2. Baskı

Prof. Dr. Hüseyin Gazi TOPDEMİR

ISBN: 978-605-5885-17-5

Kitaptaki her bir bölümün tüm sorumluluğu yazarına aittir.

© 2011, Pegem Akademi

1. Baskı: Eylül 20082. Baskı: Eylül 2011

Dizgi-Grafik Tasarım: Gürsel AvcıKapak Tasarımı: Gürsel Avcı

Baskı: Cantekin Matbaası(Ankara-0312-3843435)

FELSEFE

Bu kitabın basım, yayın ve satış haklarıPegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir.

Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

FELSEFE

III

Hüseyin Gazi TOPDEMİR

Özgün olarak bilim tarihi ve felsefesi alanında çalışan yazarın bu konularda birçok çalışması bulunmaktadır. Lisans eğitimini Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Sistematik Felsefe ve Mantık Anabilim Dalı’nda (1985) tamamlayan Hüseyin Gazi Top-demir, Felsefe Doktorasını ise aynı fakültenin, Bilim Tarihi Anabi-lim Dalı’nda 1994 yılında tamamladı ve aynı anabilim dalında halen Profesör olarak çalışmalarını sürdürmektedir. Yazarın bu çalışması dışındaki diğer kitapları şunlardır:

Bilim Tarihine Giriş (S. Tekeli, E. Kâhya, M. Dosay, R. Demir, Y. Unat ile birlikte), (Nobel 1999)

Takîyüddîn’in Optik Kitabı, (Kültür Bakanlığı 1999)

Modern Optiğin Kurucusu İbn el-Heysem, (Atatürk Kültür Merkezi 2002)

İbrahim Müteferrika ve Türk Matbaacılığı, (Kültür Bakanlığı 2002)

Işığın Öyküsü (TÜBİTAK 2007)

İbn el-Heysem ve Yeni Optik (Lotus 2008)

Bilim Tarihi (PegemA 2008)

V

Giriş

Felsefe , insanın doğal bir parçasıdır. Belki de insansal etkinliklerin en göz alı-cı, en verimli ve düşünsel zenginlik açısından da en önde gelenidir. İnsanlık kadar eski, bir o kadar da yeni ve çocuksudur. İnsanın özeli, kendisi olduğu ve kendisi için yaptığı tek entelektüel uğraştır. Çünkü felsefenin çok büyük ve yaşamsal bir yararı varmış gibi gözükmemektedir. Diğer taraft an insanların ne gündelik ne de daha köklü sorunlarına keskin, etkili ve kalıcı çözüm önerilerinin olmadığı da bi-linmektedir. Belki bu bakımdan yararsız bile sayılabilir. Ancak işte tam bu noktada felsefeyle tanışma başlar: Felsefe, yarar uğruna yapılacak bir uğraş değildir.

Felsefe , bir tanışma ve tanıştırma toplantısı, sizi size tanıtan, sizi ötekine ta-nıtan ve ötekini size tanıtan görkemli bir şölendir. Bu şölende değer, bu şölende varlık ve bu şölende bilgiyle tanışırsınız. Bunların hepsi de sevimli, candan, sıkı ve paylaşıldıkça çoğalan dostlardır. Bu dostlar sayesinde önce kendinizi tanırsınız. Çünkü asıl probleminiz her neyse, kendinizi tanımamanızdan kaynaklanmaktadır ve çaresi kendinizi tanımanızdır. Bu yüzden isimsiz Anadolu entelektüelleri en iyi dost acı söyler demiştir. Dost dostuna kusurunu onu acıtacağını bilse de açıkça söylemek durumundadır. Bu acıma aslında gerçek bir tanışmadır. Bu tanışmayı yaptırdığı için felsefe de gerçek bir dosttur. Siz gerçek dostunuzla dostluğunuzu çıkar için sürdürmek alçaklığını gösterebilir misiniz ki, gerçek bir dost olan fel-sefeden de bir çıkar gözetesiniz. Öyleyse felsefe sevdiği için sıkıntıya katlanan bir dost gibi sıkıntıları olsa da daima sevilecek bir dosttur. Bu yüzden felsefeyle tanış-mış kimseler ona sevgi adını takmışlardır: Bilgelik sevgisi. Bu peşinden gidilenin ve hep gidilecek olanın sevgisidir.

Felsefeyle ilk tanışanların Grekler olduğu kabul edilir, en azından kayıtlar böyle göstermektedir. Onlar felsefeye gerçeklik adına konuşan, bu anlamda doğ-ruyu söyleyen tek değer olduğu gözüyle bakmaları gerektiğini anladıkları için, sürekli ardından gitmeyi ve olanaklı olduğu ölçüde ondan pay almayı önemse-mişlerdir. Bu yüzden erdemli olmakla eşdeğer kabul etmişler, böyle olan kimsele-re de bilge adını vermişlerdir. Herkes bilge olamayabilir, ancak bilgenin bilgisini paylaşma onurluluğunu gösterebilir, deneyebilir. Bilgenin bilgililiğini paylaştıkça, kendisiyle tanışacak, tanıştıkça bilgisi artacak, bilgisi arttıkça erdemli davranması gerektiğini anlayacak, erdemli davrandıkça bilgisi bir kutadgubilige, kutlu bilgiye dönüşecek ve mutlu olacaktır. O yüzden Greklerin bilgesi Sokrates herkese kendi-ni bilmesi gerektiğini telkin etmiş, Türklerin bilgesi Yunus da kendini bilmezsen

VI

ya nice okumaktır diyerek, en büyük erdemin insanın kendisini bilmesi olduğunu belirtmiştir.

Elinizdeki bu kitap, Felsefe , okuyucusuna bu denli yüksek amaçları kazandır-mak hedefi olmadan, ancak sadece felsefeyle tanışmalarına yardım edebilir umu-duyla kaleme alınmıştır. Bu alçak gönüllü amacın gerçekleşebilmesini sağlamak için dört bölüm olarak düzenlenmiştir.

Birinci Bölümde bir disiplin olarak felsefenin kapsamı ve sınırları tartışılmış, temel disiplinleri tanıtılmış, diğer disiplinlerle ilişkisi açıklanmış ve sosyal bir di-siplin olarak önemi ve değeri üzerinde durulmuştur.

İkinci Bölümde klasik ve modern felsefe akımlarının tanıtımı yapılmış, temel özellikleri üzerinde durulmuştur.

Üçüncü Bölümde, Felsefenin Evrensel Kişilikleri başlığı altında, felsefe tarihi-nin değiik dönemlerinde etkili olmuş filozofl arın düşünceleri tanıtılmıştır.

Dördüncü Bölümde ise bütünüyle felsefe ve eğitim konuları, bağlantılı ola-rak irdelenmiş ve felsefenin eğitimdeki yeri ve önemi, eğitim felsefesi bağlamında açıklanmaya çalışılmıştır.

Türk yüksek öğretimine ve entelektüel yaşamına katkı sağlayacağını umut ettiğim Felsefe’nin hazırlanması sırasında sağladığı yardımlardan dolayı Yüksek Lisans öğrencim Seval Yinilmez’e teşekkür ederim.

Hüseyin Gazi TopdemirAnkara, Mart 2008

VII

İÇİNDEKİLER

GİRİŞ ....................................................................................................................V

BİRİNCİ BÖLÜMBİR DİSİPLİN OLARAK FELSEFE.......................................................................1

Felsefe nedir? ........................................................................................................1

Felsefenin Temel Disiplinleri ............................................................................7

Varlık Nedir? ..............................................................................................8

Bilgi Nedir? ...............................................................................................16

Değer .........................................................................................................20

Felsefe ve Diğer Disiplinler ..............................................................................22

Felsefe ve Bilim ........................................................................................22

Felsefe ve Sanat ........................................................................................27

Felsefe ve Din ...........................................................................................29

Bir Sosyal Bilim Olarak Felsefe ..............................................................30

İKİNCİ BÖLÜMFELSEFE AKIMLARI ..............................................................................................33

Giriş ...................................................................................................................33

Bilimselcilik (Scientisme) .......................................................................33

Deneycilik (Empiricism) ........................................................................34

Duyumculuk (Sensationalism) ..............................................................35

Eleştiricilik (Criticism) ...........................................................................36

Fenomenoloji (Phenomenology) ..........................................................37

Fizikselcilik (Physicalisme) ....................................................................38

Gerçekçilik (Realism) .............................................................................38

VIII

İdealizm (Idealism) .................................................................................39

Nedenselcilik (Causality) .......................................................................40

Olguculuk (Positivism) ...........................................................................40

Pragmacılık (Pragmatism) .....................................................................42

Romantizm (Romantism) ......................................................................42

Sezgicilik (Intuitionalism) ......................................................................43

Şüphecilik (Scepticism) ..........................................................................44

Tarihselcilik (Historicism) .....................................................................45

Usçuluk (Rationalism) ............................................................................45

Usdışıcılık (Irrationalism) ......................................................................48

Varoluşçuluk (Exitentialism) .................................................................48

Yapısalcılık (Structuralism) ....................................................................49

Yeni Gerçekçilik (New Realism) ............................................................49

Yeni Olguculuk (Neo-Positivism) .........................................................52

ÜÇÜNCÜ BÖLÜMFELSEFENİN EVRENSEL KİŞİLİKLERİ ..........................................................55

Sokrates ................................................................................................................55

Platon ...................................................................................................................59

Aristoteles.............................................................................................................67

Plotinos .................................................................................................................80

Saint Anselmus ....................................................................................................82

El-Kindî ................................................................................................................85

Sühreverdî ............................................................................................................88

Fârâbî ...................................................................................................................92

İbn Sînâ ...............................................................................................................100

İbn Rüşd .............................................................................................................104

IX

Saint Th omas Aquinas ......................................................................................107

Francis Bacon ....................................................................................................113

René Descartes ..................................................................................................127

Benedictus de Spinoza ......................................................................................150

Gottfried Wilhelm Leibniz...............................................................................156

John Locke .........................................................................................................162

George Berkeley ................................................................................................168

David Hume .......................................................................................................174

Immanuel Kant ..................................................................................................181

John Stuart Mill .................................................................................................191

Georg Wilhelm Friedrich Hegel ......................................................................198

Karl Marx ...........................................................................................................203

Saint Simon ........................................................................................................209

August Comte ....................................................................................................211

Teolojik Evre ..........................................................................................212

Metafizik Evre ........................................................................................212

Pozitif Evre .............................................................................................213

Rudolph Carnap ........................................................................................................214

Jean Paul Sartre ..........................................................................................................219

Karl Raimund Popper ...............................................................................................223

Th omas Samuel Kuhn ...............................................................................................229

DÖRDÜNCÜ BÖLÜMFELSEFE VE EĞİTİM ...........................................................................................245

Eğitimin Felsefi Temelleri ve Eğitimde Felsefenin Rolü ..........................245

KAYNAKÇA ..............................................................................................................259

DİZİN .................................................................................................................266

X

Resimler Tablosu

Resim 1: Bilge Th ales......................................................................................................3

Resim 2: Sofist Protagoras .............................................................................................4

Resim 3: Pythagoras, Antikçağ’ın önemli matematikçisi ve filozofu .......................6

Resim 4: Aziz Augustinus ............................................................................................12

Resim 5: Bilgi Türleri ...................................................................................................18

Resim 6: Alexander Gottlieb Baumgarten ................................................................21

Resim 7:Albert Einstein ...............................................................................................28

Resim 8: Newton ve Yer Çekimi .................................................................................28

Resim 9: Sokrates ..........................................................................................................55

Resim 10: Sokrates’in Ölümü ......................................................................................57

Resim 11: Platon ...........................................................................................................59

Resim 12: Atina Okulu .................................................................................................60

Resim 13: Aristoteles ....................................................................................................68

Resim 14: Aristoteles’in tümevarım-tümdengelim açıklaması ..............................71

Resim 15: Plotinos ........................................................................................................80

Resim 16: Aziz Anselmus ............................................................................................83

Resim 17: El-Kindî .......................................................................................................85

Resim 18: Fârâbî ...........................................................................................................92

Resim 19: İbn Sînâ ..................................................................................................... 100

Resim 20: İbn Rüşd ................................................................................................... 104

Resim 21: Th omas Aquinas ...................................................................................... 107

Resim 22: Francis Bacon ........................................................................................... 113

Resim 23: Novum Organum’un Kapağı .................................................................. 113

Resim 24: Bacon’ın önermeler piramidi ................................................................. 118

XI

Resim 25: René Descartes ......................................................................................... 127

Resim 26:Descartes’ın önermeler piramidi ............................................................ 145

Resim 27: Benedictus de Spinoza ............................................................................ 150

Resim 28: Gottfried Wilhelm Leibniz ..................................................................... 156

Resim 29: John Locke ................................................................................................ 163

Resim 30: George Berkeley....................................................................................... 168

Resim 31: David Hume ............................................................................................. 174

Resim 32: Immanuel Kant ........................................................................................ 181

Resim 33: John Stuart Mill ....................................................................................... 191

Resim 34: Georg Wilhelm Friedrich Hegel ............................................................ 198

Resim 35: Karl Marx ................................................................................................. 203

Resim 36: Dini Yabancılaşma................................................................................... 205

Resim 37: Yabancılaşma ........................................................................................... 206

Resim 38: August Comte .......................................................................................... 211

Resim 39: Rudolph Carnap ...................................................................................... 214

Resim 40: Jean Paul Sartre ........................................................................................ 219

Resim 41: Karl Raimund Popper ............................................................................. 223

Resim 42: Th omas Samuel Kuhn ............................................................................. 229

BİR DİSİPLİN OLARAK FELSEFE • 1

BİRİNCİ BÖLÜM

BİR DİSİPLİN OLARAK FELSEFE

Felsefe Nedir?

Düşünce tarihinin engin derinliklerinden günümüze ulaşan kayıtlar, felse-fe alanında değişmeyen tartışmalardan birisinin, “Felsefe nedir?” sorusu ve ve-rilen olası yanıtlarla ilgili olduğunu göstermektedir. Verilen bir yanıtın yeterli ve doyundurucu olarak kabul edilmeyip, her seferinde yeniden ve farklı biçimlerde tanımlanması, aslında felsefenin doğası hakkında aydınlatıcı olan bir anlatım ni-teliği taşımaktadır: Felsefe bir tanımlamayla sınırlandırılabilecek bir etkinlik değil, aksine sürekli bir tanıma ve tanımlama arayışıdır. Bu belirlemeler ışığında hareket edildiğinde, ilk akla gelenin felsefenin yetkin ve tam bir tanımlanmasından vaz-geçmek, aksine betimlemekle yetinmek olması gerekir. Çünkü unutulmamalıdır ki her tanımlama aslında tarihsel ve toplumsal koşulların belirlenimine veya en azından sınırlandırmasına bağlıdır. Diğer bir deyişle her tanımlama anlam yük-lüdür ve bu anlam da toplumdan topluma veya aynı toplumda zaman içerisinde değişmektedir.

Felsefeyle ciddi anlamda tanışıklığı olduğunu bildiğimiz Antik Grek ’de fel-sefeyle ilişkili olarak üç temel kavramlaştırma yapılmıştır: Bilge (Sophos ), Bilgiç (Sophist ) ve Filozof (Philosophos ).

Sophos , bilge, eksiksiz bilgiye sahip olan, başka bir deyişle, bilme edimi her türlü bilgiyi kucaklayan kimse demektir. Bu biçimde bilme edimine ise bilgelik denmektedir. Dolayısıyla bilgeliğin ilk koşulu, insanın içinde yaşadığı dünya ve toplumla uyumlu, kendi kendine yeten, bilinçli bir varlık olmasıdır. Aynı zamanda bilgenin dünyaya, kendisine, yaşama ve yaşamın son ve en yüksek amaçlarına iliş-kin olarak sağlam bir kavrayışının da olması gereklidir. Bu niteliklere sahip olan bir kimsenin her tür edim ve eylemlerinde bilginin belirleyici rolü ideal durumda veya ölçekte olacağından, Grekler bilgi ile erdemli olmayı eş değer kabul etmişler-dir. Dolayısıyla bilge erdemliliği kural edinmiş bir kimsedir.

Bu bağlamda yaklaşıldığında, bilgeliğin derin anlamı bütün Varlık ’ı aklın ışı-ğında kavrayan, yargılayan, yorumlayan ve edimlerine saltık bir biçimde erdemin

2 • FELSEFE

egemen olduğu bireyi betimlemek olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu yüzden bilge, görünenin arkasında yatan asıl gerçekliği kavramış, başka bir deyişle oluşun kün-hüne varmış olandır.

Düşünce tarihi boyunca birçok bilge kişi söz konusu edilmiştir. Greklerin yedi bilgesi1 veya Yunus Emre genellikle bilge kişiler olarak tanımlanmaktadırlar. Çün-kü bunların ister tanrısal isterse doğal olsun, evrendeki düzenliliğin, estetikliğin, mükemmelliğin ve görkemliliğin özüne ulaşmış oldukları kabul edilmektedir. Bu nedenle bilgelik bir bilme edimi, dolayısıyla da bilgiyle ilgilidir. O halde sophos, Bilge -Bilgi -Bilgelik ilişkisi içersinde düşünülmesi gereken bir kavramlaştırmadır.

Gerçekte bilgi, genel bir kavram(sallaştırma)dır. Bu yüzden pek çok nitele-meye sahiptir. Örneğin bilimsel, felsefi, dinsel veya sanatsal bilgiden söz edilebil-mektedir. Çünkü bilim, felsefe, sanat ve din bu kavramsal yapının altında yer al-maktadır ve bu bakımdan bunların tümü birer bilgi alanıdır. Bilgeden beklenen de bunların bir veya birkaçında derinlemesine kavrayış gücünün olması ve bu bilgile-rini üst bir amaç içerisinde bütünleştirmesidir. Bir sanatçının veya bilginin ulaştığı bilgileri sadece sanat veya bilim olarak değil, aynı zamanda yaşamın bütünü için anlamlı bir hale getirmeleri, başka bir deyişle Varlık ’ın bütün olarak kavranmasın-da kullanmaları bu durumun en iyi örneğini oluşturur. Bunun yanında düşünce tarihi boyunca farklı kültür çevrelerince, farklı bilge imgelemleri geliştirilmiştir. Örneğin Th ales matematik, ticaret ve astronomi gibi bütünüyle içinde yaşanılan dünyaya ilişkin eylem ve edimlere ilişkin bir bilgi birikimine yönelik söylemlerde bulunmuşken, Yunus Emre ise tanrısal, ruhsal ve sosyal bir bağlam içerisinde an-lamlılığı olan bir söylem geliştirmiştir.

Bilge aynı zamanda “öznelliği”, “özgünlüğü” ve “özgüllüğü” olan bir bireydir ve bu birey öz niteliği, doğası düşünmek olan insanın sıradan düşünmesinden farklı bir düşünme yetisine sahiptir; tıpkı bütün insanların düşünmesine karşın, ancak birkaçına filozof denmesi gibi. Doğal olarak bu bağlamda, elbette insan bir “bilen”dir, ancak bilge olması için yukarıda değinildiği üzere, bilme ediminin ek-siksiz olması gerekir. Başka bir deyişle, bilge, bilginin kendisine bir üst düzlemde bakabilen, bilgiler arasında bağ kurup, bunları farklı alanlara aktarabilendir ki, bu bağlamda bilge tıpkı Yunus gibi zaman ve mekânı aşan olağanüstü, hatta ölümsüz bir “birey”dir.

Bilgenin hikmeti herhangi bir bilgi veya herhangi bir şeyin bilgisi olmaktan çok, “gerçek bir bilgi”, yaşama, geçmişe, geleceğe ilişkin bütünüyle deneyimden

1 Lindoslu Kleobulos, Atinalı Solon, Spartalı Khilon, Miletoslu Thales , Lesboslu Pittakos, Prieneli Bias, Korintoslu Periandros

BİR DİSİPLİN OLARAK FELSEFE • 3

kaynaklanan ve bir tür “yanılmazlık durumu” elde etmiş bilgilerin anlatımlarıdır. Bir anlamda insanın eğitilmesine, manevi dünyasının bilgiyle donatılmasına yö-nelik bir anlatım bütünlüğü öngörmektedir. Dolayısıyla tamamen bilgiye dayalı erdemliliğin bireye ve dolayısıyla da topluma egemen kılınmasının amaçlandığı yüksek bir eğitim, ahlak ve inanç durumunun mihenk taşıdır. Anadolu’yu yüksek ve yüce bir manevi iklimle donatan Ahmet Yesevî, Balım Sultan ve Yunus Emre’nin yaptıkları da budur.

Antik Grek toplumunda da bilgelerin benzer bir işlevi yerine getirmeleri bilgeliğin ne denli evrensel bir boyutu olduğunu göstermektedir. Greklerin yedi bilge-sinden birisi olan Th ales’in (M.Ö. 624-548) bazı bilim-sel ve felsefi söylemleri bir kenara bırakıldığında, bilge olarak nitelendirilmesini sağlayan hikmetli sözlerinin de yukarıdaki belirlemeleri haklı kıldığı görülebilir. Bu hikmetli sözlerden bazıları şunlardır:2

Resim 1: Bilge Thales 1. Kefaletin yoldaşı felaket.

4. Kötü yoldan zengin ol ma.

8. Ana ve babana gösterdiğin sevgiyi yaşlılıkta çocukla rından bekle.

11. Tembellik hoşa gitmez.

12. Kendine hâkim olmamak zararlıdır.

13. Eğitim eksikliğine katlanmak zordur.

15. Zengin de olsan tembellik etme.

17. Acın maktan çok gıpta edil.

18. Ölçülü ol.

19. Herkese güvenme.

Bütün bu sözlerin insanın eğitilmesine, manevi dünyasının bilgiyle donatıl-masına yönelik bir anlatım bütünlüğü taşıdığı ve tamamen bilgiye dayalı erdem-liliğin bireye ve dolayısıyla da topluma egemen kılınmasının amaçlandığı dikkat çekmektedir. Çok daha önemlisi, bir kültüre değil, evrensel anlamda bütün insan-lığa yönelik anlatımlardır ve neredeyse bütün kültürlerde ortak anlama gelmekte-dirler.

2 Wilhelm Capelle, Socrates’ten Önce Felsefe, Çeviren: Oğuz Özügül, Cilt I, İstanbul 1994, s. 57.

4 • FELSEFE

Antik Grek Dünyası’nda bu dönemin ardından bilgiyle farklı tip bir bağlaşık-lığı olan yeni bilgeler ortaya çıkmıştır. Kendilerine sofist adını veren bu hikmetli kimseler bu kez, zaman içerisinde oldukça değişmiş olan dünyaya uygun bir top-lum yaratmaya koyulmuşlardır. Başka bir deyişle sofist değişen dünyanın yükselen ve egemen olan yeni değerlerini bireylere ve dolayısıyla da topluma yaymayı üst-lenmiş kimsedir. Bu öğreticilerin, aynı zamanda kurama dayalı öğretileri (Paideia) vardır ve yeni bireyi ve yeni toplumsal yapıyı bu manevi eğitimle, aklı temel alarak kurmak istemektedirler.

Resim 2: Sofi st Protagoras

V. yüzyılın ortalarında Atina’da ortaya çıkan demokratik gelişme, bilginin pratik ve sosyal yaşam açısından bir değer bir güç haline geldiği, belli bir eğitim biçimine gereksinimin doğmasına yol aç-mıştır. Bu yeni durum aslında sofistik düşüncenin doğmasına yol açan nedendir de. Çünkü bilginin başlı başına bir güç haline gelmesi dolayısıyla, bil-ginin talep edildiği, şiddetle gereksinim duyuldu-ğu bir eğitim sisteminin kurulmasının gerekliliği ortaya çıkmış ve bir anlamda başarılı yurttaşların nasıl yetiştirilmesi gerektiğini bilen öğreticilere ilgi artmıştır. Bu gerekliliği ve gereksinimi karşılamayı amaçlayanlar ise kendilerine sofist denen kimseler olmuştur. Atina’nın bu yeni döneminin öğretmeni ve aydınlatıcısı olan sofistler şehir şehir dolaşarak, para karşılığı çeşitli konularda dersler vermişlerdir.3 Ancak burada dikkati çekmesi gereken nokta, sofos bilgeliğe sahip kimseyken, sofist bilgenin bilgeliliğini ötekine öğreten kimse durumunda-dır.

Sofist sözcüğü aslında bilen, bilgili kişi demek tir. Bu bağlamda sofos ile yakın ilişki içersindedirler. Ancak zamanla ünlü sofist Protagoras’ın (M.Ö. 481-420) be-lirttiği üzere, siyasette yararlı olmayı, daha sonrada söz söyleme sanatını (retorik) öğreten kimse anlamını kazanmıştır. So fist sözcüğünün bir de, günümüze kadar gelmiş aşağılayıcı bir anlamı vardır. Bu da, Sokrates, Platon ve Aristoteles’in so-fistlere karşı savaşımla rından ileri gelmiştir.4 Özellikle Platon’un Sofist adlı diyalo-gunda yer alan tanımlamalar veya yakıştırmalar göz önüne getirilirse, sofistlerin olumsuzluk simgeleri olarak görülmelerini anlamak kolaylaşır. Platon bu çalışma-

3 Macit Gökberk, Felsefe Tarihi, İstanbul 1980, s. 42.

4 Gökberk, s. 42.

BİR DİSİPLİN OLARAK FELSEFE • 5

sında avcılık gibi sofisti de bir sanat adamı olarak tanımlamakta ve örneğin olta-cının sanatın dışında birisi olmayacağından söz etmektedir. Bir beceri istemesi dolayısıyla, sanatla ilişkilendirilen oltacı gibi, sofist de sanatın dışında olmayan birisidir. Aslında tüm sanatların iki kısımda oluştuğunu belirten Platon’a göre bunlardan birincisi meydana getirme sanatı, diğeri ise elde etme sanatıdır.5 Böy-lece kendi deyimiyle konuyu tam açıklığa kavuşturduğunu düşünen Platon, şimdi sofistin ne olduğunu kavramayı denemek istemektedir. Kesinlikle onun bir sanat eri olması gerektiğini kabul eden Platon, bunun hangi sanat olması gerektiğini tartışmaya başlamıştır. Daha önce yaptığı ayrıma dayanarak oltacının da sofistin kalkış noktasının elde etme sanatı olması gerektiğine karar veren Platon’a göre, oltacı yabanıl hayvanları, sofist ise evcil hayvanları avlayan bir avcıdır.6 Hatta so-fistin sanatı zengin ve soylu gençlerin avlanması sanatıdır.7

Platon, sofist irdelemesini bu noktadan durdurmaya da niyetli görünmemek-te, adeta onu çok daha alçaltıcı bir boyuta taşımak istemektedir. Öyle ki ona göre sofist soylu ve zengin gençleri avlarken, bunu da ya ilk ya da ikincil ürünleri sata-rak yapan kimsedir. Başka bir deyişle sofist Platon’un algı dünyasında başkasının ürününü piyasaya süren bir tüccardır.8 Aynı zamanda söz dövüşçüsü,9 diğer bir deyişle “eristik sanatının kazanç arayan bölümünün bir temsilcisinden başka biri değildir.”10

Hiçbir tanımlamasının yüceltici bir tarafının bulunmadığı ve sofisti böyle bir kimse olarak görmek istemediği anlaşılan Platon, en sonunda kaç türlü sofist kav-ramlaştırmasının olduğunu şöyle özetlemektedir:11

1) Zengin delikanlılar peşinde koşan, kazanç düşkünü bir avcı,

2) Ruha ilişkin bilgi hazineleri satan toptancı tüccar,

3) Ruha ilişkin bilgi hazineleri satan perakendeci tüccar,

4) Kendi ürettiği bilgilerin satıcısı,

5) Söze yönelik yarışma sanatında söz pehlivanı,

6) Gerçek bilgiye engel olan kanılardan ruhu temizleyen,

5 Platon , Sofist ya da Varlık : Dil Üstüne, Çeviren: Ömer Naci Soykan, Diyaloglar 2, İstanbul 1986, 219a-d.

6 Platon , Sofist , 222a-d.

7 Platon , Sofist , 223b.

8 Platon , Sofist , 223d.

9 Platon , Sofist , 225a.

10 Platon , Sofist , 226a.

11 Platon , Sofist , 231d.

6 • FELSEFE

Platon’un bütün bu nitelemelerine karşın, sofistlerin tümünü benzer şekilde değerlendirmek de doğru olmaz. Çünkü başta Protagoras olmak üzere, Gorgias, Hippias, Prodikos düşünüldüğünde, düşünce tarihinin gelişme seyri içerisinde önemli rol üstlenmiş olanlarının olduğunu kabul etmek gerekmektedir. Ancak dö-nemin sonlarına doğru gerçekten de eğitmekten çok, para kazanmayı ilke haline getirmiş ve bu amaçla alanını safsataya açmış sofistlerin olduğu da bir gerçektir. Sofistik düşüncenin bu yönünü Platon diğer bir diyalogu olan Gorgias adlı yapı-tında şöyle betimlemektedir:

“Mahkemelerde yargıçları, kurultayda üyeleri, halk toplantısında ya da buna benzer siyasi toplantılarda vatandaşı kandırmak için sözden büyük ne var? Sözün gücünü edindin mi, hekim de, beden eğitimcisi de senin buyruğuna girer; zenginlikler topladığını söylediğin sarraf da o zenginlikleri kendi için değil, konuşmayı, kalabalığı kandırmayı bilen senin için toplanmıştır. … söylev sanatı bir kandırma sanatıdır. … başı da sonu da kandırmadır.”12

Resim 3: Pythagoras , Antikçağ’ın önemli matematikçisi ve fi lozofu

Düşünsel gelişim sürecinde bir süre sonra yeni tip bağlaşıklığı olan kimselerle karşılaşmaktayız. Bir yandan sofosun bütün bilgiyi kuşatacak bir tamlık niteliğini öngö-ren boyutu, bir yandan sofistin bilgiyi ade-ta sadece sömürmesi ve yeni bilgi üretmek kaygısının olmaması, giderek bir ayrışma-ya yol açmış ve deyim yerindeyse, orta bir yol aranmaya başlanmıştır. Bu bağlamda düşüncelerini geliştiren ve her şeyi bilme savının ancak Tanrı ’ya özgü bir nitelik ola-cağını düşünen Pythagoras (M.Ö. 570-494) bu kez philosophos kavramlaştırmasında bulunmuştur. Bilgeliği seven anlamına ge-len philosophos, aynı zamanda insan, doğa ve evren hakkında bilgi üreten kimsedir. Philosophosun insan, doğa ve evren veya kısaca Varlık hakkında ürettiği bilgiye de philosophia demeye başlanmıştır. Bugün Türkçede kullanılan felsefe sözcüğü de Grekçe Philosophia (bilgelik sevgisi ) söz-cüğünün Arapçalaştırılmış halidir.

Filozof ve felsefe sözcükleri görüldüğü üzere, daha alçak gönüllü yaklaşım içermektedirler. Öyle ki doğrudan doğruya her şeyi kuşatan tümel bir bilgiye sahip

12 Platon , Gorgias , Çeviren: Melih Cevdet Anday, Diyaloglar I, İstanbul 1982, 452d-453a.