Anadolu ÜniversitesiT.C. ANADOLU ÜNVERSTES YAYINI NO: 2487 AÇIKÖRETM FAKÜLTES YAYINI NO: 1458
FELSEFE
Yazar Prof.Dr. Ahmet CEVZC (Ünite 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8)
Editör Prof.Dr. Ahmet CEVZC
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öretim” tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn bütün haklar sakldr.
lgili kurulutan izin almadan kitabn tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde çoaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright © 2012 by Anadolu University All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
Öretim Tasarmcs Prof.Dr. Tevfik Volkan Yüzer
Grafik Tasarm Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Doç.Dr. Nilgün Salur
Ör.Gör. Cemalettin Yldz
Kapak Düzeni Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan
Dizgi ve Yayma Hazrlama Kitap Hazrlama Grubu
Felsefe
ESKEHR, Austos 2018
çindekiler Önsöz .................................................................................................................. vii
Felsefe Nedir ................................................................................. 2 GR ............................................................................................................................. 3 BLGELK SEVGS OLARAK FELSEFE ................................................................. 4 FELSEFE VE DER DSPLNLER ......................................................................... 7 KNC DÜZEY BR ETKNLK OLARAK FELSEFE ........................................... 11 FELSEFENN KURUCU, ANALTK VE ELETREL ......................................... 13 Felsefenin Kurucu veya Bütünletirici Boyutu ......................................................... 14 Felsefenin Analitik Boyutu .......................................................................................... 15 Felsefenin Eletirel Boyutu .......................................................................................... 16 FELSEFENN KONULARIYLA ALT ALANLARI ................................................ 17 FELSEFENN DEER .............................................................................................. 20 Felsefenin Bireysel Düzeydeki Katklar .................................................................... 20 Felsefenin Toplumsal Düzeydeki Katklar ............................................................... 22 Özet ............................................................................................................... ................ 24 Kendimizi Snayalm ..................................................................................... .............. 26 Okuma Parças ........................................................................................... .................. 27 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ ............ 28 Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. .............. 28 Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar............................................................. 29
Epistemoloji .................................................................................. 30 GR ............................................................................................................................. 31 BLGNN DOASI .................................................................................................... 32 Üç Öeli ya da Koullu Bilgi Anlay ........................................................................ 33 Entelektüel Gelime Süreci Olarak Bilgi Anlay .................................................... 34 Bilgiyi Nesnesiyle Tanmlayan Bilgi Anlay ........................................................... 35 BLGNN DORULUU ......................................................................................... 36 Mütekabiliyetçi Doruluk veya Uygunluk Teorisi .................................................. 36 Ölçütlerle Uyuma Olarak Doruluk ........................................................................ 37 BLG TÜRLER ........................................................................................................... 39 BLGNN KAYNAI ................................................................................................. 40 Aklclk ......................................................................................................................... 40 Deneyimcilik ................................................................................................................. 41 Sentezci Yaklam ......................................................................................................... 42 Sezgicilik ........................................................................................................................ 43 BLGNN MKÂNI .................................................................................................... 44 BLGNN SINIRLARI ................................................................................................ 47 Özet ................................................................................................................................ 49 Kendimizi Snayalm .................................................................................................... 50 Okuma Parças .............................................................................................................. 51 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ......................................................................... 52 Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................. 52 Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar............................................................. 53
1. ÜNTE
2. ÜNTE
çindekiler iv
Metafizik ....................................................................................... 54 GR ............................................................................................................................. 55 METAFZN MKÂNI ........................................................................................... 56 Varlk Sorusu ................................................................................................................ 57 METAFZN KONUSU VE ALANLARI ............................................................. 58 ONTOLOJ OLARAK METAFZK ......................................................................... 59 Töz Metafizii ............................................................................................................... 59
Klasik Töz Metafizii ve Tümeller Problemi ...................................................... 60 Modern Töz Metafizii .......................................................................................... 61
Süreç ya da Olu Felsefesi ............................................................................................ 65 Varolu Felsefesi ........................................................................................................... 67 TEOLOJK/KOZMOLOJK METAFZK ................................................................ 69 Teoloji Olarak Metafizik .............................................................................................. 69 Metafiziksel Kozmoloji ................................................................................................ 71 LK LKELERN BLM OLARAK METAFZK ................................................... 73 Özet ............................................................................................................... ................ 75 Kendimizi Snayalm ..................................................................................... .............. 76 Okuma Parças ........................................................................................... .................. 77 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ ............ 78 Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. .............. 78 Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar............................................................. 79
Bilim Felsefesi ............................................................................... 80 GR ............................................................................................................................. 81 BLM FELSEFESNN KONULARI ........................................................................ 82 MANTIKÇI POZTVST BLM ANLAYII ......................................................... 82 Dorulanabilirlik lkesi ............................................................................................... 83 Bilimin Birlii ............................................................................................................... 84 Bilimde Keif ve Pekitirme Balam ......................................................................... 85 Mantkç Pozitivist Bilim Anlaynn Eletirisi ....................................................... 86 YANLILAMACI BLM GÖRÜÜ .......................................................................... 87 Dorulanabilirlik lkesinin Reddedilmesi ................................................................ 88 Yanllanabilirlik Ölçütü .............................................................................................. 89 Keif Balamyla Pekitirme Balam ........................................................................ 90 DEVRMC BLM GÖRÜÜ .................................................................................... 92 Bilimin lerleme Tablosu ............................................................................................. 92 Bilimsel Deimenin Doas ....................................................................................... 95 E Ölçülemezlik ve Teori Yüklülük ............................................................................ 95 ÇOULCU BLM GÖRÜÜ .................................................................................... 97 Disipliner Çoulculuk ................................................................................................. 97 Teorik Çoulculuk........................................................................................................ 98 Metodolojik Çoulculuk ............................................................................................. 99 Özet ................................................................................................................................ 101 Kendimizi Snayalm .................................................................................................... 103 Okuma Parças .............................................................................................................. 104 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ......................................................................... 105 Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................. 105 Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar............................................................. 106
3. ÜNTE
4. ÜNTE
çindekiler v
Etik ............................................................................................... 108 GR ............................................................................................................................. 109 TEORK ETK: I) NORMATF ETK ....................................................................... 111 NORMATF ETK: 1) TELEOLOJK ETK ............................................................. 113 Mutluluk Etii .............................................................................................................. 113 Yararclk ........................................................................................................................ 114 NORMATF ETK: 2) DEONTOLOJK ETK ......................................................... 116 Dinî Etik ........................................................................................................................ 116 Ödev Etii ...................................................................................................................... 117 NORMATF ETK: 3) ERDEM ET ...................................................................... 119 TEORK ETK: II) METAETK ................................................................................. 121 Realizm ve Anti-Realizm ............................................................................................ 121 Biliselcilik ..................................................................................................................... 121 Gayr-Biliselcilik ......................................................................................................... 122 UYGULAMALI ETK ................................................................................................. 124 Kürtaj ............................................................................................................................. 125 Ölüm Cezas ................................................................................................................. 126 Ötenazi .......................................................................................................................... 128 Özet ............................................................................................................... ................ 129 Kendimizi Snayalm ................................................................................. .................. 130 Okuma Parças ........................................................................................... .................. 131 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .......................................................... .............. 132 Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................. ............... 132 Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar............................................................. 133
Siyaset Felsefesi ............................................................................ 134 GR ............................................................................................................................. 135 SYASET FELSEFESNN TEMEL PROBLEMLER ............................................... 136 DEVLET NEDR? ........................................................................................................ 138 Devlet ve Anarizm ...................................................................................................... 140 TOPLUM SÖZLEMES ............................................................................................. 143 DEMOKRAS ............................................................................................................... 145 Demokrasinin Türleri .................................................................................................. 146 Demokrasinin Temel Özellik ya da Unsurlar .......................................................... 148 Demokrasinin Meziyetleri ve Kusurlar .................................................................... 149 SYASET FELSEFESNN METAFZKSEL BOYUTU .......................................... 150 Liberalizm ..................................................................................................................... 150 Komünoteryanizm ....................................................................................................... 152 SYASET FELSEFESNN EPSTEMOLOJK BOYUTU ....................................... 154 Muhafazakârlk ............................................................................................................. 154 Özet ................................................................................................................................ 156 Kendimizi Snayalm .................................................................................................... 158 Okuma Parças .............................................................................................................. 159 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ......................................................................... 160 Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................. 160 Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar............................................................. 161
5. ÜNTE
6. ÜNTE
çindekiler vi
Özcü Kuramlar ....................................................................................................... 173 Özcülük Kart Kuramlar ..................................................................................... 178
Özet ............................................................................................................... ................ 183 Kendimizi Snayalm ..................................................................................... .............. 184 Okuma Parças ........................................................................................... .................. 185 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ ............ 186 Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. .............. 186 Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar............................................................. 187
Eitim Felsefesi ............................................................................. 188 GR ............................................................................................................................. 189 KLASK ETM FELSEFESNDE TEMEL AKIMLAR ........................................ 191 dealist Eitim Felsefesi ............................................................................................... 191 Realist Eitim Felsefesi ................................................................................................ 193 Natüralist Eitim Felsefesi ........................................................................................... 194 Eitime Kültürel Yaklam ........................................................................................... 196 Pragmatist Eitim Felsefesi ......................................................................................... 197 Egzistansiyalist Eitim Felsefesi ................................................................................. 199 ANALTK ETM FELSEFES ............................................................................... 201 Eitim Teriminin Anlam ............................................................................................ 201 Eitimin Amaçlar ........................................................................................................ 202 Eitimi Belirleyen Temel Ölçütler .............................................................................. 205 ELETREL ETM FELSEFES .............................................................................. 206 Özet ............................................................................................................... ................ 211 Kendimizi Snayalm ..................................................................................... .............. 213 Okuma Parças ........................................................................................... .................. 214 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ ............ 215 Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. .............. 215 Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar............................................................. 216
Sözlük ....................................................................................... 217 Dizin .......................................................................................... 225
Önsöz Felsefe, ister akademide dorudan eitimi alnsn, isterse insann kiisel oku-
ma ve aratrmalaryla hayatna bir ekilde dâhil ettii bir disiplin ve düünce alan olsun, kiinin hayatna her yönden olumlu katklar yapmaya aday bir kültür öe- sine, düünme biçimine ve hayat tarzna gönderme yapar. Kii ister hekim, ister mühendis, ister öretmen ya da ister hukukçu olsun, ksacas hangi meslei icra ederse etsin, gerek yapt ii anlamlandrp laykyla yapmada, gerekse bir bütün olarak hayatn anlamlandrma noktasnda felsefeye ihtiyaç duyar. Bu bakmdan Açköretim Fakültesi’nin programlar arasna felsefeye yer vermi olmas, fevka- lade doru bir kararn hayata geçirilmi olmasn ifade etmektedir.
Bu kitap, ite böyle bir lisans felsefe programna temel oluturup giri yap- mak amacyla kaleme alnmtr. Sekiz bölümden oluan bu kitapta, önemli ola- nn filozof adn verdiimiz birtakm özel insanlarn görülerini örenmek deil de felsefe yapmay, felsefece düünmeyi örenmek olduuna batan sona vurgu yapmaya çalm olsam da, bu filozoflarn felsefenin belli birtakm alt alanlarnda belirli soru ve problemler üzerine nasl düündüklerini görmeden felsefede kii- sel olarak ilerlemenin pek kolay olmayaca inancyla, bütün ünitelerde felsefeye sistematik veya tematik yaklam ile tarihsel yaklamn bir sentezini yapmaya ça- ltm. Bunu gerekli klan bir baka husus ise, kitabn ayn zamanda söz konusu felsefe programnn örenci tarafndan daha sonra görülecek alt alanlar için de bir giri ve temel oluturmas zorunluluu oldu.
Kitabn hazrlanmas noktasnda, önce editörlük görevini üstlendim. Fakat farkl felsefe anlaylarna sahip uzmanlar tarafndan kaleme alnacak bölümler- den yola çkarak editörlük yapmann sonuçta ortaya çkacak kitabn kalitesine u ya da bu ölçüde olumsuz etki yapacan ve iimi zorlatracan düündüm. Bu türden temel giri kitaplarndan ikisini daha önce Bat dillerinden tercüme ettiim, ikisini de kendim yazdm, fazladan kitabn bölümlerini oluturan alt alanlardan dördü, yani metafizik, epistemoloji, etik ve eitim felsefesi üzerine referans kitaplar kaleme aldm için, eseri batan sona kendim yazmaya karar verdim. Kitabn birinci ünitesi felsefeyi, onun deerini ve konu alanlarn tantan bir giri bölümüne karlk gelmektedir. kinci ünite epistemolojiyle ilgili olup, bilgi felsefesinin bilginin doas, imkân, kayna, doruluu ve snrlar benzeri konular üzerinde younlamaktadr. Üçüncü ünite metafizikle ilgili olup, varlk felsefesinin bütün konu ve problemlerini büyük ölçüde sistematik bir yaklam- la ortaya koymaktadr. Dördüncü üniteyi meydana getiren bilim felsefesinde biraz daha arlkl olarak tarihsel yaklam benimsenmi ve yirminci yüzylda ortaya ç- kan dört bilim felsefesi anlay tantlmtr. Beinci ünite etikle ilgili olup, etik bura- da hem teorik etik hem de uygulamal etik olarak, tarihsel olduu kadar sistematik bir yaklamla ele alnmtr. Altnc ünite siyaset felsefesi üzerinedir. Burada, siyaset felsefesinin gerek klasik gerekse modern siyasete özgü tüm problemleri, modern diye niteleyebileceimiz ideolojilere de yer vermek suretiyle ayrntl bir biçimde
viii Önsöz
tartlmaktadr. Yedinci ünite olan estetikte, hem estetie özgü temel kavram ve problemlere hem de estetiin önemli bir bölümünü oluturan sanat felsefesi ba- lamnda farkl anlaylarn sanat teorilerine yer verilmitir.
Söz konusu yedi ünite, dünyann farkl üniversitelerinde yaynlanan felsefe ki- taplarnn standart konularn oluturur. Sekizinci ünite söz konusu olduunda, bir yön ya da veçheleriyle ilk yedi üniteden birinin konusuna indirgenebilecek veya yakn düecek bir alana yer vermektense, eitim felsefesine yer vermeyi ter- cih ettim. Bu tercihte hiç kuku yok ki, tandm çok sayda öretmenin Aç- köretim Fakültesi’nde ikinci bir eitim olarak felsefe tahsil ediyor olmalar etkili oldu.
Kitabn bu dersi alan ve felsefeyi istemli, bilinçli bir biçimde seçen herkese yararl olmasn diliyorum.
Editör Prof.Dr. Ahmet CEVZC
1 Amaçlarmz
Bu üniteyi tamamladktan sonra; Fel se fe nin bil ge lik le olan ili ki si ni açklaya bi le cek, Fel se fe nin ve ya onun bi li nen ve yay gn ka bul gö ren ek li ola rak Ba t fel se fe si nin do u u nun an cak mut hos tan lo go sa ge çi yo luy la ola bi le ce i ni açk la ya bi le cek, Fel se fe nin bi lim, din ve sa nat gi bi di sip lin ler le olan or tak l n ve fark l lk la r n ayrt ede bi le cek, Fel se fe nin ikin ci dü zey bir et kin lik ol du u nu açklaya bi le cek, Fel se fe nin ku ru cu, ana li tik ve ele ti rel bo yut la r n ayrt ede bi le cek, Fel se fe nin ko nu la ry la alan la r n s ra la ya bi le cek, Fel se fe nin de e ri ni ifa de ede bi le cek si niz.
Anahtar Kavramlar
• Bil ge lik Sev gi si • Me rak • Sor gu la ma • An lam lan dr ma
• Ana liz • üp he • Lo gos • Fel se fe nin De e ri
çindekiler
Felsefe Felsefe Nedir?
• GR • BLGELK SEVGS OLARAK FELSEFE • FELSEFE VE DER DSPLNLER • KNC DÜZEY BR ETKNLK OLARAK
FELSEFE • FELSEFENN KURUCU, ANALTK VE
ELETRC BOYUTLARI • FELSEFENN KONULARIYLA ALT
ALANLARI • FELSEFENN DEER
FELSEFE
G R Bir e yin ne ol du u nu söy le me nin es ki ça lar dan be ri ka bul edi len en iyi yo lu, o e yi ta nm la mak tr. Çün kü iyi ve do ru bir ta nm, ta nm la nan e yin ayrt edi ci özel li ini göz ler önü ne se re rek ne ol du u nu or ta ya ko yar. Bu nun la bir lik te, bu nu fel se fe için yap mak ne ko lay ne de do ru bir ey dir. Fel se fe yi ta nm la ma nn ko­ lay bir i ol ma ma s nn ne de ni, ön ce lik le onu ta nm la ya cak ki i le rin ve bu ara da fark l ta rih sel ve sos yal ko ul lar dan et ki le nen fi lo zof­la rn il gi le ri nin, dün ya ya ba k tarz la r nn fark l lk gös te re bil me si dir. Söz ko nu su fark l lk do al ola rak fi lo zof­la rn fel se fe an la y la r na ve fel se fe yi ta nm la ma tarz la r na da yan s m tr. Ör ne in pek çok fi lo zof fel se fe yi bel li özel lik le ri olan bir dü ün me tar z üze rin den dün ya y an la­ ma ve yo rum la ma fa ali ye ti ola rak ta nm lar ken Karl Marx (1818­1883) “fi lo zof­la rn im di ye ka dar dün ya y sa de ce an la ma ya ça l tk la r n oy sa önem li ola nn dün ya y an la mak tan zi ya de onu de i tir mek ol du u nu” öne sür mü tür. Fel se fe nin ta n m ve an la m, sa de ce fi lo zof­lar ara sn da de il, kül tür den kül tü re de de i ik lik gös ter­ mi tir. Ör ne in fel se fe nin en es ki mer kez le rin den bi ri olan an tik Yu nan’da, fel se fe, mi lat tan ön ce al tn c yüz yl dan ba la ya rak var l a, ne yin ger çek ten var ol du u na ili kin teo rik bir ara tr ma ola rak ba la m t. Oy sa yak la k ola rak ay n dö nem­ ler de, Do u’da, dü ü nür le rin il gi le ri da ha fark l bir ni te lik arz et ti. Bu dö nem de, ör ne in Çin li le rin fel se fe le ri nin da ha so mut ve pra tik ol du u söy le ne bi lir. Ni te kim Çin li dü ü nür ler fel se fe den, sos yal çev re için de ahenk li ili ki ler ge li tir me nin yol­ la r üze ri ne dü ün me yi an la d lar. Söz ge li mi ün lü Kon füç yüs’ün fel se fe si, he men he men sa de ce top lum sal ve po li tik me se le ler le, do ru ve âdil yö ne tim gi bi ko nu lar­ la, ai le ve ce ma at de er le riy le il gi li ol mu tu. Ger çek ten de o, hep uyum lu ili ki ler, ön der lik ve dev let adam l üze ri ne ko nu mu, ki i nin ken di si ni sor gu la ma sn dan, dö nü tür me sin den, ba ka la r na il ham ver me sin den ve er dem li bi ri ol mak için ser­ gi le me si ge re ken ça ba lar dan söz et mi ti. Bu aç dan ba kl d n da, Kon füç yüs’ün ken di si nin ve bu ara da tem sil et ti i Do u fel se fe si nin, Ba t’da ki fi lo zof ya da bil ge­ ler den, Yu nan tar z fel se fe an la y n dan fark l ola rak do ay la ve ya ey le rin özüy le hiç il gi len me di i ra hat lk la öne sü rü le bi lir. n sa ni ol ma yan ger çek li in ve ya bir bü­ tün ola rak re ali te nin ni hai do a s ko nu su na he men hiç eil me yen Kon füç yüs’ün ak ln dan, in san la rn ger çek ol du u nu bil dik le ri ve ya dü ün dük le ri e yin salt bir gö rü nü ya da ya nl sa ma ola bi le ce i dü ün ce si hiç geç me mi ti.
Fel se fe yi bel li bir ta nm üze rin den an la ma ya ça l ma nn do ru ol ma ma s nn ne­ de ni ise hiç ku ku yok ki onu bel li bir ta nm la ka rak te ri ze et me nin fel se fe nin im­
Felsefe Nedir?
Felsefe4
kân la r n s nr la ma s, fel se fe yi bel li bir fa ali yet ya da ke mik le mi bir di sip li ne in dir ge ye rek in san la r yan l yön len di re bil me si ol gu sun da ya tar. Hem ka bul et­ mek ge re kir ki fel se fe nin özü nü or ta ya ko ya cak s nr la y c ta nm lar dan, mut lak ve ke sin açk la ma lar dan ka çn mak, fel se fe nin ru hu na çok da ha uy gun dü er. Zi ra fel­ se fe ol mu bit mi dü ün ce le rin, ni ha ye te er di ril mi fi kir le rin top la mn dan iba ret bir ey de il dir. Ni te kim fel se fe yi esas iti ba ry la bir ele ti ri ve sor gu la ma, kar lk l bir tar t ma fa ali ye ti ola rak an la yan Sok ra tes (469­399), bu yüz den in san zih ni ni tem bel le tir di i ne inan d ya z l sö ze de er ver me mi ve fi kir le ri ni or ta ya koy­ du u ya z l hiç bir ey b rak ma m tr. Onun ö ren ci si Pla ton (427­347) da bu ge­ le nek için de yer alr çün kü o, za ma n nn seç kin fel se fe ci ve ma te ma tik çi le ri ni bir ara ya ge tir di i Aka de mi’sin de, d a r ya he men ta ma men ka pa l bir bi çim de fel se fe ya par ken sa de ce or ta la ma oku yu cu lar için bir ta km di ya log lar ka le me al m tr. Bu yüz den, önem li öl çü de Sok ra tes ve Pla ton’a da ya nan bir ge le ne e gö re, ha ki ki fel se fe ki tap lar da ve ya ya z l me tin ler de bu lun maz. Fa kat bu, hiç ku ku yok ki fi lo­ zof­lar ta ra fn dan ka le me al nan eser le rin de er siz ve ya önem siz ol du u an la m na gel mez. Çün kü bu eser ler, dü ün ce dün ya m z zen gin le ti re cek üzer le ri ne ken di fi kir le ri mi zi in a et me mi zi müm kün k la cak fel se fi prob lem ve fi kir ler le do lu dur. Ni te kim ün lü Al man a ir ve dü ü nü rü Jo hann Wolf gang von Go et he (1749­1832) “Üç bin y ln he sa b n gö re me yen ka ran lk ta yo lu nu bu la maz, gü nü gü nü ne ya ar an cak” der ken muh te me len bu nu an lat mak is ti yor du. Fa kat fel se fe de fi lo zof­lar ile on la rn dü ün ce le ri nin res mi ge çi din den iba ret bir ey de il dir. Fel se fe, Sok ra tes’in yap t na ben zer bir bi çim de, dü ün me ye ve sor gu la ma ya is tek li in san la rn ha ya­ ta ge çir dik le ri ve en te lek tü el bir al­ve ri sü re ci için de, kar lk l mu hab bet ya da tar t ma lar la or ta ya ç ka bi len bir ey ol mak du ru mun da dr. Ger çek ten de fel se fe yi fel se fe ya pan ey, fel se fi prob lem le re fi lo zof­lar ta ra fn dan ge ti ril mi olan çö züm le­ ri oku mak tan ve ya fel se fe bil mek ten zi ya de, te fek kür, sor gu la ma ve tar t ma dr. O, özün de dü ü nen, sor gu la yan, ara t ran, fel se fi so ru ve prob lem le re ken di ya nt la r n ver me ye ça l an in san la rn dü ün ce al ve ri iy le ya a yan bir ara tr ma tü rü dür.
BL GE LK SEV G S OLA RAK FEL SE FE Ün lü Yu nan fi lo zo fu Aris to te les (384­322), fel se fe nin an tik Yu nan’da ki do u un­ da ilk fel se fe ci ya da fi lo zof­la rn duy duk la r me rak ve hay re tin çok be lir le yi ci bir rol oy na m ol du u nu söy ler. Ni te kim Ba t fel se fe si nin ilk fi lo zo fu ola rak ka bul edi len Tha les’le il gi li ola rak ak ta r lan bir öy kü ya da anek dot, bu du ru mu iyi bir bi çim de açk lar. Ba t Ana do lu k y la rn da ya a yan, ge çim s kn t s çek me yen bir fi lo zof ola rak Tha les’in il gi le ri, or ta la ma in sa nn il gi le rin den fark ly d. Gün de lik i le ri ni kö le si ve ya hiz met kâ r na yap t ran Tha les, “bir ey le rin ne den var ol du u­ nu” me rak edi yor du. Hat ta yer yü zün de ki ey le ri bir ta ra fa b ra kp “gök yü zün de olup bi ten le re” il gi gös ter mi ti. O, bir gün ya nn da Trak ya l hiz met kâ r da ola cak e kil de ge zin ti ye çk m t; an la t lan la ra gö re gök yü zü ne ba kar ken önün de ki çu ku­ ru gö re me yip ye re boy lu bo yun ca se ril mi ti. Tha les ye re se ril mek le de kal ma yp kö le si nin ala y na he def ol mu tu. Kö le si “Siz fi lo zof­lar böy le si niz; aya n zn al tn­ da ki le ri gör mez ken gök ler de olup bi te ni an la ma ya ça l r s nz!” de mi ti.
Tha les dün yann ne re dey se ku sur suz dü zeni, mev sim le rin bir bir le ri ni ku sur­ suz ca iz le yi i kar sn da hay re te dü mü tü; gök yü zün de ki gü ne, ay ve yl dz la rn muh te em gö rü nüm ve di zi li i kar sn da âde ta deh e te ka pl m t. Bu dü ze nin kay na n, gök yü zün de ki dev nes ne ler ara sn da ki ili ki yi, var olan la rn ne re den ge lip ne re ye git tik le ri ni me rak edi yor du. Fel se fe yi ve bi li mi ya ra tan da onun bu me ra ky d. Ger çek ten de in san, me rak eden ve di er can l tür le rin den fark l ola rak
Thales ile onu alaya alan kölesi iki farkl insan temsil eder. Kölesi, esas itibaryla karnn doyurmaya çalan, gündelik hayatn sorunlaryla ba etmeye çalan sradan insan temsil eder. Oysa Thales, maddi problemlerini halletmi bir kimse olarak dünyay anlamaya, olup bitenleri kavramaya çalan düünürü simgeler.
1. Ünite - Felsefe Nedir? 5
olup bi ten he men her e yi hay ret le kar la yan bir var lk tr. n sa nn bu özel li i ni en iyi ifa de eden ler den bi ri de me hur n gi liz fi lo zo fu Tho mas Hob bes (1588­1678) ol mu tur. Ni te kim Hob bes, “Gör dü ü olay la rn se bep le ri ni ara tr mak in sa no­ lu nun do a s na öz gü dür. Ba z la r da ha çok ara t rr, ba z la r da ha az ama her kes ken di iyi ya da kö tü ka de ri nin se bep le ri ni ara t ra cak ka dar me rak l dr.” di yor du.
Fel se fey le u ra a bil mek, fel se fe ci ola bil mek için en çok ih ti yaç duy du u muz ey, i te bu me rak ve hay ret et me ye te ne i dir. Bu ye te nek as ln da bü tün ço cuk lar da, özel lik le de kü çük ço cuk lar da var dr. He pi miz ço cuk la rn “Ya lan söy le mek ne den yan l tr?”, “n san lar ölün ce ne re ye gi der ler?” ben ze ri so ru la r na mu ha tap olu ruz. He le he le bi raz da ha ge li en ve bü yü yen ço cuk lar “Eer öz gür bir ül ke de ya yor­ sam, yap mak is te di im her e yi ne den ya pa m yo rum?” tü rün den ya nt lan ma s ko­ lay ol ma yan so ru la r sor ma dan ya pa maz lar. Fa kat ço cuk la rn ve genç le rin bü yük bir ks m son ra ki ya la rn da hay ret ve me rak la r n yi ti rir ler; al kan l a tes lim olur lar. Ger çek ten de fel se fi so ru lar bü tün in san la r çok ya kn dan il gi len dir mek le bir lik te, her kes fel se fe ci ola maz; her kes fel se fi so ru lar la il gi len mez. n san lar gün lük ha ya ta çok fark l ne den ler le öy le si ne s k bir e kil de ba la nr lar ki ha ya ta ve dün ya ya hay ret et me duy gu la r n bas t rr lar. Fel se fe ci ler gi bi ço cuk lar için de dün ya ve onun üze rin­ de olup bi ten her ey ye ni dir; bu yüz den her ey, on la rn me rak ve a kn l na ko nu olur. Oy sa ye ti kin le rin pek ço u dün ya y ola an bir ey ola rak gö rür. On lar, a r­ t c gö rü nüm ler ser gi le yen ha ya t ol du u gi bi be nim ser ler; ka la ba l n bir par ça s ha li ne ge lip al kan l n et ki siy le her ke sin ya a d gi bi ve sor gu la ma dan ya ar lar.
Ger çek ten de ço u muz öm rü mü zün bir nok­ ta sn da, fel se fi so ru la r unu tu ruz. Bu nun önem­ li ne den le rin den bir di e ri de üp he et mek ten vaz geç me miz, dog ma tik ya nt lar la ye tin me miz­ dir. üp he, su nu lan açk la may la ye tin me me, var olan ey le rin ol duk la rn dan ba ka tür lü ola bi le­ cek le ri ni dü ün me ei li mi ola rak or ta ya ç kar. O, me rak ve hay ret duy gu su nun ta mam la y c s olan önem li bir fak tör dür. üp he, fel se fi sor gu­ la ma y ha re ke te ge çi ren en te mel güç ya da et­ ken ler den bi ri dir. üp he eden in san, ger çek li in gö rün dü ü gi bi ol ma ya bi le ce i ni, gö rü nü ün ge ri sin de fark l ne den ler ola bi le ce i ni dü ü nen ve do la y sy la al g sal gö rü nü le rin öte si ne ge çe­ bi len in san dr. Bu nun la bir lik te üp he ede rek ve sor gu la ya rak ya a mak her za man ve her kes için ko lay ol maz. Bu yüz den in san la rn bü yük bir ço un lu u ken di le ri ne açk iki al ter na tif­ten bi­ ri ola rak üp he ye ri ne ra hat bir ya a m se çer ler. üp he nin ve sor gu la ma nn ris kin den, za man za­ man kay g ya yol aça bi len ya p sn dan ka çan in­ san lar, ço u za man al kan lk la ra bel ba lar lar. Al kan lk la r nn et ki siy le dav ra nan ya da üp he et me den ya a yan lar, ço u za man bi rey sel lik le­ ri ni ve ya bi rey sel kim lik le ri ni unu ta rak ko lek tif kim lik le ri ne ba la nr lar; her ke sin yap t gi bi ya pa rak, ya a d gi bi ya a ya rak, dog ma tik ka­ lp la rn cen de re si ne s k m bir bi çim de s ra dan bir ha yat sür dü rür ler.
Amerikal ünlü düünür Ralph Waldo Emerson (1803-1882) “Tanr her zihne, kiinin gerçeklik ile rahat bir yaam arasnda kendi tercihini yapmas için bir imkân sunar; bunlardan hangisini seçecei insana kalm bir eydir. Ama o, ikisini birden asla seçemez.” demekteydi.
Resim 1.1
Felsefe6
Bu du ru mu en iyi an la tan fi lo zof­lar dan bi ri me hur “Ma a ra Ben zet me si”yle an tik Yu nan fi lo zo fu Pla ton’dur. Pla ton, bu ben zet me sin de biz den bir ye r al t ma­ a ra sn da ya a yan bir ta km in san lar dü ün me mi zi is ter. Bu in san lar, d a r dan en kü çük bir n gir me di i bü yük ye r al t ma a ra s nn en di bin de el le rin den, ayak la rn dan ve bo yun la rn dan zin ci re vu rul mu ola rak otur mak ta dr lar. Bu yüz­ den yal nz ca ön le rin de ki du va r gö re bi lir ler. On la rn ar ka la r na uzun ve bü yük bir per de çe kil mi tir. Per de nin ge ri sin de ise bir bir le riy le ko nu a rak ko u tu rup du ran in san lar bu lun mak ta dr. Bu ko u tu ran in san la rn ar ka la rn da bü yük bir ate bu lun du u için on la rn göl ge le ri du va ra vur mak ta dr. Zin ci re vu rul mu in­ san lar, per de den du va ra vu ran göl ge le ri ger çek sa nr lar; as ln da ar ka dan ge len in san ses le ri nin du var da ki göl ge ler den gel di i ni dü ü nür ler. On lar bü tün ha yat­ la r bo yun ca gö rüp dur duk la r bu göl ge le rin ger çek ol ma ya bi le ce in den en kü çük bir üp he duy maz lar. Pla ton bu nok ta da bir tek lif­te bu lu nup, biz den bu kez “bu mah kûm lar dan bi ri nin pran ga la rn dan kur ta r la rak, yü zü nün ge ri ye, k kay na­ na çev ril me si nin sa lan d n” dü ün me mi zi is ter. Es ki mah kûm bu ye ni du ru­ ma, muh te mel dir ki uyum sa la ma ya cak tr; onun göz le ri ka ma a cak, hat ta bel ki de kör ola bi le cek tir. Pla ton’un yo ru mu na gö re in sa nn al kan lk la r n terk et me si çok zor ol du u için, o es ki ye ri ne, zin cir le ri ne dön mek is te ye cek tir.
Fel se fe nin do u un da, me rak ve üp he nin önem li bir rol oy na d n di le ge ti­ ren an tik Yu nan dü ün ce si fel se fe yi Grek çe phi lo sop hi a söz cü üy le kar la m tr. Ger çek ten de phi lo sop hi a söz cü ü, sev mek an la m na ge len “phi le o” fii liy le bil ge­ lik an la m na “sop hi a” söz cük le rin den tü re til mi olup bil ge lik sev gi si ve ya hik met ara y an la m n ta r. Bil ge lik, ke sin lik le çok faz la ey bil me, çe it li kay nak lar dan an sik lo pe dik bil gi ler ve ya göz lem yo luy la çok sa y da de ne yim bi rik tir me an la m­ na gel mez. Bil ge lik, bel li bir zi hin sel ol gun lu a sa hip ol ma, sor gu la y c bir tu tum la sa hip olu nan bil gi le ri an lam l ve il ke li bir ha yat do rul tu sun da sa lk l kul lan ma, ha ya t iyi oku yup do ru ve an lam l bir e kil de yo rum la ma an la m na ge lir. Bu na gö re bil ge lik sa de ce bir ya a ma sa na t, uy gun ya da do ru ey lem de bu lun mak, a­ r lk tan ya da öl çü süz lük ten sa kn mak, fe la ket le ri me ta net le kar la mak tan iba ret olan bir ah lak kav ra y ya da mo ral du ru de il dir. O, ay n za man da ve çok da ha önem li si, bel li bir en te lek tü el tu tum, olup bi ten le rin ne den le ri ne da ir sa lam bir kav ra y, var l n ya p s na ve ha ya tn an la m na da ir de rin lik li bir viz yon, ey lem­ le rin il ke le ri ve ni hai amaç lar la il gi li ku a t c bir dü ü nüm an la m na ge lir. Söz ko nu su bil ge li i, an tik Yu nan’da ola bi le cek en iyi e kil de açk la yan lar dan bi ri de Pla ton’dur. Ni te kim o, ho ca s Sok ra tes’in ha ya t n ve idam ce za sy la yar g lan mak üze re ve ril di i mah ke me de yap t sa vun ma y an lat t ese ri Sok ra tes’in Sa vun­ ma s’nda, bil ge li e sa hip olan ve ya onu ara yan ki i ye fi lo zof der ken söz ko nu su bil ge li i ele ti rel tar t ma ya da sor gu la ma dan ge çe bi len, sor gu la y c bir s na ma y ba a ry la aa bi len bir bil ge lik ola rak ifa de eder. Fel se fe ye öz gü bu bil ge li in di er bil gi ve ya bil ge lik tür le rin den ta ma men fark l ol du u nu sa vu nan Pla ton’a gö re, ne dev let ada m ne za na at kâr ne de ozan, fii len ic ra et mek te ol du u ii ne den yap­ mak ta ol du u nu, ha ya t nn ni hai ama c n açk la ya bi le cek du rum da dr. Zi ra fark l mes lek ten olan bu in san lar amaç la rn bil gi sin den yok sun ol ma ya ek ola rak ya pp et me le ri için te mel il ke ve fi kir ler den olu an açk ve sor gu la na bi lir bir sis tem olu­ tur mu de il dir ler. Pla ton’un söz ko nu su fel se fe te lak ki si nin ba k aç sn dan, bir kim se nin za man za man bil ge ce ve ya âdil ya da gü zel bir ey yap m ol ma s, onun ger çek bil ge li e sa hip ol du u an la m na gel mez. Her yö nü ve bü tün da ya nak la ry la te mel len di ril mi bir ha ya ta eri e bil me si için, onun ey lem le ri nin, ya pp et me le ri­ nin ve bir bü tün ola rak da ha ya t nn he sa b n, her tür ele ti rel s na ma ve ya sor gu­ la ma dan ba a ry la ge çe cek e kil de ve re bil me si ge re kir.
Sokrates’in dostlarndan biri Delphoi tapnandaki kâhine “insanlarn en bilgesinin kim olduunu” sormu. Kâhin duraksamadan “Sokrates” yantn vermi. Oysa Sokrates, “Bildiim tek bir ey var, o da hiçbir ey bilmediim” diyen biridir. Mesaj Sokrates’e ulanca filozof ondaki hikmeti ortaya çkarmak amacyla insanlar sorgulamaya balam. Sonuçta kâhinin söylediinin doru olduunu anlam. Çünkü görmü ki insanlar hayatn anlamyla ilgili salam bir kavraytan yoksun olduklar gibi, bu durumun farknda bile deillermi.
1. Ünite - Felsefe Nedir? 7
Pla ton’un çiz di i fi lo zof res mi ve ifa de et ti i bil ge lik an la y , an tik Yu nan’da Pytha go ras ç lar ta ra fn dan mi lat tan ön ce al tn c yüz yl dan iti ba ren ge li ti ri len fel se fe ci im ge siy le ta ma men uyum lu dur. Söz ko nu su fel se fe ci im ge si, Olim pi yat Oyun la r’nda bi ri an e ref için ko ma ya ge len at le tin, di e ri oyun lar ve si le siy le bir ey ler sa ta rak pa ra ka zan ma ya ça l an sa t c ya da tüc ca rn ve so nun cu su da bü tün bu cur cu na için de, in san la rn ne yap ma ya ça l tk la r n, han gi mo tif­ler le ey le dik le ri ni an la ma ya ça l an fi lo zo fun du ru u ve ya ha ya t ol mak üze re, üç fark l ha yat tar z bu lun du u nu di le ge ti ren “üç ha yat ö re ti si”nden ç kan fi lo zof res mi­ dir. Bu me ta for da, sa t c ya da tüc car lar, mad de ye bel li bir dü kün lük gös te ren, yal nz ca pa ray la mut lu olu na bi le ce i ni dü ü nen in san ti pi ni ifa de eder. At let ise ego su güç lü, an ve e ref pe in de ko an, her da im ken di ni ka nt la ma mü ca de le­ si ve ren in sa n gös te rir. Oy sa fel se fe ci, olup bi ten le ri an la ma ya ça l an, in san la r pe le rin den ko tu ran ey ya da güç le rin ger çek de e ri ni kav ra ma ça ba s için de olan, k sa ca s sa de ce in san la r de il, bir bü tün ola rak ha ya t an la ma ya ça l an in­ sa n ifa de eder.
FEL SE FE VE D ER D SP LN LER Fel se fe dün ya y, ha ya t ve top lu mu sa de ce an la ma ya ça l maz, fa kat bir yan dan da bü tün bun la r an lam l kl ma ya ve açk la ma ya ça l r. Ni te kim fel se fe nin, yi ne Pla ton ta ra fn dan ge li ti ri len ve ba ka pek çok fi lo zof­ta da ha kar la t mz bir ta n m da, onun ve ya fel se fey le me gul olan fi lo zo fun al g sal gö rü nü le rin öte si ne yük se le rek ger çek li e eri e bil di i ni, gün de lik dün ya nn sü rek li bir de i im için de ki ge lip ge çi ci ey le rin den fark l ola rak ka l c ger çek li e nü fuz ede bil di i ni di le ge ti rir. Fel se fe nin mev cut gö rü le ri, sor gu lan ma dan do ru ka bul edil mi fi kir le ri, bi lim le rin ön ka­ bul le ri ni sor gu la yp ele ti ri süz ge cin den ge çi re bil me si ni sa la yan ey, onun i te bu yö nü dür. Fel se fe, ka l c ve ya ni hai ger çek li e nü fuz ede bil di i, ger çek ten var ola nn ne ol du u nu gös te re bil di i için dir ki ön ka bul le re, sor gu lan ma m ka na at le re, ks mi gö rü le re ih ti yaç duy maz. Fel se fe, Pla ton’un gö zün de ke sin bil gi yi müm kün k lan ye gâ ne nes ne ler ola rak de a la r, ya ni eze li­ebe di ve de i mez var lk la r ko nu al d için dir ki fi lo zof do al lk la çok özel tür den bir bil ge li i, ya ni ger çek li in ha ki ki do­ a sy la il gi li ke sin li i ara yan kim se ola rak or ta ya ç kar.
Al g sal gö rü nü le rin öte si ne ge çe rek ka l c ger çek li e eri mek, ger çek li in do a­ s n kav ra mak ise el bet te var olan la ra ili kin ola rak bir açk la ma ge ti re bil mek, tek tek her e yin ne için ol du u nu bil mek, ya ni amaç la rn bil gi si ne sa hip ol mak an la­ m na ge lir. Bu aç dan ba kl d n da, söz ge li mi be e ri ger çek li e nü fu z et mek ve ya in sa nn ger çek do a s n kav ra mak, in sa n in san ya pan e yin ne ol du u nu, onun han gi idea le yö nel mi bu lun du u nu ve ya da ha do ru su yö nel me si ge rek ti i ni bil­ mek de mek tir. Bu du ru mu bi ze Phai don ad l di ya lo gun da, bu kez ha pis ha ne de ki Sok ra tes’i an la tan Pla ton açk lar. Sok ra tes, fel se fi sor gu la ma la rn dan ra hat sz ol­ duk la r için ken di si ni bir e kil de sus tur mak is te yen kim se ya da çev re le rin as ln da önem li öl çü de te mel siz suç la ma la ry la mah ke me ye ve ril mi tir. O, sa vun ma sy la ken di si nin bir fi lo zof ola rak ila hi bir mis yon la, top lu mu ve yurt ta la r n de er ver­ me me le ri ge re ken ey le re de er ver dik le ri, de er ve ril me si ge re ken ey le re de de­ er ver me dik le ri için ele ti ren bir at si ne i ol ma mis yo nuy la yük len mi ol du u nu di le ge ti rir. Ken di si ne ve ril me si muh te mel idam ce za sn dan kur tul ma s faz la sy la müm kün iken ha ya t n bir bü tün ola rak tek zip et me mek ad na ölüm ce za s n bir an lam da ka bul et mek zo run da ka lr. Ha pis ha ne de ce za s nn in faz edil me si ni bek­ ler ken ken di si ni ka çr mak is te yen dost la r nn tek li fi ni, Yu nan ya sa la ry la yap t an la ma ya ve yurt ta lk yü küm lü lük le ri ne sa dk kal mak ad na red de der. Pla ton
Platon, varl görünüler ve dealar dünyas olarak ikiye ayrm, nihai gerçekliin dea cinsinden varlklar olduunu söylemiti. O, felsefenin dealara eriebildiini düündüü için, felsefeyi bütün disiplinlerin kraliçesi yapmt.
Felsefe8
i te bu nok ta da ken di sin den ön ce ki do a fi lo zof­la r nn, be e ri ger çek li e ve in sa­ nn amaç la r na ili kin bil gi den bi ha ber ol ma la r ne de niy le, ger çek bir bil ge lik ten yok sun kal dk la r n ima eder. On lar Sok ra tes’in ha pis ten ne den do la y kaç ma d ­ n açk la ya maz lar; bu fi lo zof­la rn bil dik le ri ye gâ ne açk la ma tü rü mad di açk la ma olup on lar Sok ra tes’in ha pis ha ne de ol ma s n fi lo zo fun ke mik le ri nin ve kas la r­ nn ha re ke tiy le açk lar lar. Oy sa Sok ra tes’in ey le mi ni an la mak için, bu fi lo zof­la rn onun vü cut ya p s n de il de, ide al le ri ni ve ya amaç la r n he sa ba kat ma la r ge re kir. Bu ör nek ten ha re ket edil di in de, fel se fe nin, sa de ce ne yin ger çek ol du u nu de il fa kat bir yan dan da han gi açk la ma nn te me le al na ca n, dün ya nn esas iti ba ry­ la han gi yön le ri nin ger çek ve ka l c ol du u nu kav ra ma ya yö nel di i söy le ne bi lir.
Fel se fe, an lam l kl ma ya ve açk la ma ya yö ne lik bu yö nü nü, el bet te in sa nn var lk ya p s ve an tro po lo jik özel lik le riy le açk lar. Bu na gö re in sa n di er can l tür le rin den ve ya hay van dan ay ran önem li bir özel lik, onun sa de ce ha yat ta kal­ ma ya ça l an ve tü rü nü de vam et ti ren salt bir do al var lk ol ma yp için de ya a d dün ya y ve ya çev re si ni an lam l kl ma ya ve açk la ma ya kal k ma s dr. Söz ge li mi hay van bir di e ri ne sa de ce do al ya p s nn ve ih ti ya c nn do al bir so nu cu ola rak yö ne lip onu ken di siy le çif­t le me ye zor lar. Oy sa in san kar cin se olan bu yö ne li­ mi ni, do al bir bo yut tan ç kar ta rak ma ne vi bir bo yu ta ta mak la, onu sev giy le be­ ze mek le kal maz, bü tü nüy le an lam l ha le ge ti rir. Yi ne bir kö pek ya da at ken di si ne su nu lan la r ve ya çev re sin de bul duk la r n do al bir bi çim de tü ke te rek bes len me i le vi ni ye ri ne ge ti rip ya a m n sür dü rür. Bu nu el bet te, in san da ya par. Ama in san bu nu yap mak la ye tin me yip bes len me ve sin di rim fonk si yon la r nn can l lar da na­ sl ger çek le ti i ni sor gu lar, söz ko nu su fonk si yon la ra ili kin ola rak an lam l açk­ la ma lar ge li ti rir. Hay van lar da hiç ku yok ki ya kn la rn da ki ve ya çev re le rin de ki di er can l la rn ölü mü ne ta nk olur lar fa kat on lar bu na hiç bir e kil de an lam ve­ re mez ler. Oy sa in san, ölü me ta nk lk et mek le kal maz, son lu ve s nr l var l nn bi lin ci ne va ran ye gâ ne var lk ola rak ken di si ne kay g ve ren bu du ru mu zih nin de ta sar la yp ölü mün an la m n sor gu lar. Hat ta sa de ce ölü me de il fa kat ölüm ol gu su üze rin den, ha ya t na da bir an lam yük le me du ru mu na ge lir.
Bu na gö re in san kar la t ti kel ol gu la r an lam l k lan, on la ra bir açk la ma ge­ ti re bi len bir var lk tr. O, bu nu ço u za man tek tek ol gu la rn ge ri sin de ki tü mel le re, al g sal gö rü nü le rin öte sin de ki ger çek li e nü fuz et mek su re tiy le ya par. n sa nn bu nu ya pa bil me si ni, sa de ce ken di si ne öz gü olan bu ba a r y ha ya ta ge çi re bil me si­ ni müm kün k lan ey ise hiç ku ku yok ki onun hay van gi bi, salt mad di bir var lk ya p sy la s nr lan ma yp ay n za man da ma ne vi bir var lk ol ma s ol gu su dur. n sa nn söz ko nu su ruh sal bo yu tu, hiç ku ku yok ki fark l e kil ler de te za hür eder. O, bu ruh sal bo yu tu sa ye sin de ak ly la ol du u ka dar duy gu la r, im ge le miy le de ken di si ni ger çek le ti rir. Bu du rum, hiç ku ku yok ki onun var l a tek ve mo no li tik bir bi­ çim de de il de, fark l e kil ler de an lam yük le ye bil me si ni, dün ya y fark l pers pek tif­ ler den açk la ya bil me si ni müm kün k lar. Ba ka bir de yi le, dün ya nn açk lan ma s ve an lam l k ln ma s, in sa nn çok bo yut lu ya p s ve ya fark l kat man la ra ay rl m ma ne vi ger çek li i sa ye sin de, dört ek sen üze rin den ger çek le ir: Bi lim, din, sa nat ve fel se fe. Bir bir le rin den önem li fark l lk lar gös te ren, hat ta ta rih sel sü reç için de en azn dan ba z la r nn bir bir le riy le ça t t ile ri sü rül mü olan bu dört di sip li nin tek bir or tak nok ta s var dr. Bu or tak nok ta da on la rn var l ya da dün ya y an lam l kl­ ma ya kal k ma la rn dan ve bu nu al g sal gö rü nü le rin öte si ne ge çe rek yap ma la rn dan mey da na ge lir. Söz ge li mi bi lim adam la r, in san ta ra fn dan al g la nan dün ya da olup bi ten le ri bir ta km ya sa lar üze rin den açk la yp an la mak ama cy la gen, elek tron ve
1. Ünite - Felsefe Nedir? 9
mo le kül ben ze ri teo rik nes ne le re ve ak si yo ma tik ya p la ra ba vu rur. Dün ya y söz ko nu su nes ne ve ya p lar üze rin den açk la yp sa de ce akl yo luy la ke fe di le bi lir olan bir ta km ya sa lar yo luy la an lam l ha le ge ti rir. Din de, bi lim gi bi dün ya nn kao­ tik ol ma yp bir dü zen ser gi le di i ni ka bul eder. Fa kat bi li min söz ko nu su dü ze ni do a ya iç kin ne den sel ya sa lar üze rin den açk la d yer de, din onu do al dü ze ne a kn bir var l n amaç l ve ya ra t c ey le mi yo luy la an lam lan d rr. Di nin dün ya y Tan r’nn ya ra t c ey le miy le an lam l k lar ken sa na tn söz ko nu su an lam lan dr ma et kin li i ni sa nat ç nn ya ra t c l na ba la d söy le ne bi lir. Bu na gö re, sa nat ç duy­ gu la r n ve s nr sz ifa de gü cü nü kul la na rak mad di dün ya ya onun ken di sin de bu­ lun ma yan bir an lam ka tar. Bu du rum el bet te fel se fe için de ge çer li dir. Fel se fe de dün ya y, gö rü nü le rin ge ri sin de ki ger çek li e ula ma nn ken di si ne ver di i tem sil ve açk la ma im kân la r n kul la na rak an lam l ha le ge ti rir.
Söz ko nu su or tak lk bir ta ra fa b ra k la cak olur sa bi lim, sa nat, fel se fe ve di nin an la ma ve an lam lan dr ma bi çim le rin de önem li fark l lk lar ol du u söy le ne bi lir. Bun lar dan bi lim ile fel se fe bü tü nüy le ras yo nel bir te mel üze rin de yük se lir ken din ile sa nat güç le rini ve te mel le ri ni ak li bir kay nak tan al maz. Kay na ras yo nel de il de ila hi olan din de, insan, var l n Tan r’nn ya ra t c ey le mi yo luy la an lam lan d­ rl ma s n ifa de eden di nî ha ki kat le ri ila hi me saj yo luy la ö re nir. Ba ka bir de yi le di nin ba k aç sn dan, in san, bir ta km di nî ve ah la ki do ru la r, ken di ba na bu­ la maz. Bu yüz den, din de te mel ta vr, mut lak tes li mi yet tir; din dar ki i, Tan r’nn ar zu su önün de, al çak gö nül lü lük le bo yun een ki i dir. Bun dan do la y dr ki di nî ha ki kat ler sor gu la na maz, tar t la maz. Ay n du rum önem li öl çü de sa nat için de ge çer li dir. Dün ya ya an la m, sa nat ç nn bi raz da Tan r’nn ya ra t c l n ça r t­ ran ya ra t c ey le mi ve ifa de gü cü yo luy la so kan sa nat da akl dan zi ya de, ya ra t c sez gi ye, ha yal gü cü ne da ya nr. Bu, sa de ce sa nat ç için de il, fa kat sa nat ese ri nin alm la y c s için de böy le dir. Sa na tn alm la y c s da bir tab lo ya ba kar ken, bir i ir okur ken, sez gi si ne ve duy gu la r na da ya nr. Da ha s sa natta dün ya ya ka t lan an la­ mn en önem li bi le e ni ni mey da na ge ti ren gü zel lik, en azn dan mo dern es te ti in azm san ma ya cak bir bö lü mü için öz nel ve gö re li bir de er ol du u için, sa nat ala­ nn da da ras yo nel tar t ma ve sor gu la ma ya pek yer yok tur.
De mek ki bi lim ile fel se fe, din ve sa nat tan ras yo nel bir te me le da yan ma, an­ lam l kl ma ve açk la ma fa ali ye ti ne ak l kat ma nok ta sn da fark l lk gös te rir. Bu nu en iyi bir bi çim de Yu nan’da mi lat tan ön ce al tn c yüz yl da ger çek le en mi to lo ji den fel se fe ye ve do la y sy la mut hos tan lo go sa ge çi ol gu sun da gö re bi li riz. Mut hos ef­ sa ne an la m na gel mek te olup mi to lo ji de or ta ya ko nan açk la ma nn, dün ya da olup bi ten le ri Oly mpos da n da otu ran ve pek çok özel lik le riy le in sa na ben ze yen tan­ r la rn ma ri fet ve ey lem le riy le izah eden bir açk la ma ol du u söy le ne bi lir. Lo gos ise sos yo lo ji, psi ko lo ji, bi yo lo ji, je olo ji ben ze ri bi lim sel di sip lin le rin ad la rn dan da an la la ca üze re, ba ka ca ey ler ya nn da, “bi lim”, “akl” ve “ras yo nel açk la ma” an la m na ge lir ve bi lim ada my la fel se fe ci ye öz gü an la ma ve açk la ma nn te mel özel li i ni göz ler önü ne se rer. Ger çek ten de bi lim ile fel se fe ara sn da bir ay r mn ol ma d bir ça da ya a yan Tha les, Ba t l an lam da ilk fi lo zof ve bi lim ada m ola rak ka bul edi lir. Fel se fi gö rü le ri ya nn da as tro no mi ve ma te ma ti e da ir ça l ma la ry­ la da ta n d mz Tha les’in ilk bi lim ada m­fi lo zof ka bul edil me si nin en önem li ne de ni, onun “do al olay la rn, do a üs tü güç ve ne den ler yo luy la de il de do al ne den le riy le açk lan ma s ge rek ti i” ka bu lü dür. Bu na gö re, do a da ki olay la r tan­ r la rn hid de tiy le izah et mek ten olu an açk la ma, ef sa ne ye da ya l bir açk la ma dr; o, bel li bir ola ya ili kin ge nel le ti ri le me yen, hiç bir e kil de test edi lip sor gu la na­
nsan, bir akl varl olmas dolaysyla, dünyay ve dünyada olup bitenleri anlayp açklamaya yönelir. Söz konusu anlama ve açklama faaliyeti, onun tekil olgular ve görünüleri aarak bütüne ve nihai gerçeklie ulaabilmesiyle mümkün olur. O, bu çabasn bilim, felsefe, sanat ve din üzerinden gerçekletirir.
Felsefenin Yunan’da, muthosun yerini logosun almasyla balad kabul edilir. Çünkü muthosta, tekil olaylarn doaüstü nedenlerle açklanmas söz konusu olup, bu açklama sorgusuz sualsiz kabul edilir. Oysa bilim ve felsefede tikel olaylarn gerisine geçilerek, doal olaylar sorgulanarak akl yoluyla açklanr.
Felsefe10
ma yan ve sa de ce ka bul edil me si is te nen bir açk la ma dr. Oy sa olup bi ten le ri ve ya do a da ki de i me le ri, Pytha go ras ç la rn ve ya Em pe dok les’in yap t gi bi, ni te lik­ le ri ni ce li e in dir ge ye rek ve ya nes ne le ri mey da na ge ti ren te mel öe le rin oran sal de i im le ri yo luy la açk la mak, ta ma men do al ne den le re da ya nan, bü tü nüy le ak li ve test edi le bi lir bir açk la ma dr. Da ha s, ak la da ya l bir an lam l kl ma ça ba sn dan olu an bi lim ya da fel se fe de su nu lan açk la ma ge nel ya da ev ren sel bir açk la ma ol mak du ru mun da dr.
Yak la k dört yüz yl ön ce si ne ka dar, ak la da ya l ya p s do la y sy la fel se fe nin bir par ça s n olu tu ran bi lim, Ye ni Çadan iti ba ren fel se fe den kop mu, ba ta do­ a bi lim le ri ola cak e kil de bü tün bi lim ler fel se fe den ay rl m lar dr. Bu, el bet te, akl te me li üze rin de veya ras yo nel bir fa ali yet ol ma nok ta sn da bir le en bi lim ile fel se fe nin bir bi rin den en az üç nok ta da fark l lk gös ter di i an la m na ge lir. Bu na gö re, bi lim ve fel se fe den iki si de var l ko nu alr. Fa kat bi lim ler, var l bil me ye ve açk la ma ya ça l r ken, onu par ça lar ve bel li bir yön den ele alr lar. Ör ne in fi zik var l ha re ket, bi yo lo ji can l lk aç sn dan in ce ler. Oy sa fel se fe var l par ça la maz, onu bir bü tün ola rak ele alr ve var lk ol mak ba k mn dan in ce ler.
Söz ko nu su bü tün cü lü ü ne ra men, bi lim le rin he men ta ma men nes nel norm­ lar la i gör dük le ri yer de, fel se fe da ha zi ya de öz nel bir ça ba ola rak or ta ya ç kar. Ba­ ka bir de yi le, hem fel se fe ve hem de bi lim ak la da ya l di sip lin ler ol mak la bir lik te, yön tem ba k mn dan fark l lk gös te rir ler. Bi li mi, kul lan d de ney sel yön te me ve ma te ma tik sel açk la ma tar z na ek ola rak, ka nt la ma ve ya is pat ka rak te ri ze eder. Ya ni, do a bi lim le rin de ki i nin yap t ke fi, ula t so nu cu ka nt la ma s ge re kir. For mel bi lim ler de ise ka nt la ma nn ye ri ni is pat alr. Bu yüz den, bi li min ula t so nuç lar her ke si ba la yan ge nel ge çer so nuç lar ola rak or ta ya ç kar. Fel se fe de de fi lo zof akl yü rü tür ve ya bir ta km ar gü man lar ge li ti rir. Ama bu akl yü rüt me ve­ ya ar gü man tas yon, bir ka nt la ma ya da is pat tan zi ya de, bir ge rek çe len dir me ve ya hak l lan dr ma i le mi ne kar lk ge lir. Ya ni, fi lo zo fun ge li tir di i ar gü man lar, bi­ lim le rin bü tü nüy le nes nel bir te me le da ya nan ka nt la ma ya da is pat la rn dan fark l ola rak öz ne ye ba l olan, on da te mel le nen öz nel ça ba lar ola rak ger çek le ir. te bu yüz den, fel se fe de, ma te ma tik sel bir teo rem ve ya bir fi zik ya sa sy la ay n dü zey de “do ru lar” yok tur; on da her ke si ba la yan ge nel ge çer so nuç lar ola maz. Bu nun ter si ne, pek çok ko nu da bir bir le rin den fark l lk gös te ren bir gö rü ler çe it li li iy le kar la rz.
Öte yan dan, bi lim “ölç mek” is ter; on da, bil gi, for mül ler le ifa de edil di i ve ya ni cel le ti i öl çü de, bi lim sel dir. Da ha s, bi li me Ye ni Çadan iti ba ren, “güç” dü ün­ ce si e lik et me ye ba la m tr. Ya ni, in sa no lu bi li me sa hip ol du u öl çü de, do al ve sos yal çev re yi kon tro lü al t na ala bi le ce i ni dü ün mü ve bun da da ya nl ma­ m tr. Ba ka bir de yi le, on ye din ci yüz y ln me hur bi lim sel dev ri min den son ra, do a bi lim le rin de de ney yo luy la test edi le bi lir bir bil gi bi ri ki mi ger çek le mi ve bu bi ri kim, tek no lo ji nin do u u na yol aç m tr. Fel se fe de, böy le bir pra tik ç kar ya da ya rar dü ün ce si yok tur; onun te me lin de, as ln da ye ni bil gi üret me ar zu su da bu lun maz. Onun te me lin de, in sa nn an la ma ve ger çe i gör me ar zu su bu lu nur; ya ni fel se fe yi, ç kar gö zet me yen bir bil gi an la y ha re ke te ge çi rir. Çün kü in san yal nz ca ç ka ra ya da ya ra ra yö ne lik bir var lk de il dir. n san, ev re nin ya p ve dü­ ze ni ni, ya a ma nn de er ve ama c n, iyi lik, ada let ve gü zel li in an la m n bil mek, dün ya y an lam lan dr mak is ter. Fel se fe, i te bu is te i kar la ma ça ba s dr ve onun ye ri ni hiç bir ey ala maz.
1. Ünite - Felsefe Nedir? 11
Dün ya y an la ma ve açk la ma ça ba la r na ör nek ler bu lun. Son ra da bu kap sam içi ne gi re me ye cek ör nek ler tes pit edin ve iki si ara sn da ki fark la r be lir le me ye ça l n. ki­ si ara sn da ki fark la r nelerdir?
KN C DÜ ZEY BR ET KN LK OLA RAK FEL SE FE Fel se fe yi, bi lim de dâ hil ol mak üze re, di er di sip lin ler den ay ran çok da ha önem li bir özel lik, onun ikin ci dü zey den bir et kin lik ol ma s ol gu su na ia ret eder. Ba ka bir de yi le, söz ge li mi bi lim, do a y ve ya ev ren de kar m za ç kan ol gu la r açk la ma­ ya ça l an bi rin ci dü zey den bir et kin lik tir. Bi li min üze ri ne ge len bi lim fel se fe si, do a y, do al olay la r açk la yan bi li min ken di si ni açk la ma ya yö ne lir ken ikin ci dü zey den bir açk la ma ya da be tim le me su nar. Bu du rum, hiç ku ku yok ki din ve sa nat için de ge çer li dir. Ya ni, din fel se fe siy le sa nat fel se fe si bi za ti hi di nin ken di siy­ le sa na tn ken di si ne ili kin ikin ci dü zey den açk la ma lar ge ti rir.
Fel se fe, bu nu, ya ni bir bü tün ola rak di nin, sa na tn ve bi li min ken di siy le tek tek bi lim ler üze ri ne ikin ci dü zey den bir açk la ma te min et me ii ni, bu di sip lin le rin ken di le ri ni ele alp on la rn ya p la r n ve s nr la r n gös te re rek ya par. Ama o, bu ii bi raz da il gi li di sip lin le rin ken di kap sam la r için de kal mak la bir lik te on lar ta ra­ fn dan ne li i ve ya do a s or ta ya ko na ma yan ey le re bir açk la ma ge ti re rek ya par. Ör ne in sa nat, gü zel lik kav ra m üze ri ne yük se lir. Bu nun la bir lik te, gü zel li in tam ola rak ne ol du u na, onun öz nel mi yok sa nes nel bir de er mi ol du u na hiç bak­ ma dan, onun la il gi li bir kav ram sal la tr ma ya gi ri me den gü zel lik ya rat ma ya yö­ ne lir. Ay n e kil de ma te ma tik sa y lar la u ra r. Pe ki ya “Sa y ne dir?” di ye bir so ru so ru la cak olur sa, bi lin me li dir ki ma te ma tik çi nin bu ko nu da söy le ye cek çok faz la bir e yi yok tur. Çün kü bu so ruy la an la tl mak is te nen “2”nin, “çif­t”in ve ya “II”nin ne ol du u de il dir. Fa kat da ha zi ya de bel li bir ra kam ve ya sem bol ile gös te ri len bu e yin ger çek te ne ol du u dur. Ma te ma tik çi le rin ya nt la ya ma dk la r bu so ru yu ya­ nt la mak için ça l an lar, Tha les, Sok ra tes ve Pla ton’dan be ri fi lo zof­lar ol mu lar dr.
New ton’un kuv ve tin küt le ile iv me nin çar p m na eit ol du u nu bil di ren ikin ci ya sa s n [F = ma] dü ü ne lim. Bu ün lü for mül de ge çen iv me, h zn za man ba k­ mn dan ilk tü re vi ni ifa de ede cek e kil de dv/dt ola rak he sap la nr. Pe ki ya, or ta la ma in sa nn ve ya he pi mi zin çok ai na ol du u ama fi zik çi nin tam ola rak ne ol du u­ nu hiç bir za man söy le ye me di i za man ger çek te ne dir? Za ma n, fi zik çi nin sk lk la yap t üze re, sa at le, da ki kay la ve ya sa ni yey le an lat ma ya, ta nm la ma ya ça l mak, za ma n ölç tü ü bi rim ler le ka r tr mak an la m na ge le ce i için, hiç bir ie ya ra maz. Bu da, bi li min en azn dan üç yüz yl dan be ri fel se fe ye ha va le et mi ol du u bir so ru dur. Yi ne, psi ko lo ji bi li mi, ruh an la m na ge len Yu nan ca psuk he ile bi lim an la­ m na ge len lo gos söz cü ün den tü re mi bi le ik bir söz cük le ifa de edi lir. O, ad üze­ rin de ve ya eti mo lo jik kö ke nin den de an la la ca gi bi, ru hun bi li mi dir. Ni te kim psi ko log lar, ruh sal bo zuk luk la r olan has ta la rn ra hat sz lk la r n te his edip te da vi et me ye ça l r lar. Ama “ru hun ne ol du u” so ru su, on la rn sor du u bir so ru de il dir. Ay n e kil de hu kuk bi li mi de bir top lum da ada le ti ha ya ta ge çir mek için ya sa lar ya­ par, ya sa la r ih lal eden ler için ce za lar ko yar. Ama hu kuk ada le tin tam ola rak ne ol­ du u nu ta nm la maz, ce za y hak l lan dr ma ve ya te mel len dir me ça ba s içi ne gir mez. Hak k, ada le ti, ce za y ve öz gür lü ü ta nm la mak, ka bul et mek ge re kir ki fel se fe ye dü er. De mek ki fel se fe ta ra fn dan ya nt la nan so ru lar, en azn dan azm san ma ya cak bir bö lü müy le bi lim ler fa ali yet le ri ni ta mam la dk tan ve ya i le ri ni bi tir dik ten son ra gün de me ge len so ru lar dr. Ör ne in bi lim “ne den sel li in” ya ni “her ola yn ken di si ni
1
Felsefe, iki açdan “meta” ya da ikinci düzey bir etkinliktir. Örnein bilim, doayla ilgili sorular sorar. Oysa felsefe, bilimin kendisiyle ilgili sorular sorar. Felsefe, ikinci olarak yine bilimin hiçbir ekilde açklayamad eylerle ilgili sorular sorar. Bundan dolay, bilim tarafndan yantlanamayan, sadece felsefe tarafndan yantlanmaya çallan sorulara “büyük sorular” ad verilir.
Felsefe12
do u ran bir ne de ni ol du u” il ke si nin ge çer li bir il ke ol du u nu ka bul eder. Ama o, bu il ke yi hiç sor gu la maz; ara tr ma la r n onun ge çer li li i ni ka bul ede rek yü rü tür. Onu sor gu la mak, ne li i ni or ta ya koy mak bi lim ta ra fn dan fel se fe ye ha va le edil­ mi bir i ol mu tur. Ni te kim ne den sel lik ko nu su nu ilk ve en ay rn t l bir bi çim­ de ele alan kim se le rin Aris to te les, Da vid Hu me (1711­1776) ve Im ma nu el Kant (1724­1804) gi bi fi lo zof­lar ol duk la r söy le ne bi lir.
Do a y bir ta km ya sa lar üze rin den açk la yan bi­ li min ken di nor mal fa ali ye ti ni bi rin ci, bi li min ken­ di si ni açk la yan bi lim fel se fe si nin fa ali ye ti ni ikin ci dü zey den bir et kin lik ola rak ta nm la mak ta yz. Bu ba lam da do a ya ili kin ola rak bi li min ya nt la d­ so ru la ra bi rin ci dü zey so ru lar, bu na mu ka bil bi­ li min, sa na tn ve ya di nin ken di siy le il gi li so ru la ra ikin ci dü zey so ru lar ad ve ri lir. Söz ko nu su ikin ci dü­ zey so ru lar, ço u za man ru hun, sa y nn, gü zel li in, var l n ne ol du uy la il gi li bü yük so ru lar la ta mam­ la nr. Bü yük so ru la rn kap sa m na de mek ki bi lim le­ rin, sa nat ve di nin ya nt la ya ma dk la r ve muh te me­ len hiç bir za man ya nt la ya ma ya cak la r so ru lar gi rer. Ne den sel lik le, za man la, ruh la, ada let ve öz gür lük le il gi li olan bu “bü yük so ru lar”, in sa nn sor ma dan ya pa ma d , onun ha ya t n bir e kil de an lam lan d­ ra cak so ru lar dr. Bu ger çe e en açk e kil de ia ret eden ler den bi ri Al man fi lo zo fu Kant ol mu tur. Kant var l n ya p s, Tan r’nn var olu u ve ru hun do a­ sy la il gi li bu so ru la rn or tak pay da s n olu tu ran te­ mel bir nok ta ol du u nu öne sü rü yor du: Bu so ru lar, in sa nn il gi siz ka la ma ya ca so ru lar dr. Ger çek ten de ha ya t n an lam lan dr mak is te yen hiç bir in san, bu so ru la ra ka yt sz ka la maz. Çün kü “var l n na sl bir ya p ser gi le di i” so ru su na ve ri le cek ya nt lar ha ya t­ m zn an la m n de i ti rir; “var l n yal nz ca mad de mi ol du u, yok sa ma ne vi bir bo yu tu da m bu lun du­ u” so ru su na ge ti ri le cek ya nt, ha ya t m zn an la m n be lir ler. Bü yük so ru lar, ay n za man da an lam ve de­ er le il gi li olan so ru lar dr. Bu yüz den on lar, sa de ce
fel se fe ta ra fn dan ya nt la na bi len so ru lar dr. Çok da ha önem li si bü yük so ru la rn net ve de i mez ya nt la r, her ke se uy gu la na bi le cek ha zr re çe te le ri yok tur. Da ha do ru su, bu so ru la rn tek tek ki i le rin ken di le ri ta ra fn dan so ru lup yi ne ken di le ri ta ra fn dan, ken di le ri için ya nt lan ma la r ge re kir. te bu du rum, fel se fe nin öz nel ça ba la ra da ya nan bir açk la ma ve an lam lan dr ma tü rü ol du u nu or ta ya ko yar. “Ken di ka nat la ry la uça ma yan hiç bir ku un yük se e ç ka ma ya ca n” söy le yen me hur n gi liz a i ri, res sam ve dü ü nü rü Wil li am Bla ke’in de ima et ti i üze re, in­ san, ha ya t n bü yük so ru la ra ba ka la r nn ver di i ya nt lar la ne yön len di re bi lir ne de an lam lan d ra bi lir.
Fel se fe nin sor du u so ru la rn ikin ci dü zey so ru lar la “bü yük so ru lar”, ver di i ya nt ya da açk la ma la rn da ikin ci dü zey açk la ma lar ol du u nu söy le dik. Siz de bu ra dan ha re ket le, ikin ci dü zey so ru lar la bü yük so ru la ra ör nek ler bu lun.
Resim 1.2
Immanuel Kant
1. Ünite - Felsefe Nedir? 13
FEL SE FE NN KU RU CU, ANA L TK VE ELE T REL BO YUT LA RI im di ye ka dar or ta ya koy du u muz, bir bir le riy le ne ka dar ili ki li olur sa ol sun, son tah lil de fark l lk gös te ren iki ay r fel se fe ta n m, ya ni “bil ge lik sev gi si ola rak fel se­ fe” an la y y la “ikin ci dü zey bir et kin lik ola rak fel se fe” te lak ki si, en azn dan onun fark l bo yut la r ol du u nu ve ya fark l e kil ler de ya p la bil di i ni göz ler önü ne ser­ mek ba k mn dan önem ta r. Ger çek ten de ço u yer ve du rum da ikin ci dü zey bir et kin lik ola rak or ta ya ç kan fel se fe nin ken di si nin de fark l dü zey ve ya bo yut la r var dr. Fel se fi fa ali ye ti be lir le yen, fel se fe nin ku ru cu un sur la r n mey da na ge ti ren bu bo yut lar, s ra sy la ku ru cu ve ya bü tün le ti ri ci, ana li tik ve ele ti rel bo yut lar dr.
Fel se fe nin söz ko nu su üç ay r bo yu tu, as ln da onun fark l ta rih ler de or ta ya ç­ kp ge li en üç tarz ya da ek li ni ka rak te ri ze eder. Bu na gö re, ku ru cu ya da bü tün­ le ti ri ci bo yut, fel se fe nin ta ilk ba lan g cn dan iti ba ren, ya ni Tha les’ten bu ya na yak la k iki bin be yüz yl lk sü reç bo yun ca çe it li e kil ler de kar m za ç kan kla­ sik fel se fe an la y nn ta nm la y c yö nü ve ya ayrt edi ci özel li i ni mey da na ge ti rir. Söz ko nu su fel se fe ta sav vu ru nun en önem li tem sil ci le ri ara sn da Pla ton, Aris to te­ les, Aqu ina l Tho mas (1225­1274), Fa ra bi (874­950), René Des car tes (1596­1650), Gott fri ed Le ib niz (1646­1716), Ba ruch Spi no za (1632­1677), Kant ve Ge org Wil­ helm He gel (1771­1831) gi bi dü ü nür ler bu lu nur. Fel se fe nin önem li öl çü de me ta­ fi zik sel yö nü nü aç a vu ran bu bo yut, fi lo zof­la rn ba ta var lk ol mak üze re, bil gi, de er ve top lum üze ri ne ge li tir dik le ri, “çok üze rin de ki bi ri” or ta ya ko yan te ori­ ler de so mut la r.
Fel se fe nin çö züm le yi ci bo yu tu ve ya yö ne li mi, yir min ci yüz yl da Ang lo­Sak­ son dün ya da bü yük öl çü de kla sik ya da me ta fi zik sel fel se fe ge le ne i ne bir tep ki ola rak ge li en ve fel se fe nin me ta fi zik le u ra mak ve ya dün ya üze ri ne ku a t c sen­ tez ler üret mek ye ri ne ken di si ni ana liz le s nr la ma s ge rek ti i ni bil di ren ana li tik fel se fe an la y n ka rak te ri ze eder. Di le da ya l bir fel se fe an la y n ci sim le ti ren ve da ha zi ya de kav ram ana li zi ça l ma la ry la be lir le nen ana li tik fel se fe nin önem li tem sil ci le ri ara sn da Ber trand Rus sell (1872­1970), Ge or ge Ed ward Moo re (1873­ 1958), Gil bert Ryle (1900­1976), Lud wig Witt gens te in (1889­1951) ben ze ri dü ü­ nür ler bu lu nur. Fel se fe nin ele ti rel bo yu tu ise esas iti ba ry la yir min ci yüz yl da Al­ man ya ve Fran sa’da sa de ce kla sik ve ya me ta fi zik sel fel se fe yi de il, ana li tik fel se fe yi de ele ti re rek or ta ya ç kp ge li en K ta fel se fe sin de so mut la r. Bu yüz den sa de ce bel li bir fel se fe an la y n de il, bir bü tün ola rak Ba t fel se fe si nin ge li i mi ni, te mel ka bul ve da ya nak la r n sor gu la yan K ta fel se fe si nin ele ti rel yö ne li mi, Fri ed rich Ni etzs che (1844­1900), Mar tin Hei deg ger (1889­1976), Jac qu es Der ri da (1830­ 2004) ve Mic hel Fo uca ult (1926­1984) ben ze ri dü ü nür ler de ol duk ça açk bir bi­ çim de or ta ya ç kar.
Fel se fe nin, Ba t fel se fe si nin bir bir le ri ne kar t fel se fe ge le nek le ri ta ra fn dan tem sil edil me le ri ne de niy le bir bir le ri ni ta ma men d la y c bir e kil de su nan bü­ tün le ti ri ci, ana li tik ve ele ti rel bo yut la r nn as ln da d la y c ve kar t ol ma la r hiç­ bir e kil de ge rek mez. Fel se fe nin bir bir le ri ni ço u za man d lar m gi bi gö rü nen bu bo yut ya da yö ne lim le ri, as ln da fel se fe nin ken di sin de ço u za man bir bir le ri ni ta mam la yan ku ru cu un sur ya da bi le en ler ola rak or ta ya ç kar. Ni te kim söz ko nu su ku ru cu yö ne lim ve ya olu tu ru cu bo yut lar dan en az iki si fark l fi lo zof­lar da sk lk la bir lik te ve ya bir bi ri ni ta mam la y c bir tarz da or ta ya ç kar. Söz ge li mi Aris to te les, ken di fel se fe si ni olu tur ma dan ön ce ho ca s Pla ton’un ide aliz mi ni; Des car tes öz ne mer kez li ken di mo dern fel se fe si ni öne sür me den ön ce, Tan r mer kez li sko las tik
Felsefe14
dü ün ce yi ele tir mi tir. Ay n e kil de Kant söz cü ün ger çek an la m için de ku ru cu bir fel se fe olan tran sen den tal fel se fe si ni in a et me den ön ce akl c lk la de ne yim ci­ li i, Marx da ma ter ya list fel se fe si ni öne sür me den ön ce ide aliz mi s k bir ele ti ri süz ge ci ne ta bi tut mu tu.
Fel se fe nin Ku ru cu ve ya Bü tün le ti ri ci Bo yu tu Fel se fe nin ku ru cu ve ya bü tün le ti ri ci bo yu tu as ln da, in sa nn zih ni nin bi li sel ge­ li i mi nin ve ya ak ln bir he de fe yö ne lim li ça l ma s nn bir so nu cu ola rak or ta ya ç kar. Ger çek ten de in san zih ni sa de ce bir ta km iz le nim ve ya de ne yim sel ve ri le ri pa sif bir e kil de al mak la kal ma yp, on la ra ya p ka zan d rarak an lam yük ler. O, tek tek ma lu mat ya da bil gi par ça la r n bir ara ya ge ti rir ken on la ra bir e kil de ka zan­ m ol du u bir ta km açk la y c ya p lar, ku cak la y c pa ra dig ma lar ve ya tem sil e­ ma la r üze rin den an lam yük ler. Bu, in sa nn dün ya y an lam lan d rp açk la ya bil­ me si nin en önem li yo lu nu mey da na ge ti rir ve ona var l n ve ya ha ki ka tin tü mü nü an lam lan dr ma im kâ n ve re cek te ori ler te min eder.
Fel se fe de de söz ko nu su olan ey, bu ol mu tur. Ba t fel se fe si nin ilk fi lo zo fu olan Tha les ile Anak si man dros ve Anak si me nes, d dün ya ya bak tk la rn da ne re­ dey se son suz sa y da fark l ey den olu an bir çok luk gör mü ve bu çok lu un an cak ken di sin den tü re mi ol du u na ina n lan bir bir li e in dir ge ne rek an lam l k l na bi­ le ce i ni dü ün mü tü. Bu du rum, ger çek ten var ola nn öz ya da kav ram cin sin den ol du u nu, ger çek li in mad di ol ma yan bir ya p ser gi le di i ni di le ge ti ren idea list bir fel se fe nin ku ru cu yak la my la ger çek li in mad de cin sin den ol du u nu ile ri sü ren ma ter ya list bir fel se fe nin bi rin ci si ne kar t bü tün le ti ri ci yak la m üze rin­ den çok da ha iyi bir e kil de ifa de edi le bi lir. Bun lar dan bi rin ci si Pla ton’un ide aliz­ mi, ikin ci si ise ma ter ya list dü ü nür ler ta ra fn dan ge li ti ri len atom cu te ori dir. Söz ko nu su her iki teo ri de en yük sek dü zey de ku ru cu ve ya bü tün le ti ri ci te ori ler olup var l n bir ala n na de il, ne re dey se tüm yön le ri ne, ha ki ka tin bü tü nü ne an lam l açk la ma lar ge tir mi tir.
Bu na gö re idea list bü tün le ti ri ci li in ilk ve en önem li tem sil ci si olan Pla ton, kar kar ya kal d na inan d fel se fi prob lem le re bir çö züm ge tir mek ama cy la fel se fe ta ri hi nin en bü tün le ti ri ci te ori si ola rak me hur de a lar te ori si ni ge li tir­ mi ti. Çün kü o, var ola nn sa de ce de i en al g sal gö rü nü ler den iba ret ol ma d ka na atin dey di. Var olan her ey ti kel ler den, de i en gö rü nü ler den iba ret ol say d, Pla ton’a gö re ge nel ge çer bil gi den, söz cük le rin sa bit an lam la rn dan ve de i mez de er ler den söz ede mez dik. O, ge nel ge çer ve ya eze li­ebe di bil gi le rin en azn dan ma te ma tik te var ol du un dan, söz cük le rin de i me yen ve an la ma y müm kün k­ lan sa bit an lam la rn dan ve ki i den ki i ye, top lum dan top lu ma de i me yen mut lak de er le rin var l n dan emin di. Bu yüz den var olan bü tün ey tür le ri nin ilk ör nek ya da ar ke tip le ri ne kar lk ge len de i mez öz ler, tü mel ger çek lik ler ve ide al ya da ka l c var lk lar ola rak de a la rn va ro lu u nu öne sür dü. Pla ton, bil gi nin ko nu su ol du u na, söz cük le rin sa bit an lam la r na kar lk gel di i ne, de i mez de er le rin ta y c s ol du u na inan d tü mel ler ola rak de a la r, ay n za man da dün ya da ki bi rey sel fe no men ya da gö rü nü le rin var lk ne de ni ola rak de er len dir di. O, söz ko nu su de a lar te ori si nin bü tün le ti ri ci li i ne o ka dar inan m t ki si ya set fel se­ fe si nin prob lem le ri ni bi le, ide al bir dev let an la y üze rin den çöz me yo lu na git ti. Pla ton de a lar te ori si ne da ya nan söz ko nu su ko lek ti vist çö zü mün de ger çek ten var ola nn bu kez bü tün ya da top lum ol du u nu öne sü rer ken bi re yin an la m n ve de­ e ri ni bü tü ne olan an lam l ai di ye tin den al d n sa vun du.
“Çok üzerindeki bir”, filozoflarn d dünyadaki çokluu ya da görünüleri nihai bir nedensel faktörle açklamalarna karlk gelir. Örnein materyalist atomcular d dünyadaki görünüleri atom adn verdikleri madde parçacyla, Platon ise dea yoluyla açklar.
1. Ünite - Felsefe Nedir? 15
Pla ton’un ya a d s ra da id det le kar çk t ma ter ya liz min bü tün le ti ri ci te­ ori si ola rak atom cu luk da en azn dan ken di si nin de a lar te ori si ka dar ku a t c ve ge ni kap sam ly d. Ger çek ten de teo ri, var olan her e yin en kü çük, bö lü ne mez mad de par ça ck la r olan atom lar dan mey da na gel di i ni öne sür mek le kal ma d, bil gi nin ve zi hin hal le ri nin du yu ve ri le riy le iz le nim le rin bir bir le i min den mey­ da na gel di i ni sa vun du. Bü tün le ti ri ci bir teo ri ol