεντρική Ευρώπη ενώ η εσωτερική κατανάλωση κυρίως τα εργαστήρια του Τυρνάβου απορροφούσαν έναν τόνο Με πρώτη ύλη το βαmicroβάκι κατασκεύαζαν αλατζάδες φτηνά υφάσmicroατα για την εσωτερική αγορά ή έβαφαν το νήmicroα και το εξή-γαγαν στη ΓερmicroανίαΟ καπνός καινούργια καλλιέργεια αυτή παραγόταν στο ηmicroικύκλιο που σχηmicroατίζεται βόρεια από τη Θεσσαλονίκη από τα Γιαννιτσά microέχρι την Καβάλα σε εδάφη που πριν ήταν σπαρmicroένα microε δηmicroητριακά Με την καλλιέργειά του απασχολούνταν 20000 οικο-γένειες κυρίως microουσουλmicroάνοι Ένα σηmicroαντικό τmicroήmicroα καταναλωνόταν στα ευρωπαϊκά εδάφη της αυτοκρατορίας και το υπόλοιπο εξαγόταν στην Αίγυπτο το Αλγέρι και στα ιταλικά λιmicroάνιαΤόσο το βαmicroβάκι όσο και ο καπνός ήταν εmicroπορευmicroατικές καλλιέργειες και microάλιστα προορίζονταν κυρίως για το εξωτερικό Όπου επεκτάθηκαν συνετέλεσαν στην πρό-οδο της microεγάλης microουσουλmicroανικής ιδιοκτησίας απέφεραν πάντως καλύτερο εισό-δηmicroα στον καλλιεργητή από ότι τα δηmicroητριακά και αυτός ήταν επίσης ένας από τους λόγους που εξηγούν την εξάπλωσή τους

Η καλλιέργεια της σταφίδας περιορίζεται στο βορειοδυτικό τmicroήmicroα της Πελοποννήσου όπου εmicroφανίζεται στα τέλη του 18ου αιώνα αλλά και στα απέναντι Ιόνια νησιά Οι παραγόmicroενες ποσότητες εξάγονται στην Αγγλία όπου η κατανάλωσή της έχει επεκτα-θεί και στα microεσαία στρώmicroατα και χρησιmicroοποιείται κυρίως στην παρασκευή της πουτί-γκας Η εξάπλωση της παραγωγής γίνεται microε τη microέθοδο της εmicroφύτευσης ο ιδιοκτήτης της γης την παραχωρεί σε κάποιον και όταν έπειτα από πέντε microε επτά χρόνια το φυτό αρχίζει να αποδίδει το χωράφι microοιράζεται σε δύο microέρη το microισό παραmicroένει στα χέρια του παλιού ιδιοκτήτη ενώ το άλλο microισό ανήκει πλέον στην ιδιοκτησία του εmicroφυτευτήΤο microετάξι παραγόταν κυρίως στη Θεσσαλία στην περιοχή της Ζαγοράς και αυτό ήταν προϊόν του microακρινού εmicroπορίου ένα τmicroήmicroα της παραγωγής όmicroως απορροφούσαν επί-σης οι τοπικές βιοτεχνίες Παρήγαγαν εξάλλου microέλι στην Αττική που το εξήγαγαν στην Κωνσταντινούπολη ρυζάρι στη Βοιωτία στις όχθες της Κωπαΐδας που χρη-σιmicroοποιούνταν ndashκυρίως στα Αmicroπελάκιαndash για τη βαφή των κόκκινων νηmicroάτων κερί στη Χαλκιδική και τη Θάσο και φυσικά κατά τόπους ένα πλήθος προϊόντα που τα προόριζαν για δική τους χρήση

ΚτηνοτροφίαΣυνήθως όταν αναφερόmicroαστε στην αγροτική οικονοmicroία η θέση που καταλαmicroβάνει η κτηνοτροφία στις microελέτες microας είναι microάλλον περιθωριακή και αυτό γιατί τα τεκmicroήρια για τους κτηνοτρόφους και τις δραστηριότητές τους είναι ακόmicroα λιγότερα από όσα σχετικά microε τη γεωργία έχουmicroε στη διάθεσή microας Ο βοσκός ξεφεύγει σχετικά εύκολα από το βλέmicromicroα του φοροεισπράκτορα και της κεντρικής διοίκησης microπορεί να κρύψει τον πλούτο του και άρα αφήνει λιγότερα ίχνη και σrsquo εmicroάς που θα πρέπει να αρκε-στούmicroε σε γενικές microόνο πληροφορίεςΣτην πραγmicroατικότητα όmicroως η κτηνοτροφία καταλάmicroβανε σηmicroαντική θέση στο αγροτικό σύστηmicroα της Μεσογείου εδώ όπου η αγροτική παραγωγή βρισκόταν στο έλεος των καιρικών συνθηκών η ενασχόληση microε την κτηνοτροφία microπορούσε να είναι microια πιθανή διέξοδος Με την εξαίρεση κάποιας ασθένειας που απειλούσε να ρηmicroάξει το κοπάδι οι διακυmicroάνσεις της παραγωγής ήταν σαφώς microικρότερες από εκείνες των γεωργικών προϊόντων ενώ κρέατα και τυριά microε τη βοήθεια του αλατιού microπορούσαν να διατηρη-

θούν και να χρησιmicroεύσουν ως απόθεmicroα σε δύσκολους καιρούςΗ κτηνοτροφία microπορούσε να ασκείται στο πλαίσιο του χωριού Ένα ή δύο πρόβατα και γίδια που είχε κάθε οικογένεια τα απαραίτητα για το όργωmicroα βόδια όλα τούτα υπήρχαν στις κοινές γαίες γύρω από το χωριό microα αναγκαστικά και λίγο microακρύτερα όταν οι βοσκές εξαντλούνταν Έδιναν το κρέας και το τυρί καθώς επίσης το microαλλί και το κόπρισmicroα που ήταν απαραίτητο για τα χωράφια Ωστόσο ο αριθmicroός των ζώων που microπορούσαν να τραφούν microέσα στην περιφέρεια του χωριού ήταν microικρός ακόmicroα και στη γόνιmicroη Θεσσαλία ένα πρόβατο για να τραφεί χρειαζόταν τον χειmicroώνα ένα στρέmicromicroα βοσκότοπου αλλού ήταν αναγκαία δύο και στα ορεινά τρία ή τέσσερα στρέmicromicroατα Το καλοκαίρι που στις πεδιάδες το χόρτο σπανίζει η ελάχιστη απαιτούmicroενη έκταση για τη διατροφή του κοπαδιού διπλασιαζόταν Τότε το κοπάδι θα έπρεπε να microετακι-νηθεί στα ορεινά όπου διατηρούνταν η υγρασία του χειmicroώνα άρα υπήρχε και αρκετή βλάστησηΟι πραγmicroατικοί κτηνοτρόφοι ήταν λοιπόν αναγκασmicroένοι να microετακινούνται από την πεδιάδα τον χειmicroώνα στο βουνό το καλοκαίρι Μπορούσαν να είναι πραγmicroατικοί νοmicroά-δες όταν δεν διέθεταν microόνιmicroη κατοικία αλλά έmicroεναν σε καλύβες που κατασκεύαζαν οι ίδιοι οι Σαρακατσάνοι ολόκληρος ο πληθυσmicroός ξεκινούσαν για το βουνό του αϊ-Γιώργη τον Απρίλιο και κατέβαιναν στον κάmicroπο του αγίου Δηmicroητρίου στα τέλη του Οκτώβρη Όmicroως οι περισσότεροι βοσκοί διέθεταν microόνιmicroες κατοικίες στα ορεινά και έmicroεναν σε καλύβια όταν κατέβαιναν στην πεδιάδα Σrsquo αυτή την περίπτωση δεν ακολουθούσε τις microετακινήσεις όλο το χωριό πολλοί έmicroεναν πίσω και ασχολούνταν microε όσες καλλιέργειες microπορούσαν να πραγmicroατοποιηθούν εκεί Αυτή η νοmicroαδική ή ηmicroι-νοmicroαδική κτηνοτροφία των microεγάλων αποστάσεων ασκούνταν σε microεγάλο βαθmicroό από βλάχικους πληθυσmicroούς της οροσειράς της Πίνδου Οι microετακινήσεις όσο καλά προε-τοιmicroασmicroένες κι αν ήταν έκρυβαν κινδύνους τα ζώα έπρεπε να βρίσκουν καθηmicroερινά την τροφή τους και οι βοσκοί να έρχονται συχνά σε διαπραγmicroατεύσεις microε τους ιδιο-κτήτες των βοσκότοπων ndashmicroεγάλους γαιοκτήmicroονες ή κοινότητες κάποιες φορέςndash αλλά και microε τους ληστές Γίνονταν λοιπόν οmicroαδικά από ανθρώπους οι οποίοι πολλές φορές συνδέονταν microε σχέσεις συγγένειας από σόγια δίπλα στα οποία είχαν προσκολληθεί και microεmicroονωmicroένες οικογένειες ή πρόσωπα Στις ενώσεις αυτές ο κάθε κτηνοτρόφος διατηρούσε το κοπάδι του η οmicroάδα όmicroως εκπροσωπείτο από τον αρχηγό της τον τσέ-

Στις περιοχές της Μακεδονίας της Ηπείρου της Θεσσαλίας

όσο 12 στρέmicromicroατα χωραφιού Τα δύο αλέτρια δεν κόστιζαν σχεδόν τίποτα ενώ τα δύο βόδια κόστιζαν λιγότερο από το microουλάρι αυτό το τελευταίο ωστόσο ήταν απαραί-τητο γιατί microπορούσε να microεταφέρει σε microια διαδροmicroή σχεδόν 100 κιλά φόρτωmicroα

Τα νέα προϊόντα του 18ου αιώναΕκτός από τον αραβόσιτο που η παραγωγή του εξαπλώνεται κατά τον 17ο αιώνα όπου το επιτρέπει το έδαφος αυξάνεται επίσης η καλλιέργεια του βαmicroβακιού Καλ-λιεργήθηκε σε ολόκληρη τη Μακεδονία και αποτέλεσε το κύριο προϊόν περίπου 300 χωριών στην κοιλάδα των Σερρών όπου αντικατέστησε την προηγούmicroενη παραγωγή ρυζιού Υπήρχαν πέντε είδη microακεδονικού βαmicroβακιού και οι ονοmicroασίες τους παραπέ-microπουν άmicroεσα στις κοινωνικές σχέσεις που είχαν διαmicroορφωθεί στην περιοχή το τσε-σmicroέ ο ανθός του φυτού το ουσούρ το βαmicroβάκι που προοριζόταν για την πληρωmicroή της δεκάτης το καντάρ το βαmicroβάκι που οι αγάδες microάζευαν από τα χωράφια τους το ταξίλι το οποίο προοριζόταν για την πληρωmicroή των χρεών στους γαιοκτήmicroονες και τέλος όλα τα υπόλοιπα τα σίρα τα συνηθισmicroένα βαmicroβάκιαΣύmicroφωνα microε τον Γάλλο πρόξενο Feacutelix Beaujour παράγονταν οκτώ τόνοι που εξάγο-νταν στην κεντρική Ευρώπη ενώ η εσωτερική κατανάλωση κυρίως τα εργαστήρια του Τυρνάβου απορροφούσαν έναν τόνο Με πρώτη ύλη το βαmicroβάκι κατασκεύαζαν αλατζάδες φτηνά υφάσmicroατα για την εσωτερική αγορά ή έβαφαν το νήmicroα και το εξή-γαγαν στη ΓερmicroανίαΟ καπνός καινούργια καλλιέργεια αυτή παραγόταν στο ηmicroικύκλιο που σχηmicroατίζεται βόρεια από τη Θεσσαλονίκη από τα Γιαννιτσά microέχρι την Καβάλα σε εδάφη που πριν ήταν σπαρmicroένα microε δηmicroητριακά Με την καλλιέργειά του απασχολούνταν 20000 οικο-γένειες κυρίως microουσουλmicroάνοι Ένα σηmicroαντικό τmicroήmicroα καταναλωνόταν στα ευρωπαϊκά εδάφη της αυτοκρατορίας και το υπόλοιπο εξαγόταν στην Αίγυπτο το Αλγέρι και στα ιταλικά λιmicroάνιαΤόσο το βαmicroβάκι όσο και ο καπνός ήταν εmicroπορευmicroατικές καλλιέργειες και microάλιστα προορίζονταν κυρίως για το εξωτερικό Όπου επεκτάθηκαν συνετέλεσαν στην πρό-οδο της microεγάλης microουσουλmicroανικής ιδιοκτησίας απέφεραν πάντως καλύτερο εισό-δηmicroα στον καλλιεργητή από ότι τα δηmicroητριακά και αυτός ήταν επίσης ένας από τους λόγους που εξηγούν την εξάπλωσή τους

Η καλλιέργεια της σταφίδας περιορίζεται στο βορειοδυτικό τmicroήmicroα της Πελοποννήσου όπου εmicroφανίζεται στα τέλη του 18ου αιώνα αλλά και στα απέναντι Ιόνια νησιά Οι παραγόmicroενες ποσότητες εξάγονται στην Αγγλία όπου η κατανάλωσή της έχει επεκτα-θεί και στα microεσαία στρώmicroατα και χρησιmicroοποιείται κυρίως στην παρασκευή της πουτί-γκας Η εξάπλωση της παραγωγής γίνεται microε τη microέθοδο της εmicroφύτευσης ο ιδιοκτήτης της γης την παραχωρεί σε κάποιον και όταν έπειτα από πέντε microε επτά χρόνια το φυτό αρχίζει να αποδίδει το χωράφι microοιράζεται σε δύο microέρη το microισό παραmicroένει στα χέρια του παλιού ιδιοκτήτη ενώ το άλλο microισό ανήκει πλέον στην ιδιοκτησία του εmicroφυτευτήΤο microετάξι παραγόταν κυρίως στη Θεσσαλία στην περιοχή της Ζαγοράς και αυτό ήταν προϊόν του microακρινού εmicroπορίου ένα τmicroήmicroα της παραγωγής όmicroως απορροφούσαν επί-σης οι τοπικές βιοτεχνίες Παρήγαγαν εξάλλου microέλι στην Αττική που το εξήγαγαν στην Κωνσταντινούπολη ρυζάρι στη Βοιωτία στις όχθες της Κωπαΐδας που χρη-σιmicroοποιούνταν ndashκυρίως στα Αmicroπελάκιαndash για τη βαφή των κόκκινων νηmicroάτων κερί στη Χαλκιδική και τη Θάσο και φυσικά κατά τόπους ένα πλήθος προϊόντα που τα προόριζαν για δική τους χρήση

ΚτηνοτροφίαΣυνήθως όταν αναφερόmicroαστε στην αγροτική οικονοmicroία η θέση που καταλαmicroβάνει η κτηνοτροφία στις microελέτες microας είναι microάλλον περιθωριακή και αυτό γιατί τα τεκmicroήρια για τους κτηνοτρόφους και τις δραστηριότητές τους είναι ακόmicroα λιγότερα από όσα σχετικά microε τη γεωργία έχουmicroε στη διάθεσή microας Ο βοσκός ξεφεύγει σχετικά εύκολα από το βλέmicromicroα του φοροεισπράκτορα και της κεντρικής διοίκησης microπορεί να κρύψει τον πλούτο του και άρα αφήνει λιγότερα ίχνη και σrsquo εmicroάς που θα πρέπει να αρκε-στούmicroε σε γενικές microόνο πληροφορίεςΣτην πραγmicroατικότητα όmicroως η κτηνοτροφία καταλάmicroβανε σηmicroαντική θέση στο αγροτικό σύστηmicroα της Μεσογείου εδώ όπου η αγροτική παραγωγή βρισκόταν στο έλεος των καιρικών συνθηκών η ενασχόληση microε την κτηνοτροφία microπορούσε να είναι microια πιθανή διέξοδος Με την εξαίρεση κάποιας ασθένειας που απειλούσε να ρηmicroάξει το κοπάδι οι διακυmicroάνσεις της παραγωγής ήταν σαφώς microικρότερες από εκείνες των γεωργικών προϊόντων ενώ κρέατα και τυριά microε τη βοήθεια του αλατιού microπορούσαν να διατηρη-

θούν και να χρησιmicroεύσουν ως απόθεmicroα σε δύσκολους καιρούςΗ κτηνοτροφία microπορούσε να ασκείται στο πλαίσιο του χωριού Ένα ή δύο πρόβατα και γίδια που είχε κάθε οικογένεια τα απαραίτητα για το όργωmicroα βόδια όλα τούτα υπήρχαν στις κοινές γαίες γύρω από το χωριό microα αναγκαστικά και λίγο microακρύτερα όταν οι βοσκές εξαντλούνταν Έδιναν το κρέας και το τυρί καθώς επίσης το microαλλί και το κόπρισmicroα που ήταν απαραίτητο για τα χωράφια Ωστόσο ο αριθmicroός των ζώων που microπορούσαν να τραφούν microέσα στην περιφέρεια του χωριού ήταν microικρός ακόmicroα και στη γόνιmicroη Θεσσαλία ένα πρόβατο για να τραφεί χρειαζόταν τον χειmicroώνα ένα στρέmicromicroα βοσκότοπου αλλού ήταν αναγκαία δύο και στα ορεινά τρία ή τέσσερα στρέmicromicroατα Το καλοκαίρι που στις πεδιάδες το χόρτο σπανίζει η ελάχιστη απαιτούmicroενη έκταση για τη διατροφή του κοπαδιού διπλασιαζόταν Τότε το κοπάδι θα έπρεπε να microετακι-νηθεί στα ορεινά όπου διατηρούνταν η υγρασία του χειmicroώνα άρα υπήρχε και αρκετή βλάστησηΟι πραγmicroατικοί κτηνοτρόφοι ήταν λοιπόν αναγκασmicroένοι να microετακινούνται από την πεδιάδα τον χειmicroώνα στο βουνό το καλοκαίρι Μπορούσαν να είναι πραγmicroατικοί νοmicroά-δες όταν δεν διέθεταν microόνιmicroη κατοικία αλλά έmicroεναν σε καλύβες που κατασκεύαζαν οι ίδιοι οι Σαρακατσάνοι ολόκληρος ο πληθυσmicroός ξεκινούσαν για το βουνό του αϊ-Γιώργη τον Απρίλιο και κατέβαιναν στον κάmicroπο του αγίου Δηmicroητρίου στα τέλη του Οκτώβρη Όmicroως οι περισσότεροι βοσκοί διέθεταν microόνιmicroες κατοικίες στα ορεινά και έmicroεναν σε καλύβια όταν κατέβαιναν στην πεδιάδα Σrsquo αυτή την περίπτωση δεν ακολουθούσε τις microετακινήσεις όλο το χωριό πολλοί έmicroεναν πίσω και ασχολούνταν microε όσες καλλιέργειες microπορούσαν να πραγmicroατοποιηθούν εκεί Αυτή η νοmicroαδική ή ηmicroι-νοmicroαδική κτηνοτροφία των microεγάλων αποστάσεων ασκούνταν σε microεγάλο βαθmicroό από βλάχικους πληθυσmicroούς της οροσειράς της Πίνδου Οι microετακινήσεις όσο καλά προε-τοιmicroασmicroένες κι αν ήταν έκρυβαν κινδύνους τα ζώα έπρεπε να βρίσκουν καθηmicroερινά την τροφή τους και οι βοσκοί να έρχονται συχνά σε διαπραγmicroατεύσεις microε τους ιδιο-κτήτες των βοσκότοπων ndashmicroεγάλους γαιοκτήmicroονες ή κοινότητες κάποιες φορέςndash αλλά και microε τους ληστές Γίνονταν λοιπόν οmicroαδικά από ανθρώπους οι οποίοι πολλές φορές συνδέονταν microε σχέσεις συγγένειας από σόγια δίπλα στα οποία είχαν προσκολληθεί και microεmicroονωmicroένες οικογένειες ή πρόσωπα Στις ενώσεις αυτές ο κάθε κτηνοτρόφος διατηρούσε το κοπάδι του η οmicroάδα όmicroως εκπροσωπείτο από τον αρχηγό της τον τσέ-

Στις περιοχές της Μακεδονίας της Ηπείρου της Θεσσαλίας

Η καλλιέργεια της σταφίδας περιορίζεται στο βορειοδυτικό τmicroήmicroα της Πελοποννήσου όπου εmicroφανίζεται στα τέλη του 18ου αιώνα αλλά και στα απέναντι Ιόνια νησιά Οι παραγόmicroενες ποσότητες εξάγονται στην Αγγλία όπου η κατανάλωσή της έχει επεκτα-θεί και στα microεσαία στρώmicroατα και χρησιmicroοποιείται κυρίως στην παρασκευή της πουτί-γκας Η εξάπλωση της παραγωγής γίνεται microε τη microέθοδο της εmicroφύτευσης ο ιδιοκτήτης της γης την παραχωρεί σε κάποιον και όταν έπειτα από πέντε microε επτά χρόνια το φυτό αρχίζει να αποδίδει το χωράφι microοιράζεται σε δύο microέρη το microισό παραmicroένει στα χέρια του παλιού ιδιοκτήτη ενώ το άλλο microισό ανήκει πλέον στην ιδιοκτησία του εmicroφυτευτήΤο microετάξι παραγόταν κυρίως στη Θεσσαλία στην περιοχή της Ζαγοράς και αυτό ήταν προϊόν του microακρινού εmicroπορίου ένα τmicroήmicroα της παραγωγής όmicroως απορροφούσαν επί-σης οι τοπικές βιοτεχνίες Παρήγαγαν εξάλλου microέλι στην Αττική που το εξήγαγαν στην Κωνσταντινούπολη ρυζάρι στη Βοιωτία στις όχθες της Κωπαΐδας που χρη-σιmicroοποιούνταν ndashκυρίως στα Αmicroπελάκιαndash για τη βαφή των κόκκινων νηmicroάτων κερί στη Χαλκιδική και τη Θάσο και φυσικά κατά τόπους ένα πλήθος προϊόντα που τα προόριζαν για δική τους χρήση

ΚτηνοτροφίαΣυνήθως όταν αναφερόmicroαστε στην αγροτική οικονοmicroία η θέση που καταλαmicroβάνει η κτηνοτροφία στις microελέτες microας είναι microάλλον περιθωριακή και αυτό γιατί τα τεκmicroήρια για τους κτηνοτρόφους και τις δραστηριότητές τους είναι ακόmicroα λιγότερα από όσα σχετικά microε τη γεωργία έχουmicroε στη διάθεσή microας Ο βοσκός ξεφεύγει σχετικά εύκολα από το βλέmicromicroα του φοροεισπράκτορα και της κεντρικής διοίκησης microπορεί να κρύψει τον πλούτο του και άρα αφήνει λιγότερα ίχνη και σrsquo εmicroάς που θα πρέπει να αρκε-στούmicroε σε γενικές microόνο πληροφορίεςΣτην πραγmicroατικότητα όmicroως η κτηνοτροφία καταλάmicroβανε σηmicroαντική θέση στο αγροτικό σύστηmicroα της Μεσογείου εδώ όπου η αγροτική παραγωγή βρισκόταν στο έλεος των καιρικών συνθηκών η ενασχόληση microε την κτηνοτροφία microπορούσε να είναι microια πιθανή διέξοδος Με την εξαίρεση κάποιας ασθένειας που απειλούσε να ρηmicroάξει το κοπάδι οι διακυmicroάνσεις της παραγωγής ήταν σαφώς microικρότερες από εκείνες των γεωργικών προϊόντων ενώ κρέατα και τυριά microε τη βοήθεια του αλατιού microπορούσαν να διατηρη-

θούν και να χρησιmicroεύσουν ως απόθεmicroα σε δύσκολους καιρούςΗ κτηνοτροφία microπορούσε να ασκείται στο πλαίσιο του χωριού Ένα ή δύο πρόβατα και γίδια που είχε κάθε οικογένεια τα απαραίτητα για το όργωmicroα βόδια όλα τούτα υπήρχαν στις κοινές γαίες γύρω από το χωριό microα αναγκαστικά και λίγο microακρύτερα όταν οι βοσκές εξαντλούνταν Έδιναν το κρέας και το τυρί καθώς επίσης το microαλλί και το κόπρισmicroα που ήταν απαραίτητο για τα χωράφια Ωστόσο ο αριθmicroός των ζώων που microπορούσαν να τραφούν microέσα στην περιφέρεια του χωριού ήταν microικρός ακόmicroα και στη γόνιmicroη Θεσσαλία ένα πρόβατο για να τραφεί χρειαζόταν τον χειmicroώνα ένα στρέmicromicroα βοσκότοπου αλλού ήταν αναγκαία δύο και στα ορεινά τρία ή τέσσερα στρέmicromicroατα Το καλοκαίρι που στις πεδιάδες το χόρτο σπανίζει η ελάχιστη απαιτούmicroενη έκταση για τη διατροφή του κοπαδιού διπλασιαζόταν Τότε το κοπάδι θα έπρεπε να microετακι-νηθεί στα ορεινά όπου διατηρούνταν η υγρασία του χειmicroώνα άρα υπήρχε και αρκετή βλάστησηΟι πραγmicroατικοί κτηνοτρόφοι ήταν λοιπόν αναγκασmicroένοι να microετακινούνται από την πεδιάδα τον χειmicroώνα στο βουνό το καλοκαίρι Μπορούσαν να είναι πραγmicroατικοί νοmicroά-δες όταν δεν διέθεταν microόνιmicroη κατοικία αλλά έmicroεναν σε καλύβες που κατασκεύαζαν οι ίδιοι οι Σαρακατσάνοι ολόκληρος ο πληθυσmicroός ξεκινούσαν για το βουνό του αϊ-Γιώργη τον Απρίλιο και κατέβαιναν στον κάmicroπο του αγίου Δηmicroητρίου στα τέλη του Οκτώβρη Όmicroως οι περισσότεροι βοσκοί διέθεταν microόνιmicroες κατοικίες στα ορεινά και έmicroεναν σε καλύβια όταν κατέβαιναν στην πεδιάδα Σrsquo αυτή την περίπτωση δεν ακολουθούσε τις microετακινήσεις όλο το χωριό πολλοί έmicroεναν πίσω και ασχολούνταν microε όσες καλλιέργειες microπορούσαν να πραγmicroατοποιηθούν εκεί Αυτή η νοmicroαδική ή ηmicroι-νοmicroαδική κτηνοτροφία των microεγάλων αποστάσεων ασκούνταν σε microεγάλο βαθmicroό από βλάχικους πληθυσmicroούς της οροσειράς της Πίνδου Οι microετακινήσεις όσο καλά προε-τοιmicroασmicroένες κι αν ήταν έκρυβαν κινδύνους τα ζώα έπρεπε να βρίσκουν καθηmicroερινά την τροφή τους και οι βοσκοί να έρχονται συχνά σε διαπραγmicroατεύσεις microε τους ιδιο-κτήτες των βοσκότοπων ndashmicroεγάλους γαιοκτήmicroονες ή κοινότητες κάποιες φορέςndash αλλά και microε τους ληστές Γίνονταν λοιπόν οmicroαδικά από ανθρώπους οι οποίοι πολλές φορές συνδέονταν microε σχέσεις συγγένειας από σόγια δίπλα στα οποία είχαν προσκολληθεί και microεmicroονωmicroένες οικογένειες ή πρόσωπα Στις ενώσεις αυτές ο κάθε κτηνοτρόφος διατηρούσε το κοπάδι του η οmicroάδα όmicroως εκπροσωπείτο από τον αρχηγό της τον τσέ-

Στις περιοχές της Μακεδονίας της Ηπείρου της Θεσσαλίας

θούν και να χρησιmicroεύσουν ως απόθεmicroα σε δύσκολους καιρούςΗ κτηνοτροφία microπορούσε να ασκείται στο πλαίσιο του χωριού Ένα ή δύο πρόβατα και γίδια που είχε κάθε οικογένεια τα απαραίτητα για το όργωmicroα βόδια όλα τούτα υπήρχαν στις κοινές γαίες γύρω από το χωριό microα αναγκαστικά και λίγο microακρύτερα όταν οι βοσκές εξαντλούνταν Έδιναν το κρέας και το τυρί καθώς επίσης το microαλλί και το κόπρισmicroα που ήταν απαραίτητο για τα χωράφια Ωστόσο ο αριθmicroός των ζώων που microπορούσαν να τραφούν microέσα στην περιφέρεια του χωριού ήταν microικρός ακόmicroα και στη γόνιmicroη Θεσσαλία ένα πρόβατο για να τραφεί χρειαζόταν τον χειmicroώνα ένα στρέmicromicroα βοσκότοπου αλλού ήταν αναγκαία δύο και στα ορεινά τρία ή τέσσερα στρέmicromicroατα Το καλοκαίρι που στις πεδιάδες το χόρτο σπανίζει η ελάχιστη απαιτούmicroενη έκταση για τη διατροφή του κοπαδιού διπλασιαζόταν Τότε το κοπάδι θα έπρεπε να microετακι-νηθεί στα ορεινά όπου διατηρούνταν η υγρασία του χειmicroώνα άρα υπήρχε και αρκετή βλάστησηΟι πραγmicroατικοί κτηνοτρόφοι ήταν λοιπόν αναγκασmicroένοι να microετακινούνται από την πεδιάδα τον χειmicroώνα στο βουνό το καλοκαίρι Μπορούσαν να είναι πραγmicroατικοί νοmicroά-δες όταν δεν διέθεταν microόνιmicroη κατοικία αλλά έmicroεναν σε καλύβες που κατασκεύαζαν οι ίδιοι οι Σαρακατσάνοι ολόκληρος ο πληθυσmicroός ξεκινούσαν για το βουνό του αϊ-Γιώργη τον Απρίλιο και κατέβαιναν στον κάmicroπο του αγίου Δηmicroητρίου στα τέλη του Οκτώβρη Όmicroως οι περισσότεροι βοσκοί διέθεταν microόνιmicroες κατοικίες στα ορεινά και έmicroεναν σε καλύβια όταν κατέβαιναν στην πεδιάδα Σrsquo αυτή την περίπτωση δεν ακολουθούσε τις microετακινήσεις όλο το χωριό πολλοί έmicroεναν πίσω και ασχολούνταν microε όσες καλλιέργειες microπορούσαν να πραγmicroατοποιηθούν εκεί Αυτή η νοmicroαδική ή ηmicroι-νοmicroαδική κτηνοτροφία των microεγάλων αποστάσεων ασκούνταν σε microεγάλο βαθmicroό από βλάχικους πληθυσmicroούς της οροσειράς της Πίνδου Οι microετακινήσεις όσο καλά προε-τοιmicroασmicroένες κι αν ήταν έκρυβαν κινδύνους τα ζώα έπρεπε να βρίσκουν καθηmicroερινά την τροφή τους και οι βοσκοί να έρχονται συχνά σε διαπραγmicroατεύσεις microε τους ιδιο-κτήτες των βοσκότοπων ndashmicroεγάλους γαιοκτήmicroονες ή κοινότητες κάποιες φορέςndash αλλά και microε τους ληστές Γίνονταν λοιπόν οmicroαδικά από ανθρώπους οι οποίοι πολλές φορές συνδέονταν microε σχέσεις συγγένειας από σόγια δίπλα στα οποία είχαν προσκολληθεί και microεmicroονωmicroένες οικογένειες ή πρόσωπα Στις ενώσεις αυτές ο κάθε κτηνοτρόφος διατηρούσε το κοπάδι του η οmicroάδα όmicroως εκπροσωπείτο από τον αρχηγό της τον τσέ-

Στις περιοχές της Μακεδονίας της Ηπείρου της Θεσσαλίας

λιγκα που πραγmicroατοποιούσε τις απαραίτητες δοσοληψίες microε τον έξω κόσmicroο Χρήmicroα δεν κυκλοφορούσε ανάmicroεσα στα microέλη του τσελιγκάτου στο τέλος της χρονιάς γινόταν εκκαθάριση των λογαριασmicroών και ο καθένας έπαιρνε το microερίδιο που του ανήκεΣύmicroφωνα microε τα στοιχεία της Στατιστικής του 1860 κάθε πρόβατο έδινε σε ετήσια βάση 25 κιλά γάλα ένα κιλό microαλλί και έξι microε επτά κιλά κρέας σε χρηmicroατικούς όρους απέφερε εισόδηmicroα περίπου εννέα δραχmicroών Το ποσό αυτό θα αντιστοιχούσε τότε microε το εισόδηmicroα ενός αγρότη που κατείχε ένα στρέmicromicroα γης και καλλιεργούσε το microισό αφήνοντας το άλλο microισό σε αγρανάπαυση Με βάση τους αριθmicroούς του 1860 η συνο-λική έκταση που είχε αφιερωθεί στην καλλιέργεια των δηmicroητριακών ανερχόταν σε 49 εκατ στρέmicromicroατα (από τα οποία πράγmicroατι καλλιεργούνταν τα 24 εκατοmicromicroύρια ndash τα υπόλοιπα παρέmicroεναν σε αγρανάπαυση) ενώ ο συνολικός αριθmicroός των αιγοπροβάτων στο τότε ελληνικό κράτος έφτανε τα 23 εκατοmicromicroύρια Η αξία της κτηνοτροφικής παραγωγής ήταν σχεδόν η microισή της αξίας του συνόλου της παραγωγής των δηmicroητρια-κών Αλλού το ειδικό βάρος της κτηνοτροφίας ήταν ακόmicroα microεγαλύτερο αν στην τότε Ελλάδα αναλογούσαν δύο γιδοπρόβατα για κάθε κάτοικο στην Κρήτη το 1847 ανα-λογούσαν σχεδόν τέσσερα στις αρχές του 19ου αιώνα στην ιδιαίτερα αραιοκατοικη-microένη Μακεδονία microε πληθυσmicroό microόλις 600-650000 κατοίκους και microεγάλες εκτάσεις γης ακαλλιέργητες τα γιδοπρόβατα υπολογίστηκε ότι έφταναν τα 20 εκατοmicromicroύρια laquoΈνα καλό εγκαταλελειmicromicroένο χωράφι θα παράγει microόνο του πάντοτε βοσκές και οι βοσκές θα τρέφουν πάντοτε τα ζώαraquo παρατηρεί θυmicroόσοφα ο F Beaujour

Βιοτεχνίες της υπαίθρουΤα βιοτεχνικά προϊόντα που είχε ανάγκη ο γεωργός ή ο κτηνοτρόφος τις περισσότερες φορές τα έφτιαχνε microόνος του αλλιώς τα παράγγελνε στον σιδερά του χωριού του ή κάποιου διπλανού ή τέλος τα αγόραζε από την πόλη όπου τα επαγγέλmicroατα τα ισνά-φια λειτουργούσαν στα περιοριστικά πλαίσια που έθεταν οι συντεχνίες microε σκοπό την αποφυγή του ανταγωνισmicroού τα ρούχα κατασκευάζονταν συνήθως στο σπίτι ακολου-θώντας πανάρχαιες τεχνικές και microεθόδους Η οικοτεχνία ήταν η κύρια microορφή κάλυψης αυτού του τύπου αναγκών της οικογένειας στον αγροτικό χώροΣπάνια όταν η δηmicroογραφική πίεση ήταν ισχυρή τα προϊόντα αυτής της οικοτεχνίας microπορούσαν επίσης να προορίζονται για πώληση Γνωρίζουmicroε για παράδειγmicroα ότι

στα Άγραφα ύφαιναν το microαλλί των προβάτων τους και κατασκεύαζαν χοντρά microάλλινα υφάσmicroατα και κάπες Καθώς όmicroως οι δυνατότητες απορρόφησης των προϊόντων από την τοπική αγορά ήταν πολύ περιορισmicroένες οι παραγωγοί αναγκάζονταν να γίνουν οι ίδιοι έmicroποροι για να βρουν αγοραστές επέστρεφαν στη συνέχεια στα χωριά τους για να ξαναγίνουν την περίοδο των αγροτικών εργασιών γεωργοίΗ microόνη περίπτωση όπου αναπτύχθηκαν βιοτεχνικές δραστηριότητες στον αγροτικό χώρο είναι φαίνεται σε κάποια χωριά της ανατολικής Θεσσαλίας στις παρυφές του Ολύmicroπου και της Όσσας όπως και στο Πήλιο προς τα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα Στο Πήλιο υπήρχαν 24 χωριά από τα οποία τα 14 ανήκαν σε microου-σουλmicroανικά ευαγή ιδρύmicroατα ήταν δηλαδή βακούφια laquoΗ διοίκησι αυτών των βακου-φιών εκ φύσεως και καθrsquo εαυτήν είναι καλή ωσάν όπου αυτά εξαρτώνται αmicroέσως από την Πόλι και έχουν πάντοτε προστάτας δυνατούς Τούρκος δεν έχει εξουσία να έmicroβη εις αυτά [] το δέκατο microόνο πληρώνουν και microια ποσότητα διωρισmicroένη χαρατζοχαρ-τιώνraquo όπως microας πληροφορούν ο Κωνσταντίνος Φιλιππίδης και ο Γρηγόριος Κωνστα-ντάς στη Νεωτερική Γεωγραφία τους το 1791 Σε συνθήκες σχετικής ασφάλειας δίπλα στους χερσαίους και θαλάσσιους δρόmicroους σε κάποια από τα χωριά αυτά ανοιχτά ήδη στον έξω κόσmicroο λόγω της παραγωγής microεταξιού προχώρησαν ένα βήmicroα παραπάνω επιχειρώντας την κατασκευή και εmicroπορία κόκκινου βαmicroβακερού νήmicroατος Τα αρχικά κεφάλαια προέρχονταν από τις αγροτικές εκmicroεταλλεύσεις και microεταφυτεύτηκαν στη βιοτεχνίαΔιασηmicroότερο από τα χωριά αυτά είναι τα Αmicroπελάκια που στην ακmicroή τους αριθmicroούσαν 550 σπίτια και σύmicroφωνα microε τον Γάλλο πρόξενο laquoέmicroοιαζαν microάλλον microε κωmicroόπολη της Ολλανδίας παρά microε χωριό της Τουρκίαςraquo Η επιτυχία τους βασίστηκε σε microια τεχνική βαφής που προσέδιδε περισσότερη λάmicroψη στο νήmicroα και είχε microεταφερθεί εκεί από ντόπιους που δούλευαν στη Λάρισα Η νηmicroατοποίηση του βαmicroβακιού δεν γινόταν σε εργαστήρια αλλά στα σπίτια και η αmicroοιβή ήταν microε το κοmicromicroάτι ενώ στα νηmicroατοβαφεία τους κιρχανέδες γινόταν η βαφή Στη συνέχεια χάρη σε ένα εmicroπορικό δίκτυο που λειτουργούσε στις microεγαλύτερες πόλεις της κεντρικής Ευρώπης το νήmicroα διοχετευόταν ως πρώτη ύλη στη γερmicroανική βιοτεχνία microε κέρδη που έφταναν το 60-100Προκειmicroένου να αποφύγουν τον microεταξύ τους ανταγωνισmicroό οι σκόρπιες εmicroπορικές εταιρίες ενώθηκαν σε microία Συντροφία το 1777 το ελάχιστο ποσό συmicromicroετοχής ήταν

Η οικοτεχνία κάλυπτε βασικές ανάγκες της αγροτικής οικο-

Η ύφανση του microαλλιού των προβάτων αν και ανήκε στα

στα Άγραφα ύφαιναν το microαλλί των προβάτων τους και κατασκεύαζαν χοντρά microάλλινα υφάσmicroατα και κάπες Καθώς όmicroως οι δυνατότητες απορρόφησης των προϊόντων από την τοπική αγορά ήταν πολύ περιορισmicroένες οι παραγωγοί αναγκάζονταν να γίνουν οι ίδιοι έmicroποροι για να βρουν αγοραστές επέστρεφαν στη συνέχεια στα χωριά τους για να ξαναγίνουν την περίοδο των αγροτικών εργασιών γεωργοίΗ microόνη περίπτωση όπου αναπτύχθηκαν βιοτεχνικές δραστηριότητες στον αγροτικό χώρο είναι φαίνεται σε κάποια χωριά της ανατολικής Θεσσαλίας στις παρυφές του Ολύmicroπου και της Όσσας όπως και στο Πήλιο προς τα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα Στο Πήλιο υπήρχαν 24 χωριά από τα οποία τα 14 ανήκαν σε microου-σουλmicroανικά ευαγή ιδρύmicroατα ήταν δηλαδή βακούφια laquoΗ διοίκησι αυτών των βακου-φιών εκ φύσεως και καθrsquo εαυτήν είναι καλή ωσάν όπου αυτά εξαρτώνται αmicroέσως από την Πόλι και έχουν πάντοτε προστάτας δυνατούς Τούρκος δεν έχει εξουσία να έmicroβη εις αυτά [] το δέκατο microόνο πληρώνουν και microια ποσότητα διωρισmicroένη χαρατζοχαρ-τιώνraquo όπως microας πληροφορούν ο Κωνσταντίνος Φιλιππίδης και ο Γρηγόριος Κωνστα-ντάς στη Νεωτερική Γεωγραφία τους το 1791 Σε συνθήκες σχετικής ασφάλειας δίπλα στους χερσαίους και θαλάσσιους δρόmicroους σε κάποια από τα χωριά αυτά ανοιχτά ήδη στον έξω κόσmicroο λόγω της παραγωγής microεταξιού προχώρησαν ένα βήmicroα παραπάνω επιχειρώντας την κατασκευή και εmicroπορία κόκκινου βαmicroβακερού νήmicroατος Τα αρχικά κεφάλαια προέρχονταν από τις αγροτικές εκmicroεταλλεύσεις και microεταφυτεύτηκαν στη βιοτεχνίαΔιασηmicroότερο από τα χωριά αυτά είναι τα Αmicroπελάκια που στην ακmicroή τους αριθmicroούσαν 550 σπίτια και σύmicroφωνα microε τον Γάλλο πρόξενο laquoέmicroοιαζαν microάλλον microε κωmicroόπολη της Ολλανδίας παρά microε χωριό της Τουρκίαςraquo Η επιτυχία τους βασίστηκε σε microια τεχνική βαφής που προσέδιδε περισσότερη λάmicroψη στο νήmicroα και είχε microεταφερθεί εκεί από ντόπιους που δούλευαν στη Λάρισα Η νηmicroατοποίηση του βαmicroβακιού δεν γινόταν σε εργαστήρια αλλά στα σπίτια και η αmicroοιβή ήταν microε το κοmicromicroάτι ενώ στα νηmicroατοβαφεία τους κιρχανέδες γινόταν η βαφή Στη συνέχεια χάρη σε ένα εmicroπορικό δίκτυο που λειτουργούσε στις microεγαλύτερες πόλεις της κεντρικής Ευρώπης το νήmicroα διοχετευόταν ως πρώτη ύλη στη γερmicroανική βιοτεχνία microε κέρδη που έφταναν το 60-100Προκειmicroένου να αποφύγουν τον microεταξύ τους ανταγωνισmicroό οι σκόρπιες εmicroπορικές εταιρίες ενώθηκαν σε microία Συντροφία το 1777 το ελάχιστο ποσό συmicromicroετοχής ήταν

Η οικοτεχνία κάλυπτε βασικές ανάγκες της αγροτικής οικο-

Η ύφανση του microαλλιού των προβάτων αν και ανήκε στα

5000 πιάστρα και το ανώτερο 20000 Πρόκειται για microεγάλο ποσό αν σκεφτεί κανείς ότι την ίδια περίοδο ο κεφαλικός φόρος ανερχόταν σε έξι πιάστρα Προκειmicroένου να συγκεντρώσουν τα απαραίτητα χρήmicroατα οι εργάτες ένωναν τις αποταmicroιεύσεις τους συστήνοντας microε τον τρόπο αυτό επιmicroέρους εταιρείες οι οποίες συmicromicroετείχαν στη microεγάλη Συντροφία Καθώς όmicroως δεν αποτράπηκαν τελικά οι εσωτερικές αντιθέσεις η κοινή εταιρεία διαλύθηκε το 1794 για να ανασυσταθεί άλλες δύο φορές microέχρι το 1812 οπότε υπό την πίεση της αγγλικής βιοmicroηχανίας και άλλων συγκυριακών γεγο-νότων διαλύθηκε οριστικά Όσον αφορά τα Αmicroπελάκια αλλά και τα άλλα χωριά που σηmicroειώνονται στον χάρτη του Σωκράτη Πετmicroεζά microια βιοτεχνία αναπτύχθηκε στην ύπαιθρο απελευθερωmicroένη από τους συντεχνιακούς κανόνες που ίσχυαν στη πόλη ndash στην περίπτωσή microας στη Λάρισα Οι δραστηριότητες όmicroως αυτές βρίσκονταν εξολοκλήρου υπό τον έλεγχο των εmicroπό-ρων αυτοί έφερναν την πρώτη ύλη το βαmicroβάκι από τον Θεσσαλικό κάmicroπο το ρυζάρι από την Αττική ή τη Σmicroύρνη αυτοί επίσης έλεγχαν τη διανοmicroή του τελικού προϊόντος Ο τρόπος παραγωγής δεν άλλαξε η πρώτη microηχανή για την κατεργασία του βαmicroβακιού και ο απαραίτητος ξένος τεχνίτης έφτασαν το 1817 πολύ αργά αφού τα φτηνότερα αγγλικά νήmicroατα είχαν ήδη κερδίσει το παιγνίδι στη γερmicroανική αγορά

ΚρίσειςΣε ένα οικονοmicroικό σύστηmicroα όπως αυτό που σε αδρές γραmicromicroές περιγράψαmicroε οι κρί-σεις microπορούσαν να προέρχονται από τρεις παράγοντες α) από την αποτυχία της σοδειάς λόγω καιρικών φαινοmicroένων Οι κρίσεις αυτού του τύπου ήταν συχνές όmicroως η γεωγραφική ndashκαι άρα κλιmicroατολογικήndash κατάτmicroηση της χερσονήσου τις περιόριζε σε τοπικό επίπεδο Έπλητταν περισσότερο τους πληθυ-σmicroούς της ενδοχώρας παρά τις παράλιες περιοχές οι οποίες microπορούσαν να προmicroη-θευτούν ευκολότερα τα σιτάρια που έλειπαν έπλητταν επίσης περισσότερο τους ανθρώπους της υπαίθρου γιατί οι πόλεις είχαν συνήθως τις αποθήκες τους από τις οποίες microπορούσαν να αναπληρωθούν τα ελλείποντα δηmicroητριακά Όταν οι microηχανισmicroοί αντιmicroετώπισης της κρίσης αποτύγχαναν συνήθως γιατί η περιοχή που αντιmicroετώπιζε το πρόβληmicroα ήταν αρκετά microεγάλη και τα σιτάρια έπρεπε να έρθουν από microακριά κάποιοι οι περισσότερο φτωχοί προφανώς πέθαιναν από πείνα Ο Κώστας Κωστής

Άποψη της Πορταριάς του Πηλίου όπως παρουσιάζεται σε

Χαρακτική αποτύπωση της Λάρισας του σηmicroαντικότερου

συγκέντρωσε τις πληροφορίες που έχουmicroε για θανατικά από πείνα από το 1693 microέχρι το 1794 στη διάρκεια ενός αιώνα καταmicroετρούmicroε εννέα τέτοιες περιπτώσεις σε τρεις απrsquo αυτές το 1732 το 1740 και το 1746 το θανατικό έπληξε όλο τον ελληνικό χώρο Δεν χρειαζόταν όmicroως τα πράγmicroατα να φτάσουν σrsquo αυτή την ακραία microορφή οι ανεπαρκώς τρεφόmicroενοι πληθυσmicroοί ήταν τα εύκολα θύmicroατα ασθενειών και η αύξηση της θνησιmicroότητας microπορεί να microην οφειλόταν άmicroεσα στην πείνα ουσιαστικά όmicroως αυτή ήταν η αιτία τηςβ) Ένας δεύτερος παράγοντας ήταν η αύξηση του τmicroήmicroατος της παραγωγής που απο-σπούσε microέσω της φορολογίας το κράτος αφήνοντας έτσι ακόmicroη λιγότερα προϊόντα στη διάθεση των παραγωγών Γιατί σε microια ουσιαστικά στάσιmicroη οικονοmicroία οποια-δήποτε αύξηση των φορολογικών εσόδων δεν microπορεί παρά να προέρχεται από την αύξηση του microεριδίου που καρπώνεται η κρατική microηχανή Έχει υπολογιστεί ότι στο διάστηmicroα 1555-1655 ενώ ο πληθωρισmicroός ήταν 225 ο κεφαλικός φόρος αυξήθηκε κατά 300-480 ενώ οι άλλοι laquoέκτακτοιraquo φόροι (avariz) microονιmicroοποιήθηκαν και διπλα-σιάστηκαν ή και τετραπλασιάστηκαν ανάλογα microε την περιοχή γ) Τέλος η γενίκευση του συστήmicroατος της microεγάλης γαιοκτησίας στην οποία έχουmicroε ήδη αναφερθεί microετατόπιζε εισόδηmicroα ndashόχι απαραίτητα microε χρηmicroατική microορφήndash προς τις πόλεις Αυτό το εισόδηmicroα κάπως καταναλωνόταν προσφέροντας δουλειά στα αστικά επαγγέλmicroατα επιτρέποντας την ανάπτυξή τους που παρατηρείται τον 17ο και 18ο αιώνα Ερηmicroώνει όmicroως την ύπαιθρο που εγκαταλείπεται από τους ανθρώπους της και δηmicroιουργεί έναν φαύλο κύκλο οι χωρικοί φεύγουν για τις πόλεις χωριά ερηmicroώνονται ενώ η αυθαίρετη οικειοποίηση της εγκαταλειmicromicroένης γης από τους τοπικούς αξιωmicroα-τούχους δηmicroιουργεί καινούργιες microεγάλες γαιοκτησίες Συνοψίζοντας θα λέγαmicroε ότι το κύριο χαρακτηριστικό της οικονοmicroίας αυτής ήταν η στασιmicroότητα Και αν τον 18ο αιώνα καινούργια εmicroπορευmicroατικά προϊόντα εmicroφανί-ζονται ή εξαπλώνεται η καλλιέργειά τους (καπνός βαmicroβάκι σταφίδα) η συνολική εικόνα δεν αλλάζει Το ίδιο ησιόδειο άροτρο τα ίδια στάσιmicroα νερά ndashπου microεταβάλ-λουν ολόκληρες περιοχές σε λασπότοπουςndash η ίδια απαξίωση των καλλιεργητών για την υιοθέτηση νέων τεχνικών microεθόδων Το πραγmicroατικά καινοφανές από το 1600 και ύστερα είναι η microεγάλη γαιοκτησία τα δικαιώmicroατα της οποίας όmicroως ποτέ δεν ανα-γνωρίστηκαν από την κεντρική διοίκηση laquoγια τον αγρότη σπάνια microένει κάτι παραπάνω

0

20

40

60

80

100

120

140

ΙΣΤ΄ αιώνας ΙΖ΄ αιώνας ΙΗ΄ αιώνας

ΕΡΗΜΩΜΕΝΑ ΧΩΡΙΑ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΟ

Ε Αντωνιάδη-Μπιmicroπίκου laquoΕρη-microωmicroένα χωριά στην Ελλάδα

από ότι είναι απαραίτητο για τη διατήρησή του στη ζωήraquo γράφει ο W Leake Ωστόσο ένα τέτοιο σύστηmicroα που διαρκώς απαιτεί ndashείτε microε τη φορολογία είτε microε την επίκληση ανύπαρκτων γαιοκτησιακών δικαιωmicroάτων είτε microε την τοκογλυφίαndash ολοένα microεγαλύτερο τmicroήmicroα του προϊόντος είναι λογικό να οδηγηθεί σε αδιέξοδο Τα σπίτια των ραγιάδων της Ρούmicroελης τα έκαναν φωλιές τους οι κουκουβάγιες και τα κοράκια Για να λυτρω-θούν από την τυράγνια [εδώ microε την έννοια της υπέρmicroετρης της άδικης φορολογικής υποχρέωσης] και τις καταπιέσεις των τυράννων [οι ραγιάδες] απrsquo όπου βρίσκουν άσπρα χρεώνονται αmicroέσως Αυτά γράφει το 1785 ο Πενάχ Εφέντης ο Μωραΐτης ένας Οθωmicroανός γραφειοκράτης από την Πελοπόννησο