ДЭПАРТАМЕНТ ПА АРХІВАХ І СПРАВАВОДСТВУ МІНІСТЭРСТВА ЮСТЫЦЫІ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ

НАЦЫЯНАЛЬНЫ ГІСТАРЫЧНЫ АРХІЎ БЕЛАРУСІ

Серыя «Гісторыя, архівазнаўства,крыніцазнаўства»

АРХІВАРЫУС

Зборнік навуковых паведамленняў і артыкулаўВыходзіць з 2001 года

Выпуск 5

Мінск2007

УДК [930.22+94(476)«15/19»(082)ББК 79.3(4Беи)+63.3(4Беи)41 А87

Серыя заснавана ў 1998 г.

Рэцэнзенты: доктар гістарычных навук Э. М.Савіцкі,кандыдат гістарычных навук С. У. Жумар

Рэдакцыйная калегіяГалоўны рэдактар доктар гістарычных навук Ю. М. Бохан

Члены калегіі:У. І. Адамушка, Г. Я. Галенчанка, А. К. Галубовіч, У. М. Дзянісаў,

М. М. Забаўскі, А. М. Люты, А. Я. Рыбакоў, І. В. Саверчанка,М. Ф. Шумейка, З. В. Шыбека, З. Л. Яцкевіч (адказны рэдактар)

Рэкамендавана да друку Вучоным саветамНацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі

Архіварыус: зб. навук. паведамл. і арт. Вып. 5 / рэдкал.:Ю. М. Бохан [і інш.] — Мінск: НГАБ, 2007. — 262 с. — (Серыя«Гісторыя, архівазнаўства, крыніцазнаўства»).

Нацыянальным гістарычным архівам Беларусі падрыхтаваны пяты выпуск

штогодніка «Архіварыус», прысвечаны 85-годдзю Дзяржаўнай архіўнай службыРэспублікі Беларусь. На яго старонках асвятляецца шырокае кола пытанняў паайчыннай гісторыі, архівазнаўстве, крыніцазнаўстве, археаграфіі і іншыхспецыяльных гістарычных дысцыплінах. У навуковы ўжытак уводзіцца шэраг новых,раней невядомых дакументаў і фактаў.

Прызначаецца гісторыкам, архівістам, краязнаўцам, усім, хто цікавіццастаронкамі мінулага Беларусі.

УДК [930.22+94(476)«15/19»(082)ББК 79.3(4Беи)+63.3(4Беи)41

© Дзяржаўная ўстанова«Нацыянальны гістарычны

архіў Беларусі», 2007

А87

ДА 85-ГОДДЗЯДЗЯРЖАЎНАЙ АРХІЎНАЙ СЛУЖБЫ

РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ

Голубович А.К.

ПУБЛИКАЦИИОННАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬНАЦИОНАЛЬНОГО ИСТОРИЧЕСКОГО АРХИВА

БЕЛАРУСИ — ВЕЯНИЕ ВРЕМЕНИ

Государственной архивной службе Республики Беларусьисполняется 85 лет.

Много это или мало, можно судить по документам Национальногоархивного фонда Республики Беларусь, в состав которого входят идокументы Национального исторического архива Беларуси за ХIV —начало ХХ вв.

Основные принципы работы современных архивистовскладывались на протяжении многих лет. Традиционные формы работыс документами сочетались и сочетаются с новыми подходами,вызванными современными потребностями общества.

Многогранную историю имеет и публикационная деятельностьархива. В документах, подготовленных в 20-30-е гг. XX в., впервые вгосударственном масштабе были предприняты шаги пообнародованию документов архива по истории Беларуси XV—XVIIIвв.

Археографической комиссией Института белорусской культурыбыл подготовлен и издан сборник документов в 3-х томах «Беларускіархіў» (XV—XVIII ст.) (Мн., 1927—1930).

Великая Отечественная война с особой силой обострила интереск отечественной истории, к прошлому белорусского народа.Необходимо было удовлетворить этот интерес не только монографиями,брошюрами, статьями, но и документальными изданиями.

Именно в 50-60-е гг. архивистами были подготовлены иопубликованы историко-экономические очерки по городам, районами селам Витебской, Гомельской, Могилевской областей. Началасьсовместная работа с Институтом истории Академии наук БССР,

4 Галубовіч А.К.

Архивным управлением БССР по подготовке и изданию сборниковдокументов: «Революционное движение в Белорусси» (1905—1907)(Мн., 1955); «Крестьянское движение в Белоруссии после отменыкрепостного права» (1861—1862) (Мн., 1959); «Белоруссия в эпохуфеодализма» (тт.1—3, Мн., 1959—1961); «Революционный подъем вЛитве и Белоруссии» (1861—1862) (М., 1964); «Восстание в Литве иБелоруссии» (1863—1864) (М.,1965).

В 70-80-е гг. архив — участник подготовки сборников документов:«Белоруссия в эпоху феодализма» (т. 4, Мн.,1979); «Белоруссия в эпохукапитализма» (т.1, Мн.,1983); «Революционное движение в Белоруссии»(июнь 1907 — февраль 1917) (Мн.,1987). Как головная организация архиввыступил в подготовке следующих сборников документов: «Социально-политическая борьба народных масс Белоруссии» (конец XIV — 1648 г.)(т. 1, Мн., 1988); «Инвентари магнатских владений» (XVII—XVIII вв.),владение Сморгонь (Мн., 1977), владение Тимковичи (Мн.,1982).Сборник «Владение Сморгонь» получил высокую оценкуобщественности. Председатель археографической комиссии Академиинаук СССР Сегурд Оттович Шмидт писал об этом сборнике следующее:«Это важная научная публикация, которая окажется необходимой иученым–специалистам (историкам, экономистам), и практическимработникам архивов, и студентам. Это и убедительное свидетельствовысокой археографической и архивоведческой культуры, теснейшейвзаимосвязи археографии и источниковедения. Можно не сомневатьсяв том, что подобные издания существенно способствуют и развитиюисточниковедения и всестороннему изучению социально-экономической истории». К сожалению, в последующие годысовместная работа с Институтом истории АН СССР была прекращена.

Переоценка взглядов на события и факты истории в конце 80-х —начале 90-х гг., государственная независимость Республики Беларусьизменили и тематику использования документов, однако направленияи формы публикации остались традиционными.

Статьи и информации, подготовленные архивистами, включеныв историко-документальные хроники городов и районов Беларуси«Памяць» (городов Минска, Могилева, Гродно и др.), «Энцыклапедыюгісторыі Беларусі», «Энцыклапедыю Вялікага княства Літоўскага».Только за последние пять лет архивом подготовлено и издано 10сборников и справочников (четыре выпуска сборника научныхсообщений и статей «Архивариус», сборник «Гербоўнік беларускайшляхты» (т. 1, буква А), «Метрыка Вялікага княства Літоўскага», книга44 (1559—1566), «Беларусь у актавых кнігах XVI—XVIII стст.»,

Да 85-годдзя Дзяржаўнай архіўнай службы Рэспублікі Беларусь 5

«Магілёўскі магістрат» (1580—1581, 1588, 1597—1598, 1599—1600, 1602—1603) — два выпуска, справочники «Минская губерния:Государственные, религиозные и общественные учреждения (1793—1917)» и «Фонды Национального исторического архива Беларуси».

Подготовка сборников и справочников к изданию трудоемка,требует определенных навыков и знаний. Поэтому в 2004 году в архивебыл образован отдел публикации документов, что значительно сместилоакценты использования. За два года существования этого отделапроизошла заметная активизация в научной и публикационнойдеятельности архива, проведен анализ перспективных научных тем иизданий, оказана организационно-методическая помощь всем отделам,участвующим в подготовке сборников и справочников. Это отделыинформационно-поисковых систем, древних актов,автоматизированных архивных технологий, а также отдел научногоиспользования документов и информации.

В настоящее время публикационная деятельность напрямуюсвязана с разработкой следующих тем: «Источники по историиградостроительства и архитектуры Беларуси»; «Гісторыя дзяржаўныхустаноў Вялікага княства Літоўскага на падставе дакументаўНацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі XVI—XVIII стст.»;«История государственных, религиозных и общественных учрежденийВитебской (1802—1917), Могилевской (1772—1917) губерний»;«Інвентар 1746 г. і тарыф падымнага 1765 г. м. Магілёва»; «ТэстаментыХVI ст. па дакументах актавых кніг»; «Иностранные подданные наБеларуси (ХIХ — нач. ХХ в.)»; «Течения неортодоксальногоправославия на территории Беларуси, конец ХVIII — начало ХХ вв.».

Возобновилось сотрудничество архивистов Национальногоисторического архива Беларуси с Институтом истории НациональнойАкадемии наук и историческим факультетом Белгосуниверситета.Практикуется совместная подготовка сборников, а также разработканаучно-исследовательских тем с БелНИИДАД, Национальным архивомРеспублики Беларусь. Подготовлены документы для совместногоиздания сборника «В. Дунін-Марцінкевіч (1808—1884): да 200-годдзя здня нараджэння»; «Жыццё і творчасць Язэпа Лёсіка», белорусскогообщественного и политического деятеля.

Учитывая возрастающий интерес общества к архивнымдокументам, Национальный исторический архив Беларуси избрализдание сборников (справочников) как один из возможных вариантовдля получения информации о документах архива в более доступном

6 Галубовіч А.К.

виде. Как показывает опыт, потребность в публикациях такого родасуществует для широкого круга ученых, исследователей, жителейрегионов, историю которым доносят архивные документы.

При подготовке справочных изданий по документам и фондамархива большое значение имеет практический опыт работы сматериалами архива. Необходимо отметить, что в историческом архивеимеется специализация по работе с документальным комплексомпериода ХVI—ХVIII вв. — отдел древних актов. За пятнадцатилетие своейработы отделом древних актов архива проведена работа по составлениюнаучно-справочного аппарата (внутренних описей, географического иименного указателей, терминологического словаря) к актовым книгамфондов «Могилевский магистрат», «Гродненский земский суд»,«Витебский земский суд», «Пинский земский суд», «Слонимскийгродский суд», «Новогрудский земский суд», «Минский гродский суд»,а также к материалам фонда «Радзивиллы, князья».

На основании этих разработок были подготовлены и изданыархивом на основе внутренних описей к актовым книгам XVI—XVIIвв., хранящихся в фонде «Могилевский магистрат», два выпускасправочника «Магілёўскі магістрат». Справочник состоит изпредисловия, подробных заголовков к каждому документу актовойкниги, именного и географического указателей, терминологическогословаря.

Выпуск этих справочников в рамках серии «Беларусь у актавыхкнігах XVI—XVIII стст.» подтвердил правильность выбора такогоиздания. Ведется подготовка к изданию в указанной серии внутреннихописей актовой книги фонда «Ошмянский земский суд» за 1661—1663гг., а также издание внутренних описей трех сохранившихся актовыхкниг фонда «Минский гродский суд» за ХVII в.

В подготовке справочников по документам ХVI—ХVIII вв.значительную роль имеют контакты архива с учеными иисследователями Польши, России, Литвы, Украины.

Национальный исторический архив Беларуси ведет подготовкусборников (справочников) с учетом запросов потребителей архивнойинформации самостоятельно, а также совместно с другимиучреждениями Государственной архивной службы, принимая участиев создании межархивных справочников. Подготовлены материалы длямежархивных справочников «Научно-справочный аппаратгосударственных архивов Республики Беларусь» (Мн., 1999),«Документы по истории и культуре евреев в архивах Беларуси»

Да 85-годдзя Дзяржаўнай архіўнай службы Рэспублікі Беларусь 7

(путеводитель, М., 2003), «Витебщина архивная: история, фонды,персоналии (середина ХIХ — ХХ вв.)» (Минск-Витебск, 2002),посвященный 200-летию Витебской губернии и др.

В связи с нарастающей потребностью пользователей в научно-справочном аппарате к фондам религиозных учреждений (длягенеалогического поиска, наведения справок биографическогохарактера) архив издал методические рекомендации «Криницы погенеалогии Беларуси XVI — начало XX вв.».

В 2006 году архив осуществил издание справочника «ФондыНационального исторического архива Беларуси». Необходимость в немвелика, так как за 30 лет со времени выхода путеводителя состав фондовархива уточнялся и пополнялся в соответствии с профилем, описи делподвергались усовершенствованию, вносились изменения и вхарактеристики фондов.

Необходимо также упомянуть о публикациях малых форм. Этоинформации, статьи, подборки документов в газеты и журналы(«Архивы и делопроизводство», «Беларускі гістарычны часопіс»,«Беларускі археаграфічны штогоднік» и др.). Публикационнаядеятельность архива позволяет вводить в научный оборот новыеисторические источники, знакомит всех интересующихся прошлым сдокументальными материалами по истории Беларуси за шесть столетий(ХV — начало ХХI вв.), а также вносит определенную лепту в развитиебелорусской историографии.

Таким образом, освещая деятельность архива по публикациидокументов, надо отметить, что, благодаря созданию 85 лет назадархивной службы в Республике Беларусь, удалось сохранитьнациональный фонд «исторической памяти», донести его нашимсовременникам и передать будущим поколениям.

8 Антановіч З.В.

І. АРХІВАЗНАЎСТВА

Антановіч З.В.

АРХІЎ ПОЛАЦКАГА ДАМІНІКАНСКАГАКЛЯШТАРА Ў СЯРЭДЗІНЕ ХІХ СТ.

Першая праваслаўная епархія ўзнікла на тэрыторыі сучаснайБеларусі ў 992 г. у Полацку. Агульнапалітычныя абставіны суіснаваннянародаў у складзе Рэчы Паспалітай спрыялі распаўсюджваннюкаталіцтва на азначанай тэрыторыі. Нават у горадзе Полацку, які меўглыбокія карані праваслаўнай традыцыі, з XV ст. існаваў шэраг буйныхкаталіцкіх кляштароў, у тым ліку знакамітая Акадэмія Ордэна езуітаў.

Адным з першых быў заснаваны полацкі дамініканскі кляштар. У1640 г. віленскім канонікам Казімірам Гурскім быў фундаваны драўляныкасцёл імя св. Дамініка. Пасля пажару 1804 г. дамінікане ўласным коштамяго адмуравалі, і ў такім выглядзе ён праіснаваў да ліквідацыіпрадстаўніцтва Ордэна ў 1864 г. Асаблівасцю дзейнасці дамініканскагакасцёла з’яўлялася захаванне ў ім з 1808 г. цела Андрэя Баболі,знакамітага рэлігійнага дзеяча, прызнанага рыма-каталіцкай царквойблагаславёным1 , што станоўча ўплывала на развіццё касцёла і ягопапулярнасць сярод веруючых. Згодна звесткам другой паловы ХІХ ст.да яго прыходу належала каля 4630 прыхаджан2 , што складала амаль 1/3ад усёй колькасці насельніцтва каталіцкага веравызнання горада3 . Касцёлмеў статус парафіяльнага. У 1803 г., згодна дакументаў Нацыянальнагагістарычнага архіва Беларусі (далей — НГАБ) у межы кампетэнцыі ягонастаяцеляў уваходзіла таксама кіраўніцтва 13 капліцамі і 5 касцёламіпарафіі4 . Маштаб дзейнасці кляштара і яго роля ў жыцці грамадства немаглі не адлюстравацца на колькасці дакументацыі, створанай ў працэсеўзаемадзеяння як згодна структуры падпарадкавання рыма-каталіцкайцарквы, так і з прадстаўнікамі іншых канфесійных і дзяржаўных устаноў,а таксама прыватнымі асобамі.

Аднак сучасныя даследчыкі гісторыі рыма-каталіцкай царквы наБеларусі мала ўвагі ўдзяляюць дадзенаму кляштару на фоне іншыхкляштароў Літоўскай дамініканскай правінцыі і горада5 . Іх даследаваннінакіраваны на адлюстраванне мастацкіх і архітэктурных вартасцяў ягокомплекса, некаторыя моманты гісторыі і дзейнасці, не звяртаючысяда дакументальнай спадчыны6 . Сярод каталіцкіх кляштароў г. Полацка,

І. Архівазнаўства 9

напрыклад у энцыклапедычным даведніку «Рэлігія і царква на Беларусі»,ён нават не згадваецца7. Непасрэдна апісанне касцёла было зроблена ўвыданні «Нашы касцёлы: Магілёўская архідыяцэзія» сярод каталіцкіххрамаў Полацкага дэканата8 . Значная колькасць дакументаў па гісторыіполацкага дамініканскага кляштара рассеяна сярод спадчыныканфесійных і дзяржаўных устаноў, якая знаходзіцца на захаванні ў НГАБ.Невялікая частка справаводчай дакументацыі ўзгаданага кляштарасфарміравана ў асобны фонд, які налічвае з 37 адзінак захавання за1835—1874 гг. Да яго належыць справа, якая дае магчымасцьрэканструкцыі склада архіва кляштара напярэдадні яго скасавання, атаксама працэс фарміравання дакументальнай спадчыны празпараўнанне колькасці і відаў дакументаў у 1855 і 1858 гг.

Дадзены вопіс архіву напісаны на 27 аркушах жоўтага колеру безфіліграняў, уключае ведамасць аб касцёлах і капліцах, структурнападпарадкаваных ім. Вопіс быў складзены з нагоды перадачы ўсягокомплексу справаводства пры змене настаяцеля кляштара.

Архіў Полацкага дамініканскага кляштара належаў да сферыдзейнасці курата: другой па значнасці пасля настаяцеля асобы ўкляштары. Падрабязныя апісанні архіва праводзіліся адпаведна зменеасоб, якія з’яўляліся вышэйшым кіраўніцтвам дадзенай установы.Пасаду курата займалі высокаадукаваныя асобы шляхецкагапаходжання, якія за пэўны перыяд знаходжання ў кляштары станоўчасябе адрэкамендавалі. Напрыклад, у 1843 г. куратам Полацкагадамініканскага кляштара з’яўляўся Назарый Іосіфаў Алескі9 . Ён быўпрыняты ў Ордэн у 1824 г., атрымаў сан святара ў 1834 г. , меў ступеньлектара багаслоўя. Паходзіў Н. Алескі са шляхецкай сям’і Завілейскагапавета Віленскай губерні, ведаў польскую, французскую, расійскую ілацінскую мовы. Пасаду курата Н. Алескі заняў у 1839 г.10 паслядвухгадовай працы настаўнікам у Забельскай гімназіі. Пад кіраўніцтвамнастаяцеля В. Вяржхоўскага два гады сумяшчаў пасады курата ісубпрыёра. Аднак у 1846—1848 гг. быў вымушаны перавесціся ўЦельшы па прычыне абвінавачвання ў хрышчэнні дзіцяці праваслаўныхшляхцічаў Антонія і Уршулі Малахоўскіх11 . Курат меў памочніка, аднакдакладна характарызаваць размеркаванне паміж імі абавязкаўдакументамі не прадстаўляецца магчымым. Напрыклад, у 1852 г.абавязкі памочніка курата выконваў Вацлаў Менжык. Гэтую пасаду ёнзаняў у 1848 г. пасля 16 год працы прапаведнікам у г. Полацку12 . Ягосвятарская дзейнасць лічыцца з 1832 г. В. Менжык меў таксама і ступеньлектара багаслоўя. Адзначанае вышэй дазваляе сцвярджаць, штозабеспячэнню захаванасці дакументальнай спадчыны кіраўніцтвам

10 Антановіч З.В.

кляштара надавалася вялікае значэнне.Нягледзячы на высокую ацэнку каштоўнасці справаводства

мінулых стагоддзяў, дакументаў за першыя стагоддзі існавання кляштаразахавалася няшмат. Згодна апісанню архіва можна вылучыць два вялікіякомплексы дакументаў адпаведна іх інфармацыйнасці. Першы комплексскладаюць матэрыялы генеалагічнага характару. Яны прадстаўленыметрычнымі кнігамі парафіяльнага касцёла, а таксама ямупадпарадкаваных прыходаў, спісамі прыхаджан і пасведчаннямі асобамаб атрыманні сакрамантаў у дадзенай духоўнай установе. Іміхарактарызуюцца ўзаемадзеянні рыма-каталіцкага духавенства зпрыватнымі асобамі, якія ўваходзілі ў лік прыхаджан дамініканскагакасцёла. Азначаны від крыніц унесены ў вопіс 1858 г. структураванапад раздзеламі адпаведна прызначэнню асобных кніг для адзначэнняахрышчаных, тых хто ўзяў шлюб і памерлых, што сведчыла аб шырокайдзейнасці мясцовага каталіцкага кліру і вялікай колькасці прыхаджан.Нягледзячы на гэта, трэба абазначыць, што асобныя метрычныя справыбылі сфарміраваны па перыядах ад двух год за другую чвэрць ХІХ ст. данекалькіх дзесяцігоддзяў за ранейшы перыяд. Параўнанне вопісаў 1855і 1858 гг. на прыкладзе метрычных кніг сведчыць аб правядзенні працыпа ўдасканаленню архіва азначанай установы. Так, у 1855 г. на захаваннізнаходзіліся метрычныя кнігі, якія складаліся з двух частак, а перад 1858г. яны былі расфарміраваны асобна. Да другога належаць уласнадакументы справаводства, якімі характарызуецца ўзаемадзеяннекляштара з іншымі канфесійнымі і дзяржаўнымі структурамі. Янызахаваліся за значна пазнейшы перыяд дзейнасці кляштара і ўключаюцьяк унутраную дакументацыю, так і зыходзячую. Іх аналіз сведчыць абіснаванні практыкі захавання архіва разам з дакументацыяй бягучагасправаводства, за выключэннем метрычных кніг.

Генеалагічныя крыніцы прадстаўлены метрычнымі кнігамі, якіяскладаліся з трох частак. У першую частку ўваходзілі кнігі аб хрышчэнніполацкага дамініканскага касцёла. Тут у рознай ступені поўна ахопленыперыяд з 1640 г. да моманту складання вопісу. Так, з 21 кнігі толькі трысфарміраваны запісамі 1640—1789 гг. У шасці прадстаўлены звесткі абнароджаных па Стацкаму (1718—1740 гг.), Расонскаму (1773— 1824 гг.),Гарапляцкаму (1799—1819 гг.) і Шацілаўскаму (1812—1834 гг.)прыхадскім касцёлам. Сярод іх толькі метрычныя запісы аб ахрышчаныхапошняга захоўваліся ў двух кнігах за 1812—1826 гг. і 1827—1834 гг.адпаведна. Астатнія кнігі захоўвалі звесткі аб прыхаджанах Полацкагапарафіяльнага касцёла.

Асобна былі сфарміраваны ў справы кнігі перадшлюбных

І. Архівазнаўства 11

экзаменаў. У 1858 г. на сталым захаванні ў полацкім парафіяльнымкасцёле іх было сем за перыяд 1793—1856 гг. Значнай крыніцай пагенеалогіі з’яўляюцца кнігі запісаў аб тых, хто ўзяў шлюб. У дадзенымкасцёле адпраўленне азначанага сакраманту было зафіксавана таксамаў сямі кнігах за перыяд 1819—1856 гг., што дазваляла правесцірэканструкцыю сямейнага жыцця полацкіх жыхароў – прыхаджандамініканскага касцёла.

У адрозненне ад метрычных кніг прыгатавання да шлюбу і ягорэгістрацыі сярод запісаў аб памерлых за 1764—1856 гг. знаходзіліся нетолькі кнігі самога касцёла, але і метрычная кніга Шацілаўскага прыходуза 1827—1833 гг. Усяго ў 1858 г. налічвалася дзевяць спраў, у якіхзнаходзіліся запісы адзначанага характару са звесткамі аб дэмаграфічнайсітуацыі сярод наведвальнікаў Полацкага дамініканскага касцёла.

Да крыніц генеалагічна-статыстычнага характару можнадалучыць спісы прыхаджан і кнігі спавядаўшыхся. Сярод спадчыныПолацкага дамініканскага касцёла ў другой палове ХІХ ст. іх налічвалася13 (за перыяд 1775—1857 гг. ). Яны дапаўняліся паведамленнем аб асобах,выключаных са спісаў прыхаджан (без даты). Генеалагічныя звесткітаксама знаходзіліся сярод звязкі пасведчанняў, на жаль, не датаванай увопісе. Дадзеная дакументацыя выкарыстоўвалася прыхаджанамі прынеабходнасці пацвярджэння шляхецкага паходжання.

Вялікую групу дакументаў архіва складала справаводчаядакументацыя, якой ілюструюцца ўзаемасувязі Полацкагапарафіяльнага касцёла з каталіцкім клірам, органамі дзяржаўнай уладыі прыватнымі асобамі. Полацкі касцёл згодна іерархіі рыма-каталіцкайцарквы на тэрыторыі сучаснай Беларусі знаходзіўся ў падпарадкаванніМагілёўскай рыма-каталіцкай кансісторыі, загады якой, напрыклад за1843—1852 гг., пасля іх выканання клірам перадаваліся на захаванне ўархіў касцёла. Верагодна, сталаму захаванню дадзеная дакументацыяне падлягала, таму што, па-першае, за ранейшы час яны не захаваліся, іаб’ектыўныя прычыны для гэтага адсутнічаюць. Па-другое, арыгіналызагадаў захоўваліся ў Кансісторыі, таму захаванне ў мясцовых рыма-каталіцкіх установах азначанай дакументацыі звыш неабходнага тэрмінуне лічылася прыярытэтным накірункам для архіва.

Узаемадзеянне з рыма-каталіцкай Кансісторыяй не абмяжоўваласязагадамі. Прадпісанні візітатара (адмысловага чалавека, прызначанагабіскупам для правядзення рэвізіі кляштара і яго маёмасці) і перапіска зім былі сфарміраваны ў дзевяці кнігах за 1844—1855 гг. Яму дастаўляліся,акрамя перапіскі, звесткі аб паводзінах манахаў, характарыстыка накожнага з іх, а таксама паведамленні аб пляцах і іх стане, якія належалі

12 Антановіч З.В.

кляштару. У сферу кампетэнцыі Магілёўскай рыма-каталіцкайКансісторыі ўваходзіла зацвярджэнне святароў на вышэйшыя пасады ўкляштары, што захавалася сярод дакументаў яго архіва. Напрыклад,пазначаны справы аб зацвярджэнні дэканам В. Вяржхоўскага і абштатных супрацоўніках Полацкага кляштара.

Дакументамі ўнутранага справаводства адлюстроўваюццазначныя падзеі штодзённасці кляштара. У 1855—1858 гг. іх захоўваласяневялікая колькасць. Адным з найбольш цікавых сярод іх была ведамасцьаб філіялах Полацкага касцёла за 1823 г. Справы, перададзеныя ўпадпарадкаванне Полацкаму парафіяльнаму касцёлу Друганскайкапліцай, унесены ў вопіс, нават, з пазначэннем колькасці аркушаў13 .Аб некаторых момантах штодзённасці манаскага жыцця сведчыцьсправа аб вопратцы, закупленай для святароў, якія знаходзіліся ўЗабельскім кляштары на пакаянні. Прывабнай для даследчыка з’яўляеццасправа, якая знаходзілася ў архіве кляштара і сёння захоўваецца ў НГАБ,аб высылцы курата Полацкага дамініканскага кляштара Н. Алескага ўЦяльшы. Цікавымі для рэканструкцыі дзейнасці кляштара з’яўляюццатак званыя кнігі па дэканату і кнігі розных спраў за 1846—1856 гг. Аднакіх нельга характарызаваць больш падрабязна, таму што яны дасённяшняга моманту не захаваліся. У ліку дакументаў унутранагасправаводства пад 1852 г. таксама ў вопісу пазначана пячатка з гербамПолацкага касцёла.

Асобна вылучаецца зыходзячая і ўваходзячая справаводчаядакументацыя Полацкага касцёла. Часам дакументы былі сфарміраваныадпаведна дзейнасці святара, займаўшага высокую пасаду ў кляштары.Напрыклад, у асобнай справе захоўваліся дакументы дзейнасці куратаН. Алескага за 1845 г. Да ўваходзячай дакументацыі можна далучыцьсем кніг з прадпісаннямі мітрапаліта за 1849—1855 гг. Захоўваліся ўархіве запыты з прысутных месцаў і ад службовых асоб за 1849—1852 гг.,на якія духавенства павінна было прадстаўляць адказы.

Зыходзячая дакументацыя дазваляе характарызаваць узаемасувязікляштара з органамі дзяржаўнай улады і прыватнымі асобамі. Значнуючастку яе складае інфармацыя судовага справаводства. Так, сяроддакументаў архіва захоўвалася перапіска з Полацкім павятовым судомаб прадстаўленні метрычнага выпіса аб шлюбе Міхаіла Красоўскага(1848 г.), аб правядзенні судовага следства ў справе хрышчэнняВысоцкага (1852 г.). Падрыхтаваныя для перадачы ў Полацкі павятовысуд выпісы з метрычных кніг таксама былі ўнесены ў вопісы. Скасаваннешлюбаў і прэтэнзіі да свецкіх асоб належалі да сферы дзейнасці рыма-каталіцкай Кансісторыі, а парафіяльны касцёл атрымліваў выпіс для

І. Архівазнаўства 13

азнаямлення з рашэннем. Напрыклад, справа аб скасаванні шлюбуЛеакадзіі Тарлецкай была ўнесена ў вопіс архіва за 1855 г., але зпазначэннем аб яе звароце на месца разгляду 13 чэрвеня 1854 г. Уадрозненне ад вышэй пазначаных, судовыя справы аб прэтэнзіях іспагнаннях з кляштара знаходзіліся ў яго архіве на сталым захаванні.

Архіў кляштара ў 1855 г. складаўся з 54, а ў 1858 г. – з 74 адзінакзахавання, што сведчыць аб высокіх тэмпах развіцця справаводствакасцёла. У фондзе Полацкага рыма-каталіцкага касцёла, які захоўваеццаў НГАБ, знаходзіцца толькі 11 спраў са спадчыны яго архіва — трыметрычныя кнігі14 , тры кнігі загадаў Магілёўскай рыма-каталіцкайкансісторыі за 1852—1853 гг. і 1857 г.15 і тры справы з уваходзячайдакументацыяй за 1845—1853 гг.16 . Асобна неабходна адзначыць дзвесправы. Па-першае, значным сведчаннем часу з’яўляецца справа абпазбаўленні пасады ксяндза Н. Алеўскага па прычыне правядзенняхрышчэння ім дзіцяці праваслаўных бацькоў за 1844 – 1848 гг. Па-другое,вопіс дакументаў архіва Полацкага дамініканскага кляштара і касцёла,які дае магчымасць характарызаваць яго склад і ступень захаванасці насённяшні момант.

Такім чынам, у другой палове ХІХ ст. дакументальная спадчынаПолацкага дамініканскага кляштара дазваляла поўна і рознабаковахарактарызаваць стан кляштара і касцёла. Дакументамі яго архіваілюстраваліся шырокія ўзаемасувязі адміністрацыі касцёла і кляштараз канфесійнымі і дзяржаўнымі структурамі, а таксама прыватныміасобамі. Нягледзячы на высокае значэнне, якое надавалася кіраўніцтвамкляштара захаванню дакументальнай спадчыны, на сённяшні момант уфондзе Полацкага дамініканскага касцёла ў НГАБ знаходзіцца на захаваннітолькі 1/5 частка ад апісаных у 1858 г. адзінак захавання. На іх аснове можнарэканструіраваць штодзённасць кляштара ў 1835—1874 гг. Большпадрабязнае апісанне патрабуе прыцягнення даследчыкамі дакументаўіншых фондаў канфесійных і дзяржаўных устаноў, а таксама прыватныхасоб.

___________________________1 Ярмусік Э. С. Баболя А. // Рэлігія і царква на Беларусі: Энцыкл. даведнік.– Мн.: БелЭн, 2001. С. 27.2 Каталіцкія манаскія ордэны ў Полацку // Памяць: гіст. – дакум. хронікаПолацка. – Мінск: БелЭн, 2002. – С. 200—202.3 Яноўская В.В., Філатава А.М. З гісторыі канфесійнага жыцця Віцебскайгуберні // Беларускі гістарычны часопіс. 1995. № 2. С. 45—56.4 НГАБ, Ф. 2818, воп. 1, арк. 8—10.5 Бажэнаў Ю. В. Дамініканцы // Рэлігія і царква на Беларусі: Энцыкл.даведнік. – Мн.: БелЭн, 2001. С. 90.

14 Гесь А.М., Калеснік Н.Я.

6 Ярашэвіч А.А. Полацкі кляштар дамініканцаў // Беларуская энцыклапедыя:У 18 т. Т. 12. – Мінск: БелЭн, 2001. С. 463.7 Шалькевіч В.Ф. Полацкі езуіцкі калегіум; Ярашэвіч А. А. Полацкі кляштарбернардзінцаў; Яго ж. Полацкі кляштар францысканцаў // Рэлігія і царквана Беларусі: Энцыкл. даведнік. – С. 256.8 Bączkowski D., Żyskar J. Nasze Kościoły: opis ilustrowany wszystkichkościołów i parafji znajdujących się na obszarach dawniej Polski i ziemiachprsyległych . T. 1. Archidjecezja Mochylwska. Warszawa – Petersburg: drukarniaK. Piętrowskiego W. Podjaczeska № 22, 1913. – 389.9 НГАБ, Ф. 2818, воп. 1, спр. 1, арк. 2 адв.10 Там жа, арк. 7—7 адв.11 НГАБ, ф. 2818, воп. 1, спр. 11.12 Там жа, арк. 53.13 НГАБ, ф. 2818, воп. 1, спр. 25, арк. 6.14 НГАБ, Ф. 2818, воп. 1, спр. 1—3.15 НГАБ, Ф. 2818, воп. 1, спр. 15—16, 25.16 НГАБ, Ф. 2818, воп. 1, спр. 9, 17, 18.

Гесь А. М., Калеснік Н. Я.

ЯК ТРАПІЛІ Ў АРХІЎ ДАКУМЕНТЫ ПАЛУТЫБАДУНОВАЙ

Гераіняй нашага амаль дэтэктыўнага аповяду будзе ПелагеяАляксандраўна Бадунова, больш вядомая па літаратуры як Палута Бадунова.Гэта дзяячка беларускага нацыянальнага руху, кіраўнік Беларускай партыісацыялістаў-рэвалюцыянераў, член Народнага сакратарыята (народнысакратар апекі) у 1918 г., член Рады Беларускай Народнай Рэспублікі ў 1919—1920 гг., паплечніца знакамітых эсэраў Тамаша Грыба і Язэпа Мамонькі (іхпрозвішчы амаль заўсёды пералічваліся разам). Выступала за поўнуюнезалежнасць Беларусі. Жыццё П. Бадуновай наколькі гераічнае, настолькі ітрагічнае. Імя яе апошнім часам (пасля рэабілітацыі ў 1989 г.) з’явілася настаронках газет, часопісаў, энцыклапедый (аўтары: У. У. Грамовіч, В. М.Лебедзева, Т. С. Процька). У 2004 годзе Валянціна Лебедзева выдала кнігу«Пуцявінамі змагання і пакутаў»1 , у якой расказала пра пакутны лёс жанчыны-палітыка, жанчыны-змагаркі. Акрамя дакументаў Камітэта дзяржаўнай бяспекі,польскіх і ўкраінскіх архіваў, БДАМЛіМ, кнігі «Архівы БНР» даследчыкіскарыстоўвалі таксама матэрыялы Нацыянальнага архіва Рэспублікі Беларусь,у якім раскіданы дакументы пра Палуту і самой Палуты. Гэта дакументыфондаў 325, 60 (вопісы 1, 3) і, як ні дзіўна, фонда 4, ці, як цяпер яго называюць,4п (партыйны). Як яны трапілі ў Нацыянальны архіў? Адказ на гэта пытанне— задача дадзенай публікацыі.

Нашу ўвагу прыцягнулі дакументы 1920 г. у вокладцы з надпісам

І. Архівазнаўства 15

«Перапіска з т. Міцкевічам-Капсукасам (пісьмы яму) па пыт[анні] Беларусі»2 .У справе аб’яднаны два дакументы. Ліст Максіма Гарэцкага адным з

аўтараў скарыстаны і апублікаваны3.Як мы пісалі ўжо ў згаданай публікацыі, дакументы знаходзіліся ў Музеі

рэвалюцыі, які быў створаны і адчынены ў Мінску 2 траўня 1926 г. У 2006годзе споўнілася 80 гадоў той падзеі. Працай па адкрыцці Музея кіраваўГістпарт ЦК КП(б)Б. Колькасць экспанатаў спачатку была каля адной тысячы,праз год-паўтара іх стала 10 тысяч. Былі аддзелы дзекабрыстаў, петрашэўцаў,сацыял-дэмакратычны рух у Расіі, 1905 год у Беларусі, пра Леніна, Кастрычнік,Лютаўскую рэвалюцыю.

У Беларускім аддзеле былі дакументы пра Беларусь, у тым лікудакументы і матэрыялы аб дзейнасці нацыянальных арганізацый: эсэраў,Беларускай сацыялістычнай грамады, Сацыял-дэмакратычнай партыіПольшчы, Латышскай сацыял-дэмакратыі, а таксама пра партызанскі рух наБеларусі, дзейнасць белагвардзейцаў. «... Мала матар’ялаў аб контррэвалюцыіі бандытызме на Беларусі (беларускі народны ўрад, Балаховіч і інш.)»4 — гэтасловы з водгука наведвальніка.

«Задача музею — выяўляць у жывых малюнках гісторыю рэвалюцыі іпартыі», — сказаў сакратар ЦК КПБ Крыніцкі А. І. на мітынгу, прысвечанымадкрыццю музея. «Калі мы хочам ведаць гісторыю рэвалюцыі і партыі, дыкнеабходна знаёміцца і са ўсімі гэтымі напрамкамі»5, — прадаўжаў ён, маючы наўвазе дзейнасць іншых партый.

У 1926 годзе для ўладаў яшчэ не такой страшнай была дзейнасцьапазіцыйных бальшавікам партый, і ў Музеі рэвалюцыі знаходзілася месца ідля эсэраўскіх дакументаў.

І савецкі, і эмігранцкі рух паведамляў у 1926 г., што «нядаўна ў Музеірэвалюцыі адчыніўся асобны куток былога Ураду Беларускай НароднайРэспублікі. У кутку сабраны маркі былога Ураду, дыпламатычныя пашпартысяброў Ураду, газэты, якія выдаваліся ў той час, пячаткі ды іншыя цікавыяматэрыялы»6.

Навуковы супрацоўнік Давід Розенблюм, які пасля разгляду работымузея камісіяй ЦК КПБ праводзіў разборку і анатацыю матэрыялаў, не надтаўнікаў у сутнасць спраў. Гэта відаць са зместу суправаджальнай карткі: «Тэрору Беларусі. Партыя прымушана работаць падпольна пры цяжкіх умовах.Выданьне газэты; аб газ[еце] «Свабодная Расія» і гэтак далей». Усепрагледжаныя намі карткі маюць дату 1930 г. Да таго ж пад дакументам быўподпіс — Яноўская. Думаецца, для Розенблюма гэты псеўданім нічога не казаў.Хто ж мог падумаць, што «самая злосная» эсэрка ўтойваецца пад гэтымпсеўданімам.

Вось гэты дакумент (ён нідзе не публікаваўся)7.«Паважаны т. Міцкевіч!Пішу да Вас ужо з Рэвеля. Ваш ліст атрымала толькі перад самым ад’ездам.

Трэба прызнацца, што гэта было для мяне вялікай неспадзеўкай. Я мела вялікіяперашкоды пры ад’ездзе. Канечне, каб Вы не ўехалі, дык усё гэта б не так

16 Гесь А.М., Калеснік Н.Я.

было.З Рыгі прышлю Вам падробныя інфармацыі, а цяпер толькі некалькі слоў

аб усіх справах.На Беларусі царыць незвычайны тэрор. Наша партыя прымушана

працаваць у незвычайна цяжкіх абставінах. Апошні кур’ер прыехаў адтуль зпачатку красавіка8. Тады яшчэ, к вялікаму майму здзіўленьню, ня было там т.Бердніка (нашаго кур’ера, які, атрымаўшы семдзесят тысяч, выехаў з Смаленсказ пачатку красавіка). Я вельмі журусь, ці не схапілі яго палякі. Апрача таго,партыя, знача, увесь час заставалася без грошай. Навядзіце там спраўкі, каліласка. Зараз адгэтуль пасылаем каго-небудзь, тады прышлем апошнія навіны.

Тутака ў Рэвелі працуе т. Маркевіч-Рэнер, старшыня загранічнай Радыбел[а]р[у]ск. п. с.-р. Крайне левы сацыяліста. Вельмі здольны да працы чалавек.Разам з т. Грыбам выдаваў газэту «Родны край».

Ён будзе цяпер прысылаць Вам усю інфармацыю.Газэту хутка будзем выдаваць, і першы номер будзе немедля прысланы ў

Маскву і Смаленск. Беларускі «вапрос» заграніцай вельмі ўсіх цікавіць, і ёсцьсаўсім поўная надзея, што палякі на ім абсякуцца.

У газетах «Свобода России», якія пасланы ў Маскву і якія, канешня, будуцьі ў Вас, Вы пазнаёміцеся з поглядам палякаў на беларускае пытанне. Шматбеларускіх уцекачоў едуць на Беларусь з мэтай барацьбы за незалеженасцьБеларусі. Беларускі Нац. Камітэт у Менску і Рада Віленшч[ыны] іГродзенш[чыны] у Вільні вынеслі пратэст проці далучэння да Польшчы.

Было б вельмі добра, каб Вы і т. Чарвякоў прысылалі сюды частуюінфармацыю праз Ком. Ин. Дел.9 Вы там з фронтам блізкі і маеце весткі. Таксамавельмі прашу Вас усіх звярнуць увагу на пашырэнне культурна-прасветнайпрацы на беларускай мове. Асабліва патрэбны пераклады сацыялістычнайлітарат[уры] на беларускую мову.

Далейшая наша саўмесная праца з т.т. па той бок фронту пастолькуналадзіцца добра, паскольку мы будзем іскрэнне падтрымліваць адзін другогаі часта інфармаваць. Некалькі слоў аб атрадзе Балаховіча. Беларусы адтульусе разбеглісь. Гэта цяпер чыста польскі атрад з невялікай прымессю чорнайрас[ійскай] сотні.

Тав. Маркевіч будзе даваць Вам інформацыі, якія мы абавязкова будземпрысылаць безаткладна з Беларусі. З таварышчаскай пашанай Яноўская.

21.V—20 Рэвель»Але вернемся да адказу на пытанне, як трапілі дакументы

Бадуновай у Нацыянальны архіў.Як вядома, вярнулася яна з эміграцыі ў пачатку 1926 года10 . У

канцы жніўня (29-га) Палута Бадунова-Грыб запісана ў кнізенаведвальнікаў. Яна пакінула адпаведны запіс, у якім акцэнтавала ўвагуна тым, што ёй спадабалася. Пісала яна таксама пра недахопы. Найпершяе цікавіў беларускі аддзел і супрацоўніцтва БПСР і КП(б)Б у часпольскай акупацыі. Бадунова палічыла, што матэрыялаў гэтых

І. Архівазнаўства 17

недастаткова.Як бачым з гэтага водгуку, па-першае, Палута па-ранейшаму

верыць у камунізм і «рэвалюцыйныя ідэалы» і, па-другое, ніякайхворасці і неадэкватнасці паводзін аўтаркі не адчуваецца (аб гэтым —ніжэй).

Праглядаючы справы фонду № 7, адна з даследчыц Н. Я. Калеснікзапыніла сваю ўвагу на імені Палуты Бадуновай. Яна ўявіць сабе немагла, што зрабіла «архіўнае» адкрыццё. А справа была так. У верасні1926 года Цэнтрархіў па прапанове С. Агурскага, дырэктара Музеярэвалюцыі, звярнуўся ў СНК БССР, а той у сваю чаргу — у НК грашовыхспраў (камісарыят фінансаў) з просьбай змяніць смету, перакінуўшысродкі на графу «гаспадарчыя расходы», каб заплаціць ПалуцеБадуновай за яе ўласны архіў — 150 рублёў, які яна прадавалаЦэнтрархіву. Вага архіву ўказвалася — 2 кг, здзелку дакументальнаафармлялі Зміцер Жылуновіч і Міхась Мялешка (старшыня і намеснікстаршыні Цэнтрархіва БССР)11 . Пазней, у 1928 г., і Жылуновічу іМялешку прышлося апраўдвацца за гэтую пакупку ў ЦК, ЦКК, у ЦВКБССР і ў розных дакладных-адказах у газету «Савецкая Беларусь». Іхабвінавачвалі ў тым, што архіў меў нізкую каштоўнасць, за яго дорагазаплацілі, трэба было яго канфіскаваць12. З. Жылуновіч парыраваўнаступнымі словамі: «Архіў П. Бадуновай каштоўны тым, што ў імбагата ёсьць матар’ялаў па гісторыі беларускага нацыянальна-рэвалюцыйнага руху, па жыцьцю і чыннасьці беларускай эміграцыі іінш. Сама П. Бадунова непасрэдна прымала ўдзел у беларускім руху і ўэмігранцкім жыцьці. Называць бескаштоўным яе архіў — значыць няведаць значэньня гісторыі белруху»13.

Гісторыя замоўчвае той факт, ад каго сыходзіла ідэя папаўненняМузея рэвалюцыі ўласнымі матэрыяламі Палуты. Ці то сама яна шукалахоць якія сродкі да жыцця, а Жылуновіч і Мялешка — былыя сябрыБСГ, вырашылі ёй дапамагчы, ці ўсё гэта адбывалася па-іншаму —невядома.

Валянціна Лебедзева пра гэты перыяд піша ў сваёй кнізенаступнае: «Здароўе аднаўлялася павольна і цяжка. Амаль усю восень1926 года Палута лячылася ў Севастопалі»14. Ці не за выручаныя 150рублёў грошай лячылася яна? Мы дакладна не ведаем таксама, чамугрошы атрымлівала яе сястра, Марыя Бадунова. Магчыма, таму штоПалута не мела мінскай прапіскі, а жыла «нелегальна» ў сталіцы.

Ніжэй друкуюцца дакументы аб куплі архіву Бадуновай.Размешчаны яны ў храналагічным парадку15.

18 Гесь А.М., Калеснік Н.Я.

Дакумент № 1. Ліст Кіраўніцтва Спраў СНК БССР уНародны камісарыят фінансаў

10 верасьня [192]6 [г.]У НАРОДНЫ КАМІСАРЫЯТ ГРАШОВЫХ СПРАЎПасылаючы разам з гэтым адносьнік16 Цэнтральнага Дзяржаўнага Архіву,

якім ён просіць дазволу набыць за 150 р. з сродкаў каштарысу 1925/26 г. па §5 архіў гр. П. Бадуновай, Кіраўніцтва Спраў СНК просіць з зваротам перапіскідаць Ваша заключэньне па сутнасьці пытаньня.

Час. вык. аб. кіраўніка спраў СНК БССР (КРЭНДЗЕЛЬ)

Дакумент № 2. Заключэнне Народнага камісарыята фінансаў паадносіне СНК БССР аб перасоўванні крэдыту для аплаты куплі

архіва П. БадуновайКопия«Утверждаю»5 октября 1926 г.Наркомфин — ВасильевЗАКЛЮЧЕНИЕБЮДЖЕТНОГО УПРАВЛЕНИЯ НКФ БССРРассмотрев ходатайство Центрархива БССР от 10 сентября с/г за № 1010,

присланное при отношении Управделами СНК от 17 сентября за № 3178/62, опередвижении кредита по его расходной смете на 1925—1926 б/г из § 5 (путев.довольствие) — 50 руб. и из § 2 ст. 2 (оплата помещений, освещен. иводоснабжение) — 100 руб., а всего 150 руб. в § 2 ст. 4 (хозрасходы) на уплатугражд. БОДУНОВОЙ за приобретаемый у нее архив исторических материалов,относящихся к деятельности культурных и политических организаций, и имеяв виду, что специальных средств на эту надобность по смете Центрархива неимеется, Бюджетное Управление против этого передвижения не возражает.

Начальник Бюджетного Управления (Степанюк)Зав. см.-бюдж. отделом (Гальперин)

Дакумент № 3. Паўторны запыт-напамінак СНК БССР аб дазволеЦэнтральнаму Дзяржаўнаму архіву Беларусі набыць архіў П.

БадуновайМенск, 9 кастрычніка 1926 г. № 3178/62У НАРОДНЫ КАМІСАРЫЯТ ГРАШОВЫХ СПРАЎКіраўніцтва Спраў СНК просіць тэрмінова прыслаць В/заключэньне згодна

адносьніку нашаму ад 17/IX-26 г. за № 3178 па пытаньні аб дазволуЦэнтральнаму Дзяржаўнаму Архіву набыць за 150 р. з сродкаў каштарысу1925/26 г. архіву Бадуновай.

САКРАТАР КІРАЎНІЦТВА СПРАЎ СНК (подпіс)

І. Архівазнаўства 19

Дакумент № 4. Хадайніцтва-просьба Цэнтрархіва БССР выдацьБадуновай Марыі 150 руб. за прададзены архіў яе сястры

Копія§ 2 арт. 4Руб. 150. Коп —№ 345/16413 X 1926 г.Цэнтрархіў БССР просіць Менскую Цэнтракасу выдаць Бадуновай

Марыі сто пяцьдзесят руб. за прададзеныя Цэнтрархіву архіўныяматарыялы па гісторыі беларускіх арганізацый і політычных партыяў,згодна рахунку ад 6-га верасьня 1926 г.17

Нам. Загадчыка Цэнтрархіву БССР МялешкаАхоўца архіваў ВахаеўСэкрэтар Баброўскі

«Пытанне вырашана. Цэнтрархіў грошы атрымаў»18, — такнапісана на заключэнні бюджэтнага ўпраўлення НКФ БССР.

Скончыць сваю публікацыю хочам дакументам, які таксама недрукаваўся. Адносіцца ён да снежня 1926 г.19.

«У Наркомасветы БССРПалуты Александраўны Бадуновай-Грыб

Заява.Папрацаваўшы 12 гадоў на ніве асьветавай і загубіўшы здароўе ў часы

польска-нямецкае акупацыі, адсідаючыся ў падпольлі і ў турме за справуграмадска-палітычную і культурна-асьветную, я не змагла б зараз ужо нясьціна сабе вялікі подвіг школьнага пэдагога. А таму зьвяртаюся да НКА абназначэнні мяне на працу, маючую менш нэрвовы характар — а іменналітэратурную і выдавецкую. А таксама прашу даць мне пакой для жыцьця,калі ёсьць на тое магчымасьць. Палута Бадунова-Грыб.

1926 г. 12/XII»Наколькі вядома, адказу на свае пытанні Палута Бадунова не

атрымала: ні аб працы, ні аб пакоі для жыцця. Відаць, не было на тое«магчымасці» ўлады.

___________________________1 В. Лебедзева. Пуцявінамі змагання і пакутаў. Мн., 2004.2 НАРБ, ф. 4п, воп. 1, спр. 129.3 Гарэцкія чытанні. Матэрыялы дакладаў і паведамленняў на XI Гарэцкіхчытаннях. Мн., 2004. С. 70—76.4 Савецкая Беларусь. 1926. 5 мая.5 Там жа.6 Голас беларуса. 1926, 25 жн. Заметка мае назву «У музеі Рэвалюцыі» (згазет «Савецкая Беларусь», «Беларуская вёска»).7 НАРБ, ф. 4п, воп. 1, спр. 129, л. 4—6.

20 Жумарь С.У.

8 У тэксце было апреля.9 Камісарыят замежных спраў.10 В. Лебедзева. Указ. твор. С. 60.11 Асабісты архіў Міхася Мялешкі захоўваецца ў Нацыянальнымгістарычным архіве Беларусі (НГАБ). Ф. 4311.12 НАРБ, ф. 15, воп. 2, спр. 520, л. 49—52.13 Там жа.14 В. Лебедзева. Указ. твор. С. 61.15 НАРБ, ф. 7, воп. 1, спр. 123, л. 9, 11, 12 (дак. 1—3); ф. 249, воп. 1, спр.201, л. 229—230 (дак. 4, 5).16 Адноснік не знойдзены.17 Рахунак не знойдзены.18 НАРБ, ф. 7, воп. 1, спр. 123, л. 9 адв.19 НАРБ, ф. 42, воп. 1, спр. 148 , л. 64.

Жумарь С.В.

ОРГАНИЗАЦИОННО-ПРАВОВЫЕ ИАДМИНИСТРАТИВНЫЕ АСПЕКТЫ

ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ГОСУДАРСТВЕННОЙ АРХИВНОЙСЛУЖБЫ РЕСПУБЛИКИ БЕЛАРУСЬ В 1990-х

ГОДАХ

В 1990 г. пропаганда необходимости демонтажа советского строястала реализовываться в конкретных политических решениях идействиях, имевших катастрофические последствия для СоветскогоСоюза. В условиях утраты реальной власти руководящими структурамистраны союзные республики, поощряемые центральной властью,объявили о государственном суверенитете. Аналогичная декларацияотносительно Беларуси была принята Верховным Советом БССР 27июля 1990 г. Данный факт не отразился на системе взаимоотношениймежду Главным архивным управлением при Совете Министров БССРи Главным архивным управлением при Совете Министров СССР, такжекак и на работе сети архивных учреждений республики.

Новый правовой статус Беларуси и других союзных республик,заявленный в условиях активно разворачивавшегося процессадемонтажа союзных структур при участии органов государственногоуправления РСФСР, побудил Главархив БССР, также как и руководствореспублики в целом, к занятию пассивно-выжидательной позиции. Этов значительной степени объяснялось неопределенностью перспектив

І. Архівазнаўства 21

будущей союзной государственности, отсутствием централизованныхуказаний в рамках привычных управленческих схем, а также агрессивно-раскольнической позицией Комитета по архивному делу при СоветеМинистров РСФСР и части российских архивистов, настроенныхрадикально-обновленчески («демократически»).

В то же время Главархив СССР стремился сохранитьуправляемость отраслью на союзном уровне. Для намеченной на 23—24 апреля 1991 г. встречи руководителей Государственной архивнойслужбы СССР и союзных республик им был подготовлен документ «Осовершенствовании взаимоотношений и взаимосвязей междуГлавархивом СССР и органами управления архивным делом союзныхреспублик». В нем говорилось о необходимости сохранения союзногооргана управления архивным делом, определения его статуса, задач иполномочий, делегированных республиками Союза. Такимиполномочиями, по мнению авторов документа, должны были статьведение единым архивным фондом Союза, выработка единой стратегииразвития отрасли, соответствующего союзного законодательства,правил работы государственных архивов, научно-методическогообеспечения, координирование планирования и разработкаперспективных планов и т.д.1.

Вместе с тем Комитет по делам архивов при Совете МинистровРСФСР стремился в свою очередь укрепить отношения с союзнымиреспубликами без посредства союзного главка с тем, чтобыподчеркнуть суверенность своих прав не только во внутрироссийскихархивных проблемах, но и межреспубликанских контактах. Этой целидолжна была служить серия межреспубликанских договоров с органомуправления архивным делом России. Так, 21 июня 1991 г. в Москвебыло подписано двухстороннее соглашение о сотрудничестве междуКомитетом по делам архивов при Совете Министров РСФСР иГлавархивом БССР2. Это соглашение состояло из девяти статей,включавших ни к чему не обязывающие заявления общего характера.Здесь для российской стороны был важен сам факт заключения такогосоглашения без посредничества союзной структуры. Для Беларуси жена данном этапе это соглашение ровным счетом ничего не значило ине имело правовых последствий.

После событий, вошедших в историю как «августовский путч»1991 г. инициировать подобные соглашения стала и Украина – 28 августаруководство ее архивной службы прислало в Минск проект соглашенияс белорусским главком на украинском языке3. В свою очередьрадикализировались действия руководящих архивных структур России.

22 Жумарь С.У.

Опираясь на указ президента РСФСР от 21 октября 1991 г. «Обобеспечении экономической основы суверенитета РСФСР» российскийкомитет по архивному делу предложил правительству России проектпостановления «О развитии архивного дела в РСФСР». 12 октября 1991 г.данный проект был подписан премьер-министром. Согласно этомудокументу союзный главк должен был передать в ведение Роскомархивадвенадцать центральных архивов СССР, Научно-исследовательскийцентр космической документации, ВНИИДАД, отраслевую научнуюбиблиотеку, журнал «Советские архивы» и другие структуры4.

В ответ на эти действия Главархив СССР 21 октября 1991 г.распространил информацию, в которой заявлялось, что он не имеетправа на передачу союзных организаций, в том числе «центральныхгосударственных архивов СССР, хранящих документы ГАФ СССР, т.е.союзную собственность…принадлежащую народам всех суверенныхреспублик, в ведение одной суверенной республики»5. Далее былоотмечено, что архивные документы «никогда и нигде не являлисьэкономической основой суверенитета, а представляют собой, как и вовсем цивилизованном мире, национальное культурное достояниенародов, их документальную память»6.

Неправовой характер действий российской стороны виделся в том,что Совет Министров РСФСР, решая судьбу союзной собственности,обязан был взаимодействовать с правительствами суверенныхреспублик, позиция которых была проигнорирована. Главархив СССРобратился к руководящим архивным органам с предложением оценитьсложившуюся ситуацию. Почти все республики, включая Беларусь,заявили о неправомерных действиях Совета Министров РСФСР7. Ноэти заявления не имели никаких практических последствий. Указомпрезидента Российской Федерации от 28 ноября 1991 г. № 242 «Ореорганизации центральных органов государственного управленияРоссии» были упразднены все союзные управленческие структуры,включая Главархив СССР.

Беловежские соглашения в декабре 1991 г. поставили точку вистории Советского Союза и в истории развития Государственнойархивной службы Беларуси как части единой общесоюзной системыархивов и управляющих ею структур. Но обстоятельства не требоваликаких-либо серьезных и немедленных изменений в организации,методике работы государственных архивов республики и в схемеуправления Главархива Республики Беларусь. Однако было необходимо

І. Архівазнаўства 23

принятие срочных решений на правительственном уровнеотносительно судеб архивов Коммунистической партии Беларуси иЛенинского коммунистического союза молодежи Беларуси.

В соответствии с постановлением Верховного Совета БССР от 25августа 1991 г. «О временном приостановлении деятельности КПБ –КПСС на территории Белорусской ССР» были опечатаны хранилища ислужебные помещения Центрального партийного архива КПБ8. Спустяпять дней Главархив выступил с предложением преобразоватьЦентральный партархив в Белорусский государственный архивполитической истории9. Однако эта идея не была поддержанаруководством республики. Несмотря на то, что архив возобновил работуи его сотрудники продолжали получать зарплату, в течение достаточнодлительного времени он находился в неопределенном состоянии.

Не слишком оперативно, но значительно быстрее решалась судьбаобластных партархивов. По согласованию с вышестоящимиинстанциями Главархив 24 декабря 1991 г. направил в архивные отделыоблисполкомов письмо «Об организации приема документовпартийных архивов и текущего делопроизводства партийных комитетови обеспечения их сохранности». В этом документе со ссылкой наПостановление Верховного Совета Республики Беларусь от 10 декабря1991 г. «О собственности КПБ – КПСС» предписывалось «создать набазе партийных архивов и занимаемых ими зданий и сооруженийобластные государственные архивы общественных объединений иорганизаций», обеспечив при этом сохранность документов и научно-справочного аппарата партархивов10. В позднейших решенияхотносительно партархивов и партийного комплекса документовГлавархив ссылался также на постановление Совета Министров от 27декабря 1991 г. «О передаче имущества КПБ – КПСС в собственностьреспублики…»11. В конечном счете на базе областных партархивовбыли созданы два государственных архива общественных о�