ოთარ მათეშვილი

ინგლისური ენის ისტორია

(რიდერი)

ლიტერატურა:

1. Thomas Pyles, - The Origin and Development of the English

Language, 1971.

2. 2. M.Kraveishvili, - A History of the English Language, Tbilisi, 1966

3. C.M.Millward, - A Biography of the English Language, 1996

ა)ინდო-ევროპული ენები - დაახლ. 445 ენა და დიალექტი; ლაპარაკობს 3

მილიარდამდე ადამიანი;

ბ)გერმანიკული ენები - ლაპარაკობს დაახლ. 500 მილიონამდე ადამიანი.

1 ლექცია (5 – 17)

1. ენა როგორც ნიშანთა სისტემა

2. ენა როგორც კომუნიკაციის საშუალება

3. მეტყველების ორგანოები

4. ბგერები და მახვილი თანამედროვე ინგლისურში

5. ბგერათა ცვლის სახეები და მიზეზები

(1; გვ. 2-33)

2 ლექცია (18 – 26)

1. დამწერლობის მოკლე ისტორია

(1; გვ. 35 – 47)

3 ლექცია (27 – 35)

1. ინდო-ევროპული ენების წარმოშობა: ა)ინდო-ევროპული კულტურა; ბ)ინდო-

ევროპული სამშობლო; გ)როგორ იქნა აღმოჩენილი ინდო-ევროპული;

2. ენათა ტიპოლოგია და ენათა ოჯახები;

3. მონათესავე სიტყვები ინდო-ევროპულ ენებში;

4. ფლექსია ინდო-ევროპულ ენებში: ა) ზმნების ფლექსია; ]) არსებითების ფლექსია;

5. სიტყვათა წყობა ინდო-ევროპულ ენებში;

(1; გვ. 49-69)

4 ლექცია (36 – 42)

1. ძირითადი ცვლილებები ინდო-ევროპულიდან გერმანიკულ ენებამდე:

ბგერათა პირველი მონაცვლეობა - ა)გრიმის კანონი; ბ) ვერნერის კანონი; გ)

ბგერათა პირველი მონაცვლეობის შედეგები;

2. დასავლურ გერმანიკული ენები

(1; გვ. 69-76)

5 ლექცია (43 – 53)

ძველი ინგლისური პერიოდი (449-1100)

1. ანგლო-საქსონთა ისტორია

2. გამოთქმა და დამწერლობა

3. ლექსიკონი და გრამატიკა

(1; გვ. 78- 92)

6 ლექცია (54 – 62)

1. არსებითი სახელი

2. განსაზღვრებები

3. ნაცვალსახელები

(1; გვ. 93-100)

7 ლექცია (63 - 73)

1. ზმნები

2. სინტაქსი

(1; გვ.101 – 110)

8 ლექცია (74 – 92)

1. საშუალო ინგლისური პერიოდი (1100 – 1500)

2. ნორმანთა დაპყრობა

3. ლონდონის სტანდარტის წარმოქმნა

4. ცვლილებები წარმოთქმასა და გრამატიკაში

5. არსებითი, ნაცვალსახელი, ზედსართავი, ზმნა, სიტყვათა წყობა

(1; გვ. 112 – 138)

9 ლექცია (93 – 102)

1. ადრეული თანამედროვე ინგლისურის პერიოდი (1500 – 1800)

2. გადასვლა საშუალო ინგლისურიდან თანამედროვე ინგლისურზე

3. ორთოგრაფია

4. ხმოვანთა დიდი მონაცვლეობა

5. ხმოვნები და თანხმოვნები

(1; გვ.139 – 155)

10 ლექცია (103 – 113)

1. ადრეული თანამედროვე ინგლისურის პერიოდი (1500 – 1800)

2. არსებითი, ზედსართავი, ზმნიზედა, ნაცვალსახელი, ზმნა წინდებულები

(1; გვ.156 – 180)

11 ლექცია (114 - 123 )

1. გვიანი თანამედროვე ინგლისურის პერიოდი (1800 - დღემდე)

2. კონსერვატიზმი და ინოვაცია ამერიკულ ინგლისურში

3.სიტყვათა შერჩევის ეროვნული განსხვავებები

4.ლექსიკონები და ფაქტები

5.განსხვავებები გამოთქმაში

6.ბრიტანული და ამერიკული დამწერლობა

7.ვარიაციები ეროვნული მრავალფეროვნების შიგნით

8.მსოფლიო ინგლისური

(1; 181 – 202)

12 ლექცია (124 -131)

1. უცხო ელემენტები ინგლისური ენის სიტყვათა ფონდში- ლათინური და

ბერძნული, კელტური, სკანდინავიური, ფრანგული, ესპანური და პორტუგალიური, სხვა

წყაროები

(1; გვ. 247 -267)

13 ლექცია (132)

რეტროსპექტივა; განვლილი მასალის მიმოხილვა; გამოცდისთვის მზადება

დანართი 1 – 133

დანართი 2 - 138

1 ლექცია

1. ენა როგორც ნიშანთა სისტემა

2. ენა როგორც კომუნიკაციის საშუალება

3. მეტყველების ორგანოები

4. ბგერები და მახვილი თანამედროვე ინგლისურში

5. ბგერათა ცვლის სახეები და მიზეზები

(1; გვ. 2-33)

1. ენა როგორც ნიშანთა სისტემა

ინგლისურ ენას გამორჩეული ისტორია აქვს. ისტორიული წყაროების მიხედვით

ის არც თუ ცივილიზებული ტომების ენა იყო ევროპის კონტინენტზე, ჩრდილოეთის

ზღვის გაყოლებაზე. თავისი ბნელი და გაურკვეველი წარსულიდან ინგლისური გახდა

ყველაზედ უფრო გავრცელებული ენა მთელ მსოფლიოში. ჩვენი ლექციების მიზანს

წარმოადგენს იმის წარმოჩენა, თუ როგორ იქცა ინგლისური მცირეოდენი ტომების

სალაპარაკო ენიდან დედამიწის უმთავრეს ენად და ამ პროცესში რა რადიკალური

ცვლილებები განიცადა.

ა) ენა არის პირობით ნიშანთა სისტემა, რომლის საშუალებითაც ადამიანები

ურთიერთობენ (ამყარებენ კომუნიკაციას). ენა არის არა მხოლოდ იმ სიტყვათა ნაკრები,

რომელიც ლექსიკონშია დაფიქსირებული, არამედ ის წესები თუ მოდელებიც, რომლის

საშუალებითაც სიტყვები უკავშირდებიან ერთმანეთს.

ყოველი ენა შედგება ორი დონისგან - ერთი წარმოადგენს მნიშვნელობების მქონე

ერთეულებს, როგორიც არის, მაგალითად, სიტყვა. A bird eats seeds - ამ წინადადებაში

თითოეულ სიტყვას თავისი მნიშვნელობა აქვს. მეორე დონეზე კი წარმოდგენილია ის

ერთეულები, რომლებსაც მნიშვნელობა არ გააჩნიათ - ასოები a, r, d, b, s, e …

ინგლისურში 35-მდე ბგერაა, რომელთა საშუალებით იქმნება ასეულ ათასობით სიტყვა.

ენის ცვალებადობა

ენისთვის ცვალებადობა ნორმალური მოვლენაა. ყოველი ენა გამუდმებით

იცვლება და როდესაც გვესმის ახალი სიტყვა, ან ძველი სიტყვის ახალი გამოთქმა ან

მნიშვნელობა, ჩვენ შეიძლება დავაფიქსიროთ ცვლილების ადრეული ეტაპები.

ცვლილებები ნორმალურია, რადგან ხდება ენის სისტემის გადაცემა კულტურის გზით.

ისევე, როგორც სხვა ჩვეულებრივი/ტრადიციული მოვლენები, როგორებიცაა,

მაგალითად, ჩაცმულობის მოდა, თმის ვარცხნილობა, საკვების მომზადება, გართობა,

სახელმწიფოს მართვა და ა.შ. ენაც მუდმივად იცვლება. სხვა კულტურულ მოვლენებთან

შედარებით ენა უფრო ნელა ვითარდება, მაგრამ მისი ცვლა მუდმივია და

აუცილებელი/გარდაუვალი.

არსებობს ენის ცვლის სამი ძირითადი მიზეზი. პირველი - სიტყვებმა და ბგერებმა

შეიძლება გავლენა მოახდინონ მომიჯნავე სიტყვებსა და ბგერებზე. მაგალითად, სიტყვა

sandwich ხშირად გამოითქმის არა ისე, როგორც ეს მისი დამწერლობით არის

გათვალისწინებული ['sænwɪʤ ], არამედ ისე, თითქოს მისი დაწერლობა იყოს sanwich ან

sanwidge, ან samwidge, ან თუნდა sammidge. ასეთი დამწერლობები უწიგნურია, მაგრამ

იხმარება არაფორმალურ მეტყველებაში, რაც გამოწვეულია ბგერის პოზიციით

სიტყვაში. როდესაც გვერდით მდგომი ელემენტები ამგვარ გავლენას ახდენენ

ერთმანეთზე მეტყველებაში, შედეგად მივიღებთ სინტაგმატურ ცვლილებას.

მეორე - სიტყვებსა და ბგერებზე შეიძლება მოახდინოს გავლენა მსგავსმა

მოვლენებმა, რომლებიც არ არიან უშუალოდ მათთან დაკავშირებული. მაგალითად,

გემის იმ მხარეს, რომელზეც იდება ტვირთი, ეწოდებოდა ladeboard, მის მოპირდაპირე

მხარეს კი - starboard. ამ უკანასკნელის გავლენის შედეგად ladeboard-ისგან მივიღეთ

larboard. შემდეგ, იმის გამო, რომ larboard და starboard შეიცავს ბევრ მსგავს ბგერას ეს

სიტყვა საერთოდ ჩანაცვლდა სიტყვით port (portside). ასეთ ცვლილებებს ეწოდება

პარადიგმატური ცვლილება.

მესამე - ენა შეიძლება შეიცვალოს მსოფლიოში მიმდინარე მოვლენების გავლენის

შედეგად. ახალი ტექნოლოგიები, მაგალითად, World Wide Web (მსოფლიო ინტერნეტ

ქსელი) მოითხოვს ახალ ფორმებს, მაგალითად, ისეთს, როგორიც არის google –

’ინტერნეტში ინფორმაციის ძებნა’, ან wiki (as in Wikipedia) – ’ვებგვერდი, მონაცემთა ბაზა

ან პროგრამული უზრუნველყოფა ვებგვერდის შესაქმნელად’, რომელიც წარმოადგენს

ჰავაის ენიდან ნასესხებ სიტყვას, მნიშვნელობით - ’სწრაფი’. ახალი სამეცნიერო ცნებების

აღშვნა მოითხოვს ახალი ტერმინების შექმნას, მაგ. transposon (ტრანსპოზონი), დნმ-ის

გენი, რომელიც ადგილს იცვლის. გარდა ამისა, ახალმა კონტაქტებმა იმ ადამიანებთან,

რომლებიც ჩვენგან განსხვავებულად მეტყველებენ, შეიძლება გავლენა მოახდინონ ჩვენ

გამოთქმაზე, ლექსიკონსა და გრამატიკაზეც კი. ამგვარად, მეტყველებაზე გავლენის

მოხდენა შეუძლია სოციალურ ცვლილებებსაც.

ინგლისური ენის დოკუმენტალურად დადასტურებული ისტორია იწყება ჩვ.წ.

დაახლოვებით 700 წლიდან, უძველესი წერილობითი ძეგლების სახით. ჩვენ შეგვიძლია

აღვადგინოთ წინა ისტორია დაახლოვებით ძვ. წ. 4.000 წლამდე, მაგრამ რაც უფრო უკან

წავალთ დროში, მით უფრო ნაკლები დარწმუნებით შეგვიძლია ვთქვათ, თუ როგორი

იყო ენა. ტრადიციულად, ინგლისური ენის ისტორია იყოფა სამ პერიოდად: ძველი

ინგლისური, უძველესი დოკუმენტებიდან (ანგლო-საქსონური დასახლებებით

დაახლოვებით ჩვ.წ. 459 წლიდან) 1100 წლამდე; საშუალო ინგლისური პერიოდი 1100-

დან 1500 წლამდე და ახალი ინგლისური პერიოდი - 1500 წლიდან დღემდე. აღნიშნული

სამი პერიოდის გამყოფი ხაზები ეფუძნება ინგლისურ ენაში იმ პერიოდის

მნიშვნელოვან ცვლილებებს.

ენის სახესხვაობა

წლების განმავლობაში ცვლილებებთან ერთად, ყოველ ცალკე აღებულ პერიოდში

ენა არსებობს სხვა და სხვა სახით. ენის ისტორიულ, ანუ დიაქრონულ, ცვლას

შეესატყვისება თანამედროვე, ანუ სინქრონული ცვლა. ეს უკანასკნელი ორი სახისაა:

ვარიანტები და რეგისტრები.

დიალექტი არის ენის სახესხვაობა, რომელიც დაკავშირებულია გარკვეულ

ადგილთან, სოციალურ დონესთან, ეთნიკურ ჯგუფთან, სქესთან, ასაკთან და ა.შ.

რეგისტრი არის ენის სახესხვაობა, რომელიც გამოიყენება გარკვეული მიზნით,

მაგ. სხვა და სხვა ცერემონიის ჩატარების ენა, რესტორნის მენიუს ენა (რომელშიც

მრავლადაა ’გემრიელი ზედსართავები’), ტელეფონით საუბრის ენა, ღია (საფოსტო)

ბარეთების ენა (რომელშიც წინადადების ქვემდებარე ხშირად გამოტოვებულია),

ელექტრონული ფოსტის (e-mail) და მოკლე შეტყობინებების (SMS) ენა თავისი

შემოკლებებით , მაგალითად, BTDT –been there, done that; CUL8ER – see you later, CYO –

see you online, LOL – laughing out loud და ა.შ. ყველა ჩვენგანი იყენებს რამოდენიმე

რეგისტრს და რაც უფრო განსხვავებულ პირობებში გვიწევს ლაპარაკი ან წერა, მით

უფრო მეტ რეგისტრს ვიყენებთ.

დიალექტები, რომლებზეც ვლაპარაკობთ, განსაზღვრავენ, თუ ვინ ვართ ჩვენ.

ისინი ატყობინებენ ჩვენთან მოსაუბრეს, თუ საიდან ვართ, ჩვენ სოციალურ თუ

ეთნიკურ წარმომავლობას და სხვა ფაქტებს.

დიალექტები და რეგისტრები გვაძლევენ საშუალებას , რომ გამოვიყენოთ ენის

ალტერნატიული გზები.

სისწორე და მისაღებობა/დასაშვებლობა

ენის ’სისწორეზე’ საუბარი გულისხმობს იმას, რომ არსებობს რაღაც

აბსტრაქტული, აბსოლუტური სტანდარტი, რომლის მიხედვითაც შეიძლება

ვიმსჯელოთ სიტყვებსა და გრამატიკაზე, რომ რაღაც ან ’სწორია’ ან ’არასწორი’. მაგრამ

ენობრივი ფაქტები არ არის ასეთი ზუსტი და გამოკვეთილი. ამის ნაცვლად, ბევრი

საუბრობს მისაღებობაზე, ანუ იმაზე, თუ რამდენად მისაღებია ესა თუ ის გამოთქმა.

მისაღებია გამოთქმა, რომლის გამოყენებასაც არ აპროტესტებს ხალხი, ან ვერც კი ამჩნევს

(და არ მიუთითებენ მის მთქმელს, რომ ასეთი ფორმა მიუღებელია).

მისაღებობა არ არის აბსოლუტური; ერთი გამონათქვამი შეიძლება მეტ-ნაკლებად

მისაღები იყოს, ვიდრე მეორე. ‘If I were in your shoes’ შეიძლება უფრო მისაღები იყოს,

ვიდრე ‘If I was in your shoes’, მაგრამ ორივე უფრო მისაღებია, ვიდრე ‘If we was in your

shoes’. მისაღებობა არ არის აბსტრაქტული, ის დაკავშირებულია ადამიანთა გარკვეულ

ჯგუფთან, რომლის აზრსაც ის გამოხატავს. მაგალითად, ამერიკელთა უმეტესობა ზმნის

eat წარსულ ფორმას ate გამოთქვამს როგორც eight მაშინ, როდესაც ბევრი ბრიტანელი

გამოთქვამს, როგორც ett და ამერიკელთა გამოთქმას ნაკლებად მისაღებად მიიჩნევს.

როდესაც მისაღებობაზე ვლაპარაკობთ, ყოველთვის უნდა გვახსოვდეს, თუ ’რამდენად

მისაღებია?’ და ’ვისთვის?’

ენა როგორც ადამიანისთვის დამახასიათებელი მოვლენა

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ენა სპეციფიკურად დამახასიათებელია ადამიანისთვის.

თავისთავად, ეს დებულება წარმოშობს შეკითხვებს, მაგ. როდის და როგორ მიიღეს

ადამიანებმა ენა? რამდენად ბუნებრივია, დამახასიათებელია ის ადამიანებისთვის?

როგორ განსხვავდება ადამიანთა ენა სხვა არსებების საკომუნიკაციო სისტემებისგან?

თეორიები ენის წარმოქმნის შესახებ

ენის წარმოშობის შესახებ ზუსტი ინფორმაცია არ გაგვაჩნია. ერთ-ერთი თეორიის

მიხედვით, ადამიანთა ’წინარე ენა’ prelanguage წარმოადგენდა ჟესტებისა და ბგერების

ნაერთს, სადაც მნიშვნელობი ძირითადად ჟესტებით იყო გამოხატული, ხოლო ბგერები

მათ ’გასაძლიერებლად’ გამოიყენებოდა. ფაქტიურად, ადამიანის ფსიქოლოგია და

საქციელი შეიცვალა რამდენიმე ურთიერთდაკავშირებული გზით. მოხდა ადამიანის

ტვინის, რომელიც ზომით იზრდებოდა, ლატერალიზაცია (ანუ, ორგანოების,

ფუნქციების თუ მოქმედებების გაკონტროლება ტვინის ერთი ან მეორე ნაწილის მიერ).

იმის გამო, რომ ადამიანებს ხელებით უხდებოდათ ბევრი რამის კეთება, ისინი მათ

უფრო ნაკლებად იყენებდნენ კომუნიკაციისთვის და უფრო მეტად მიმართავდნენ

ბგერებს. ამის შედეგად, უფრო რთული ბგერითი სიგნალები განვითარდა და მივიღეთ

ის ენა, რომელიც ახლა არის ჩვენთვის ცნობილი.

ჩვენ არ ვიცით, თუ რეალურად როგორ განვითარდა ენა, მაგრამ შეგვიძლია

დარწმუნებული ვიყოთ მის ანტიკურობაში. მოგვიანებით შეიქმნა ნიშანთა სისტემა, და

მათი საშუალებით ხეზე, ქვასა თუ თიხაზე აღნიშნავდნენ იმას, რასაც ამბობდნენ.

ენასთან შედარებით, დამწერლობა უფრო ახალი რამ იყო, თუმცა არანაკლებ

შესანიშნავი, ვიდრე ენა.

თანდაყოლილი ენობრივი შესაძლებლობები

ენის დაუფლება რთულ ამოცანად შეიძლება მოგეჩვენოთ, მაგრამ ბავშვებს მთელ

მსოფლიოში ეს ასე არ მიაჩნიათ. ისინი აღჭურვილი არიან ენის შესწავლის უნარით,

მაგრამ მოგვიანებით ეს ავტომატური უნარი ატროფირდება და ახალი ენის შესწავლა

ყოველდღიური საქმიანობა ხდება.

ხუთიოდე წლის ბავშვს არა აქვს ათვისებული ყველა ის სიტყვა თუ გრამატიკული

კონსტრუქცია, რომელიც მას დასჭირდება როგორც ზრდასრულს, მაგრამ მან უკვე იცის

იმ ენის საფუძვლები, რომელზეც ილაპარაკებს მთელი თავისი სიცოცხლის

განმავლობაში. ამ მიღწევას შეაფასებს ის, ვინც მეორე ენას შეისწავლის როგორც

ზრდასრული ადამიანი. ენის ათვისება და მისი გამოყენება ჩვენი გენეტიკური

მემკვიდრეობაა და ყველაზე ეფექტურად ჩვენს ახალგაზრდულ ასაკში მოქმედებს.

2. ენა როგორც კომუნიკაციის საშუალება

ენის დანიშნულება კომუნიკაციაა - სხვებთან - ლაპარაკის ან წერის ფორმით, ან

საკუთარ თავთან - ფიქრის სახით. ზოგი თვლის, რომ ენა მხოლოდ შეფუთავს აზრს და

რომ აზრი მხოლოდ შეკავებული/ჩახშობილი ენაა და როდესაც ვფიქრობთ, ჩვენ

ფაქტიურად ვბურტყუნებთ. სიმართლე, ალბათ მათ შუა იმყოფება.

ენის სხვა ნიშანთვისებები

ენის სისტემების მნიშვნელოვანი ასპექტია ის, რომ ისინი ’ღია’ სისტემებს წარმოადგენენ.

ეს იმას ნიშნავს, რომ ენა არ არის სიტყვათა ჯგუფების, შეტყობინებების შეზღუდული,

დასრულებული ოდენობა, რომელთაგანაც მოლაპარაკემ უნდა გააკეთოს არჩევანი.

ფაქტიურად, ნებისმიერ მოლაპარაკეს შეუძლია გამოიყენოს ენის რესურსები - სიტყვები

და გრამატიკული მოდელები - იმისთვის, რომ შექმნას ისეთი შეტყობინებები თუ

წინადადებები, რომლებიც ადრე არავის არ უთქვავს. მაგალითისთვის, შეიძლება

განვიხილოთ ფუტკრების კომუნიკაციის შესანიშნავი სისტემა, ’ცეკვა’, რომლის

საშუალებითაც ფუტკარი ატყობინების სკის დანარჩენ ბინადართ, თუ სად იმყოფება

საკვები. თუმცა, ერთად-ერთი, რის შესახებაც ფუტკრებს შეუძლიათ ’ისაუბრონ’ არის

მიმართულება, მანძილი და საკვების რაოდენობა. აქედან გამომდინარე, ფუტკარი

საკმაოდ მოსაწყენი მოსაუბრე იქნებოდა.

ენის მეორე ასპექტი ის არის, რომ ჩვენ შეგვიძლია ვისაუბროთ ისეთ საგნებსა თუ

მოვლენებზე, რომლებიც იმ მომენტში, ან საერთოდ, არ არსებობს - მაგალითად წვიმაზე,

როდესაც ირგვლივ გვალვაა, თოვლის კაცზე და ა.შ. ადამიანებს შეუძლიათ მოახდინონ

აბსტრაგირება, მოიტყუონ, ილაყბონ და ა.შ. ადამიანები ენას იყენებენ მრავალი მიზნით,

რაც დაკავშირებული არ არის მათ უშუალო გარემოსთან.

დაბოლოს, ენის ერთ-ერთი დამახასიათებელი ნიშან-თვისება ის არის, რომ იგი

გამოიყენება გართობის, ხუმრობის, თხრობის, თავსატეხების, პოეზიის და ა.შ. შექმნის

მიზნით.

რატომ უნდა შევისწავლოთ ენის ისტორია?

ენა, ზოგადად, არის ჩვენი თანდაყოლილი უნარი. ცალკეული ენები, როგორიცაა

მაგალითად, ინგლისური, წარმოადგენენ სისტემებს, რაც ამ უნარის შედეგია. ამდენად,

ენის შესწავლის ერთ-ერთი მიზეზია, რომ შევიტყოთ ჩვენს შესახებ, თუ რა გვაქცევს ჩვენ

პიროვნებებად. ამისთვის, უმჯობესია დავიწყოთ ენის შესწავლით, რამაც ჩამოაყალიბა

ჩვენი გონება და რომლის საშუალებითაც აღვიქვამთ სამყაროს. ენის შესწავლის ერთ-

ერთი კარგი მიდგომა ისტორიული მიდგომაა, რომლის საშუალებითაც გავიგებთ, თუ

საიდან მოდის, როგორ განვითარდა ესა თუ ის ენობრივი ფორმა, სტრუქტურა და ა.შ.

ინგლისური ენის ისტორიის შესწავლის კიდევ ერთი მიზეზი ის არის, რომ

თანამედროვე ენის წესებიდან ბევრი გადახვევა ადრე სრულიად სწორ მოდელებს

წარმოადგენდა. მაგ. მრავლობითის წარმოება ისეთ არსებითებში, როგორიცაა man-men,

mouse-mice, ox-oxen შეიძლება ახსნილ იქნას ისტორიულად. იგივე შეიძლება ითქვას

თანამედროვე ინგლისური ენის სიტყვების გამოთქმაზეც, რაც ერთი შეხედვით

ქაოტურად ან არასწორად შეიძლება მოგვეჩვენოს.

ისტორიის ცოდნა გვჭირდება აგრეთვე თანამედროვე ინგლისურის ისეთი

სიტყვების გამოთქმისა თუ მნიშვნელობის დასადგენად, როგორიცაა მაგალითად

cupboard, რაც მაინც და მაინც ფინჯნების ფიცარს არ ნიშავს. ან, აქვთ რამე კავშირი ისეთ

სიტყვებს, როგორებიცაა heal, whole, healthy, hale და holy?

რიდერში განხილულია ინგლისური ენის წარმოშობა და განვითარება, მისი

ბგერები, დამწერლობა, გრამატიკა, სიტყვათა ფონდი, მათი გამოყენება საუკუნეების

განმავლობაში, ასევე ინგლისურის გავრცელება მთელ მსოფლიოში.

თანამედროვე ინგლისური ენის ბგერები

ენის შემადგენელ ბგერებს ჩვენ ვსწავლობთ ისეთი ადრეული ასაკიდან, რომ

სპეციალურად შესწავლის გარეშე მათ შესახებ თითქმის არაფერი ვიცით. ინგლისური

ენის ანბანი ყოველთვის შეუსაბამო იყო მისი ბგერების გამოსახატავად; ეს

განსაკუთრებით ნათლად ჩანს თანამედროვე ინგლისურში. ერთ ასოს შეუძლია

გამოხატოს ბევრი განსხვავებული ბგერა, მაგალითად, a ისეთ სიტყვებში, როგორებიცაა

cat, came, calm, any, call და ა.შ. ერთი ბგერა შეიძლება წარმოდგენილი იყოს სხვა და სხვა

ასოებით, მაგ. (ei) ისეთ სიტყვებში, როგორებიცაა baker, day, bait …

ფონეტიკა აღწერს ბგერებს და ახდენს მათ კლასიფიკაციას იმის მიხედვით, თუ

როგორ წარმოიქმნებიან ისინი. ამდენად, იმისთვის, რომ შევძლოთ ფონეტიკური

ანბანის და იმ ბგერების გაგება რომელსაც ის წარმოადგენს, აუცილებელია ვნახოთ, თუ

როგორ წარმოიქმნებიან ისინი.

3.მეტყველების ორგანოები

თანდართულ დიაგრამაზე ნაჩვენებია მეტყველების მთავარი ორგანოები. თქვენ

შეგიძლიათ ნახოთ, თუ სად წარმოიქმნება ესა თუ ის ბგერა.

მეტყველების

ორგანოები

1. Nasal cavity 2.

Lips 3. Teeth 4.

Alveolar ridge 5.

Hard palate 6.

Velum 7. Uvula

8. Tip of tongue

9. Front of

tongue 10. Back

of tongue 11.

Oral cavity 12.

Pharynx 13.

Epiglottis

14. Larynx 15.

Vocal cords and

glottis 16.

Trachea 17.

Esophagus

1. ცხვირის ღრუ 7. ნაქი 13.ხორხსარქველი

2. ტუჩები 8. ენის წვერი 14.ხორხი

3. კბილები 9. ენის წინა ნაწილი 15.სახმო სიმები და

4.ალვეოლარული რკალი 10.ენის ზურგი ხორხსარქველი

5. მაგარი სასა 11.პირის ღრუ 16.ტრაქეა/სასულე

6. სასა 12.ხახა 17.საყლაპავი მილი

4. ბგერები და მახვილი თანამედროვე ინგლისურში

თანხმოვნების კლასიფიკაცია ხდება მათი არტიკულაციის (წარმოქმნის ადგილის)

მიხედვით, როგორც ბაგისმიერი (ბილაბიალური/წყვილბაგისმიერი,

ლაბიოდენტალური); დენტალური (ინტერდენტალური, ალვეოლარული,

ალვეოპალატალური/ალვეოსასისმიერი), პალატალურ-სასისმიერი (პალატალური,

სასისმიერი) და გლოტალური.

არტიკულაციის ადგილი

ლაბიალური დენტალური

პალატალურ-

სასისმიერი გლოტა-

ლური

ბილაბი

ალური

ლაბიო

დენტა

ლური

ინტერდე

ნტალურ

ი

ალვეოლ

არული

ალვეო

პალატ

ალურ

ი

პალა

ტალ

ური

სასის

მიერ

ი

ხშულ

ები

ყრუ p (pup), ph t(tat), th k(kick), kh

მჟღერი b (bub), bh d(dad), dh g(gig), gh

სპირან

ტები/ფ

რიკატე

ბი

ყრუ f (few) θ (thigh) s (seal) š (shun) ç x h (hoe)

მჟღერი β v (view) ð (thy) z (zeal)

ž

(vision) ˠ

აფრიკა

ტები

ყრუ č (chug)

მჟღერი ǰ (jug)

ცხვირისმიერი m (mum) n (nun) ŋ (sing)

მთრთ

ოლავი

ლატერა

ლური l(low)

რეტროფ

ლექსირე

ბული

ნახევარხმოვნებ

ი y (ye) w (we)

ხშულები: ბგერები [p], [t], და [k] ხშული ბგერებია. ისინი ასე იმიტომ იწოდებიან, რომ

მათი წარმოთქმისას ჰაერის ნაკადი წამის რაღაც ნაწილით ჩერდება გარკვეულ

პოზიციაში და შემდეგ თავისუფლდება პირში ჰაერის აფეთქებით სახმო სიმების

ვიბრაციაში მოყვანის გარეშე. თუ ამ ბგერებს ვიბრაცია ან ხმა ემატება, შედეგად

მივიღებთ მჟღერ [b],[d], და [g].

როდესაც ჰაერის შეჩერება ხდება ორივე ტუჩით, შედეგად ვიღებთ [p] ან [b]-ს,

ამდენად მათ ეწოდებათ ყრუ და მჟღერი ბილაბიალური ხშულები. ჰაერის ენის წვერით

შეჩერებისას კბილების ზემოთ ღრძილებთან (ალვეოლარულ რკალთან) წარმოიქმნება [t]

ან [d]; ამდენად, ამ ბგერებს ეწოდება ყრუ და მჟღერი ალვეოლარული ხშულები; თუ

ჰაერის შეჩერება ხდება ენის ზურგის მიჭერით პირის ღრუს ზედა ნაწილზე, შედეგად

ვიღებთ [k] ან [g]-ს, ყრუ ან მჟღერ პალატოველარულ ხშულებს.

პირის ღრუს ზედა ნაწილი იყოფა მაგარ და რბილ სასად. ამ ორი ნაწილის

შეგრძნება შეგიძლიათ ენის წვერი გასმით პირის ღრუს ზედა ნაწილზე. პირველად/ჯერ

შეიგრძნობთ მაგარ ძვალს, შემდეგ კი რბილ ნაწილს. იმის მიხედვით, თუ რომელ

ნაწილთან არიან ახლოს, მივიღებთ [k] და [g] ბგერებს - პალატალურს (მაგარი

სასისმიერს) და ველარულს (სასისმიერს).

მაგალითები:

{b} bib, ruby, rabble, ebb, tribe, cupboard,

{p} pup, stupid, apple, ripe,

{d} dud, body, muddle, add, bride, seethed

{t} toot, booty, matter, butt, cigarette, receipt, debt, subtle

{g} gag, lager, egg, guess, vogue, ghost

{k} kit, naked, take, pick, mackerel, car, bacon, music, queue

ფრიკატივები: ფრიკატივების (სპირანტების) წარმოსათქმელად, სადმე, პირის ღრუში

ჰაერისთვის იქმნება ვიწრო გასასვლელი, რომ ჰაერმა ’გახახუნებით’ (ლათინური fricare)

გაიაროს გზა (იმ აფეთქების მაგივრად სრული წინააღმდეგობისას, როდესაც

წარმოიქმნება ხშულები). თანამედროვე ინგლისურში არის ყრუ და მჟღერი

ფრიკატივების ოთხი წყვილი და ერთი ყრუ (მეწყვილე მჟღერის გარეშე).

ლაბიოდენტალური [f] და [v] წარმოიქმნება ქვედა ტუჩის ზედა კბილებზე

მიბჯენით. ინტერდენტალური (კბილთაშორისი) [θ] და [ð] (მაგ. სიტყვებში thigh and

thy) წარმოიქმნება ენის წვერის კბილებს შორის ან ზედა კბილების უკან მოთავსებით.

ალვეოლარული [s] და [z] წარმოიქმნება ენის წვერის ალვეოლარულ რკალთან ახლოს

მიდებით. ალვეოლოპალატალური [š] და [ž] (როგორც სიტყვების fission and vision შუა

ბგერები) წარმოიქმნება ენის წვერის ზევით აწევით ალვეოლარულ რკალთან და მაგარ

სასასთან. ბოლო ოთხი ფრიკატივი ჯგუფდება ასევე, როგორც სიბილანტები

(ლათინურიდან sibilare სისინი, სტვენა). ხშულ ფრიკატივს [h] ეწოდება გლოტალური

მაგალითები:

{v] valve, over, Slav, Stephen

{f} fife, if, raffle, off, soften, rough, sphinx, elephant

{ð} then, either, bathe

{θ} thin, ether, froth

{z} zoos, fizzle, fuzz, ooze, visage, phase, possess

{s} sis, pervasive, passive, mass, cerial, acid, sword, answer

{ž} leisure, delusion; genre, rough; adagio

{ž} shush, marshal, chamois, machine, cache, passion, fashion, sure

{h} ha, Mohawk, who

აფრიკატები ხშული და მჟღერი აფრიკატები წარმოადგენენ ბგერებს, რომლებიც არის

მოცემული ისეთ სიტყვებში, როგორებიცაა church და judge ან chum და gem. ისინი

აღინიშნებიან სიმბოლოებით [č] და [ǰ].

მაგალითები:

[ǰ] judge, major, gem, regiment, George, surgeon, region, budget

[č] church, butcher, itch, Christian, niche, nature

ცხვირისმიერი/ნაზალური თანხმოვნების წარმოსათქმელად ჰაერის ნაკადი მიიმართება

ცხვირისკენ. ცხვირისმიერი თანხმოვნებია ბილაბიალური/წყვილბაგისმიერი [m] და

ალვეოლარული [n], მაგ. mum და nun; ასევე პალატოველარული [ŋ], როგორც სიტყვებში

sing და sung.

მაგალითები:

[m] clamor, summer, time, comb, plumber, solemn,

[n] honor, dine, inn, dinner, know, gnaw, sign

[ŋ] wringer, finger, tongue,

მთრთოლავი ბგერები [l] და[r] წარმოიქმნება როდესაც ენის წვერი ალვეოლარული

რკალის სიახლოვესაა და ჰაერი მიედინება ენის კიდეებთან. [l] and [r]-ს არტიკულაციის

მსგავსება მიანიშნებს მათ ისტორიულ მონაცვლეობას - Mary/Molly, Sarah/Sally,

Katherine/Kathleen; ასევე ძველ-ინგლისური steorra და ლათინური stella.

ინგლისური ბგერების გამოთქმა განსხვავებულია სხვა და სხვა დიალექტს შორის.

განსაკუთრებით არასტაბილურია [r]. აშშ-ს ახალი ინგლისის ტერიტორიის დასავლეთ

ნაწილში, ნიუ იორკში, სამხრეთის სანაპირო ზოლსა და პრესტიჟულ ბრიტანულ

გამოთქმაში (RP – Received Pronunciation) [r] არ გამოითქმება გარდა იმ შემთხვევებისა,

როდესაც მას მოსდევს ხმოვანი, მაგ. - farm, far distances და ა.შ. , მაგრამ faring, far away,

there is და ა.შ.

მაგალითები:

[l] lapel, felon, fellow, fell hole

[r] rear, baron, barren, err, bare, write, rhetoric, bizzare

ნახევრად-ხმოვნები . [y] და [w] მათი ბგერითი თვისებების გამო ნახევრად ხმოვნებად

იწოდებიან. მათი წარმოთქმის მიხედვით ისინი მართლაც გვანან ხმოვნებს, მაგრამ

სიტყვებში ისინი ფუნქციონირებენ როგორც თანხმოვნები.

მაგალითები:

[y] yet, canyon, bullion

[w] won, which, languish, question

ხმოვნები

ხმოვნები მარცვლის მთავარ ბგერებს წარმოადგენენ. პირის ღრუს ზედა ნაწილის

მიმართ ენის პოზიციის მიხედვით ხმოვანი შეიძლება იყოს მაღალი, საშუალო და

დაბალი, ხოლო ენის ყველაზე მაღალი ნაწილის პოზიციის მიხედვით - წინა,

ცენტრალური და უკანა.

წინა ცენტრალური უკანა

მაღალი i (peat) ü

I (pit) Ü

u (pooh)

ʊ (put)

საშუალო

e (pate)

ɛ (pet)

ə (putt, pert,

sofa, motor) o (Poe)

ɔ (paw)

დაბალი

æ (pat)

ɑ (pot)

მაგალითები:

წინა ხმოვნები

[i] evil, cede, meter, eel, lee, eat, sea; ceiling, belief, trio, police, people, key, quay, it, stint; sieve,

renege, been, symbol, build, busy, women, teat

[e] acorn, ape, basin, faint, gray; also great, emir, mesa, fete, they,

[ɛ] bet, threat; also BE ate, again, says, many, BE Pall Mall, catch

[æ] at, plan; also plaid, baa, ma’am, Spokane, BE The Mall, salmon, Caedmon,

ცენტრალური ხმოვნები

[ǝ]utter, but; other, blood, does (verb), young, was

უკანა ხმოვნები

[u] ooze, tooth, too, you, rude, rue, new; also to, tomb, pooh, shoe, Cowper, boulevard,

through, brougham, fruit, nautical leeward, Sioux, rheumatic,

[ʊ] oomph, good, pull; also wolf, could, Wodehouse, worsted ‘a fabric’

[o] oleo, go, rode, road, toe, tow, owe, oh; also soul, brooch, folk

[ɔ] all, law, awe, cause, gone; also broad, talk, ought, aught, Omaha, Utah, Arkansas,

[ɑ] atman, father, spa, otter, stop (the [ɑ] in so-called short-o words like clock, collar,

got

დიფთონგი არის ორი ხმოვნის თანმიმდევრობა, განსხვავებით მონოფთონგისგან,

რომელიც წარმოადგენს ერთ, მარტივ ხმოვანს.

მაგალითები:

[aɪ] iris, ride, hie, my, style, dye; also buy, I, eye, ay, aye, pi, night, height, isle, aisle,

Geiger, Van Eyck, Van Dyck, kaiser

[aʊ] how, house; also bough, Macleod

[ɔɪ] oil, boy; also buoy, Boulogne, poi

მახვილი

სიტყვის მთავარ მარცვალს აქვს პირველადი მახვილი, რაც აღინიშნება ვერტიკალური

ნიშნით, ზევით, მარცვლის დასაწყისში [‘soft] ან ['baut]. ხოლო მეორადი მახვილით

აღინიშნება არამთავარი მარცვალი, ქვევით, მარცვლის წინ [,dɪsəd'vɑːntɪʤ]. უმახვილო

მარცვალი, ჩვეულებრივ, არ აღინიშნება.

5. ბგერათა ცვლილების სახეები და მიზეზები

ინგლისური ენის სიტყვები განსხვავდებიან ერთმანეთისგან თავისი გამოთქმით;

ნაწილობრივ, ეს ხდება იმის გამო, რომ სხვადასხვა ჯგუფებში ისინი ერთნაირად არ

იცვლებიან. მაგალითად, ერთ დროს ინგლისურად მოლაპარაკენი განსხვავებულად

გამოთქვამდნენ ისეთ სიტყვებს, როგორებიცაა horse და hoarse; morning და mourning; for

და four,თუმცა, დღეს ასეთი განსხვავებები, სავარაუდოდ, არ ფიქსირდება.

ბგერათა ზოგი ცვლილება მეტად მნიშვნელოვანია და სისტემურ ხასიათს

ატარებს. მათზე საუბარი ოდნავ მოგვიანებით გვექნება; მაგრამ არის ცვლილებები,

რომლებიც ქმნიან გარკვეულ კატეგორიებს, ესენია: ასიმილაცია, დისიმილაცია, ელიზია,

ინტრუზია/დამატება, მეტათეზა.

ასიმილაცია: ბგერები უფრო ემსგავსებიან ერთმანეთს

ასიმილაცია არის ცვლილება, როდესაც ერთი ბგერა მასთან ახლო მდგომ ბგერას თავის

მსგავსად აქცევს. მაგალითად, თუ სიტყვას pancake გამოვთქვავთ ისე, თითქოს მისი

შემადგენელი ნაწილები ცალკე სიტყვებს წარმოადგენენ, მივიღებთ [pæn keɪk]. მაგრამ

[n] ალვეოლარული ბგერაა, ხოლო [k] - პალატოველარული; შესაბამისად, ამ სიტყვას

ხშირად გამოთქვამენ როგორც [pæŋ keɪk]. გარდა მსგავსი ნაწილობრივი ასიმილაციისა

არის სრული ასიმილაციის შემთხვევები, როდესაც ბგერები სრულიად მსგავსი ხდებიან,

მაგ. spaceship ['speɪsʃɪp] ---- ['speɪʃɪp] ან cupboard [kʌpbɔːd] ----- ['kʌbəd].

დისიმილაცია: ბგერები უფრო ნაკლებად ემსგავსებიან ერთმანეთს

დისიმილაცია ასიმილაციის საწინააღმდეგო პროცესია, როდესაც მომოჯნავე ბგერები

უფრო ნაკლებად მსგავსები ხდებიან. მაგალითად, სიტყვაში diphthong ორი ყრუ

ფრიკატივი თანხმოვნის [fθ] თანმიმდევრობა,რაც წარმოდგენილია მედიალური phth-ს

საშუალებით, წარმოთქმის დროს მოითხოვს გარკვეულ ძალისხმევას. ამდენად, ბევრი

ადამიანი წარმოთქვამს ამ სიტყვას მედიალური [pθ]- საშუალებით, თითქოს ეს სიტყვა

იწერება როგორც dipthong და სინამდვილეშიც არასწორედ წერენ მას.

ელიზია: ბგერები გამოტოვებულია

o წინადადება ‘What’s your name?’ რომელიც მოტანილია როგორც ასიმილაციის მაგალითი

ასევე წარმოაგენს ბგერის ცვლის სხვა შემთხვევას - ბგერის დაკარგვას მახვილის არ

ქონის გამო. ზმნა is, ჩვეულებრივ, მახვილის გარეშეა და ხშირ შემთხვევაში მის წინ

მყოფი სიტყვის გავლენით კარგავს თავის ხმოვანს. მსგავსი მაგალითებია - I’m, let’s და

ა.შ. ზოგ შემთხვევაში იკარგება უმახვილო საწყისი ხმოვანი, მაგ. ’bout სიტყვაში about.

მსგავს მოვლენას ეწოდება apheresis. ხმოვნის დაკარგვას სიტყვის ბოლოში ეწოდება

apocopy, მაგალითად, როდესაც სიტყვა child გამოითქმება როგორც chile. თანამედროვე

ინგლისურში ჩვეულებრივი მოვლენაა სიტყვის სუსტი მახვილის მქონე შუა ნაწილის

დაკარგვა, რასაც ეწოდება syncopy, მაგალითად fam’ly სიტყვაში - family; int(e)rest,

sim(i)lar, diff(e)rent, t(o)night, chris(t)mas, san(d)wich.

ინტრუზია (შეჭრა): ბგერის დამატება

ელიზიის საპირისპირო მოვლენაა ბგერის დამატება

ხშირია შემთხვევები, როდესაც ორ ხმოვანს შორის ხდება ისეთი ბგერების ჩამატება,

რიგორებიცაა, მაგალითად a, / j /, / w / ან/ r /

The media / r /are to blame; Law(r)and order

I / j / agree; They / j /are here!

I want to/ w/eat; Please do/ w/it.

მეტათეზა: იცვლება ბგერების თანმიმდევრობა

ძველი ინგლისური სიტყვა þreo (three) სამი-დან ნაწარმოები იქნა þrid "thrid” და

þreotene "thriteen". შედეგად, თანამედროვე ინგლისურში მივიღეთ third და thirteen.

ქვემოთ მოტანილ მაგალითებში წარმოდგენილია თანამედროვე ინგლისური ენის

სიტყვების არასწორი გამოთქმის არც თუ იშვიათი მაგალითები, რაც მეტათეზას

ეფუძნება: comfortable – comfterble /ˈkʌmftərbəl/; introduce – interduce /ɪntərˈd(j)uːs/;

integral – intregral /ˈɪntərɡəl/; prescription – perscription /pərˈscrɪpʃən/.

2 ლექცია

1. დამწერლობის მოკლე ისტორია

(1; გვ. 35-47)

ლაპარაკთან შედარებით, დამწერლობა შედარებით ახალი მოვლენაა. მთელი ის

პერიოდი, როდესაც ადამიანები პირობითი ნიშნების დატანით ქვაზე, ხეზე, თიხაზე,

მეტალზე, პერგამენტზე, ქაღალდსა თუ სხვა ზედაპირზე წარმოადგენდნენ თავის

მეტყველებას, არის მხოლოდ ერთი მომენტი ხანგრძლივი პერიოდისა, როდესაც ისინი

სისტემატურად აკავშირებდნენ წარმოქმნილ/წარმოთქმულ ბგერებს ერთმანეთთან

კავშირის დასამყარებლად.

იდეოგრაფული და მარცვლოვანი დამწერლობა

თითქმის დარწმუნებით შეიძლება ითქვას, რომ დამწერლობა წარმოიქმნა ადრეული

პერიოდის კულტურის უსიტყვო, კომიქსების ტიპის ნახატებისგან. მაგალითად,

ამერიკელი ინდიელების ბელადის საფლავის ქვაზე ჰორიზონტალური ხაზები

აღნიშნავდნენ მის მიერ ჩატარებული ბრძოლების რაოდენობას, ხოლო ვერტიკალური

ხაზები - ჭრილობების რაოდენობას. ხაზები და ნახატები არ იძლევიან არავითარ

წარმოდგენას ფაქტიური სიტყვების და ზოგადად - ენის შესახებ.

როდესაც სიმბოლოები აღნიშნავენ ცალკეული სიტყვების მიერ გადმოცემულ

ცნებას და ყოველი სიტყვა წარმოდგენილია ცალკეული სიმბოლოთი, შედეგად

მივიღებთ იდეოგრაფულ/ლოგოგრაფულ დამწერლობას. მაგალითად, ჩინურ

დამწერლობაში თითოეულ სიტყვას თავდაპირველად ქონდა სიმბოლო, რომელიც

ეფუძნებოდა არა ამ სიტყვის ბგერას, არამედ მის მნიშვნელობას.

მეორე, ძირეულად განსხვავებული მეთოდი ალბათ წარმოიშვა იდეოგრაფული

დამწერლობიდან - ფონოგრამის გამოყენება, რომელიც წარმოადგენდა ბგერას და არა

მნიშვნელობას.

ინგლისური დამწერლობის ისტორია

სემიტური დამწერლობა, თანამედროვე ინგლისურის (და ზოგადად, ანბანური

დამწერლობის) საფუძველი, წარმოდგენილი იყო მხოლოდ თანხმოვნებით. იმის გამო,

რომ სემიტებს ქონდათ გარკვეული თანხმოვანი ბგერები, რომლებიც სხვა ენებში არ

არსებობდა, მათი აღმნიშვნელი სიმბოლოები ბერძნებმა გამოიყენეს როგორც ხმოვანი

ბგერების სიმბოლოები (სემიტურ დამწერლობას ბერძნები უწოდებდნენ ’ფინიკიურს’

რადგან აღმოსავლეთით მცხოვრებ ყველა არა-ბერძენს, ბერძნები ფინიკიელებად

მოიხსენიებდნენ, ისევე, როგორც ანგლო-საქსებისთვის ყველა სკანდინავიელი იყო Dene

ანუ Dane, ე.ი. დანიელი). ბერძნებმა სემიტური სიმბოლოების დასახელებებიც კი

გამოიყენეს და ისინი ბერძნულ ფონეტიკურ მოდელს მიუსადაგეს: მაგალითად,

aleph ‘ox’ (ხარი) და beth ‘house’ (სახლი) გახდნენ - alpha და beta. ბერძნებმა ეს სიმბოლო

აღიქვეს როგორც ხმოვანი და უწოდეს მას alpha. Beth-მა განიცადა მოდიფიკაცია და

მიიღო B-ს ფორმა. ამდენად, ბერძნების მიერ მოდიფიცირებული ამ სემიტური ასოების

სახელებისგან წარმოდგება სიტყვა alphabet.

ამდენად, ბერძნების მიერ სემიტური ასოების გადმოღებამ (დაახლოვებით 3000

წლის წინ) და მათმა ხმოვნებად გამოყენებამ საფუძველი ჩაუყარა ანბანს თანამედროვე

გაგებით. რომაელებმა, რომლებმაც ანბანი ბერძნებისგან გადმოიღეს, თვითონაც

შეიტანეს მასში გარკვეული ცვლილებები.

მიუხედავად იმისა, რომ რომაული სიმბოლოებით გარკვეული ბგერები არ იყო

გამოსახული, ევროპის ბევრმა ქვეყანამ შეიტანა გარკვეული ცვლილებები რომაულ

ანბანში და გაიხადა ის საკუთარ ანბანად. სხვა ცვლილებებთან ერთად, დიგრაფები

(წყვილი ასოები, რომელებიც ერთ ბგერას გამოხატავენ) – sh, ch, th, dg და ტრიგრაფებიც

(მაგალითად, გერმანული sch) მიანიშნებდნენ ამ ბგერის არა-ლათინურ

წარმომავლობაზე. სლავმა ხალხებმა ანბანი გადმოიღეს მეცხრე საუკუნეში პირდაპირ

ბერძნებისგან. სლავური ანბანი ’კირილიცა’ (Cyrillic), ბერძენი მისიონერის კირილის

სახელთან არის დაკავშირებული.

როდესაც ინგლისელები გადავიდნენ ბრიტანეთში, ზოგი მათგანი უკვე განსწავლული

იყო რუნიკულ დამწერლობაში, მაგრამ ეს განსაკუთრებული ხელობა იყო. გერმანიკული

დამპყრობლები წერას ნაკლებად იყენებდნენ, მაგრამ საჭიროების შემთხვევაში მათ

ჰქონდათ 24 რუნა , რომლებიც ევროპის კონტინენტზე მათი მონათესავეებისგან

ჰქონდათ ათვისებული და რომლებსაც შემდგომ 6 ახალი ასო დაუმეტეს. ეს რუნები

დაკავშირებული იყვნენ ცეცხლთაყვანისმცემელ/წარმართ საიდუმლოებებთან - სიტყვა

’რუნა’ ნიშნავს ’საიდუმლოს’. ისინი წარმოადგენდნენ კუთხოვან ასოებს, როლებიც

ამოჭრილი ან ამოფხაჭნული იყვნენ ხეზე და ძირითადად გამოიყენებოდნენ წარწერების,

შელოცვების და მსგავსი რიტუალებისთვის (მომრგვალებული რუნების ამოჭრა ძნელი

იყო ხეზე).

რუნიკული სიმბოლოების წყობა სრულიად განსხვავებულია რომაული

ანბანისგან. ასოთა პირველი ჯგუფი შედგება ნიშნებისგან, რომლებიც შეესაბამებიან

f, u, þ, o, r, c, g, და w-ს. ინგლისურ რუნიკულ ანბანს ზოგჯერ უწოდებენ futhorc-ს

(შეადარე, თანამედროვე QWERTY-ს). მიუხედავად რუნების განსხვავებული წყობისა,

მათი მსგავსი ასოების თანმიმდევრობა ბერძნულ და რომაულ ანბანში ნათელს ხდის,

რომ ისინი ნაწილობრივ წარმოდგებიან რომაული ანბანიდან, რომელიც ნაცნობი იყო

გერმანიკული ტომების ხალხისთვის, ან სხვა, ადრეული იტალიკური ანბანიდან,

რომელიც ენათესავებოდა რომაულ ანბანს.

ანგლო-საქსონური რომაული ანბანი

ადრეულ შუა საუკუნეებში იმ ქვეყნებში, რომლებიც ადრე რომის იმპერიის

პროვინციებს წარმოადგენდნენ, განვითარდა ამ ქვეყნებისთვის დამახასიათებელი

დამწერლობის სტილი, ე.წ. ’ეროვნული ხელწერა’. მაგრამ, ლათინური დამწერლობა,

ისევე, როგორც ლათინური ენა გაქრა ბრიტანიაში, რომის კოლონიაში, რომლის

დატოვებაც რომაელებს მოუხდათ იქ ინგლისელების ჩასვლამდე. ქრისტიანობის

მიღებასთან ერთად, ინგლისელებმა მიიღეს რომაული ანბანიც (თუმცა, განსაკუთრებულ

შემთხვევებში, ისინი კვლავ იყენებდნენ რუნებს). რომაელი მისიონერები, რომლებმაც

სახარება გაავრცელეს ანგლო-საქსებში, იყენებდნენ დამწერლობის იტალიურ სტილს.

მაგრამ, ძველი ინგლისური ხელნაწერები შესრულებულია ე.წ. Insular hand-ით,

(’კუნძულის ხელწერა/დამწერლობა’) რაც რომაული ანბანის ირლანდიურ

მოდიფიკაციას წარმოადგენს. ირლანდიელებმა, რომლებიც ბრიტანეთში

ინგლისელებამდე გადასახლდნენ, ასწავლეს ახალ მეზობლებს, თუ როგორ უნდა

ეწერათ მათ სტილზე. Insular hand-ის განვითარებული ვარიანტი კვლავაც გამოიყენება

ირლანდიურ გაელურ დამწერლობაში. Insular hand-ს აქვს მომრგვალებული ასოები,

თითოეული მათგანი გამოკვეთილია და ამოსაცნობად ადვილი.

1066 წელს ინგლისის დაპყრობის შემდეგ, ნორმანელებმა შეიტანეს იქ ნორმანულ-

ფრანგული წეს-ჩვეულებები, მათ შორის დამწერლობის თავიანთი სტილი, რომელმაც

ჩაანაცვლა Insular hand-ი. მასში გამოყენებული სპეციალური ასოები დაიკარგა.

ნორმანელმა გადამწერლებმა შეიტანეს (კიდევ ერთხელ) დიგრაფები ch,ph და th,

რომლებიც გამოიყენებოდა ბერძნული სიტყვების დაწერისას. შემოვიდა h-თან

დაკავშირებული სხვა კომბინაციები - gh, sh და wh, რომლებიც დღესაც ხმარებაშია.

თანდათანობით, დადგინდა ანბანის ასოების დღევანდელი რაოდენობა.

ინგლისური თანხმოვანი ბგერების დამწერლობა

ქვემოთ მოცემული სიტყვების სია გვიქმნის წარმოდგენას, თუ რაოდენ

მრავალფეროვნად წარმოადგენენ მეტყველების ბგერებს ტრადიციული დამწერლობის

სიმბოლოები. ჯერ მოცემულია ხშირად გამოყენებული, ანუ ’ნორმალური’ დამწერლობა,

სადაც ასოები სიტყვის თავში, შუაში ან ბოლოს არიან მოცემული. შემდეგ, also-სთან

მოცემულია შედარებით იშვიათი დამწერლობა, ზოგი მათგანი - უნიკალურია

(გამონაკლისია). BE-თი აღნიშნულია ბრიტანული გამოთქმა, ხოლო AE-თი -

ამერიკული. იმის გამო, რომ ინგლისურად მოსაუბრენი განსხვავდებინ თავიანთი

გამოთქმით, ზოგიერთი სიტყვის გამოთქმაში არ იგულისხმება, რომ ესა თუ ის ბგერა

ყველამ ასე უნდა წარმოთქვას. მაგალითად, მიუხედავად იმისა, რომ hiccough

ჩვეულებრივ გამოითქმის ბოლოში [p] ბგერით (ეს, უბრალოდ, სიტყვის hiccup სხვა

დამწერლობაა), ზოგი მას გამოთქვავს ბოლოში [f] -ით, რაც სიტყვის -cough გამოთქმის

გავლენას წარმოადგენს.

ხშულები

[b] bib, ruby, rabble, ebb, tribe; also cupboard, raspberry, bhangra

[p] pup, stupid, apple, ripe; also Lapp, grippe, Clapham, hiccough

[d] dud, body, muddle, add, bride, ebbed; also bdellium, dhoti, Gandhi

[t] toot, booty, matter, butt, rate, hopped; also cigarette, Thomas, ptomaine, receipt,

debt, subtle, phthisic, indict, victuals, veldt; თანმიმდევრობა [ts] იწერება z in schizophrenia

და Mozart, zz in mezzo (ასევე გამოითქმის, როგორც [dz])

[g] gag, lager, laggard, egg; also guess, vague, ghost, aghast, Haigh, mortgage, ტრადიციულია,

მაგრამ ახლა იშვიათი blackguard; თანმიმდევრობა [gz] იწერება x -exalt და exist, და xh in

exhaust and exhilarate; თანმიმდევრობა [gž] იწერება x - luxurious

[k] kit, naked, take, pick, mackerel, car, bacon, music; also quaint, piquet, queue, physique,

trek (k იშვიათია ბოლო პოზიციაში), chukker, chasm, machination,

school, stomach, sacque, khaki, ginkgo; თანმიმდევრობა [ks] იწერება x - fix და

exit (ასევე გამოითქმის როგორც [gz]) და xe BE-ში axe; თანმიმდევრობა [kš] იწერება x -

luxury (ასევე გამოითქმის როგორც [gž]), xi - anxious, და cti - in action

ფრიკატივები

[v] valve, over; also Slav, Stephen, of, ზოგჯერ schwa

[f] fife, if, raffle, off; also soften, rough, toughen, phantom, sphinx, elephant, Ralph,

Chekhov, BE lieutenant

[ð] then, either, bathe; also loath (ასევე გამოითქმის, როგორც [θ]), edh, eisteddfod, ye

(pseudo archaic spelling for the)

[θ] thin, ether, froth; also phthalein, chthonian

[z] zoos, fizzle, fuzz, ooze, visage, phase; also fez, possess, Quincy (MA),xylophone,

czar, clothes (მაგალითად, რითმა ოფელიას სიმღერაში: “Then up he rose, &

don’d his clothes” ჰამლეტში 4.5.52; ბევრი ახლაც ასევე გამოთქვამს, რომ განასხვაოს

არსებითი clothes ზმნისგან, მაშინ, როდესაც ისინი, ვინც გამოთქვავენ დამწერლობის

მიხედვით, ზმნას და არსებითს ერთნაირად გამოთქვავენ [ðz])

[s] sis, pervasive, vise, passive, mass, cereal, acid, vice; also sword, answer, scion,

descent, evanesce, schism, psychology, Tucson, faзade, isthmus

[ž] შუა პოზიციაში: leisure, azure, delusion, equation; ასევე, დასაწყისსა და ბოლოში

ზოგიერთ ბოლოდროინდელ ფრანგულიდან ნასესხებ სიტყვებში: genre და rouge

(როგორც ჩანს, ეს ბგერა ფეხს იკედებს გარკვეულ წილად სკოლაში ფრანგულის საწყის

დონეზე შემოსვლის გამო, თუმცა სიტყვები, რომლებიც ახალი შემოსულია ინგლისურში

ყველა არ არის ფრანგული წარმომავლობის, მაგალითად adagio, rajah, Taj Mahal,

cashmere)

[š] shush, marshal; also chamois, machine, cache, martial, precious, tension, passion,

fashion, sure, question, ocean, luscious, nausea, crescendo, fuchsia

[h] ha, Mohawk; also who, სკოლის ესპანურში Don Quixote როგორც “Donkey Hoty,”

ბოლოდროინდელი junta (თუმცა, მე-17-ე საუკუნიდან ეს სიტყვა აღიქმებოდა როგორც

ინგლისური და გამოითქმებოდა საწყისი თანხმოვნით და ხმოვნით როგორც junk),

Mojave, gila

აფრიკატები

[ǰ] judge, major, gem, regiment, George, surgeon, region, budget; also exaggerate, raj, educate,

grandeur, soldier, spinach, congratulate (ადრეული ხშული აფრიკატის ასიმილაციით

გარშემო მყოფი ხმოვნების გავლენით), BE-ში gaol (მხოლოდ a-ს წინ)

[č] church, lecher, butcher, itch; also Christian, niche, nature, cello, Czech

ცხვირისმიერები

[m] mum, clamor, summer, time; also comb, plumber, solemn, government, paradigm,BE -ში

programme

[n] nun, honor, dine, inn, dinner; also know, gnaw, sign, mnemonic, pneumonia

[ŋ] sing, wringer, finger, sink; also tongue, handkerchief, BE - charabanc, BE -restaurant, Pago

Pago

მთრთოლავები

[l] lapel, felon, fellow, fell, hole; also Lloyd, kiln, Miln[e] (n სიტყვებში kiln and Miln[e] აღარ

გამოითქმება შუა ინგლისური პერიოდიდან, მაგრამ დღეს, დამწერლობის გამო,

გავრცელებულია n-ს გამოთქმა)

[r] rear, baron, barren, err, bare; also write, rhetoric, bizarre, hemorrhage, colonel

ნახევრადხმოვნები

[w] won, which (ამერიკელების საკმაოდ დიდი რაოდენობა wh-იან სიტყვებს

გამოთქვავენ არა [w]-თი, არამედ [hw]); also languish, question, ouija, Oaxaca, huarache,

Juan; სიტყვაში one, საწყისი [w] არ არის სიმბოლოთი გამოხატული.

[y] yet, bullion; also canyon, llama (ასევე გამოითქმება [l] -თი), La Jolla, BE-ში capercailzie

‘wood grouse,’ BE - bouillon, jaeger, hallelujah; თანმიმდევრობა [ny] იწერება gn -სიტყვაში

chignon და -ñ სიტყვაში canon.

ინგლისური ხმოვანი ბგერების დამწერლობა

თანხმოვნების მსგავსად, ქვემოთ მოცემულია სიტყვები თითოეული ხმოვანი ბგერის

დამწერლობის საილუსტრაციოდ, თუმცა ზოგიერთ მათგანს შეიძლება ქონდეს

ალტერნატიული გამოთქმა. დიფთონგები, ხმოვნები [r]-ს წინ და უმახვილო [i], [ɪ] და [ǝ]

მოცემულია ცალ-ცალკე.

წინა ხმოვნები

[i] evil, cede, meter, eel, lee, eat, sea; also ceiling, belief, trio, police, people, key, quay,

Beauchamp, Aesop, BE Oedipus, Leigh, camellia (ეს სიტყვა წარმოადგენს გამონაკლისს,

რადგან დამწერლობაში [ɛ]- ნაცვლად -ორმაგ თანხმოვან სიმბოლოსთან - მოცემულია

[i]), BE -ში კემბრიჯის კოლეჯი Caius [kiz]

[ɪ] it, stint; also English, sieve, renege, been, symbol, build, busy, women, მოძველებული - teat

[e] acorn, ape, basin, faint, gray; also great, emir, mesa, fete, they, eh (კანადური

შორისდებული რამდენიმე გამოთქმით), Baal, rein, reign, maelstrom,

BE - gaol, gauge, weigh, BE halfpenny, BE Ralph , chef d’oeuvre,

champagne, Montaigne, AE cafe, Iowa (ადგილობრივების გამოთქმა), cachet, foyer, melee,

Castlereagh

[ɛ] bet, threat; also BE ate, again, says, many, BE Pall Mall, catch (ალტერნატიული

[æ], friend, heifer, Reynolds, leopard, eh, phlegm, aesthetic

[æ] at, plan; also plaid, baa, ma’am, Spokane, BE The Mall, salmon, Caedmon, AE

draught, meringue; ბრიტანულ ინგლისურში ბევრი სიტყვა გამოითქმის [ɑ] -თი, მაშინ,

როდესაც ამერიკელებს აქვთ [æ], მაგალითად calf, class, path.

ცენტრალური ხმოვანი

[ǝ] utter, but; also other, blood, does (verb), young, was (ალტერნატიული [ɑ]), pandit

(ალტერნატიული[æ]), uh, ugh ([ǝ] ალტერნატიული [ǝg] or [ǝk]), BE –twopence.

უკანა ხმოვნები

[u] ooze, tooth, too, you, rude, rue, new; also to, tomb, pooh, shoe, Cowper, boulevard, through,

brougham, fruit, nautical leeward, Sioux, rheumatic, lieutenant (BE - [lɛf'tɛnǝnt] ან საზღვაო

ოფიცრისთვის [lǝ'tɛnǝnt]), bouillon, rendezvous, ragout, ალტერნატიული [ʊ] სიტყვებში

room, roof და ზოგიერთ სიტყვაში, რომელიც იწერება oo-თი.

o, oo, და ou -სგან განსხვავებული დამწერლობის მქონე სიტყვები ჩვეულებრივ

წარმოდგენილია თანმიმდევრობით [yu] საწყის პოზიციაში (use, Europe, ewe) და

ბაგისმიერი და პალატალურ-ალვეოლარული თანხმოვნების შემდეგ [b] (bureau, beauty),

[p] (pew, pure), [g] (gules, gewgaw), [k] (cue, queue, Kew), [v]

(view), [f] (few, fuel, feud), [h] (hue, hew, human; შოტლანდიური გვარის Home [hyum]

დამწერლობა გამონაკლისს წარმოადგენს, და [m] (music, mew). ბაგისმიერი

თანხმოვნების შემდეგ არსებობს დიალექტალური სხვაობა[u] და [yu] -ს შორის: [n]

(nuclear, news, neutral), [t] (tune, Teuton), [d] (dew, duty), [θ] (thew), [s] (sue, sewer),

[z](resume), და[l] (lewd, lute). ალვეოპალატალური [š], [č], და [ǰ]-ს შემდეგ ძველი [yu]

დღეს დიდი იშვიათობაა.

[u] oomph, good, pull; also wolf, could, Wodehouse, worsted ‘a fabric’ (მაგრამ, ასევე

დამწერლობაში განსხვავებით)

[o] oleo, go, rode, road, toe, tow, owe, oh; also soul, brooch, folk, beau, chauffeur,

AE cantaloupe, picot, though, yeoman, cologne, sew, cocoa, Pharaoh, military

provost

[ɔ] all, law, awe, cause, gone; also broad, talk, ought, aught, Omaha, Utah, Arkansas,

Mackinac, BE Marlborough ['mɔlb(ə)rə], BE ოქსფორდის კოლეჯისთვის Magdalen ['mɔdlɪn]

(კემბრიჯის კოლეჯის დასახელება იწერება როგორც Magdalene, მაგრამ გამოთქმა

ზუსტად ისეთივეა), Gloucester, Faulkner, Maugham, Strachan

[ɑ] atman, father, spa, otter, stop ([ɑ] ისეთ მოკლე-o იან სიტყვებში, როგორებიცაა collar,

got და stop უფრო ჭარბობს ამერიკულ ინგლისურში; ბრიტანულ ინგლისურში

ჩვეულებრივ გვაქვს ოდნავ მომრგვალებული ხმოვანი[ɒ]); აგრეთვე solder, ah, calm;

დამწერლობის გამო ბევრი ამერიკელი, ძირითადად ახალგაზრდები, ამ და სხვა

სიტყვებში ამატებენ [l]-ს alms, balm, palm, and psalm), bureaucracy, baccarat, ennui, kraal,

aunt.

დიფთონგები

[aɪ] iris, ride, hie, my, style, dye; also buy, I, eye, ay, aye, pi, night, height, isle, aisle,

Geiger, Van Eyck, Van Dyck, kaiser, maestro

[aʊ] how, house; also bough, Macleod, sauerkraut

[ɔɪ] oil, boy; also buoy (ზოგჯერ როგორც [buɪ] , როგორც AE-ში), Reuters (ინგლისური

ახალი ამბების სააგენტო), Boulogne, poi

ხმოვნებს მიმატებული [r]

[ɪ] or [i] mere, ear, peer; also pier, mirror, weird, lyric

[ɛ], [e], or [æ] bare, air, prayer, their; also aeronaut

[ǝ] urge, erg, bird, earn; also word, journal, masseur, myrrh; ზოგიერთ სიტყვებში, სადაც [r]-

ს მოსდევს ხმოვანი (მაგალითად, courage, hurry, thorough, worry),

[r]-ს შემდეგ, დიალექტებში, მარცვლები სხვა და სხვა ნაირად იყოფა: [hǝr-i] -[hǝ-rɪ]

[ɑ] art (ზოგი ამერიკელი ამ სიტყვებს გამოთქვავ [ɔ]-თი); also heart, sergeant, soiree

[ʊ] or [u] poor, sure, tour, jury, neural; also Boer;

[o] oar, ore; also four, door;

[ɔ] or; also war, AE reservoir

[aɪ] fire, tyrant; also choir (oir წარმოადგენს [waɪr]-ს)

[aʊ] flour, flower; also dowry, coward, sauerkraut

[ɔɪ] (იშვიათი კომბინაცია) coir

უმახვილო ხმოვნები

[i] ან [ɪ] სიტყვის ბოლოს: body, honey; also Macaulay, specie, Burleigh, Ralegh

BE - Calais [kælɪ], recipe, guinea, coffee, BE ballet [bælɪ], taxi, BE - Carew, challis, chamois

როდესაც მოსდევს სხვა ხმოვანი: aerial, area; also Israel, Ephraim

[ɪ] როდესაც მოსდევს ველარული თანხმოვანი: ignore, topic, running

[a] ან [ɪ] როდესაც მოსდევს ველარულის გარდა სხვა თანხმოვანი ან [r]: illumine, elude,

bias, bucket; also Aeneas, mysterious, mischief, forfeit, biscuit, minute (noun), marriage,

portrait, palace, lettuce, tortoise, dactyl

[ə] სიტყვის ბოლოს: Cuba; also Noah, Goethe, Edinburgh [–brə]; [o] -სთან მონაცვლეობით

in piano, borough, window, bureau, და [i] ან [ɪ]-სთან in Cincinnati, Miami, Missouri

როდესაც მოსდევს სხვა თანხმოვანი გარდა[r]: bias, remedy, ruminate, melon, bonus,

famous; also Durham, foreign, Lincoln, Aeschylus, Renaissance, authority, BE –blancmange

როდესაც მოსდევს [r]- bursar, butter, nadir, actor, femur; also glamour, Tourneur, cupboard,

avoirdupois

დამწერლობის მიხედვით გამოთქმა და

გამოთქმის მიხედვით დამწერლობა

ზოგი ადამიანი თვლის, რომ წერა უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე მეტყველება და

რომ ანბანის ასოებს აქვთ ფიქსირებული ბგერები. ეს ასე არ არის - ასოებს არა აქვთ

ბგერები, ისინი მხოლოდ წარმოადგენენ/გამოხატავენ მათ.

მე-17-ე საუკუნეში t სიტყვაში often, ისევე, როგორც სიტყვაში soften არ

გამოითქმებოდა, მაგრამ მე-18-ე საუკუნეში, როდესაც ყურადღება მიაქციეს t-ს

არსებობას, ბევრმა დაიწყო მისი გამოთქმა.

რთული სიტყვა forehead გამოითქმებოდა როგორც [fɔrǝd] ისევე, როგორც სიტყვა

horrid; მაგრამ, დამწერლობის გამო, მისი გამოთქმა დაიწყეს როგორც [hɛd].

შედარებით იშვიათი სიტყვები ხშირად გამოითქმებიან მათი დამწერლობის

შესაბამისად. მაგალითად, clapboard, რომელიც გამოითქმებოდა როგორც clabbered ახლა

გამოითქმება როგორც clap და board-ის ნაერთი. იგივე შეიძლება გავავრცელოთ

სიტყვაზე cupboard.

იგივე შეიძლება ითქვას საკუთარ სახელებთან მიმართებით. ვერავის

გაამტყუნებთ ისეთი ინგლისური სიტყვების დამწერლობის მიხედვით გამოთქმაში,

როგორებიცაა Daventry, Shrewabury და Cirencester. მათი ტრადიციული გამოთქმაა -

[dentrɪ], [šrozbǝrɪ] [sɪsɪtǝ] or [sɪzɪtǝ] მოძველებულად ითვლება თვით ინგლისშიც.

ამერიკაში, კენტუკის შტატში არის ქალაქი Versailles, რომლის დასახელებასაც

ადგილობრივები გამოთქვავენ როგორც [vǝr ’selz] და არად მიიჩნევენ, თუ როგორ

გამოთქვამენ მას თვით ფრანგები - [veə'saɪ].

დამწერლობისა და გამოთქმის ურთიერთკავშირი ხშირად არასწორად არის

გაგებული და ბევრი თვლის, რომ ’ყველაზე კარგია’ ის გამოთქმა, რომელიც უფრო

მეტად შეესაბამება დამწერლობას; მაგრამ ამ აზრის მომხრეებს მხედველობიდან

გამორჩათ ისეთი სიტყვები, როგორიც არის, მაგალითად through და night. დღეს, ვიდრე

ოდესმე, დამწერლობა უფრო მეტ გავლენას ახდენს გამოთქმაზე. ეს ტენდენცია

საწინააღმდეგოა იმისა, რაც ხდებოდა ადრეულ ხანაში, სანამ ინგლისური დამწერლობა

ფიქსირებული გახდებოდა; როდესაც სიტყვები იწერებოდა ისე, როგორც

გამოითქმებოდა.

მეორეს მხრივ, როდესაც სიტყვის დამწერლობა იცვლება იმისთვის, რომ შეეხამოს

გამოთქმას, შედეგად ვიღებთ გამოთქმის მიხედვით დამწერლობას. ამის მაგალითებია -

perculate ნაცვლად percolate, ან nucular - nuclear-ის ნაცვლად.

ზოგჯერ, განსხვავებული გამოთქმის მსგავსი დამწერლობა იხმარება

დიალექტური გამოთქმის ხაზგასასმელად, მაგ. spicket, spigot-ის ნაცვლად, ან sez – says,

wuz ან woz, was-ის ნაცვლად. ასევე, შეიძლება სხვა მაგალითების მოტანა - dialog –

dialogue, thru – through, lite – light, cee ya (see you), enuf (enough), U (you), R (are), 2 (too).

დამწერლობა და ისტორია

თანამედროვე დამწერლობა მემკვიდრეა ცამეტსაუკუნოვანი ინგლისური

დამწერლობისა ლათინური ანბანით. ამდენად, გასაკვირი არ არის, რომ ინგლისურ

ორთოგრაფიაში შეინიშნება მისი ადრეული ისტორიის კვალი, როგორც ზოგად წესებში,

ასევე ანომალიებში. როდესაც ვიწყებთ წერას, ჩვენ მონაწილეობას ვიღებთ იმ

ტრადიციაში, რომელიც დაიწყო ანგლო-საქსონური ბერებიდან, რომლებსაც

ირლანდიელმა გადამწერებმა ასწავლეს წერა. ამ ტრადიციამ გამოიარა ნორმანული

დაპყრობის პერიოდი, ბეჭდვის შემოღება, განზრახვა, რომ სხვა და სხვა გზით

შეეცვალათ დამწერლობა და ბოლოდროინდელი მოსაზრება, რომ გამოთქმა უნდა

შეესაბამებოდეს დამწერლობას.

3 ლექცია

1. ინდო-ევროპული ენების წარმოშობა: ა)ინდო-ევროპული კულტურა; ბ)ინდო-

ევროპული სამშობლო; გ)როგორ იქნა აღმოჩენილი ინდო-ევროპული;

2.ენათა ტიპოლოგია და ენათა ოჯახები;

3.მონათესავე სიტყვები ინდო-ევროპულ ენებში;

4.ფლექსია ინდო-ევროპულ ენებში: ა)ზმნის ფლექსია; ბ)არსებითების ფლექსია

5.სიტყვათა წყობა ინდო-ევროპულ ენებში;

(1; გვ. 49-69)

1. ინგლისური ენა, როგორც ის არის ჩვენთვის ცნობილი ახლა, განვითარდა

ბრიტანეთში და ამ ბოლო დროს ამერიკაში და მსოფლიოს სხვა ქვეყნებში. ეს ენა

წარმოიშვა არა ბრიტანეთში, არამედ შემოტანილ იქნა ანგლო-საქსონი დამპყრობლების

მიერ მეხუთე საუკუნეში. მანამდე, ინგლისურ ენაზე ლაპარაკობდნენ კონტინენტზე,

ჩრდილოეთის ზღვის მოსაზღვრე ტერიტორიაზე. გაცილებით ადრე, იგი განვითარდა

ინდო-ევროპულიდან, რომელიც წარმოადგენდა სხვა ევროპული და სამხრეთ აზიური

ენების წყაროს.

მეცნიერები ფიქრობდნენ, რომ ადრეული ევროპა, რომელიც დასახლებული იყო

პალეოლიტური (ძველი ქვის პერიოდის) ხალხით, რომლებიც მონადირეები იყვნენ,

შეიცვალა ნეოლიტური (ახალი ქვის პერიოდის) ხალხით, რომლებიც მიწათმოქმედებას

მისდევდნენ. ეს უკანასკნელი სავარაუდოდ შეიცვალა ბრინჯაოს ეპოქის კულტურით

(დაახლოვებით 4000 – 3000 წლებში ძველი წელთაღრიცხვით), რომელიც გავრცელდა

ტექნოლოგიურად უფრო განვითარებული, აღმოსავლეთიდან წამოსული ხალხის მიერ

ამ კონტინენტის დაპყრობის შედეგად.

ენათმეცნიერები ფიქრობდნენ, რომ ინდო-ევროპული ენები, რომელთა

შემადგენელი ინგლისური ენაც არის, გავრცელდა ბრინჯაოს ხანის დაპყრობებთან

ერთად, მაგრამ ბოლოდროინდელი გამოკვლევების შედეგად დადგინდა, რომ ინდო-

ევროპული ენები გავრცელდა არა უბრალოდ აღმოსავლეთიდან დასავლეთით, არამედ

გაცილებით უფრო ადრე, სამხრეთიდან ჩრდილოეთით კელტებისა და გერმანიკული

ტომების მიგრაციასთან ერთად ესპანეთიდან და სამხრეთ საფრანგეთიდან. დღეს

შეიძლება ითქვას, რომ ინდო-ევროპული ენების ისტორიასთან დაკავშირებით გვაქვს

გარკვეული, მაგრამ არა ამომწურავი ცოდნა.

1.ინდო-ევროპული წარმომავლობა

ინდო-ევროპული კულტურა

მონათესავე სიტყვების საშუალებით შეიძლება ვივარაუდოთ ინდო-ევროპული

კულტურის გავრცელების შესახებ ევროპისა და აზიის ტერიტორიის დიდ ნაწილზე.

ინდო-ევროპული კულტურა საკმაოდ განვითერებული იყო. ვინც თავის მშობლიურ

ენაზე საუბრობდა (რასაც პროტო-ინდო-ევროპული ეწოდება), იყენებდა ოჯახური

ურთიერთობების აღმნიშვნელ რთულ სისტემას. მათ იცოდნენ დათვლა, იყენებდნენ

ოქროს, შესაძლებელია ვერცხლსაც, ხოლო ბრინჯაოს და რკინას - მოგვიანებით. ისინი

სვავდნენ თაფლზე დამზადებულ ალკოჰოლურ სასმელს, რომლის დასახელებამ ჩვენ

დრომდე მოაღწია როგორც mead. სიტყვები, რომლებიც შეესაბამებიან wheel, axe და

yoke-ს იმის მაჩვენებელია, რომ ისინი იყენებდნენ ბორბლებიან მოწყობილებებს. ისინი

არ იყვნენ მომთაბარენი; მათ ქონდათ პატარა ფერმები და ამუშავებდნენ მიწას

სახნისით, მოშინაურებული ყავდათ ცხოველები და ფრინველები.

რელიგია პოლითეისტური იყო და შეიცავდა ’ზეცის მამას’ (მისი სახელი

შემონახულია ინდოეთის ძველ ვედურ ჰიმნებში როგორც Dyaus pitar, ბერძნულ მითში

როგორც Zeus, რომაელებთან როგორც Jupiter, გერმანიკულ ტომის ხალხებში - Tiw,

საიდანაც წარმოდგება Tuesday). ძროხა და ცხენი მნიშვნელოვანი იყო იმ

საზოგადოებისთვის და სიმდიდრე იზომებოდა საქონლის რაოდენობით. ლათინური

სიტყვა pecunia ნიშნავდა ’საქონელს’ მაგრამ მისგან წარმოდგა pecuniary; თანამედროვე

სიტყვა fee წარმოდგება მასთან დაკავშირებული ძველ ინგლისური სიტყვადან feoh,

რომლის მნიშვნელობა იყო როგორც ’ნახირი’, ასევე ’სიმდიდრე’.

ინდო-ევროპული სამშობლო

ჩვენ შეგვიძლია მხოლოდ ვივარაუდოთ, თუ თავდაპირველად სად

გამოიყენებოდა ინდო-ევროპული, მაგრამ ამის დასადგენად არსებობს ისეთი გასაღები,

როგორიც არის მცენარეთა და ცხოველთა სახელები. არის ისეთი ხეების დასახელებები,

რომლებიც იზრდებიან ზომიერ კლიმატში (alder- მურყანი/თხმელა, apple - ვაშლი, ash

- იფანი, aspen -ვერხვი, beech -წიფელი, birch - არყის ხე, elm -თელა, hazel- თხილი,

linden- ცაცხვი, oak- მუხა, willow- ტირიფი, yew - ურთხმელი) მაგრამ არა ხმელთაშუა

ზღვის ან აზიის ქვეყნებში გავრცელებული ხეების აღმნიშვნელი სიტყვები (olive –

ზეთისხილი, cypress -კიპარისი, palm - პალმა); მონათესავე სიტყვები wolf -მგელი, bear -

დათვი, lox (ძველი ინგლისური -leax - ორაგული), მაგრამ არც ერთი სიტყვა აზიაში

გავრცელებული ცხოველებისა - ეს ყველაფერი მიგვანიშნებს ტერიტორიაზე, ევროპის

ჩრდილოეთსა და სამხრეთ რუსეთს შორის, როგორც ინდო-ევროპულის სამშობლოზე,

სანამ ის გავრცელდებოდა. ამასთანავე, საერთო სიტყვის ocean ( ოკეანე) არ არსებობა

იმის მიმანიშნებელია, რომ ეს სამშობლო ამ ტერიტორიის შიგნით იყო განლაგებული.

ადრეული ინდო-ევროპული ასოცირდება ყურგანულ კულტურასთან, ხალხთან,

რომელიც ცხოვრობდა კავკასიის ჩრდილო დასავლეთით და კასპიის ზღვის

ჩრდილოეთით ძვ.წელთაღრიცხვით მეხუთე ათასწლეულში. ისინი მისდევდნენ

მიწათმოქმედებას და მეჯოგეობას, მთის წვერებზე აგებდნენ გამაგრებულ ადგილებს

(არსებობს ინდო-ევროპული წარმომავლობის მქონე სიტყვა polis -ციხესიმაგრის

მნიშვნელობით, ისეთ დასახელებებში, როგორებიცაა, მაგალითად Indianapolis, police).

როგორ იქნა აღმოჩენილი ინდო-ევროპული

ინგლისური ენის სხვა ენებთან ზედაპირული შედარებითაც კი შეიმჩნევა მათ შორის

მსგავსება. მაგ. ინგლისური father აშკარად გავს ნორვეგიულ, დანიურ და შვედურ fader-

ს, ისლანდიურს - faðir,ჰოლანდიურს- vader და გერმანულს- vater (განსაკუთრებით, თუ

გავითვალისწინებთ, რომ გერმანულში ასო - v შეესატყვისება ბგერას - f). შედარებით

ნაკლები, მაგრამ მსგავსება შეინიშნება ლათინურ -pater, ესპანურ- padre, პორტუგალიურ

- pai და ფრანგულ - père -ს შორის. ბერძნული patèr, სანსკრიტის-pitar და სპარსული -

pedar ასევე ძალიან გვანან ლათინურ სიტყვას. იმის გამო, რომ სიტყვების ასეთი

მსგავსება მყარდება ენებს შორის სხვა პარალელებითაც, საჭირო ხდება მსგავსებების

სხვა ახსნის მოძიება.

ის ვარაუდი, რომ ყველა ეს ენა ერთი წყარო-ენიდან, ინდო-ევროპულიდან არის

წარმოქმნილი (რომელიც აღარ არსებობს) პირველად შემოთავაზებულ იქნა ბრიტანელი

მოსამართლის, ინდოეთში სანსკრიტის მკვლევარ უილიამ ჯონსის მიერ. დღეს ეს

მოსაზრება ემყარება სხვა და სხვა ენაში მოძიებულ ფაქტებს: არსებობდა ენა, რომელიც

ამა თუ იმ გზით გავრცელდა და განვითარდა მსოფლიოს სხვა და სხვა კუთხეში, სადაც

ამ ენაზე მოლაპარაკეები ჩადიოდნენ. ამ ენას ეწოდება პროტო-ინდო-ევროპული (ან,

უფრო მარტივად, ინდო-ევროპული), რადგან ისტორიული დროის დასაწყისში მისგან

ნაწარმოებ ენებზე ლაპარაკობდნენ დასავლეთში - ევროპიდან დაწყებული,

აღმოსავლეთში - ინდოეთით დამთავრებული.

მე-19-ე საუკუნის ფილოლოგები ინდო-ევროპული ენების ოჯახს ზოგჯერ

’არიულს’ უწოდებდნენ, მაგრამ რადგან ეს სიტყვა გერმანელმა ფაშისტებმა გამოიყენეს

მათი ნორდიული წარმომავლობის აღსანიშნავად, კვლავ დამკვიდრდა ’ინდო-

ევროპული’, რადგან მას არ ქონდა ფაშისტური კონოტაცია.

2. ენათა ტიპოლოგია და ენათა ოჯახები (იხ. დანართი 1, გვ. 131)

როდესაც ვსაუბრობთ ენათა ოჯახზე, სიტყვა ’ოჯახი’ მეტაფორულად, გადატანითი

მნიშვნელობით იხმარება. ენა არ იბადება და ფაქტიურად, არც კვდება, გარდა იმ

შემთხვევებისა, როდესაც კვდება ბოლო ადამიანი, რომელიც ამ ენაზე ლაპარაკობდა. ეს

ეხება ისეთ ენებს, როგორებიცაა ეტრუსკული, გოთური, კორნული და სხვა.

ლათინურსაც მკვდარ ენას უწოდებენ, მაგრამ, ფაქტიურად, ის ცოცხლობს ისეთ ენებში,

როგორებიცაა იტალიური, ფრანგული, და სხვა რომანული ენები.

ინდო-ევროპული ენების ჯგუფის გარდა, გამოყოფენ ორ ჯგუფს: სემიტურს

(ლათინური ფორმა ნოეს უფროსი შვილის სახელის), და ჰამიტურს (ნოეს მეორე შვილის

სახელიდან გამომდინარე). მესამე შვილის სახელი - იაპეტი იხმარებოდა ინდო-

ევროპული ენების აღსანიშნავად, მაგრამ დიდი ხნის წინ გამოვიდა ხმარებიდან.

ინდო-ევროპული ენების ძირითადი ჯგუფები: ინდო-ირანული, ბალტო-სლავური,

ბერძნული, იტალიური, კელტური და გერმანიკული. ჩვენთვის განსაკუთრებით

საინტერესოა გერმანიკული ჯგუფი, რადგან ინგლისური მისი შემადგენელი ენაა.

საუკუნეების განმავლობაში გარკვეული რადიკალური ცვლილებები მოხდა იმ ინდო-

ევროპულზე მოსაუბრეთა ენაში, ვინც დანიასა და მიმდებარე ტერიტორიაზე

ცხოვრობდნენ. გერმანიკული ენა შედარებით ერთიანი და გამორჩეული ენა იყო თავისი

ბგერებით, ფლექსიით, მახვილის სისტემით და სიტყვათა ფონდით.

სამწუხაროდ, ისინი, ვინც ინდო-ევროპულის ამ ენაზე საუბრობდნენ - არ

წერდნენ. პროტო-გერმანიკული იგივეა გერმანული, ჰოლანდიური, სკანდინავიური

ენებისა და ინგლისურისთვის, რაც ლათინური - იტალიური, ფრანგული და

ესპანურისთვის.

იმის გამო, რომ გერმანიკული გავრცელებული იყო საკმაოდ დიდ ტერიტორიაზე,

გამოიკვეთა დიალექტური განსხვავებები და შედეგად მივიღეთ ჩრდილო გერმანიკული,

დასავლურ გერმანიკული და აღმოსავლურ გერმანიკული. ჩრდილო გერმანიკული

ენებია დანიური, შვედური, ნორვეგიული, ისლანდიური და ფარერული

(ისლანდიურთან ახლოს მდგომი ენა, რომელზეც ლაპარაკობენ ჩრდილოეთ

ატლანტიკის ფარერის კუნძულებზე ისლანდიასა და დიდ ბრიტანეთს შორის).

დასავლურ გერმანიკული ენებია, ზემო გერმანული, ქვემო გერმანული,

ჰოლანდიური (და პრაქტიკულად იდენტური ფლამანდიური), ფრიზიული და

ინგლისური.

აღმოსავლურ გერმანიკულის ერთად-ერთი ენა, რომლის შესახებაც დეტალური

ცოდნა გაგვაჩნია - გოთურია. ეს არის ყველაზე ადრეული, დადასტურებული ენა

გერმანიკულ ენათა შორის. თითქმის ყველაფერი, რაც ვიცით გოთურის შესახებ,

მომდინარეობს ახალი აღქმის ნაწილების თარგმანიდან, რომელიც შესრულებულია

მეოთხე საუკუნეში ვისიგოთების ეპისკოპოს ვულფილას მიერ. ვისიგოთები

ცხოვრობდნენ მდინარე დუნაის ჩრდილოეთით. მოგვიანებით, როდესაც შედარება

მოხდა სანსკრიტის, ირანულ, ბერძნულ და ლათინურ ლიტერატურულ ჩანაწერებთან,

შეიქმნა ნათელი სურათი გერმანიკულ ენასთან დაკავშირებით მისი განვითარების

ადრეულ ეტაპზე. ამდენად, ეს მეტად მნიშვნელოვანია გერმანიკული ენების

ისტორიისთვის.

გოთური, როგორც სალაპარაკო ენა, უკვალოდ გაქრა დიდი ხნის წინ. არც ერთი

თანამედროვე გერმანიკული ენა არ არის მისგან ნაწარმოები და მისგან ნასესხები

სიტყვებიც არ არის დაფიქსირებული. თავისი სტრუქტურით, ვანდალური და

ბურგუნდულიც ალბათ აღმოსავლურ გერმანიკული ენები იყვნენ, მაგრამ რამდენიმე

საკუთარი სახელის გარდა მათ შესახებ არაფერია ცნობილი.

3. მონათესავე სიტყვები ინდო-ევროპულ ენებში

სიტყვებს, რომლებსაც წარმოშობის ერთი წყარო აქვთ, მონათესავე (cognate) სიტყვები

ეწოდებათ (ლათინურიდან co-და gnatus ’ერთად დაბადებულები’). მაგალითად, ზმნის

ძირი, მნიშვნელობით, ’ტარება’ - bear, carry (სანსკრიტში -bhar-), ბერძნულში (pher-),

ლათინურში (fer-), გოთურში (bair-), და ძველ ინგლისურში (ber-) მონათესავე

სიტყვებია, რომლებიც ინდო-ევროპულიდან (bher-)-ის განვითარებულ ვარიანტებს

წარმოადგენენ. არ არის აუცილებელი, რომ მონათესავე სიტყვები ერთნაირად

გამოუყურებოდნენ, რადგან მათი კავშირი შეიძლება დაფარული იყოს ბგერათა ცვლით,

რამაც მათზე განსხვავებული გავლენა მოახდინა. მაგალითად, ინგლისური work და

ბერძნული ergon ზედაპირულად არ გვანან ერთმანეთს, მაგრამ ორივე მათგანი

წარმოიქმნა ინდო-ევროპულიდან wergom და ამდენად, მონათესავე სიტყვებს

წარმოადგენენ.

ზოგი მონათესავე სიტყვა შემონახულია ბევრ, ან ყველა ინდო-ევროპულ ენაში.

ასეთებია, მაგალითად რიცხვითი სახელები ერთიდან ათამდე, სხეულის ნაწილების

აღმნიშვნელი სახელები (heart, lung, head, foot), ბუნებრივ მოვლენებთან

დაკავშირებული სახელები (air, night, star, snow, sun, moon, wind) და სხვა.

სირთულეს არ წარმოადგენს შესატყვისობის დადგენა ქვემოთ მოცემულ

სიტყვებში:

ლათინური ბერძნული უელსური ინგლისური ისლანდიური ჰოლანდიური

unus oinè un one einn een

duo duo dau two tveir twee

très treis tri three thrir drie

4. ფლექსია ინდო-ევროპულ ენებში

ინდო-ევროპული ენები ფლექსიური ენებით არის წარმოდგენილი; ეს იმას ნიშნავს, რომ

ყოველ მათგანს აქვს გრამატიკული სისტემა, რომელიც ეფუძნება სიტყვათა ფორმების

მოდიფიკაციას ფლექსიების საშუალებით (დაბოლოებები, ხმოვნის შეცვლა) იმისთვის,

რომ გამოხატოს/მიანიშნოს ისეთი გრამატიკული ფუნქცია, როგორიცაა ბრუნვა, რიცხვი,

დრო, პირი, კილო, ასპექტი და ა.შ. თანამედროვე ინგლისურში ამის მაგალითებია - cat-

cats, mouse-mice, who-whom-whose, walk-walks-walked, sing-sang-sung-singing.

თავდაპირველი ინდო-ევროპული ფლექსიის სისტემა არასრულად არის წარმოდგენილი

უმეტეს თანამედროვე ენებში. მაგალითად, ინგლისურმა, ფრანგულმა და ესპანურმა

დაკარგა ის ფლექსიური კომპლექსურობა, რაც მათ ახასიათებდათ, მაშინ, როდესაც

გერმანულმა შეინარჩუნა გაცილებით მეტი არსებითის, არტიკლის და ზედსართავთა

ბრუნების ფორმებში. სანსკრიტში მნიშვნელოვნად ჩანს ძველი ინდო-ევროპულის

ფლექსიის სისტემა. მასში შემონახულია ის, რაც დაიკარგა ან შეიცვალა სხვა ინდო-

ევროპულ ენებში; მასში შემონახული ფორმები ბერძნულ და ლათინურ ენებზე უკეთ

გვიჩვენებს, თუ როგორი იყო ინდო-ევროპულ ენეთა სისტემა.

ზმნის ზოგიერთი ფლექსია

როდესაც დასაშვები ხდება ბგერათა რეგულარული ცვლა, სხვა და სხვა ინდო-ევროპულ

ენაში პირის დაბოლოებების ურთიერთდამოკიდებულება ნათელია. მაგ. აწმყო დროის

თხრობითი კილო სანსკრიტის ზმნისა, რომელიც ინგლისურის to bear მონათესავეა, ასე

გამოიყურება:

------------------------------------

სანსკრიტი

------------------------------------

bhara-mi ‘I bear’

bhara-si ‘thou bearest’

bhara-ti ‘he/she beareth’

bhara-mas ‘we bear’

bhara-tha ‘you (pl.) bear’

bhara-nti ‘they bear’

აქ, ერთად-ერთი შეუსაბამობაა პირველი პირის მხოლობითში -mi-ს გამოჩენა, ნაცვლად

ბერძნული და ლათინური -o-სი, რაც ქვემოთ მოტანილი მაგალითებიდან ჩანს:

----------------------------------------------

ბერძნული ლათინური

----------------------------------------------

pherō ferō

pherei-s fer-s

pherei fer-t

phero-mes (დორიული) feri-mus

phere-te fer-tis

phero-nti (დორიული) feru-nt

აქ განხილული (ისევე როგორც სხვა ენებში) ზმნის პირის აღმნიშვნელი დაბოლოებების

შედარება შესაძლებელს ხდის იმ დასკვნის გაკეთებს, რომ ინდო-ევროპულში იყო

შემდეგი დაბოლოებები (ინდო-ევროპული სიტყვა რეკონსტრუირებული ფორმით

წარმოდგენილია ფრჩხილებში):

ინდო-ევროპული

-ō, -mi (bherō)

-si (bheresi)

-ti (bhereti)

-mes, -mos (bheremos)

-te (bherete)

-nti (bheronti)

გოთური და ადრე ძველი ინგლისური გვიჩვენებს, თუ რა ფორმა მიიღეს პირის

დაბოლოებებმა გერმანიკულში:

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

გოთური ადრე ძველი ინგლისური

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

bair-a ber-u, -o

bairi-s biri-s

bairi- þ biri- þ

baira-m bera-þ

bairi-þ bera-þ

baira-nd bera-þ

არსებითის ზოგიერთი ფლექსია

ინდო-ევროპულ არსებითებს ქონდათ რვა ბრუნვა: nominative, vocative, accusative,

genitive, dative, ablative, locative, instrumental. ეს ბრუნვები წარმოადგენენ

მოდიფიკაციებს არსებითების, ნაცვალსახელების და ზედსართავების ფორმით,

წინადადებაში ასეთი სიტყვების კავშირის საჩვენებლად სხვა სიტყვებთან. აღნიშნული 8

ინდო-ევროპული ბრუნვის გამოყენების მაგალითები (თანამედროვე ინგლისური

მაგალითებით):

nominative: subject of a sentence (They saw me)

vocative: person addressed (Officer, I need help)

accusative: direct object (They saw me)

genitive: possessor or source (Shakespear’s play)

dative: indirect object, recipient (Give her a hand)

ablative: what is separated (He abstained from it)

locative: place where (We stayed home)

instrumental: means, instrument (She ate with chopsticks)

5. სიტყვათა წყობა ინდო-ევროპულ ენებში

გრამატიკული ელემენტების სხვა და სხვა წყობა არა შემთხვევითი, არამედ ურთიერთ

დაკავშირებულია. მაგალითად, თანამედროვე ინგლისურის მსგავს ენებში, სადაც

ობიექტი ზმნის შემდეგ არის მოცემული, მსაზღვრელი საზღვრულის წინ დგას, ორ

სიტყვას შორის კავშირი - მეორის წინაა და ასევე, იხმარება წინდებულები:

verb + object: (the workman) made a horn.

noun + modifier: (they marveled at the ) size of the building.

conjunction + noun ( congress is divided into Senate) and the House.

preposition + object: (Harold fought) with him.

მაგრამ, ისეთ ენებში, როგორიც არის, მაგალითად იაპონური, ობიექტი დგას ზმნის წინ

და ასევე, სხვა ელემენტებსაც ადგილს უცვლის - მსაზღვრელი გადადის არსებითის წინ,

კავშირი - დაკავშირებული სიტყვების მეორე წევრის შემდეგ და ა.შ. ენების უმეტესობა

მიეკუთვნება ან - ე.წ. VO ჯგუფს (ზმნა - ობიექტი), მაგალითად, ინგლისური, ან - OV-ს -

(ობიექტი - ზმნა), მაგ. იაპონური. ითვლება, რომ პროტო-ინდო-ევროპული OV ჯგუფს

მიეკუთვნებოდა. მაგალითად, გერმანიკული ენის ერთ-ერთ უძველეს, რუნიკულ

ჩანაწერში, დაახლოვებით 400 წელს, ასეთი ტექსტია ნაპოვნი :

ek hlewagastir holtijar horna tawido

I, Hlewagastir Holtson, [this] horn made.

სიტყვათა წყობა, ზემოთ მოტანილი წინადადების მსგავსად (ქვემდებარე, ობიექტი,

ზმნა) იმის მიმანიშნებელია, რომ OV წყობა პროტო გერმანიკულისთვის უფრო იყო

დამახასიათებელი, ვიდრე მისგან წარმოქმნილი ენებისთვის. თანამედროვე

ინგლისურში კუთვნილებით ბრუნვაში მყოფი მსაზღვრელი შეიძლება იდგეს როგორც

არსებითი წინ (OV-სთვის დამახასიათებელი) – the building’s size, ასევე მის შემდეგ (VO-

სთვის დამახასიათებელი) - the size of the building. მეათე საუკუნეში პრაქტიკულად

ყველა კუთვნილებითი მსაზღვრელი არსებითის წინ იდგა, მაგრამ მეთოთხმეტე

საუკუნიდან მათი უმრავლესობა - არსებითის შემდეგ. შესაძლოა ეს ცვლილება მოხდა

ფრანგულის გავლენით, როდესაც შემოტანილი იყო მოდელი - ფრაზული გენეტივი of-

თან ერთად (ფრანგულის -de თარგმანი).

ორი სიტყვის დაკავშირებისთვის ინგლისურში კავშირი იხმარება მეორე წევრის წინ (VO

-სთვის დამახასიათებელი), მაგ. the Senate and people. მაგრამ ლათინურმა შეინარჩუნა

არქაული ინდო-ევროპული და შესაძლებელი იყო კავშირის დასმა მეორე არსებითის

შემდეგ (OV-სთვის დამახასიათებელი), მაგ. senatus populusque, სადაც -que არის კავშირი

’და’-ს ფუნქციით.

თანამედროვე ინგლისურში, თითქმის ყოველთვის გამოიყენება წინდებულები

(prepositions), მაშინ, როდესაც ძველ ინგლისურში ასეთი სიტყვები ხშირად იდგა მათი

ობიექტების შემდეგ, როგორც პოსტპოზიტივები (postpositions):

Harold him wið gefeaht

Harold him with fought

მსგავსი მტკიცებულებები, რომლებიც გვხვდება ინდო-ევროპულის ყველა ძველ

ფორმაში იმის მაჩვენებელია, რომ ინდო-ევროპულში ზმნა ობიექტის შემდეგ იდგა.

გვიან ინდო-ევროპულში დაიწყო ცვლილებები, რამაც გამოიწვია სიტყვათა წყობის

ცვლა მისგან წარმოქმნილ ბევრ ენაში: OV --- VO.

4 ლექცია

1. ძირითადი ცვლილებები ინდო-ევროპულიდან გერმანიკულ ენებამდე:

ბგერათა პირველი მონაცვლეობა - ა) გრიმის კანონი; ბ) ვერნერის კანონი; გ)

ბგერათა პირველი მონაცვლეობის შედეგები;

2. დასავლურ გერმანიკული ენები

(1; გვ. 69 – 76)

1. ძირითადი ცვლილებები ინდო-ევროპულიდან გარმანიკულ ენებამდე:

ბგერათა პირველი მონაცვლეობა - ა) გრიმის კანონი; ბ) ვერნების კანონი; გ) ბგერათა

პირველი მონაცვლეობის შედეგეები;

ინდო-ევროპულზე მოლაპარაკეთა ერთი ჯგუფი, გერმანიკული ხალხები, დასახლდა

ჩრდილოეთ ევროპაში, დანიის მახლობლად. გერმანიკულსა და ადრეულ ინდო-

ევროპულ ენებს შორის შემდეგი განსხვავება იყო:

ა) გერმანიკულში არის სიტყვების დიდი რაოდენობა, რომლებსაც არ გააჩნიათ

მონათესავე სიტყვები სხვა ინდო-ევროპულ ენებში. შესაძლებელია, რომ ეს სიტყვები

არსებობდნენ ინდო-ევროპულში, მაგრამ გამოვიდნენ ხმარებიდან ამ ოჯახის ყველა

ენიდან. უფრო მეტად სავარაუდია, რომ ისინი არსებობდნენ პროტო-გერმანიკულ

პერიოდში ან შევიდნენ არა ინდო-ევროპული იმ ენებიდან, რომელზეც ლაპარაკობდნენ

გერმანიკული ხალხების მიერ დაპყრობილ ტერიტორიებზე. სიტყვები (თანამედროვე

ინგლისურის შესატყვისი) –broad, drink, drive, fowl, hold, meat,rain, wife აშკარად

გერმანიკული წარმომავლობისაა.

ბ) გერმანიკულ ენებს ორი დრო აქვთ: აწმყო და პრეტერიტი (ანუ - წარსული). ინდო-

ევროპულში ზმნის სისტემა გაცილებით უფრო რთული იყო.

გ) გერმანიკულში პრეტერიტი იწარმოებოდა დენტალური სუფიქსით, რომელიც

შეიცავდა d-ს ან t-ს (მაგ. spell– spelled [spɛld, spɛlt]) და ასევე ზმნის შემადგენელი ხმოვნის

შეცვლით (მაგ. rise – rose). ყველა გერმანიკული ენაში ამ ორი ტიპის ზმნა იყო. ზმნებს,

რომლებიც იყენებდნენ დენტალურ სუფიქსს, იაკობ გრიმმა, ადრეული გერმანულის

გრამატიკის მკვლევარმა, უწოდა სუსტი ზმნები, იმის გამო, რომ ისინი წარსულ დროს

სუფიქის დახმარებით აწარმოებდნენ. ზმნებს, რომლებსაც ასეთი დახმარება არ

სჭირდებოდათ, იგი ძლიერ ზმნებს უწოდებდა. ზმნების დიდი უმრავლესობა

პრეტერიტში დენტალურ სუფიქსს იმატებს, ამდენად ეს გახდა ზმნებზე ფლექსიის

დართვის ჩვეულებრივი გზა ინგლისურსა და სხვა გერმანიკულ ენებში. ახლაც, ყველა

ახალი ზმნა პრეტერიტს იგივე გზით აწარმოებს: televise – televised; rev – revved; dis –

dissed. ბევრი ძლიერი ზმნა გახდა სუსტი ზმნა. თუმცა, ისტორიული თვალსაზრისით

ხმოვნის მონაცვლეობა ძლიერ ზმნებში, რასაც აბლაუტი ან გრადაცია ეწოდება (drive –

drove; know – knew) საკმაოდ ჩვეულებრივი მოვლენა იყო. მეორეს მხრივ, ზოგი ზმნა,

მაგალითად bring – brought და buy - bought სუსტია სუფიქს t-ს დამატების გამო და

ხმოვანთა მონაცვლეობა მათ ძლიერ ზმნებად ვერ აქცევს.

დ) ძველ გერმანიკულში არსებობდა ზედსართავების ბრუნვის ორი ფორმა. სუსტი

ბრუნვა უმთავრესად გამოიყენებოდა მაშინ, როდესაც ზედსართავი სახელი იდგა

განსაზღვრული არსებითის წინ, ხოლო მის წინ - ისეთი სიტყვა, რომლისგანაც

წარმოიქმნა განსაზღვრული არტიკლი. ძლიერი ბრუნვა განსხვავებულად

გამოიყენებოდა. ამდენად, ძველ ინგლისურში იყო þā geongan ceorlas (the young

fellows/churls) - geong-ის სუსტი ფორმით და geonge ceorlas (young fellows) - ძლიერი

ფორმით. ეს განსხვავება შემონახულია თანამედროვე გერმანულში: die jungen Kerle და

junge Kerle.

ე) ინდო-ევროპულის ’თავისუფალი’ მახვილის სისტემა, რომელშიც მახვილი სიტყვის

სხვა და სხვა ფორმაში ინაცვლებდა ერთი მარცვლიდან მეორეზე, შეიცვალა

გერმანიკულით, სადაც მახვილი რეგულარულად ეცემოდა პირველ მარცვალს, გარდა

ისეთი ზმნებისა, როგორებიც არის თანამედროვე თავსართიანი believe და forget, სადაც

მახვილი ეცემოდა ფუძისეულ პირველ მარცვალზე. შეიძლება შევადაროთ ბერძნული

და ძველ ინგლისური პარადიგმა ინდო-ევროპული არსებითისა pətḗr - ‘father’:

----------------------------------------------------------------

Greek Old Englis

------------------------------------------------------------------

Singular nominative patḗr fǽder

Singular genitive patrós fǽder(es)

Singular dative patrí fǽder

Singular accusative patḗra fǽder

Singular vocative páter fǽder

Plural nominative patḗres fǽderas

Plural genitive patḗrōn fǽdera

Plural dative partási fǽderum

Plural accusative patḗras fǽderas

ბერძნულ ფორმებში მახვილი შეიძლება მოდიოდეს სუფიქსზე, დაბოლოებაზე ან

ფუძეზე განსხვავებით ძველი ინგლისურისგან, სადაც მახვილი ფიქსირებულია ფუძის

პირველ მარცვალზე.

ვ) მოხდა ზოგი ინდო-ევროპული ხმოვნის მოდიფიკაცია გერმანიკულში. ინდო-

ევროპული ‘o’ შენარჩუნებული იყო ლათინურში, მაგრამ გერმანიკულში ის გადაიქცა

‘a’-დ ( შეადარე, მაგალითად, ლათინური octo და გოთური ahtau) და პირიქით, ინდო-

ევროპული ā გახდა გერმანიკული ō (ლათინური māter ‘mother,’ OE mōdor).

ზ) ინდო-ევროპული ხშულები bh, dh, gh; p, t, k; b, d, g შეიცვალა ე.წ. გრიმის კანონის

მიხედვით. ეს ცვლილებები დიდი დროის განმავლობაში ხდებოდა და საბოლოო ჯამში

გერმანიკულ ენებში, შესაბამისად, მივიღეთ b, d, g; f, θ, h; p, t, k.

ბგერათა პირველი მონაცვლეობა

ა) გრიმის კანონი

იმის გამო, რომ ბგერათა პირველი მონაცვლეობა, რომელიც აღწერილია გრიმის კანონით

წარმოაჩენს ძალზედ მნიშვნელოვან განსხვავებას გერმანიკულსა და სხვა ინდო-

ევროპულ ენებს შორის, ქვემოთ საილუსტრაციოდ მოტანილი იქნება მაგალითები - 1.

რეკონსტრუირებული ინდო-ევროპული ფუძეების ან სიტყვების; 2. შესაბამისი

სიტყვებისა არა-გერმანიკული ენიდან (ძირითადად, ლათინურიდან) და 3. შესაბამისი

ინგლისური სიტყვების.

1. ინდო-ევროპული bh, dh, gh -სგან შესაბამისად მივიღეთ გერმანიკული მჟღერი

ფრიკატები β, ð, ɣ, ხოლო მოგვიანებით, საწყის პოზიციაში b, d, g. ფონეტიკურად თუ

განვმარტავთ, ფშვინვიერი მჟღერი ხშულები გადაიქცნენ მჟღერ ფრიკატებად და შემდეგ

- არაფშვინვიერ მჟღერ ხშულებად. ამ ინდო-ევროპულმა ფშვინვიერმა ბგერებმა ასევე

განიცადეს ცვლილებები უმეტეს არა-გერმანიკულ ენებში. ეს ცვლილებები ლათინურში,

ბერძნულსა და გერმანიკულში ნაჩვენებია ქვემოთ მოცემულ ცხრილში:

ინდო-ევროპული bh dh gh (ანუ, [bʰ], [dʰ], და [gʰ])

ლათინური f- f- h- (თავში; შუაში: -b-, -d- ან -b-, -g-)

ბერძნული φ θ χ (ანუ, [pʰ], [tʰ], [kʰ], ტრანსლიტერირებული ph, th, ch)

გერმანიკული b d g

Indo-European bh Latin f-, Greek ph Germanic b

bhrāter frāter brother

bhibhru- fiber beaver

bhlē flāre blow

bhreg- fra(n)go break

bhudh- fundus (for *fudnus) bottom

bhāgo- fāgus beech

bhəg- (Gk.) phōgein ‘to roast’ bake

Indo-European dh Latin f-, Greek th Germanic d

dheigh- fi(n)gere ‘to mold’ dough

dhwer- foris door

dhē- (Gk.) thē- ‘to place’ do

dhug(h)ətēr (Gk.) thugatēr daughter

Indo-European gh Latin h-, Greek ch Germanic g

ghordho- hortus (OE) geard ‘yard’

ghosti- hostis guest

ghomon- homo gome (obsolete, but

in brideg(r)oom)

ghol- (Gk.) cholē (> cholera) gall

ghed- (pre)he(n)dere ‘to take’ get

ghaido- haedus ‘kid’ goat

2. გარდა იმ შემთხვევებისა, როდესაც წინ იდგა s , ინდო-ევროპულმა ყრუ ხშულებმა p, t,

k შესაბამისად მოგვცეს ყრუ ფრიკატები f, θ, x (მოგვიანებით h საწყის პოზიციაში):

Indo-European p Latin, Greek p Germanic f

pətēr pater father

pisk- piscis fish

pel- pellis fell ‘animal hide’

pūr- (Gk.) pūr fire

prtu- portus ford

pulo- pullus foal

ped- ped(em) foot

peku- pecu ‘cattle’ fee (cf. Ger. Vieh

‘cattle’)

Indo-European t Latin t Germanic θ

treyes trēs three

ters- torrēre ‘to dry’ thirst

tū tū (OE) þū ‘thou’

ten- tenuis thin

tum- tumēre ‘to swell’ thumb (that is,

‘fat finger’)

tonə- tonāre thunder

Indo-European k Latin k (spelled c, q) Germanic h

krn- cornū horn

kerd- cord- heart

kwod quod what (OE hwæt)

ker- cervus hart

kmtom cent- hund(red)

kel- cēlāre ‘to hide’ hall, hell

kap- capere ‘to take’ heave, have

3. ინდო-ევროპულმა მჟღერმა ხშულებმა b, d, g მოგვცეს, შესაბამისად, ყრუ ხშულები p, t,

k.

Indo-European b Latin, Greek, Lithuanian, Russian b Germanic p

treb- trabs ‘beam, timber’(> [archi]trave) (archaic) thorp

‘village’

dheub- (Lith.) dubùs deep

abel- (Russ.) jabloko apple

ბგერა b იშვიათად იხმარებოდა ინდო-ევროპულში, განსაკუთრებით - სიტყვის

დასაწყისში.

Indo-European d Latin, Greek d Germanic t

dwō duo two

dent- dentis tooth

demə- domāre tame

drew- (Gk.) drūs ‘oak’ tree

dekm decem ten (Gothic taíhun)

ed- edere eat

Indo-European g Latin, Greek g Germanic k

genu- genu knee (loss of [k-] is modern)

agro- ager ‘field’ acre

genə- genus kin

gwen- (Gk.) gunē ‘woman’ queen

grəno- grānum corn

gnō- (g)nōscere know, can

ვერნერის კანონი

ინდო-ევროპული p, t და k არასტანდარტულად იცვლებოდა გერმანიკული ენების

ზოგიერთ სიტყვაში. მოსალოდნელი f, θ, და x (ან h)- ნაცვლად გვხვდება β, ð და ɣ .

მაგალითად, ინდო-ევროპულ სიტყვას pətēr (რომელიც ლათინურში წარმოდგენილი

იყო სიტყვით pater, ხოლო ბერძნულში - patēr) გერმანიკულში უნდა მოეცა θ, მაგრამ

სახეზე გვაქვს fadar (სადაც d წარმოადგენს [ð]-ს). მაშასადამე, ინდო-ევროპულმა t-მ,

ნაცვლად θ-სი მოგვცა ð.

ეს, ერთი შეხედვით, ანომალიური მოვლენა ახსნა დანიელმა მეცნიერმა კარლ ვერნერმა

1875 წელს. ვერნერმა შეამჩნია, რომ პროტო-გერმანიკული ყრუ ხშულები (f, θ, x, და s)

გადაიქცეოდნენ მჟღერ ხშულებად ( β, ð, ɣ დ ა z) გარდა იმ შემთხვევებისა, როდესაც:

1.ისინი იყვნენ სიტყვის საწყის პოზიციაში; 2. იდგნენ სხვა ყრუ ხშული ბგერის შემდეგ ;

ან 3.ინდო-ევროპული მახვილი ეცემოდა უშუალოდ წინა მარცვალს. ამდენად, ინდო-

ევროპულ სიტყვაში patēr, t-მ მოგვცა θ, როგორც ეს განსაზღვრულია გრიმის კანონის

მიხედვით; მაგრამ რადგან ამ სიტყვაში მახვილი ეცემა მეორე მარცვალზე და θ არც

საწყის პოზიციაშია და არც ყრუ ბგერის შემდეგ, ეს ხშული ბგერა გახდა მჟღერი ð.

ვერნერის კანონი, რომელიც გრიმის კანონის დამატებას წარმოადგენს, იმას ხსნის, რომ

პროტო-გერმანიკული ყრუ ხშულები გადაიქცეოდნენ მჟღერებად, როდესაც მჟღერი

ბგერების გარემოცვაში იმყოფებოდნენ და ინდო-ევროპული მახვილი არ ეცემოდა

უშუალოდ წინ მყოფ მარცვალს. ეს კანონი გაუგებარი ხდებოდა იმ ფაქტის გამო, რომ

მახვილმა გადაინაცვლა გერმანიკულ ფუძისეულ პირველ მარცვაზე და ამით შეინიღბა

ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი პირობა. (მახვილის პოზიციის გავლენა გამჟღერებაზე

შეიძლება შევნიშნოთ უცხოური წარმომავლობის მქონე სიტყვებში თანამედროვე

ინგლისურში, მაგ. exert [ɪg’zərt] და exist [ɪg’zɪst] ერთის მხრივ და exercise [’ɛksərsaɪz] და

exigent [’ɛksəǰənt].)

z, რომელიც განვითარდა ადრეული s-იდან, გოთურის გარდა ყველა გერმანიკულ ენაში

გვხვდება როგორც r. z-ის ეს ცვლილება r-ში, რაც ცნობილია როგორც როტაციზმი, არ

არის დამახასიათებელი გერმანიკულისთვის.

ბგერათა პირველი მონაცვლეობის თანმიმდევრობა

გრიმისა და ვერნერის მიერ აღწერილი თანხმოვანთა მონაცვლეობა გრძელდებოდა

საუკუნეების განმავლობაში. თითოეული მათგანი სრულდებოდა შემდგომის

დაწყებამდე და სავარაუდოდ ასეთი თანმიმდევრობით:

1. Indo-European (IE) bh, dh, gh ---- (შესაბამისად) Germanic (Gmc) β, ð, ɣ

2. IE p, t, k ---- (შესაბამისად) Gmc f, θ, x (---- h საწყის მდგომარეობაში)

3. Gmc f, θ, x, s ------ (შესაბამისად) Gmc β, р, ɣ, z (ვერნერის კანონის მიხედვით)

4. IE b, d, g ------ (შესაბამისად) Gmc p, t, k

5. Gmc β, ð, ɣ, z ------(შესაბამისად) Gmc b, d, g, r

2.დასავლურ გერმანიკული ენები

ზემოთ აღნიშნული ცვლილებები შეეხო ყველა გერმანიკულ ენას, მაგრამ ამასთანავე

მოხდა სხვა ცვლილებებიც, რის შედეგადაც გერმანიკულ შტოში შეიქმნა სამი ქვეჯგუფი

- ჩრდილო, აღმოსავლური და დასავლლური გერმანიკული. ეს სამი ქვეჯგუფი

ერთმანეთისგან მრავალი ლინგვისტური ნიშნით განსხვავდება, რომელთაგან ქვემოთ

მოტანილია მხოლოდ ექვსი, ტიპიური ნიშანი:

1. პროტო-გერმანიკულში ზოგიერთი არსებითის მხოლობითის ნომინატივი

ბოლოვდებოდა - az -ზე, მაგალითად wulfaz. ეს დაბოლოება სულ გაქრა დასავლურ

გერმანიკულში (ძველი ინგლისური wulf ), მაგრამ ჩრდილო გარმანიკულში გადაკეთდა

- r -დ (ძველი ისლანდიური ulfr) და - s -ად აღმოსავლურ გერმანიკულში (გოთური

wolfs).

2. ზმნის აწმყო დროის მხოლობითის მერე და მესამე პირის დაბოლოებები

განსხვავებული იყო დასავლურ და აღმოსავლურ გერმანიკულში, მაგრამ ჩრდილოეთ

გერმანიკულში მეორე პირის დაბოლოება იხმარებოდა მესამე პირისთვისაც:

Old English Gothic Old Icelandic

blindest bindis bindr ‘you bind’

bindeþ bindiþ bindr ‘he/she binds’

3. ჩრდილო გერმანიკულში განვითარდა განსაზღვრული არტიკლი, რომელიც სუფიქსის

სახით დაერთვოდა არსებითებს, მაგ. ძველი ისლანდიური ulfr - ‘wolf’ და ulfrinn - ‘the

wolf.’ ასეთი მოვლენა არ ყოფილა აღმოსავლურ და დასავლურ გერმანიკულში.

4. დასავლურ და ჩრდილო გერმანიკულში, ვერნერის კანონის მიხედვით მიღებეული - z

გადაიქცა - r -დ, მაგრამ აღმოსავლურ გერმანიკულში გვაქვს - s : ძველი ინგლისური

ēare ‘ear’ და ძველი ისლანდიური eyra, მაგრამ გოთური - auso.

5. დასავლურ და ჩრდილო გერმანიკულში იყო ხმოვნების ცვლილება, ე.წ. მუტაცია (რაც

შემდეგ თავში იქნება განხილული); მაგ. ძველ ინგლისურსა და ძველ ისლანდიურში

სიტყვის man მხოლობითის აკუზატივის ფორმა იყო mann, ხოლო შესაბამისი

მრავლობითის ფორმა იყო - menn. ასეთი ცვლილება არ არსებობდა გოთურში, სადაც

პარალელური ფორმებია -მხოლობითში mannan და მრავლობითში - mannas.

6. დასავლურ გერმანიკულში, ვერნერის კანონის მიხედვით მიღებული ð იმარება

როგორც - d , მაგრამ ჩრდილო და აღმოსავლურ გერმანიკულში რჩება ფრიკატივად:

ძველი ინგლისური fæder, ძველი ისლანდიური faðir, Gothic faðar (თუმცა, იწერებოდა

როგორც fadar).

ინგლისური ენა განვითარდა როგორც გარმანიკულის ცალკე ფორმა, რომელიც

წარმართმა მებრძოლებმა ჩამოიტანეს კონტინენტიდან კუნძულზე, რომელსაც

რომაელები ბრიტანიას უწოდებდნენ და მართავდნენ როგორც თავიანთი ძლევამოსილი

სახელმწიფოს შემადგენელ ნაწილს. შემდეგ, დაახლოვებით ხუთი საუკუნის

განმავლობაში ინგლისური განვითარდა როგორც დამოუკიდებელი ენა, რომელიც

საკმაოდ განსხვავდებოდა იმ გერმანიკული ენებისგან, რომელზეც ლაპარაკობდნენ

კონტინენტზე.

5 ლექცია

ძველი ინგლისური პერიოდი (449 – 1100)

(1; 78 – 92)

დარეგისტრირებული ძველი ინგლისური პერიოდი იწყება არა კონტინენტზე,

სადაც, როგორც ჩვენთვის ცნობილია, ცხოვრობდნენ ამ ენაზე მოლაპარაკენი, არამედ

ბრიტანეთის კუნძულებზე, სადაც ისინი საბოლოოდ დასახლდნენ.

ძველი ინგლისური პერიოდის ძირითადი მოვლენები

* 449 - ანგლებმა, საქსონელებმა, იუტებმა და ფრიზიელებმა დაიწყეს დიდი

ბრიტანეთის დაკავება. ამით შეიცვალა იქ არსებული ძირითადი მოსახლეობა და ასევე,

დაიწყო ინგლისური ენის განცალკევება მისი მონათესავე გერმანიკული ენებისგან.

* 597 - კენტერბერის წმინდა ავგუსტინე ჩავიდა ინგლისში, რათა კენტის მეფე

ეთელბერტის მონათვლით მოექცია ინგლისი. ამით შემოვიდა ლათინური ენის გავლენა.

* 664 - უიტბის სინოდმა ინგლისური ქრისტიანობა დაუკავშირა რომის, და არა კელტურ

ქრისტიანობას და ამით შემოიტანა ლათინურის გავლენა.

* 730 - ღირსმა მამა ბედემ შექმნა ’ინგლისელი ხალხის საეკლესიო ისტორია’ და ამით

ჩაწერა ინგლისელი ხალხის ადრეული ისტორია.

* 787 - დაიწყო სკანდინავიელთა დაპყრობები ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპროზე

თავდასხმებით.

* 865 - სკანდინავიელებმა დაიკავეს ბრიტანეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთი ნაწილი და

დაიწყეს ბრძოლა მთელი ინგლისის დასაპყრობად.

* 871 - ალფრედი გახდა უესექსის მეფე 899 წელს და იმეფა გარდაცვალებამდე; მან

დარაზმა ინგლისელები სკანდინავიელთა წინააღმდეგ საბრძოლველად, დაიბრუნა

ლონდონი, დააწესა ე.წ. Danelaw’, ’დანიელთა საკანონმდებლო’, სადაც შეჩერებულ იქნა

სკანდინავიელთა კანონები და გაბატონდა ინგლისური; უზრუნველყო თავისი და

მემკვიდრეების მეფობა და ხელი შეუწყო ლათინური ტექსტების თარგმნას

ინგლისურად.

* 987 – Aelfric (აელფრიკი) მოძღვარი და გრამატიკოსი; გახდა ძველი ინგლისური

პერიოდის მნიშვნელოვანი მწერალი; შექმნა პროზაული სტილი, რამაც გავლენა

შეინარჩუნა შემდგომი საუკუნეებშიც.

* 991 - ოლაფ ტრიგვასონი შეიჭრა ინგლისში და მალდონის ბრძოლაში დაამარცხა

ინგლისელები.

* 1000 - დაახლოვებით ამ დროს დაიწერა ძველი ინგლისური ეპიკური ნაწარმოები

’ბეოვულფი’

* 1016 - კენუტი (Canute) გახდა ინგლისის მეფე და დააარსა დანიური დინასტია

ბრიტანეთში.

* 1042 - მეფე ჰარდიკენუტის (Hardicanute) გარდაცვალებასთან ერთად დასრულდა

დანიური დინასტია და ინგლისის მეფე გახდა ედუარდ აღმსარებელი (Edward the

Confessor).

* 1066 - გარდაიცვალა ედუარდ აღმსარებელი, რომელიც შეცვალა ჰაროლდმა, ანგლო-

საქსონთა უკანასკნელმა მეფემ, რომელიც დაიღუპა ჰასტინგსთან ბრძოლაში

ნორმანდიელთა ჰერცოგ უილიამის წინააღმდეგ. უილიამი ინგლისის მეფედ ეკურთხა

25 დეკემბერს.

ანგლო-საქსონთა ისტორია

ბრიტანეთი ინგლისელებამდე

მე-5-ე საუკუნეში, შესაძლებელია უფრო ადრეც, როდესაც დაიწყო ინგლისელთა

მიგრაცია კონტინენტიდან, კუნძული მათ დასახლებული დახვდათ. აქ მრავალი

საუკუნის განმავლობაში ცხოვრობდნენ კელტები, სანამ იულიუს კეისარმა არ დაიპყრო

კუნძული ძვ.წ. 55 წელს. კელტებამდე აქ ცხოვრობდა სხვა ხალხი, რომელთა შესახებ

ძალიან მწირი მონაცემებია. რომაელთა მიერ ბრიტენეთის ოკუპაცია დაიწყო იმპერატორ

კლაუდიუსის დროს ჩვენი წელთაღრიცხვით 43 წლიდან. მიუხედავად იმისა, რომ

რომაელთა ბატონობა საკმაოდ დიდი ხნის განმავლობაში გრძელდებოდა (410 წლამდე),

ადგილობრივი კელტები თავიანთ ენაზე ლაპარაკობდნენ. რომაელი მბრძანებლების ენას

სწავლობდნენ ისინი, ვინც ქალაქის ტიპის დასახლებებში ცხოვრობდნენ და ცხოვრების

პირობების გაუმჯობესება უნდოდათ.

მას შემდეგ, რაც რომაელმა ლეგიონერებმა დატოვეს ბრიტანეთი, პიქტებმა

ჩრდილოეთიდან და სკოტებმა დასავლეთიდან დაიწყეს თავდასხმები დაუცველ

კელტებზე. მათთან ერთად კელტებს თავს ესხმოდნენ გერმანიკული ტომებიც,

რომლებსაც რომაელები საქსონელებს უწოდებდნენ. როგორც ღირსი მამა ბედე

აღნიშნავს თავის ’ინგლისელი ხალხის საეკლესიო ისტორიაში’, საქსონელები პირველად

გადმოვიდნენ ბრიტანეთის კუნძულზე 449 წელს. ამ თარიღიდან იწყება ძველი

ინგლისური პერიოდი. ტერმინი ანგლო-საქსონური ასევე იხმარება იმ პერიოდის ენის,

ან მასზე მოლაპარაკე ხალხის აღსანიშნად. თანდათანობით კონტინენტიდან კუნძულზე

გადმოსახლება დაიწყეს სულ უფრო მეტმა საქსონელებმა, ანგლებმა და იუტებმა.

ინგლისელები ბრიტანეთში

გერმანიკული დასახლება შედგებოდა შვიდი სამეფოსგან: კენტი, ესექსი, სასექსი,

უესექსი, აღმოსავლეთ ანგლია, მერსია და ნორთუმბრია. თავდაპირველად კენტი გახდა

კულტურისა და სიმდიდრის მთავარი ცენტრი და მეექვსე საუკუნის ბოლოს მისმა მეფემ

ეთელბერტმა (Ethelbert) გამოაცხადა ჰეგემონია მდინარე ჰუმბერის სამხრეთით მყოფ

ყველა სახელმწიფოზე. მოგვიანებით, მეშვიდე და მერვე საუკუნეებში ეს უპირატესობა

გადავიდა ნორთუმბრიაზე, თავისი საგანმანათლებლო ცენტრებით ლინდისფეიმში,

ვერმუტსა და ჯეროუში (ბედეს საკუთარი მონასტრით); შემდეგ იყო მერსია და ბოლოს

უესექსი, მეფეების ბრწყინვალე ხაზით, დაწყებული ეგბერტით და ალფრედით

დამთავრებული.

ქრისტიანობა ანგლო-საქსონებში ორი გზით შევიდა - რომიდან, წმინდა ავგუსტინეთი

და კელტური ეკლესიიდან ირლანდიელი მისიონერებით. ბრიტანეთის კუნძულზე

ქრისტიანობა გაცილებით უფრო ადრე, 400 წლამდე გავრცელდა. ირლანდიაში ეს

რელიგია განსაკუთრებული, რომისგან განსხვავებული ფორმით განვითარდა. 664 წელს

სინოდის კრებაზე უიტბიში გადაწყდა, რომ უპირატესობა რომაულ წესებს მისცემოდა -

როდის უნდა ყოფილიყო აღნიშნული აღდგომა და როგორ უნდა გადაეპარსათ

მღვდლებს თავი. ეს თითქოს და ტრივიალური გადაწყვეტილებები სიმბოლურ ხასიათს

ატარებდა ინგლისური ეკლესიის რომაულ და კონტინენტალურ ეკლესიასთან

გაერთიანების თვალსაზრისით.

ბედემ (მე-7-ე საუკუნის ბოლო და მე-8-ე საუკუნის პირველი მესამედი) დაწერა

ინგლისში ქრისტიანობის შესახებ და მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა ინგლისის

კულტურული მნიშვნელობის ამაღლებაში. მან თავისი სამეცნიერო ცხოვრება გაატარა

ჯეროუს მონასტერში და გახდა იმ დროის ევროპის ყველაზე განსწავლული პიროვნება.

ვიკინგთა პირველი დაპყრობა

ქრისტიანი მემკვიდრეები იმ გერმანიკული ტომებისა, რომლებმაც თავდასხმებით და

ძარცვით დაიპყრეს ბრიტანელების მიწა, მერვე საუკუნის ბოლოს თვითონ განიცდიდნენ

შევიწროვებას სხვა გერმანიკული დამპყრობლების, ვიკინგების მიერ. ვიკინგები

ძარცვავდნენ ეკლესიებსა და მონასტრებს. მეცხრე საუკუნის პირველ ნახევარში

გრძელდებოდა კუნძულის სამხრეთ ნაწილის ძარცვა.

865 წელს დიდი და კარგად ორგანიზებული არმია, რომელსაც წინ უძღვოდნენ ’აივარ

უძვლო’ (Ivar the Boneless) და მისი ძმა ჰალფდანი, რაგნარ ლოთბროკის შვილები,

გადავიდა აღმოსავლეთ ანგლიაში. შემდგომო წლების განმავლობაში ვიკინგებმა

პრაქტიკულად დაიპყრეს ინგლისის მთელი აღმოსავლეთი ნაწილი. 870 წელს მათ

შეუტიეს უესექსს, რომელსაც მართავდა მეფე ეთელრედი ((Ethelred), რომელსაც

მნიშვნელოვან დახმარებას უწევდა მისი ძმა ალფრედი. 878 წელს, წლების განმავლობაში

გამანადგურებელი ბრძოლების შემდეგ ალფრედმა ედინქტონთან დაამარცხა დანიელთა

მეფე გურთრუმი, რომელიც დათანხმდა არა მარტო იმას, რომ დაეტოვებინა უესექსი,

არამედ მოინათლა კიდეც და მისი ნათლია ალფრედი იყო. ამის შემდეგ ვიკინგების

ბატონობა შემოიფარგლა ნორთუმბრიით და აღმოსავლეთ ანგლიით, სადაც

ვრცელდებოდა დანიელთა კანონები და ამ ტერიტორიას ეწოდებოდა დანიელთა

სამფლობელო ((Danelaw).

ალფრედი არის ერთად-ერთი ინგლისელი მეფე, რომელსაც უწოდებდნენ ’დიდს’ (Alfred

the Great) და ის ამას იმსახურებდა. გარდა ვიკინგებზე მოპოვებული გამარჯვებისა, მან

შეცვალა კანონები და სახელმწიფოს მართვა, აღადგინა სწავლება სამღვდელოებაში. იგი

თვითონაც იყო განსწავლული პიროვნება - თარგმნა ლათინურიდან ინგლისურად პაპა

გრეგორი დიდის ’პასტორალური ზრუნვა’, ოროსიუსის ’ისტორია’, და სხვა. მისი

მზრუნველობითა და მეთვალყურეობით გადაითარგმნა ბედეს ’საეკლესიო ისტორია’ და

შეიქმნა ’ანგლო-საქსონური ქრონიკა’. ეს ორი უკანასკნელი წარმოსდგენს ადრეული

ინგლისის ისტორიის შესახებ უმთავრეს წყაროს.

საზრუნავი დანელების გამო (ასე უწოდებდნენ ინგლისელები ვიკინგებს, მიუხედავად

იმისა, რომ მათ შემადგენლობაში შედიოდნენ ნორვეგიელები და შვედებიც) არ

დასრულებულა, მაგრამ ინგლისელები ისე წარმატებით უკუაგდებდნენ მათ შეტევებს,

რომ მეათე საუკუნეში ალფრედის შვილებმა და შვილიშვილებმა შეძლეს ინგლისის

კონსოლიდაცია, რომელშიც შედიოდნენ სკანდინავიელებიც.

ვიკინგთა მეორე დაპყრობა

მოგვიანებით, მეათე საუკუნის ბოლოს თავდასხმები კვლავ გაგრძელდა. ფლოტს,

რომელსაც ოლაფ ტრიგვასონი (მოგვიანებით ნორვეგიის მეფე) მეთაურობდა, შეუერთდა

დანიელთა მეფე სვეინ ფორკბეარდი. ოც წელიწადზე მეტი ხნის განმავლობაში ეს

დარბევები ინგლისელთა გამანადგურებელი მარცხით მთავრდებოდა, ვიდრე

ესექსელებმა მამაცი ბირთნოთის წინამძღოლობით არ გაუწიეს მათ მედგარი

წინააღმდეგობა 991 წელს. ეს ამბავი ასახულია ძველ ინგლისურ პოემაში ’მალდონის

ბრძოლა’.

მეფე ალფრედის გენეალოგიური ხაზი აღდგა მხოლოდ 1042 წელს ედუარდ

აღმსარებლის გამეფების შემდეგ.

იმ ხანის სკანდინავიური საკმაოდ გავდა ინგლისურს, რაც შესაძლებელს ხდიდა

ურთიერთობას ინგლისელებსა და დანიელებს შორის, რომლებიც მათი მეზობლები

იყვნენ. ინგლისელებისთვის ცნობილი იყო მათი ნათესაობის შესახებ

სკანდინავიელებთან - ძველ ინგლისურ ეპოსში ’ბეოვულფი’ ასახულია სკანდინავიური

ლეგენდისა და ისტორიის მოვლენები.

სკანდინავიელები ხდებიან ინგლისელები

მტრობისა და სისხლისღვრის მიუხედავად, ინგლისელებს ქონდათ შეგრძნება, რომ

ჩრდილოელები მიეკუთვნებოდნენ იგივე ’ოჯახს’. თუ თავდაპირველად

სკანდინავიელთა ძირითად მიზანს თავდასხმა და ძარცვა წარმოადგენდა, მოგვიანებით

ისინი დასახლდნენ იქ და ინგლისელებთან საკმაოდ მშვიდობიანი ურთიერთობა

ქონდათ.

მაგრამ ჩვენთვის განსაკუთრებით საინტერესოა, თუ რა გავლენა მოახდინა ამ

ასიმილაციამ ინგლისურ ენაზე. ძველ ინგლისურსა და ძველ სკანდინავიურს

(იგულისხმება შუასაუკუნეების ნორვეგიის, ისლანდიის, დანიის და შვეციის

ჩრდილოეთ გერმანიკული ენა მე-14-ე საუკუნემდე, რომლისგანაც წარმოიშვა

თანამედროვე სკანდინავიური ენები) ქონდა მთელი რიგი ხშირად ხმარებული საერთო

სიტყვებისა, მაგ. man, wife, mother, folk, house, thing, winter, summer, will, can, come, hear,

see, think, ride, over, under, mine, thine. ზოგ შემთხვევაში, როდესაც ურთიერთ

დაკავშირებული სიტყვები ფორმით ერთმანეთისგან შესამჩნევად განსხვავდებოდნენ,

გამარჯვებული სკანდინავიური სიტყვა გამოდიოდა, მაგ. sister (ON systir, OE sweoster).

ძველი ინგლისურის ოქროს ხანა

ხშირად თვლიან, რომ ძველი ინგლისური საკმაოდ უფერული და მოსაწყენი პერიოდი

იყო, მაგრამ ეს ასე არ არის. მეექვსე საუკუნეში, ქრისტიანობის მიღების შემდეგ,

ინგლისი გახდა სამეცნიერო მოღვაწეობის აქტიური ცენტრი. ცნობილი მონასტერები

კენტერბერიში, გლასტონბერიში, ვერმუტში, ლინდისფარნში, ჯეროუსა და იორკში

წარმოადგენდნენ დიდ სასწავლო ცენტრებს, სადაც ისეთი პიროვნებები

მოღვაწეობდნენ, როგორებიც იყვნენ ალდჰელმი, ბენედიქტი, ბედე და სხვა.

მეშვიდე და მერვე საუკუნეებში ჩრდილოეთ ინგლისის კულტურა, მიუხედავად

დანიელთა განუწყვეტელი თავდასხმებისა, მთელ ქვეყანაში გავრცელდა. საბედნიეროდ,

ალფრედ დიდის უსაზღვრო ენერგიისა და შესაძლებლობების წყალობით ეს კულტურა

არ დაიკარგა.

ძველი ინგლისური ლიტერატურა მდიდარი იყო პოეზიით. ჩვენთვის ცნობილი

პირველი ინგლისელი პოეტი ქედმონი იყო მე-7-ე საუკუნეში მცხოვრები მწყემსი. მის

მიერ შექმნილმა ახალმა პოეტურმა ჟანრმა თავისი გამოხატულება ჰპოვა წარმართი

მგოსნების/ბარდების სტილში. ბეოვულფი წარმოადგენს ეპიკურ პოემას, რომელშიც

განსახიერებულია ანგლო-საქსონთა ის ტრადიციები, როდესაც ისინი ჯერ კიდევ

კონტინენტზე ცხოვრობდნენ და წარმართული და ქრისტიანული თემები.

დავიწყებული არ იყო არც პროზა. მეცნიერებასა და ლიტერატურაში დიდი წვლილი

შეიტანეს ბედემ და მეფე ალფრედმა. ალფრიკი იყო მე-10-ე საუკუნის ბოლოს და მე-11-ს

დასაწყისის ბერი, რომელმაც თავი მიუძღვნა როგორც სამღვდელოების, ასევე ერისკაცთა

განსწავლას.

რაც შეეხება ინგლისურს, ის იყო ევროპაში გავრცელებული, კარგად განვითარებული

ადგილობრივი ენა. ფრანგული ენა ლიტერატურული ენა გახდა მე-11 საუკუნის

გასვლიდან საკმაო ხნის შემდეგ. ინგლისურ ენას, ლათინურის მსგავსად, შეეძლო

დახვეწილი აზრის გადმოცემა, ხოლო ინგლისური კულტურა ყველაზე განვითარებული

იყო დასავლეთ ევროპაში.

ძველი ინგლისურის დიალექტები

ანგლო-საქსონურ ინგლისში ოთხ ძირითად დიალექტზე ლაპარაკობდნენ. ეს

დიალექტებია: კენტური - კენტში მაცხოვრებელი იუტების ენა; დასავლურ საქსონური -

რომელზეც ლაპარაკობდნენ ტემზის სამხრეთით მცხოვრებნი, კენტის გამოკლებით;

მერსიული - რომელზეც ლაპარაკობდნენ ტემზიდან ჰამბერამდე, უელსის გამოკლებით

და ნორთუმბრიული - რომლის ადგილმდებარეობა (ჰამბერის ჩრდილოეთით)

აღნიშნულია მის დასახელებაში. მერსიულსა და ნორთუმბრიულს აქვთ რიგი საერთო

ნიშნებისა, რაც განასხვავებს მათ დასავლურ საქსონურსა და კენტურისგან და ამდენად

მათ ერთად მოიხსენიებენ როგორც ანგლურს, რადგან ამ დიალექტზე ძირითადად

ანგლები ლაპარაკობდნენ.

მიუხედავად იმისა, რომ თანამედროვე სტანდარტული ინგლისური უმთავრესად

მერსიულის შთამომავალია, ძველი ინგლისურის დიალექტი, რომელზეც ამ თავში

იქნება საუბარი - დასავლურ საქსონურია. ალფრედის დროიდან მოყოლებული დიდი

ხნის განმავლობაში უესექსის, და გარკველი თვალსაზრისით მთელი ინგლისის,

დედაქალაქი და კულტურული ცენტრი უინჩესტერი იყო. ლონდონს, იმ დროისთვის

მჩქეფარე კომერციულ ქალაქს, არ ქონდა კულტურული და პოლიტიკური მნიშვნელობა.

ძველი ინგლისური პერიოდი მოიცავს ექვს საუკუნეზე მეტს. ამ დროის განმავლობაში

ბევრი ცვლილება მოხდა როგორც ბგერებში, ასევე გრამატიკასა და სიტყვათა ფონდში.

გამოთქმა და დამწერლობა

ჩვეენი წარმოდგენა ძველ ინგლისურ გამოთქმასთან დაკავშირებით მხოლოდ

მიახლოვებითი შეიძლება იყოს. ამას გარდა, ძველ ინგლისურში, ისევე როგორც დღეს,

არსებობდა განსხვავებები რეგიონალურ და ინდივიდუალურ გამოთქმაში. მიუხედავად

ამ თავისებურებებისა, ძველი და თანამედროვე ინგლისური გამოთქმა საოცრად

განსხვავდებოდა ერთმანეთისგან.

ხმოვნები

ანგლო-საქსონური და თანამედროვე გამოთქმის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი განსხვავება

ხმოვნის სიგრძეშია. ძველი ინგლისური გრძელი ხმოვნები აღნიშნული იქნება ე.წ.

მაკრონით (ხმოვნის სიგრძის აღმნიშვნელი ნიშნით), ხოლო მოკლე ხმოვანი - ნიშნის

გარეშე, მაგ. gōd ‘good’ და god ‘god.’ ფონეტიკურ ტრანსკრიპციაში გრძელი ხმოვანი აღნიშნული

იქნება ორი წერტილით, მაგ. იგივე სიტყვებისთვის - [go:d] და [gɒd].

ძველ ინგლისურში ხმოვნების აღმნიშვნელი ასოები იყო: a, æ, e, i, o, u, და y. ისინი

წარმოადგენდნენ როგორც გრძელ, ასევე მოკლე ხმოვნებს. ხუთი ასო a, e, i, o და u

აღნიშნავდა ე.წ. ’კონტინენტალური’ თვისების მქონე ხმოვნებს, როგორიცაა იტალიური,

გერმანული და გარკვეულწილად -ფრანგული. ასო æ აღნიშნავდა იგივე ბგერას, რასაც

თანამედროვე ინგლისურში აღვნიშნავთ ფონეტიკური ტრანსკრიპციით [æ]. ასო y ძველ

ინგლისურში იხმარებოდა მხოლოდ მომრგვალებული წინა ხმოვანი ბგერის

გამოსახატავად, როგორც გერმანულ სიტყვაში - Bühne (სცენა-გრძელი ხმოვანი) და fünf

(ხუთი - მოკლე ხმოვანი). ეს ხმოვანი თანამედროვე ინგლისურში არ შემორჩენილა.

ქვემოთ მოტანილ მაგალითებში ფრჩხილებში მოცემული თანამედროვე ინგლისური

ფორმები ტიპიური ილუსტრაციაა იმისა, თუ როგორი სახე მიიღო ძველ-ინგლისურმა

ბგერებმა თანამედროვე ინგლისურში:

a as in habban (have) ā as in hām (home)

æ as in þæt (that) ǣ as in dǣl (deal)

e as in settan (set) ē as in fēdan (feed)

i as in sittan (sit) ī as in rīdan (ride)

o as in moððe (moth) ō as in fōda (food)

u as in sundor (sunder) ū as in mūs (mouse)

y as in fyllan (fill) ȳ as in mȳs (mice)

გვიან დასავლურ საქსონურში იყო ორი გრძელი დიფთონგი - ēa და ēo, მაგრამ დროთა

განმავლობაში, მათ განიცადეს ცვლილებები და დღეს მათი ფორმაა [i:], როგორც

სიტყვებში beat (ძველი ინგლისური bēatan) და creep (ძველი ინგლისური crēopan).

მოკლე ea და eo ისეთ სიტყვებში, როგორიცაა eall –‘all’, geard –‘yard’, seah –‘saw’, eoh –

‘horse’, meolc –‘milk’, weorc –‘work’ აღნიშნავდნენ მოკლე დიფთონგებს. ძველ

ინგლისურში იყო სხვა დიფთონგებიც, მაგრამ ისინი კლასიკური ინგლისური

პერიოდისთვის აღარ ახმარებოდნენ.

თანხმოვნები

ძველ ინგლისურში იყო შემდეგი თანხმოვნები - b, c, d, f, g, h, k, l, m, n, p, t, s, t, þ ან ð , w,

x, და z. (ასოები j, q, v არ იხმარებოდნენ წერის დროს, ხოლო y - ყოველთვის ხმოვანი

იყო). სიმბოლოებს - b, d, k, l, m, n, p, t, w/მისი ფორმა იყო - ƿ) და x იგივე მნიშვნელობა

ქონდათ, რაც დღევანდელ შესაბამის ასოებს.

c-თი წარმოდგენილი ბგერა დამოკიდებული იყო მის გვერდით მდგომ ბგერებზე.

თანხმოვნის წინ c ყოველთვის გამოითქმებოდა როგორც [k], მაგ. cnāwan ‘to know’; cræt

‘cart’; cwellan ‘to kill’; როდესაც c იდგა უკანა ხმოვნის გვერდით, იგი ასევე

გამოითქმებოდა როგორც [k], მაგ. camp ‘battle’; corn ‘corn’; lūcan ‘to lock’; bōc ‘book’.

მუტაცია არის ხმოვნის ბგერითი ცვლილება, რომელიც გამოწვეულია მომდევნო

მარცვალში მყოფი ბგერის მიერ. ხმოვნის მუტაციას მომდევნო i-ს ან y-ს გავლენით

ეწოდება i-მუტაცია ან i-უმლაუტი. მაგალითად, bēc ‘books’ პრეისტორიული ძველი

ინგლისურიდან bōci - მომდევნო ხმოვანმა გამოიწვია [k]-ს პალატალიზაცია და ხმოვნის

მუტაცია. ამგვარად, ეს სიტყვა გამოითქმებოდა [be:č].

ძველი ინგლისური დიგრაფები cg და sc მოგვიანებით შეიცვალა dg და sh-თი, რაც

თანამედროვე მკითხველისთვის იგივე ბგერებია, რაც [ ǰ ] and [ š ]— მაგ. ecg – ‘edge’, scir –

‘shire’, scacan – ‘to shake’ fisc – ‘fish’.

g-ს გამოთქმა ასევე დამოკიდებული იყო მეზობელ ბგერაზე. ძველ ინგლისურში ეს

სიმბოლო აღნიშნავდა მჟღერ ველარულ ხშულს [g] - თანხმოვნების წინ (gnēaр ‘niggardly,’

glæd ‘glad, gracious’), საწყის მდგომარეობაში უკანა ხმოვნების წინ (galan ‘to sing,’ gōs

‘goose,’ gūð ‘war’), და საწყის მდგომარეობაში წინა ხმოვნების წინ, რომლებიც

წარმოიქმნენ უკანა ხმოვნების მუტაციის შედეგად (gēs ‘geese’ წინაისტორიული ძველი

ინგლისურიდან *gōsi, gǣst ‘goest’ from *gāis). კომბინაციაში ng (მაგ. bringan ‘to bring’ და

hring ‘ring’), ასო g აღნიშნავდა იგივე [g] ბგერას, როგორც თანამედროვე ინგლისურში

linger შეპირისპირებული ringer -თან. აქედან გამომდინარე, ძველ ინგლისურში [ŋ] იყო

არა ფონემა, არამედ n-ს ალოფონი. არ არსებობდა ისეთი კონტრასტული წყვილები,

როგორიცაა sin–sing და thin–thing, სანამ თანამედროვე ინგლისურში არ დაიკარგა [g]

ისეთ თანმიმდევრობაში, როგორიც იყო [ŋg].

88-89

მახვილი

ძველ ინგლისურში, ისევე, როგორც ყველა გერმანიკულ ენაში, ერთზე მეტ-მარცვლიან

სიტყვებში მახვილი ეცემოდა პირველ მარცვალზე. გამონაკლისს წარმოადგენდნენ

თავსართიანი ზმნები, სადაც მახვილი ეცემოდა მთავარი ელემენტის პირველ მარცვალს:

wiðféohtan -to fight against,’ onbíndan ‘ -to unbind.’ მეტყველების არც ართ ნაწილს Be-, for-

და ge- თი არ ეცემოდა მახვილი bebód - ‘commandment,’ forsṓð - ‘forsooth,’ gehǽp -

‘convenient.’. რთულ სიტყვებს ქონდათ ტრადიციული მახვილი პირველ მარცვალზე და

მეორადი მახვილი მეორე ელემენტის პირველ მარცვალზე - lāґhūs -‘school’.

ფაქტიურად, ამ მაგარმა მახვილმა, რომელიც ყველა სიტყვის პირველ მარცვალს

ეცემოდა, დიდი გავლენა მოახდინა ინგლისური ენის განვითარებაზე. ამის გამო,

დაახლოვებით მე-10-ე საუკუნიდან ხდებოდა ბოლო მარცვლის ხმოვნების რედუცირება

[ə] ბგერად. ზოგადად, ძველი ინგლისურის მახვილის სისტემა მარტივი იყო,

განსხვავებით თანამედროვე ინგლისურისგან, თავისი არა-გერმანიკული

წარმომავლობის მქონე ნასესხები სიტყვებით, მაგ. maternal, philosophy, sublime, taboo და

ა.შ.

სიტყვათა ფონდი

ძველი ინგლისურის სიტყვათა ფონდი განსხვავდებოდა მოგვიანებითი პერიოდის

სიტყვებისგან ორი ძირითადი მახასიათებლით: ა) მასში იყო მცირე რაოდენობის

ნასესხები სიტყვები და ბ) არსებითი სახელების სქესი იყო მეტ-ნაკლებად

დაუსაბუთებელი, ანუ ის არ იყო განსაზღვრული არსებითით გამოხატული საგნის

რეალური სქესით.

გერმანიკული სიტყვათა ფონდი.

ძველ ინგლისურზე ლათინური ენის, ისევე, როგორც კელტურის და სკანდინავიურის

გავლენის შესახებ მოგვიანებით იქნება საუბარი; მაგრამ მიუხედავად ამ ენებიდან

ნასესხები სიტყვებისა, ძველი ინგლისური გაცილებით უფრო გერმანიკული იყო, ვიდრე

თანამედროვე ენა.

გარმანიკული წარმომავლობის მქონე ბევრი ძველ-ინგლისური სიტყვა იდენტური, ან

ძალიან მსგავსი იყო შესაბამისი თანამედროვე სიტყვისა, მაგ. god, gold, hand, helm, land,

oft, under, winter, word და ა.შ. სხვა სიტყვები, მიუხედავად იმისა, რომ მათი

თანამედროვე ფორმა მსგავსია, რადიკალურად განსხვავდებიან მნიშვნელობით, მაგ.

ძველი ინგლისური brēad ნიშნავდა - ‘bit, piece’ და არა ‘bread’; ასევე, drēam იყო ‘joy’ და

არა -‘dream,’ dreorig -‘bloody’ და არა ‘dreary;’ hlāf -‘bread’ და არა‘loaf;’ mōd -‘heart, mind,

courage’ და არა ‘mood,’ scēawian - ‘look at’ და არა ‘show;’ sellan - ‘give’ და არა ‘sell,’ tīd -

‘time’ და არა ‘tide;’ winnan - ‘fight’ და არა ‘win,’ და wiþ - ‘against’ და არა ‘with.’

ზოგი ძველ-ინგლისური სიტყვა და მნიშვნელობა შენარჩუნდა თანამედროვე

ინგლისურში, მაგრამ მხოლოდ ’შენიღბული’ სახით, ან ფრაზეოლოგიურ შესიტყვებებში,

მაგ. guma - ‘man’ (მონათესავე სიტყვა ლათინურისა, რომლისგანაც ნასესხებია human)

შემორჩა სიტყვაში bride-groom, თავდაპირველად - ‘bride’s man’. მეორე სიტყვა - wer –

’man,’ დღეს მოცემულია werewolf-ში - ‘man-wolf’; wergild – ‘man money, the fine to be paid

for killing a person’. სიტყვა Tīd, ანდაზაში -Time and tide wait for no man

შენარჩუნებულია მისი ადრეული მნიშვნელობის ნიუანსი, მაშინ, როდესაც სიტყვები

tide და time სინონიმები იყვნენ.

სხვა ძველი ინგლისური სიტყვები, როგორებიცაა - blīcan- ‘to shine, gleam,’ cāf -‘quick,

bold,’ duguþ - ‘band of noble retainers,’ frætwa ‘- ornaments, treasure,’ galdor-‘song,

incantation,’ და სხვა საერთოდ არ შემორჩა ინგლისურს.

ძველ ინგლისურში ფართოდ იხმარებოდა რთული სიტყვები, რომლებიც ახლა უკვე

ჩანაცვლებულია ნასესხობებით: āþwedd -‘oath-promise, vow’, bōchord -‘book-hoard,

library,’ cræftsprǣc -‘craft-speech, technical language,’ და სხვა.

იმ შემთხვევაში, თუ გერმანიკული სიტყვები შემორჩებოდნენ დღევანდელ დღემდე და

არ იქნებოდა ნასესხები ბევრი უცხო სიტყვა, თანამედროვე ინგლისური ძალიან

განსხვავებული იქნებოდა.

სქესი ძველ ინგლისურში

გამოთქმასა და სიტყვათა ფონდის გარდა ძველი ინგლისური მნიშვნელოვნად

განსხვავდება თანამედროვე ინგლისურისგან იმით, რომ ადრე იყო გრამატიკული სქესი,

ხოლო ახლა - ბუნებრივზე დაფუძნებული სისტემა. გრამატიკული სქესი, რომლის

მიხედვითაც ყველა არსებითი სახელი განეკუთვნებოდა მამრობით, მდედრობით ან

საშუალო სქესს დამახასიათებელი იყო ინდო-ევროპულისთვის, რაც დასტურდება მისი

არსებობით სანსკრიტში, ბერძნულში, ლათინურში და სხვა ინდო-ევროპულ ენებში. ეს

სამი სქესი შემონახული იყო გერმანიკულში, ხოლო ინგლისურში შემორჩა შუა

ინგლისურ პერიოდშიც. დღევანდელ დღეს ის ფუნქციონირებს გერმანულსა და

ისლანდიურში.

ეჭვგარეშეა, რომ არსებითის სქესს არაფერი ქონდა საერთო ბუნებრივთან. მაგალითად,

ძველი ინგლისური wīf - ‘wife, women’ საშუალო სქესისაა, ისევე, როგორც მისი

შესატყვისი სიტყვა Weib -გერმანულში. იგივე შეიძლება ითქვას სიტყვაზე mægden

‘maiden,’ როგორც გერმანული Mädchen. Bridd - ‘young bird’ მამრობითი სქესისაა, ხოლო

bearn - ‘son, bairn’ - ნეიტრალური. brū - ‘eyebrow,’ wamb - ‘belly,’ და eaxl - ‘shoulder’-

მდედრობითია.

მაგრამ, იმ შემთხვევებში, როდესაც ბუნებრივი სქესი აშკარად იყო გამოხატული, ამ

რთულმა და არალოგიკურმა სისტემამ ძველ ინგლისურ პერიოდშივე დაიწყო დაშლა.

მაგ. wīf –’wife -აღინიშნებოდა ნაცვალსახელით hit -‘it,’ ხოლო რთული სიტყვა wīfmann –

თანამედროვე ’woman’ აღინიშნებოდა ნაცვალსახელით he ‘he,’ რადგან მისი მეორე

კომპონენტი იყო man.

გრამატიკა, შეთანხმება და ფლექსია/დაბოლოება

გრამატიკული სქესი მხოლოდ ლექსიკას არ ეხებოდა. იგი გავლენას ახდენდა

გრამატიკაზეც ე.წ. შეთანხმების საშუალებით. ძველ ინგლისურში არსებითი სახელების,

ზედსართავებისა და ზმნების დაბოლოებათა რთული სისტემა არსებობდა.

ერთმანეთთან ახლოს მდგომი სიტყვები ერთმანეთს უნდა შეთანხმებოდნენ გარკვეულ

ასპექტში, რაც მათი დაბოლოებებით იყო ნაკარნახევი. თუ არსებითი იყო მხოლობით ან

მრავლობით რიცხვში, მისი განმსაზღვრელი ზედსართავიც უნდა ყოფილიყო

მხოლობითში ან მრავლობითში. იგივე შეეხებოდა სქესსაც. თუ ანგლო-საქსონელებს

უნდოდათ ეთქვათ, რომ მათ ნახეს სულელი კაცი და სულელი ქალი, ისინი ამას ალბათ

ასე იტყოდნენ - “Wē sāwon sumne dolne mann ond sume dole idese,” სადაც გამოიყენებდნენ

sum -‘some’ და dol -‘foolish’ მამრობითი სქესის დაბოლოებას -ne სიტყვასთან mann და

მდედრობითი სქესის დაბოლოებას -e სიტყვასთან ides - ‘woman.’

ძირითადი განსხვავება ძველ და ახალ ინგლისურ გრამატიკას შორის იმაში

მდგომარეობს, რომ ძველი ინგლისური დაბოლოებების სიმრავლის გამო ნაკლებად იყო

დამოკიდებული სიტყვათა წყობასა და დამხმარე სიტყვებზე, ვიდრე თანამედროვე

ინგლისური.

ფლექსია

თანამედროვე ინგლისურთან შედარებით, ძველ ინგლისურში გაცილებით უფრო მეტი

ფლექსია იყო არსებით სახელებში, ზედსართავებში და ჩვენებით და კითხვით

ნაცვალსახელებში. რაც შეეხება პირის ნაცვალსახელებს, მათ შეინარჩუნეს ძველი

კომპლექსურობა და ერთი დაუმატეს კიდევაც.

წინადადებაში მათი ფუნქციიდან გამომდინარე, ძველ ინგლისურ არსებითებს,

ნაცვალსახელებს და ზედსართავებს ქონდათ ოთხი ბრუნვა. ნომინატივი (სახელობითი

ბრუნვა) გამოიყენებოდა ქვემდებარისთვის, bēon - ‘be’ -ის მსგავს მაკავშირებელ ზმნათა

დამატების და პირდაპირი დამატებისთვის. აკუზატივი (ბრალდებითი ბრუნვა)

გამოიყენებოდა პირდაპირი დამატებისთვის, ზოგიერთი წინდებულის დამატებისთვის

და გარკვეული ზმნიზედური ფუნქციით. გენეტივი გამოიყენებოდა იგივე ფუნქციით,

როგორც თანამედროვე ინგლისურის ’s და of-ის მნიშვნელობები. დატივი (მიცემითი

ბრუნვა) იხმარებოდა ირიბ დამატებასთან და სხვა ბევრი ფუნქციით, რასაც ზოგადად

შეიძლება ვუწოდოთ გარემოებითი ფუნქცია (როგორიცაა, მაგალითად დროის

გამოხატვა თანამედროვე ინგლისურში - ‘I’ll see you some day’). ზედსართავებს, ჩვენებით და კითხვით ნაცვალსახელებს ქონდათ მეხუთე ბრუნვა -

ინსტრუმენტალური, რომელიც არსებითებში დატივით იყო შეცვლილი. “Worhte Ælfred

cyning lӯtle werede geweorc” (literally ‘Built Alfred King [with a] little troop [a] work,’

that is, ‘King Alfred by means of a small troop built a fortification’). ბოლო ასოები -e

შესიტყვებაში ‘small troop,’ - lӯtle werede, აღნიშნავენ ზედსართავს ინსტრუმენტალურში,

ხოლო არსებითს - დატივში, რომელიც ინსტრუმენტალური მნიშვნელობით არის

ნახმარი. იმის გამო, რომ ინსტრუმენტალური ბრუნვა გამოიყენებოდა მოქმედების

საშუალების ან მანერის გამოსახატავად, იგი აგრეთვე გამოიყენებოდა ზმნიზედის

ფუნქციითაც: “folc þe hlūde singeþ’’ (‘people that loud[ly] sing’).

ზედსართავების და ზმნიზედების შედარების ხარისხები ისე იწარმოებოდა, როგორც

თანამედროვე ინგლისურის fast, faster fastest. ზედსართავებს დაერთვებოდათ

დაბოლოებები, რომლებიც გამოხატავდნენ განსაზღვრულობას, ისევე, როგორც სქესს,

რიცხვსა და ბრუნვას. ზედსართავების ე.წ. სუსტი ბრუნვა გამოიყენებოდა იმის

გამოსახატავად, რომ საზღვრული არსებითი განსაზღვრული იყო - ე.ი. დასახელებული

საგანი იყო ნაცნობი, მოსალოდნელი, ან ადრე უკვე ნახსენები. ზოგადად, სუსტი ფორმა

იხმარებოდა ჩვენებითი და კუთვნილებითი ნაცვალსახელების შემდეგ, მაგ. “se gōda

dǣl” (‘that good part’) ან “hire geonga sunu” (‘her young son’). ძლიერი ბრუნვა

გამოიყენებოდა მაშინ, როდესაც საზღვრული არსებითი განუსაზღვრელი იყო, რადგან

მას არ უსწრებდა ჩვენებითი ან კუთვნილებითი ნაცვალსახელი, ან როდესაც

ზედსართავი იყო შემასმენლის ნაწილი, მაგ. “gōd dǣl” (‘[a] good part’) ან “se dǣl wæs gōd”

(‘that part was good’).

6 ლექცია

არსებითი სახელი, განსაზღვრებები, ნაცვალსახელები

(1; 93-100)

არსებითი სახელი

თანამედროვე მკითხველს ძველი ინგლისური მოეჩვენება ზედმეტობებით სავსე,

ძნელად გასაგებ და რთულ ენად; მაგრამ, ფაქტიურად, ის გაცილებით უფრო მარტივი

იყო სხვა ინდო-ევროპულ ენებთან შედარებით. მხოლობითის და მრავლობითის

ჩათვლით არსებით სახელებს არ ქონდათ ექვსზე მეტი გამოხატული ფორმა, მაგრამ

თანამედროვე ინგლისურზე მოსაუბრეს ესეც ჭარბად მოეჩვენება, რადგან ახლა მხოლოდ

ორი ფორმა იხმარება: ზოგადი ფორმა დაბოლოების გარეშე და მრავლობითში - s.

შედარებით ახალი შემოღებულია აპოსტროფი ( ’ ). რაც შეეხება ზეპირ მეტყველებას, აქ

guys, guy’s, და guys’ გამოთქმაში განსხვავება არ არის.

ძველ ინგლისურში არსებითების ბრუნების მრავალი მოდელი არსებობდა. ყველაზე

მნიშვნელოვანი იყო ე.წ. a-stem (ა-ფუძიანი) ბრუნება. ასე იმიტომ ეწოდა, რომ a -ბგერაზე

ბოლოვდებოდა მათი ფუძეები პროტო-გერმანიკულში.

ქვემოთ მოტანილია საილუსტრაციო მაგალითები:

Old English Noun Declensions

Masculine Neuter r-Stem n-Stem ō-Stem Root-

a-Stem a-Stem Consonant

Stem

----------------------------------------------------------------------------------------------

‘hound’ ‘deer’ ‘child’ ‘ox’ ‘love’ ‘foot’

Singular Nom. hund dēor cild oxa lufu fōt

Acc. hund dēor cild oxan lufe fōt

Gen. hundes dēores cildes oxan lufe fōtes

Dat. hunde dēore cilde oxan lufe fēt

Plural N.-Ac. hundas dēor cildru oxan lufa fēt

Gen. hunda dēora cildra oxena lufa fōta

Dat. hundum dēorum cildrum oxum lufum fōtum

ფართოდხმარებული არსებითი სახელების ნახევარზე მეტს დაერთვოდა დაბოლოებები

ა-ფუძიანი არსებითების მოდელის მიხედვით, რაც იმ დროს გავრცელდა პრაქტიკულად

ყველა არსებითზე. თანამედროვე ინგლისურის მხოლობითის კუთვნილებითისა და

მრავლობითის ყველა ფორმის დაბოლოება -s პირდაპირ მოდის ძველი ინგლისურის

ნათესაობითი ბრუნვის (გენეტივის) მხოლობითიდან - (-es) და მამრობითის ნომინატივ-

აკუზატივის მრავლობითი ფორმისგან (-as). საშუალო ინგლისურში ორივე დაბოლოება

იწერებოდა -es. თანამედროვე ინგლისურში მათი დამწერლობა ისევ განსხვავებული

გახდა აპოსტროფის გამოყენებით, მაგ. days, day’s, days’.

ა-ფუძიანი არსებითების საშუალო სქესი განსხვავდებოდა მამრობითი სქესისგან

მხოლოდ ნომინატივისა და აკუზატივის მრავლობითში, სადაც არ იყო დაბოლოება ისეთ

სიტყვებში, როგორის არის მაგალითად dēor. ასეთი ’დაბოლოების არმქონე

მრავლობითები’ შემორჩენილია თანამედროვე ინგლისურში ისეთ სიტყვებში,

როგორიცაა, მაგალითად, deer.

cild ‘child’ -ის ტიპის საშუალო სქესის ძალიან მცირე რაოდენობის არსებითებს

მრავლობით რიცხვში ქონდათ r. სიტყვის child ისტორიულად მოსალოდნელი

მრავლობითის ფორმა უნდა ყოფილიყო childer, რაც შემორჩენილი არის კიდევაც

ბრიტანული ინგლისურის ჩრდილოეთ დიალექტებში, მაგრამ ჩვეულებრივ ხმარებაში

children - მა შეიძინა მრავლობითის დაბოლოების მეორე ფორმა, რის შესახებაც შემდეგ

პარაგრაფში იქნება საუბარი.

ძველ ინგლისურში n-stem მნიშვნელოვანი ბრუნვა იყო. არსებითები, რომლებიც ამ

მოდელის მიხედვით იბრუნებოდნენ განეკუთვნებოდნენ ან მამრობით სქესს (მაგ.

ცხრილში ზემოთ მოცემული სიტყვა oxa ‘ox’), ან მდედრობითს (მაგ.tunge ‘tongue’). ეს

ორი სქესი ერთმანეთისგან განსხვავდებოდა მხოლოდ მხოლობითის ნომონატივის

დაბოლოებით -a პირველში და -e - მეორეში. ამ ბრუნვაში შედიოდა აგრეთვე

ნეიტრალური სქესის ორი არსებითი - ēage ‘eye’ და ēare ‘ear.’ გარკვეული დროის

განმავლობაში -n მეტოქეობას უწევდა –s-ს, როგორც მრავლობითის ტიპიური

დაბოლოება ინგლისურში. მრავლობითი ფორმები, როგორიც არის eyen ‘eyes,’ fon ‘foes,’

housen ‘houses,’ shoen ‘shoes,’ და treen ‘trees’ შემორჩა თანამედროვე ინგლისურშიც.

ერთად ერთი ორიგინალური n- მრავლობითის ფორმა, რომელიც დღესაც იხმარება

სტანდარტულ ინგლისურში არის oxen. სიტყვას children, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, -n

შემორჩა ანალოგიით და არა ისტორიული განვითარების შედეგად. ანალოგიურად,

brethren და პოეტური სიტყვა kine, რომელიც ძროხებს - ‘cows’-ს აღნიშნავს, ძველი

ინგლისურის შემდგომ პერიოდს განეკუთვნება. n-stem მოდელს ზოგჯერ ’სუსტ

ბრუნვას’ უწოდებენ განსხვავებით ’ძლიერი ბრუნვისაგან’, რომლის ფუძეებიც ხმოვანზე

ბოლოვდებოდნენ, როგორიც არის, მაგალითად, a-stems.

კიდევ ერთი ბრუნვა, რომლის არსებითებიც ხშირად იხმარებოდნენ ძველ ინგლისურში

და რომელთა ფორმები დღესაც განსხვავებული სახისაა, იყო ე.წ. root-consonant stems. ამ

ბრუნვის მაგალითად შეიძლება მოვიტანოთ მამრობითი სქესის არსებითი fōt ‘foot,’

რომლის მხოლობითი რიცხვის დატივის და მრავლობითის ნომინატივისა და

აკუზატივის ფორმა იყო fēt.

i- უმლაუტი

თანხმოვან -ძირიანი ფუძის ხმოვანი იცვლება, რადგან პრეისტორიულ ძველ

ინგლისურში ასეთი ფუძის ზოგიერთ ფორმას დაბოლოებაში ქონდა i. მაგალითად,

სიტყვის fōt მხოლობითის დატივის ფორმა იყო fōti, ხოლო მრავლობითის ნომინატივ-

აკუზატივისა - fōtiz. i-ბგერის მოლოდინი იწვევდა ძირეული ხმოვნის მუტაციას -

გარკვეულ ასიმილაციას, რომლის დროსაც ძირის ხმოვანი ინაცვლებდა i-ბგერის

მიმართულებით, მაგრამ ჩერდებოდა მის სიახლოვეს, რაც შედეგად იძლეოდა

fēti-ს და fētiz-ს, მოგვიანებით კი ორივემ მიიღო fēt-ის ფორმა. ეს პროცესი, რომელსაც

გერმანელი მეცნიერი იაკობ გრიმი უმლაუტს უწოდებდა, სხვა და სხვა პერიოდში და

განსხვავებული ხარისხით ხორციელდებოდა გერმანიკული ჯგუფის ამა თუ იმ ენაში.

თავდაპირველად, ხმოვნის მუტაცია მხოლოდ ფონეტიკური მოვლენა იყო, მაგრამ

მოგვიანებით, როდესაც ამ ცვლილების გამომწვევი დაბოლოებები დაიკარგა, ეს

ხმოვნები ორი ბრუნვის მარკერის ფუნქციას ასრულებდნენ. შემდეგ მათი საშუალებით

ხდებოდა მრავლობითის ფორმის გამოხატვა ისეთ არსებითებში, როგორებიცაა feet,

geese, teeth, mice, lice და men, რაც თანამედროვე ინგლისურშიც შენარჩუნდა.

თანამედროვე ინგლისური სიტყვაში breeches ორმაგი მრავლობითია (ძველი

ინგლისურის მხოლობითის ნომინატივი - brōc ‘trouser,’და მრავლობითის ნომინატივი

brēc ’trousers’, ისევე, როგორც ზემოთ მოტანილ მაგალითში kine (ძველი ინგლისური

მხოლობითის ნომინატივი cū ‘cow,’ მრავლობითის ნომინატივი cӯ დამატებითი

მრავლობითის -n-ით, მსგავსად სიტყვისა oxen).

მუტაცია მხოლოდ არსებითი სახელებით არ შემოიფარგლება. მისი ეფექტი ჩანს

სიტყვათა ისეთ წყვილებში, როგორებიცაა strong–strength, old–elder, და doom–deem.

ყველა ამ სიტყვათა წყვილში, მეორეს თავდაპირველად ქონდა დაბოლოება, რომელიც

შეიცავდა i-ბგერას, რამაც გამოიწვია ძირეული ხმოვნის მუტაცია, მაგრამ შემდეგ ის

დაიკარგა.

თანამედროვე ინგლისურში შემორჩენილი ბრუნვის და რიცხვის ფორმები

მრავლობითის გენეტივის დაბოლოება ყველა ბრუნვისთვის იყო -a. ეს დაბოლოება

შენარჩუნდა საშუალო ინგლისურში როგორც [ǝ] (იწერებოდა-e) ისეთ კონსტრუქციაში,

რომელსაც ეწოდებოდა ’ზომის გენეტივი’ ( “genitive of measure”) და მისი გავლენა

თანამედროვე ინგლისურშიც სახეზეა ისეთ ფრაზებში, როგორიცაა a sixty-mile drive და

six-foot tall (და არა -miles და - feet). mile და foot ასეთ კონსტრუქციებში წარმოადგენენ

ისტორიული მრავლობითის გენეტივის ფორმებს, რომლებიც წარმოდგებიან ძველი

ინგლისურიდან mīla და fōta.

მხოლობითის დატივის დაბოლოება -e, რაც დამახასიათებელი იყო ძველი ინგლისური

არსებითების უმეტესობისთვის, შენარჩუნებულია სიტყვაში - alive, ძველი

ინგლისურიდან on līfe. ძველი ინგლისური მჟღერი f ხმოვნებს შორის, რომელიც

მოგვიანებით იწერებოდა როგორც v, შენარჩუნებულია თანამედროვე ინგლისურში,

თუმცა ბოლო ხმოვანი აღარ გამოითქმის.

ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი განსხვავება ძველ და ახალ ინგლისურ არსებითებს

შორის არის ის, რომ ძველ ინგლისუში, გარდა ბრუნვისა, არ არსებობდა მხოლოდ

მრავლობითობის გამოხატვის ფორმა. მხოლოდ საშუალო ინგლისურ პერიოდში

მრავლობითის ნომინატივ-აკუზატივის -es-მა ( ძველი ინგლისურიდან -as) განდევნა

მრავლობითის დაბოლოების ყველა სხვა ფორმა.

მსაზღვრელები

ძველ ინგლისურში იყო ორი ჩვენებითი ნაცვალსახელი. უფრო ხშირად იხმარებოდა ის,

რომელსაც შეეძლო განსაზღვრული არტიკლის ჩანაცვლება (‘the’ ან ‘that, those’)

Masculine Neuter Feminine Plural

Nom. sē, se þæt sēo þā

Acc. þone þæt þā þā

Gen. þæs þæs þære þāra

Dat. þæm þæm þære þæm

Ins. þӯ, þon, þē þӯ, þon, þē

თანამედროვე ინგლისური განსაზღვრული არტიკლი the განვითარდა მამრობითის

ნომინატივიდან þe, რომელიც se-ს სახეშეცვლილი ვარიანტია. თუმცა, დღეს, როდესაც

the-ს ვიყენებთ შედარებით კონსტრუქციებში, მაგ. ‘The sooner, the better’, სახეზე გვაქვს

საშუალო სქესის ინსტრუმენტალური ბრუნვის þē-სგან მიღებული ფორმა, რომლის

თავდაპირველი მნიშვნელობა, მიახლოვებით არის ‘By this [much] sooner, by this [much]

better. თანამედროვე ინგლისური ჩვენებითი ნაცვალსახელი that მიღებულია

ნომინატივ-აკუზატივიდან þæt, ხოლო მისი მრავლობითის ფორმა those ნასესხებია სხვა

ჩვენებითი ნაცვალსახელისგან.

მეორე, შედარებით ნაკლებად ხმარებად ძველ ინგლისურ ჩვენებით ნაცვალსახელს

(რომელიც ჩვეულებრივ ითარგმნება როგორც ‘this, მრავლ. - these’) ქონდა

მხოლობითის ნომინატივის ფორმები þēs (მამრობითი), þis (საშუალო სქესი, და აქედან -

თანამედროვე ინგლისური this), and þēos (მდედრობითი). მისმა მრავლობითის

ნომინატივ-აკუზატივმა þās მოგვცა those, რომელიც ხშირად აღიქმებოდა როგორც tho

(ნაწარმოები þā-დან), რომელიც წარმოადგენდა that-ის ადრეულ მრავლობითს. აქედან

გამომდინარე, საშუალო ინგლისურ პერიოდში განვითარდა this-ის ახალი

მრავლობითის ფორმა, კერძოდ - these.

ზედსართავი სახელი

ძველ ინგლისურში, ლათინურის მსგავსად, ზედსართავი უთანხმდებოდა მის მიერ

საზღვრულ არსებით სახელს სქესში, ბრუნვასა და რიცხვში; მაგრამ გერმანიკულში

განვითარდა ზედსართავის განსხვავებული - სუსტი ბრუნვა, რომელიც გამოიყენებოდა

ორი ჩვენებითი და კუთვნილებითი ნაცვალსახელების შემდეგ. ამის შედეგად,

მომდევნო არსებითი სახელი თავისი რეფერენტის მიმართ განსაზღვრული ხდებოდა. ამ

ბრუნვაში -an უმეტესად ხმარებული დაბოლოება იყო, რაც ნაჩვენებია ქვემოთ

მოცემულ პარადიგმებში შესიტყვებებისა - se dola cyning ‘that foolish king,’ þæt dole

bearn ‘that foolish child,’ and sēo dole ides ‘that foolish woman.’ ჩვენებითი

ნაცვალსახელების მსგავსად, სუსტი ზედსართავები მრავლობითში არ

განსხვავდებოდნენ სქესის მიხედვით.

Weak Singular Adjective Declension

Masculine Neuter Feminine

Nom. se dola cyning þæt dole bearn sēo dole ides

Acc. þone dolan cyning þæt dole bearn þā dolan idese

Gen. þæs dolan cyninges þæs dolan bearnes þǣre dolan idese

Dat. þǣm dolan cyninge þǣm dolan bearne þǣre dolan idese

Ins. þӯ dolan cyninge þӯ dolan bearne -------

Weak Plural Adjective Declension

Nom., Acc. þā dolan cyningas, bearn, idesa

Gen. þāra dolra (or dolena) cyninga, bearna, ideas

Dat. þǣm dolum cyningum, bearnum, idesum

ძლიერი ბრუნვა გამოიყენებოდა მაშინ, როდესაც ზედსართავს არ უსწრებდა ჩვენებითი

ან კუთვნილებითი ნაცვალსახელი და როდესაც ის პრედიკატივის ფუნქციით

იხმარებოდა. ძლიერი ბრუნვის პარადიგმები ნაჩვენებია ქვემოთ მოცემულ ფრაზებში dol

cyning ‘a foolish king,’ dol bearn ‘a foolish child,’ and dolu ides ‘a foolish woman’.

მრავლობითის სქესის ფორმები განსხვავდებოდნენ მხოლოდ ნომინატივ-აკუზატივში.

Strong Singular Adjective Declension

Masculine Neuter Feminine

Nom. dol cyning dol bearn dolu ides

Acc. dolne cyning dol bearn dole idese

Gen. doles cyninges doles bearnes dolre idese

Dat. dolum cyninge dolum bearne dolre idese

Ins. dole cyninge dole bearne dolre idese

Strong Plural Adjective Declension

Nom., Acc. dole cyningas dolu bearn dola idesa

Gen. dolra cyninga dolra bearna dolra idesa

Dat. dolum cyningum dolum bearnum dolum idesum

ზედსართავების შედარებითი ხარისხი ჩვეულებრივ იწარმოებოდა -ra-ს დართვით, მაგ.

heardra ‘harder,’ და აღმატებითში -ost-ის დართვჳტ, მაგ. heardost ‘hardest.’ მცირე

რაოდენობის ზედსართავები შედარებით და აღმატებით ხარისხებს აწარმოებდნენ სხვა

ძირებიდან, მაგ. gōd ‘good,’ betra ‘better,’ betst ‘best’ და micel ‘great,’ māra ‘more,’ mǣst

‘most.’

ზმნიზედები

ძველ ინგლისურში ზმნიზედების უმეტესობა იწარმოებოდა ზედსართავებზე სუფიქსის

-e დართვით (რაც ისტორიულად ინსტრუმენტული ბრუნვის დაბოლოებას

წარმოადგენდა), მაგ. wrāþ ‘angry,’ wrāþe ‘angrily.’ -e სხვა დაბოლოებებთან ერთად

დაიკარგა მე-14-ე საუკუნის ბოლოს და ამის შედეგად, თანამედროვე ინგლისურში,

ზედსართავებსა და ზმნიზედებს ერთი და იგივე ფორმა აქვთ. მაგ. loud, deep, slow,

თუმცა, თანამედროვე ინგლისური ზოგჯერ მოითხოვს ზმნიზედურ ფორმებს -ly-ს

დამატებით (“He plunged deep into the ocean” მაგრამ “He thought deeply about religious

matters”; “Drive slow” მაგრამ “He proceeded slowly”).

შესაძლებელი იყო არსებითი სახელების და ზედსართავების ბრუნვის სხვა ფორმების,

განსაკუთრებით, გენეტივისა და დატივის ზმნიზედის ფუნქციით გამოყენება.

ზმნიზედის გენეტივია გამოყენებული “He hwearf dæges and nihtes” ‘He wandered of a day

and of a night (ანუ, by day and by night),’ in which dæges and nihtes მხოლობითის

გენეტივის ფორმებია. ეს კონსტრუქცია შენარჩუნებულია ფორმაში - “He worked nights”. -

s სიტყვაშიhomewards (OE hāmweardes), towards (tōweardes), besides, betimes, და needs (მაგ.

must needs be, რაც ზოგჯერ, ანალიტიკული თვალსაზრისით განიხილება როგორც must

of necessity be) ასევე წარმოსდგება მხოლობითის გენეტივის დაბოლოებიდან -es. იგივე

დაბოლოება, სხვა სახით დაწერილი, გამოყენებულია სიტყვებში once, twice, thrice, hence

და since.

ჩვეულებრივ, ზმნიზედები შედარებით ხარისხს აწარმოებდნენ -or და აღმატებითს - ost

ან est-ის დართვით (wrāþor ‘more angrily,’ wrāþost ‘most angrily’).

ნაცვალსახელები

პირის ნაცვალსახელები - მიუხედავად იმისა, რომ დაიკარგა ორობითი რიცხვი და

მხოლობითის მეორე პირის ფორმები, დღეს პირის ნაცვალსახელები ისევე რთულია,

როგორც ძველი ინგლისურის დროს. ერთ ასპექტში (თანამედროვე ინგლისურის

გენეტივის ორი ფორმა) დღეს ისინი უფრო რთულია. ძველი ინგლისურის პირის

ნაცვალსახელებს პირველ და მეორე პირში შემდეგი ფორმები ქონდათ:

Singular Dual Plural

Nom. ic ‘I’ wit ‘we both’ wē ‘we all’

Ac.–D. mē ‘me’ unc ‘us both’ ūs ‘us all’

Gen. mīn ‘my/mine’ uncer ‘our(s) (both)’ ūre ‘our(s) (all)’

Nom. þū ‘thou, you’ git ‘you both’ gē ‘ye, you all’

Ac.–D. þē ‘thee, you’ inc ‘you both’ ēow ‘you all’

Gen. þīn ‘thy/thine, your(s)’ uncer ‘your(s) (both)’ ēower ‘your(s) (all)’

ორობითი ფორმები, რაც ზუსტად ორ პიროვნებას გულისხმობდა, თანდათანობით

გამოდიოდა ხმარებიდან ძველი ინგლისური პერიოდის ბოლოს. მხოლობითის მეორე

პირი (th-ფორმები) და მრავლობითის მეორე პირის ნომინატივი (ye) შემორჩენილია

ახლაც, განსაკუთრებით რელიგიურ და პოეტურ ენაში. მსაზღვრელის ფუნქციით

ხმარებისას პირველი და მეორე პირის გენეტივები იბრუნებოდა როგორც ძლიერი

ზედსართავები.

ისევე, როგორც თანამედროვე ინგლისურში, სქესი ჩნდებოდა მხოლოდ მხოლობითის

მესამე პირში:

Masculine Neuter Feminine Plural

Nom. hē ‘he’ hit ‘it’ hēo ‘she’ hī ‘they’

Acc. hine ‘him’ hit ‘it’ hī ‘her’ hī ‘them’

Dat. him ‘him’ him ‘it’ hire ‘her’ him, heom ‘them’

Gen. his ‘his’ his ‘its’ hire ‘her(s)’ hire, heora ‘their(s)’

თანამედროვე ინგლისურის ნაცვალსახელს she ბუნდოვანი ისტორია აქვს, მაგრამ,

სავარაუდოდ, ის ნაწარმოებია ჩვენებითი ნაცვალსახელისგან sēo’ და არა პირის

ნაცვალსახელისგან hēo. ახალი ფორმის შექმნა საჭირო იყო, რადგან hēo ბგერათა

ცვლილების გამო დაემსგავსა მამრობითი სქესის he-ს. მდედრობითი სქესის აკუზატივი

hī გამოვიდა ხმარებიდან.

კითხვითი და მიმართებითი ნაცვალსახელები

კითხვითი ნაცვალსახელი hwā ‘who’ იბრუნებოდა მხოლოდ მხოლობითში და ქონდა

სქესის მხოლოდ ორი ფორმა:

Masculine/

Feminine Neuter

---------------------------------------------------------------------------------------------------

Nom. hwā hwæt

Acc. hwone hwæt

Gen. hwæs hwæs

Dat. hwǣm, hwām hwǣm, hwām

Ins. hwǣm, hwām hwӯ

დღევანდელი who წარმოქმნილია hwā-სგან, whom – hwām-ისგან, და what – hwæt-ისგან.

Hwone საშუალო ინგლისური პერიოდის შემდეგ აღარ გვხვდება, მისი ფუნქცია შეითავსა

დატივმა. Whose მიღებულია hwæs-ისგან, რომლის ხმოვანზე გავლენა მოახდინეს who-მ

და whom-მ. ძველი ინგლისურის კითხვით ნაცვალსახელებში შედიოდნენ აგრეთვე

hwǣрer, რომლის მნიშვნელობა იყო ‘which of two’ (’ორიდან რომელი’) და hwilc ‘which of

many’ (’ბევრიდან რომელი’). ეს ორივე ნაცვალსახელი იბრუნებოდა როგორც ძლიერი

ზედსართავი.

Hwā ძველ ინგლისურში იხმარებოდა მხოლოდ კითხვითი ფუნქციით.

7 ლექცია

ზმნები; სინტაქსი

(1; 101-110)

ზმნები

ისევე, როგორც თანამედროვე ინგლისურში, მათი ძველი ინგლისური ანალოგები იყვნენ

სუსტი ზმნები, რომლებიც -d ან -t-ს დამატებით აწარმოებდნენ პრეტერიტს (წარსულს)

და მიმღეობას (ისევე, როგორც თანამედროვე ინგლისურში talk-talked) და ძლიერი

ზმნები, რომლებიც იგივე ფუნქციის შესასრულებლად იცვლიდნენ მახვილიან ხმოვნებს

(როგორც თანამედროვე ინგლისურში sing – sang – sung). ძველ ინგლისურში იყო სუსტი

ზმნების რამდენიმე სახეობა და ძლიერი ზმნების შვიდი ჯგუფი, რომლებიც

განსხვავდებოდნენ ერთმანეთისგან ხმოვნის ცვლის მოდელის მიხედვით. ახალ

ინგლისურთან შედარებით ძველ ინგლისურში იყო ძლიერი ზმნების მნიშვნელოვნად

მეტი რაოდენობა. როგორც სუსტ, ასევე ძლიერ ზმნებში იყო აგრეთვე არაწესიერი

ზმნების მნიშვნელოვანი რაოდენობა.

ტიპიური სუსტი ზმნა cēpan ‘to keep,’ და ტიპიური ძლიერი ზმნა helpan ‘to help,’ ასე

იუღლებოდა:

Present System Infinitive

Simple cēpan ‘to keep’ helpan ‘to help’

Inflected tō cēpenne ‘to keep’ tō helpenne ‘to help’

Indicative

ic cēpe ‘I keep’ helpe ‘I help’

þū cēpest ‘you keep’ hilpst ‘you help’

hē, hēo, hit cēpeþ ‘he, she, it keeps’ hilpþ ‘he, she, it helps’

wē, gē, hī cēpaþ ‘we, you, they keep’ helpaþ ‘we, you, they help’

Subjunctive

Singular cēpe ‘I, you, he, she, it keep’ helpe ‘I, you, he, she, it help’

Plural cēpen ‘we, you, they keep’ helpen ‘we, you, they help’

Imperative

Singular cēp ‘(you) keep!’ help ‘(you) help!’

Plural cēpaþ ‘(you all) keep!’ helpaþ ‘(you all) help!’

Participle cēpende ‘keeping’ helpende ‘helping’

Preterit System Indicative

ic cēpte ‘I kept’ healp ‘I helped’

þū cēptest ‘you kept’ hulpe ‘you helped’

hē, hēo, hit cēpte ‘he, she, it kept’ healp ‘he, she, it helped’

wē, gē, hī cēpton ‘we, you, they kept’ hulpon ‘we, you, they helped’

Subjunctive

Singular cēpte ‘I, you, he, she, it kept’ hulpe ‘I, you, he, she, it helped’

Plural cēpten ‘we, you, they kept’ hulpen ‘we, you, they helped’

Past Participle gecēped ‘kept’ geholpen ‘helped’

ზმნის თხრობითი კილოს ფორმები

ზმნის თხრობითი კილოს ფორმები, აწმყო და პრეტერიტი, იხმარებოდა მტკიცებით

ფორმაში და კითხვის დასასმელად. ზმნის არსებული ფორმებიდან ეს ყველაზე ხშირად

ხმარებადი, პირდაპირი და ჩვეულებრივი ფორმებია. ძველი ინგლისური პრეტერიტი

იხმარებოდა წარსულში მომხდარი მოვლენების გადმოსაცემად, ხოლო აწმყო დრო

გამოხატავდა აწმყოსა და მომავლის ყველა მოვლენას და ჩვეულებრივ მოქმედებებს.

თხრობითი კილოს აწმყო დროის მხოლობითი ფორმის მეორე პირის აღმნიშვნელი

ნიშანი - t არ წარმოადგენდა ორიგინალური დაბოლოების ნაწილს; იგი გაჩნდა þū-ს

ენკლიტიკურად (ანუ, როდესაც უმახვილო სიტყვა მოსდევს მახვილიანს) ხშირად

ხმარების გამო და გამოითქმებოდა როგორც მახვილიანი სიტყვის ნაწილი. მაგ. cēpes þū

გახდა cēpesþu, შემდეგ მიიღო cēpestu-ს ფორმა და ბოლოს, დაკარგა უმახვილო - u.

კავშირებითი და ბრძანებითი ფორმები

კავშირებითი აღნიშნავდა დროსა და რიცხვს, მაგრამ არა პირს. ორივე დროისთვის იყო

მსგავსი დაბოლოებები: მხოლობითში - e და მრავლობითში - en.

კავშირებითი კილო იხმარებოდა მთავარ წინადადებებში სურვილების და ბრძანების

გამოსახატავად, მაგ. God ūs helpe ‘(May) God help us’; Ne hēo hundas cēpe ‘She shall not keep

dogs.’ იგი ასევე გამოიყენებოდა დამოკიდებული წინადადების ფართო სპექტრში, მათ

შორის ისეთებში, რაც დღესაც ხმარებაშია, მაგ. swelce hē tam wǣre ‘as if he were tame.’

მაგრამ, ის ხშირად გამოიყენებოდა ისეთ დამოკიდებულ წინადადებებში, რომლებიც

დღეს ხმარებაში აღარ არის.

ბრძანებითი კილოს მხოლობითი რიცხვი ისეთ ზმნებში, როგორებიცაა cēpan (keep) და

helpan (help) იხმარებოდა დაბოლოების გარეშე, მაგრამ ზოგიერთი ზმნა ბოლოვდებოდა

-e ან -a-ზე. ისევე, როგორც თანამედროვე ინგლისურში, ბრძანებითი კილო

გამოიყენებოდა მხოლოდ ბრძანებების გამოსახატავად.

უპირო ფორმები

პირიან ფორმებთან ერთად (იგულისხმებაზმნები, რომლებსაც პირის დაბოლოებები

ქონდა), ძველ ინგლისურ ზმნას ქონდა ოთხი უპირო ფორმა: ორი ინფინიტივი და ორი

მიმღეობა. უმეტესი ზმნისთვის მარტივი ინფინიტივის დაბოლოება იყო -an; ზოგიერთი

სუსტი ზმნისთვის დაბოლოება იყო -ian (bodian ‘to proclaim,’ nerian ‘to save’), ხოლო

ზოგიერთი ზმნისთვის, რომლებიც იკვეცებოდნენ -n, მაგ. (fōn ‘to seize,’ gān ‘to go’). ეს

ორი ინფინიტივი ხშირად ცვლიდა ერთმანეთს.

მიმღეობები თითქმის ისევე იხმარებოდნენ, როგორც თანამედროვე ინგლისურში -

ზმნური ფრაზების და მსაზღვრელების შემადგენელ ნაწილად. აწმყო მიმღეობის

დაბოლოება, ჩვეულებრივ, იყო -ende. ძლიერი წარსული მიმღეობის დაბოლოება -en

დღემდე შემორჩენილია ბევრ თანამედროვე ზმნაში, მაგ. bitten, eaten, frozen, swollen.

სუსტი წარსული მიმღეობის დაბოლოება -d ან -t წარმოადგენდა თანამედროვე

ინგლისურის წესიერი ზმნების წარსული მიმღეობის წყაროს.

სუსტი ზმნები

ძველ ინგლისურში არსებობდა სუსტი ზმნების სამი ძირითადი კლასი

Infinitive Preterit Past Participle

----------------------------------------------------------------------------------------------

Class I fremman ‘to do’ fremede ‘did’ gefremed ‘done’

cēpan ‘to keep’ cēpte ‘kept’ gecēped ‘kept’

Class II endian ‘to end’ endode ‘ended’ geendod ‘ended’

Class III habban ‘to have’ hæfde ‘had’ gehæfd ‘had’

secgan ‘to say’ sægde ‘said’ gesægd ‘said’

სუსტი ზმნებიდან ბევრი თავდაპირველად იყო კაუზატური ზმნა, რომლებიც

წარმოდგებოდნენ არსებითების, ზედსართავების ან სხვა ზმნებისგან i-ბგერიანი

სუფიქსის დამატებით, რაც იწვევდა სიტყვის ფუძისეული ხმოვნის მუტაციას

მაგალითად, fyllan ‘to fill, cause to be full’ წარმოდგება ზედსართავიდან full, ხოლო settan

‘to set, cause to sit’ - ზმნისგან sæt, sittan-ის პრეტერიტის მხოლობითი . თანამედროვე

ინგლისურში ამგვარ სიტყვათა სხვა წყვილებია - feed ‘cause to have food,’ fell ‘cause to fall,’

და lay ‘cause to lie.’

ძლიერი ზმნები

ძლიერი ზმნების უმრავლესობა, მცირე გამონაკლისის გარდა, პრეტერიტს აწარმოებდა

ხმოვნის ცვლით, ე.წ. გრადაციით (იაკობ გრიმის მიხედვით, აბლაუტით). გრადაცია არ

უნდა აგვერიოს მუტაციაში (უმლაუტი), რაც გულისხმობს მახვილიან მარცვალში მყოფი

ხმოვნის მიახლოვებას/მიმსგავსებას მომდევნო მარცვალში მყოფ ხმოვანთან (ან

ნახევარხმოვანთან). გრადაცია გაცილებით უფრო ადრეული პერიოდისაა. იგი საერთო

ინდო-ევროპული მოვლენაა ყველა იმ ენისთვის, რომელიც პროტო-ინდო-

ევროპულიდან არის წარმომდგარი. ამდენად, თანამედროვე ინგლისურის ხმოვანთა

გრადაცია, მაგ. ride–rode–ridden, choose–chose, bind–bound, come–came, eat–ate, and shake–

shook ინდო-ევროპული წარმომავლობისაა.

სხვა გერმანიკული ენების მსგავსად, ძველ ინგლისურშიც იყო ძლიერი ზმნების შვიდი

კლასი. ეს კლასები ერთმანეთისგან განსხვავდებოდნენ მათ ოთხ ძირითად ფორმაში

ხმოვნების მონაცვლეობით. თანამედროვე ინგლისურში be ზმნის პრეტერიტის

მსგავსად, რომლის მხოლობითი ფორმაა I was, ხოლო მრავლობითის - we were, ძლიერი

ზმნების უმეტესობას ქონდა განსხვავებული ფუძეები მხოლობით და მრავლობით

პრეტერიტში. თანამედროვე ინგლისურში შენარჩუნებული რომ ყოფილიყო რიცხვში

განსხვავება, ჩვენ ვიტყოდით I rode მაგრამ - we rid, ასევე - I fond მაგრამ we found.

თანამედროვე ინგლისურში ზოგჯერ შენარჩუნებულია ძველი ინგლისურის

მხოლობითი, ხოლო ზოგჯერ - მრავლობითი.

ქვემოთ მოცემულია ძლიერი ზმნების შვიდი კლასის და მათი ქვეკლასების მაგალითები:

Infinitive Preterit Preterit Past

Singular Plural Participle

-------------------------------------------------------------------------------------------------

Class I wrītan ‘write’ wrāt writon gewriten

Class II (1) clēofan ‘cleave’ clēaf clufon geclofen

(2) scūfan ‘shove’ scēaf scufon gescofen

(3) frēosan ‘freeze’ frēas fruron gefroren

Class III (1) drincan ‘drink’ dranc druncon gedruncen

(2) helpan ‘help’ healp hulpon geholpen

(3) ceorfan ‘carve’ cearf curfon gecorfen

Class IV beran ‘bear’ bær bǣron geboren

Class V (1) sprecan ‘speak’ spræc sprǣcon gesprecen

(2) gifan ‘give’ geaf gēafon gegifen

Class VI scacan ‘shake’ scōc scōcon gescacen

Class VII (1) cnāwan ‘know’ cnēow cnēowon gecnāwen

(2) hātan ‘be called’ hēt hēton gehāten

მეორე კლასის მესამე ჯგუფში s-ს გადასვლა r-ში - frēosan -ვერნერის კანონის შესაბამისად

ხდება. ასეთ ფორმებში ინდო-ევროპული მახვილი სიტყვის დაბოლოებაზე უფრო

მოდიოდა, ვიდრე ფუძისეულ მარცვალზე (რაც სახეზე გვაქვს პირველ ორ ჯგუფში) და

ამდენად, იქმნებოდა პირობა ვერნერის კანონის ასამოქმედებლად. თანხმოვნების

მონაცვლეობა არ შემონახულა თანამედროვე ინგლისურში.

პრეტერიტ-აწმყოს ფორმების ზმნები

ძველ ინგლისურში იყო რამდენიმე ზმნა, რომლებიც თავდაპირველად ძლიერ ზმნებს

განეკუთვნებოდნენ, მაგრამ მათი პრეტერიტის ძლიერი ფორმა იხმარებოდა ხოლმე

აწმყოს მნიშვნელობით. ამდენად, მათ უნდა ქონოდათ ახალი სუსტი პრეტერიტი. მათ

ეწოდებათ პრეტერიტ-აწმყო ზმნები და ისინი წარმოადგენენ თანამედროვე

ინგლისურის მოდალური ზმნების უმნიშვნელოვანეს წყაროს.

Infinitive Present Preterit

----------------------------------------------------------------------------------------------------

āgan ‘owe’ āh āhte (ought)

cunnan ‘know how’ cann (can) cūðe (could)

magan ‘be able’ mæg (may) meahte (might)

*mōtan ‘be allowed’ mōt mōste (must)

sculan ‘be obliged’ sceal (shall) sceolde (should)

მიუხედავად იმისა, რომ ზმნა willan ‘wish, want,’ არ იყო ძველი ინგლისურის ამ ჯგუფის

ზმნა, ხოლო მისი პრეტერიტი იყო wolde, ეს ზმნა გახდა თანამედროვე მოდალური

ზმნების სისტემის ნაწილი - will და would.

სუპლეტური ზმნები

გასაკვირი არ არის, რომ ხშირად გამოყენებადი ზმნები ნორმიდან გადახვევით

ვითარდებიან. Bēon ‘to be’ ძველ ინგლისურში, ისევე როგორც ახლა, საკმაოდ

კომპლექსური ზმნაა, რომლის ალტერნატიული ფორმები სხვა და სხვა ძირებისგანაა

ნაწარმოები:

(ic) eom or bēo ‘I am’

(þū) eart or bist ‘you (sg.) are’

(hē, hēo, hit) is or bið ‘he, she, it is’

(wē, gē, hī) sindon, sind, sint, or bēoð ‘we, you, they are’

ფორმები - eom, is, sind, sint - წარმოდგებოდნენ ინდო-ევროპული ძირიდან *es-, რომლის

ფორმები *esmi, *esti და *senti ჩანს სანსკრიტის asmi, asti და santi-ში და ლათინურში sum,

est და sunt. მეორე პირის eart წარმოდგებოდა სხვა ინდო-ევროპული ძირიდან: *er-,

რომლის მნიშვნელობა იყო ‘arise.’ თანამედროვე ინგლისურის მრავლობითის ფორმა are

მიღებულია იგივე ძირის ანგლური ფორმიდან. ფორმები, რომლებიც იწყებოდნენ b-ზე

წარმოდგებოდნენ მესამე ძირიდან *bheu-, აქედანვე წარმოდგებოდა სანსკრიტის bhavati

‘becomes’ და ლათინური fuī ‘have been.’ პრეტერიტის ფორმები კიდევ სხვა ზმნისგან

მომდინარეობს, რომლის ინფინიტივი ძველ ინგლისურში იყო wesan (მეხუთე კლასის

ძლიერი ზმნა):

(ic) wæs

(þū) wǣre

(hē, hēo, hit) wæs

(wē, gē, hī) wǣron

პრეტერიტში s-ის და r-ს მონაცვლეობა ვერნერის კანონის შედეგი იყო. ამდენად, ძველი

ინგლისური ზმნა ‘be’ (მისი თანამედროვე ინგლისური ანალოგის მსგავსად)

აერთიანებდა ფორმებს, რომლებიც თავდაპირველად ოთხ განსხვავებულ ზმნას

წარმოადგენდა - be, am, are, was. პარადიგმებს, რომლებიც აერთიანებენ ისტორიულად

არადაკავშირებულ ფორმებს, სუპლატივები ეწოდება.

gān ‘go,’ ასევე სუპლეტივური ზმნაა, რომლის პრეტერიტი ēode უდავოდ წარმოდგება

ინდო-ევროპული ძირიდან, ისევე, როგორც ლათინური ზმნა ēo ‘go.’ თანამედროვე

ინგლისურში დაიკარგა ēode-ს პრეტერიტი, მაგრამ მოიძებნა სხვა სუპლეტივური ფორმა

went, არაწესიერი ფორმა ზმნისა wend (შეადარე, აგრეთვე send–sent). ასევე არაწესიერია

(თუმცა, არა სუპლეტივი) dōn ‘do’ თავისი პრეტერიტით dyde ‘did.’

სინტაქსი

ძველი და თანამედროვე ინგლისურის სინტაქსის მსგავსება ადვილად შესამჩნევია. რა

თქმა უნდა, არსებობს რიგი ძალზედ მნიშვნელოვანი განსხვავებებისა, მაგრამ ძველი და

თანამედროვე ინგლისურის წინადადებათა მსგავსება სახეზეა. ამ განსხვავებებიდან

ბევრი ზემოთ იყო განხილული, მაგრამ აქ შესაძლებელია მათი შეჯამება:

1. არსებით სახელებს, ზედსართავებს და ნაცვალსახელთა უმრავლესობას ქონდათ

ბრუნვის უფრო სრული დაბოლოებები, ვიდრე მათ თანამედროვე ანალოგებს.

ფლექსიური ფორმები იხმარებოდა წინადადებაში მათი ფუნქციის მისანიშნებლად.

2. ზედსართავი სახელები მათ საზღვრულ არსებითებს უთანხმდებოდნენ ბრუნვაში,

რიცხვსა და სქესში.

3. ე.წ. ძლიერი და სუსტი ბრუნების ზედსართავებს აგრეთვე დაერთვოდათ ფლექსია

მათი ’განსაზღვრულობისთვის’.

4. რიცხვის გამოყენება შეიძლებოდა ისევე, როგორც დღეს - არსებითის განსასაზღვრად,

მაგ. þrītig scyllingas ‘thirty shillings,’ ან არსებითის ფუნქციით თანდართულ სიტყვასთან ,

გენეტივში, მაგ.þrītig rihtwīsra, ანუ ‘thirty of righteous men.’ გენეტივის ასეთი ხმარება

არაბრუნვად არსებითთან fela ‘much, many’ ჩვეულებრივი მოვლენა იყო - fela goldes

‘much [of] gold’ ან fela folca ‘many [of] people.’

5. ძველ ინგლისურში გენეტივის ფლექსია/ბრუნვის დაბოლოება ხშირად

გამოიყენებოდა ისეთ შემთხვევებში, რაც დღევანდელ ენაში მოითხოვს of-წინდებულიან

ფრაზას þæs īglandes micel dǣl - ‘a great deal of the island,’ სიტყვასიტყვით - ‘that island’s

great deal.’

6. ძველ ინგლისურში, ფაქტიურად, არ იყო არტიკლი. იქ, სადაც ჩვენ ვიხმარდით

განსაზღვრულ არტიკლს, ანგლო-საქსები ხშირად იყენებდნენ ჩვენებით

ნაცვალსახელებს (მაგ. se ‘that’ or þes ‘this’); ხოლო იქ, სადაც გამოვიყენებდით

განსაზღვრულ არტიკლს, ისინი იყენებდნენ ან რიცხვით სახელს ān ‘one’ ან sum ‘a

certain.’ მაგრამ, ყველა ამ სიტყვას უფრო ძლიერი მნიშვნელობა ქონდა ვიდრე

თანამედროვე ინგლისურის განსაზღვრულ და განუსაზღვრელ არტიკლებს. ამდენად,

ძველ ინგლისურში ხშირად საერთოდ არ იყო გამოყენებული არანაირი სიტყვა იქ, სადაც

არტიკლი უნდა ყოფილიყო.

7. მართალია, ძველ ინგლისურში ზმნური ფრაზები ისევე იწარმოებოდნენ, როგორც

დღეს, have და be-ს დართვით მიმღეობაზე (მაგ. has run და is running), მაგრამ ეს

შედარებით იშვიათად ხდებოდა და ასეთი კომბინაციების სისტემა არ იყო სრულად

განვითარებული. კომბინაციები, სადაც ორი დამხმარე ზმნა იყო გამოყენებული, არ

ფიქსირდება ძველ ინგლისურში (მაგ.has been running), მაგრამ ერთ სიტყვიანი ფორმები

(მაგ. runs, ran) უფრო ხშირად იხმარებოდა ვიდრე დღეს. ამდენად, მიუხედავად იმისა,

რომ ძველი და ახალი ინგლისური მსგავსი არიან იმით, რომ აქვთ ორი ფლექსიური დრო

- აწმყო და პრეტერიტი, ძველი ინგლისური ამ დროებს გამოიყენებდა უფრო ფართო

მნიშვნელობების გამოსახატავად. მნიშვნელობის ნიუანსების გადმოსაცემად ძველი

ინგლისური უფრო ხშირად იყენებდა ზმნიზედებს, მაშინ, როდესაც თანამედროვე

ინგლისურში გამოიყენება ზმნური ფრაზები, მაგ. თანამედროვე ინგლისურის he had

come შეესაბამება ძველი ინგლისურის - Hē ǣr cōm, სიტყვა-სიტყვით - ‘He earlier came.’

8. ძველ ინგლისურში ვნებითი გვარი თითქმის ისევე გამოიყენებოდა, როგორც დღეს,

მაგრამ იმ დროს ხშირად გამოიყენებოდა მარტივი ინფინიტივი პასივის მნიშვნელობით,

რასაც ჩვენ არ ვხმარობთ, მაგ. Hēo hēht hine lǣran ‘She ordered him to be taught,’ სიტყვა-

სიტყვით -‘She ordered him to teach’ მაგრამ მისი მნიშვნელობაა ‘She ordered (someone) to

teach him,’ სადაც hine ‘him’ არის lǣran ‘to teach’-ის დამატება და არა ზმნისა hēht

‘ordered.’ თანამედროვე ინგლისურის ვნებითი გვარის ალტერნატივას ძველ

ინგლისურში წარმოადგენდა განუსაზღვრელი ნაცვალსახელი man ‘one,’ მაგ. Hine man

hēng ‘Him one hanged,’ ანუ ‘He was hanged.’

9. ძველ ინგლისურში კავშირებითი კილო უფრო ფართოდ იყო გავრცელებული.

მაგალითად, ის ხშირად გამოიყენებოდა ზოგიერთი ზმნის შემდეგ, რაც თანამედროვე

ინგლისურში არ არის საჭირო; მაგ. Sume men cweðaþ þæt hit sӯ feaxede steorra ‘Some men

say that it [a comet] be a long-haired star.’ ის გამოიყენებოდა აგრეთვე ისეთ

კონსტრუქციებში, რაც დღეს ტრადიციულ ყოველდღიურ გამოიყენებაშია, მაგ. swilce hē

wǣre - ‘as if he were’ ან þēah hē ealne middangeard gestrӯne -‘though he [the] whole world

gain.’

10. ძველ ინგლისურში იყო გარკვეული რაოდენობის უპირო ზმნები, რომლებიც

ქვემდებარის გარეშე იხმარებოდნენ: Mē lyst rǣdan - ‘[It] pleases me to read’ და Swā mē

þyncþ - ‘So [it] seems to me.’ ზმნის დამატება (მოცემულ მაგალითებში -mē) ზმნის წინ

დგას, ხოლო მეორე წინადადებაში დაფიქსირებულია ამჟამად უკვე არქაული ფორმა

methinks (სიტყვა-სიტყვით - ‘to me seems’).

11. ძველ ინგლისურში შესაძლებელი იყო ნებისმიერი ზმნის ქვემდებარის გამოტოვება,

თუ ის იგულისხმებოდა კონტექსტით, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ზმნა მოსდევდა

წინადადებას, რომელიც გამოხატავდა ქვემდებარეს: Hē þē æt sunde oferflāt, hæfde māre

mægen -‘He outstripped you at swimming, [he] had more strength.’

12. მეორეს მხრივ, ძველი ინგლისური ზმნის ქვემდებარე ორჯერ შეიძლებოდა

ყოფილიყო გამოხატული - ერთხელ, როგორც ნაცვალსახელი, წინადადების

სტრუქტურაში მისთვის გამოყოფილ ადგილას, და ერთხელ - როგორც ფრაზა ან

წინადადება იმ ადგილზე, სადაც მისი ყოფნა იყო მოსალოდნელი: And þā þe þǣr tō lāfe

wǣron, hī cōmon to þæs carcernes dura -‘And those that were there as survivors, they came to

that prison’s door.’

13. ძველ ინგლისურში უარყოფითი ზმნიზედა ne იდგა ხოლმე იმ ზმნის წინ, რომელსაც

განსაზღვრავდა: Ic ne dyde - ‘I did not.’ შესაბამისად, ის შემოკლებულ ფორმას ქმნიდა

გარკვეულ ზმნებთან, რომლებიც მის შემდეგ იდგნენ: nis (ne is -‘is not’), nille (ne wille -

‘will not’), næfþ (ne hæfþ - ‘has not’); შეადარეთ თანამედროვე ინგლისურში not -ის

შემოკლებებს ზოგიერთ ზმნასთან, რომელიც მის წინ დგას isn’t, won’t, hasn’t.

14. თანამედროვე ინგლისურთან შედარებით, ძველ ინგლისურში სიტყვათა წყობა

ნაკლებად ფიქსირებული იყო. ძველი ინგლისურის თხრობით კილოში წინადადების

წყობა იყო ქვემდებარე - ზმნა - დამატება, ისევე, როგორც დღეს, მაგ. Hē wæs swīрe spēdig

man -‘He was a very successful man’ და Eadwine eorl cōm mid landfyrde and drāf hine ūt -

‘Earl Edwin came with a land army and drove him out.’ თუმცა, თხრობით წინადადებებში

შესაძლებელი იყო, რომ ნაცვალსახელით გამოხატული დამატება ზმნის წინ მდგარიყო,

და არა მის შემდეგ

Se hālga Andreas him andswarode ‘The holy Andrew him answered.’

როდესაც წინადადება იწყებოდა þā -‘then, when’ ან ne ‘not,’-ით ზმნა ჩვეულებრივ

უსწრებდა ქვემდებარეს: þā sealde se cyning him sweord ‘Then gave the king him a sword’; Ne

can ic nōht singan ‘Not can I nought sing [I cannot sing anything].’ დამოკიდებულ

წინადადებებში ზმნა, ჩვეულებრივ, ბოლოში იდგა, როგორც თანამედროვე გერმანულში:

God geseah þā þæt hit gōd wæs -‘God saw then that it good was’; Sē micla here, þe wē gefyrn

ymbe sprǣcon . . . ‘The great army, which we before about spoke. . . .’ ძველ ინგლისურ

კითხვით წინადადებებში სიტყვათა წყობა იყო ზმნა - ქვემდებარე - დამატება, მაგრამ არ

გამოიყენებოდა დამხმარე ზმნები, რაც მიღებულია თანამედროვე ინგლისურში: Hæfst þū

ǣnigne gefēran? ‘Hast thou any companion?’ ნაცვლად - ‘Do you have any companion?’

15. ძველ ინგლისურში წინადადებების ურთიერთ დაქვემდებარების მრავალი გზა

არსებობდა, მაგრამ მაინც უპირატესობა ენიჭებოდა იმ გზას, რასაც გრამატიკოსები

უწოდებენ ’პარატაქსის’ - წინადადებების დაკავშირება კავშირის გარეშე, თუმცა

ზმნიზედა þā ხშირად იყო გამოყენებული. მოცემულ სამ წინადადებაში, რაც ბერძნული

ლეგენდის ძველი ინგლისურით მონათხრობია, აღწერილია, თუ როგორ დაკარგა

ორფეოსმა თავისი მეუღლე ევრიდიკე. Đā hē forð on þæt leoht cōm, ðā beseah he hine

under bæc wið þæs wīfes; ðā losode hēo him sōna ‘Then he forth into that light came, then

looked he him backward toward that woman; then slipped she from him immediately.’

შესაძლებელია სხვა სინტაქსური განსხვავებების განხილვაც, მაგრამ წინა პლანზე უფრო

მეტად წამოწეულია ძველი და ახალი ინგლისურის მსგავსებები და არა განსხვავებები.

OLD ENGLISH ILLUSTRATED

The first two of the following passages in late West Saxon are from a translation of the Old

Testament by AElfric, the greatest prose writer of the Old English period. The opening verses

from Chapters 1 and 2 of Genesis are printed here from the edition of the Early English Text

Society (O.S. 160), with abbreviations expanded, modern punctuation and capitalization added,

some obvious scribal errors corrected, and a few unusual forms regularized. The third passage is

the parable of the Prodigal Son (Luke 15), edited by Walter W. Skeat (The Holy Gospels in

Anglo-Saxon, Northumbrian and Old Mercian Versions), also slightly regularized. The fourth

passage consists of the opening and closing lines of the epic poem Beowulf.

I. Genesis 1.1–5.

1. On angynne gescēop God heofonan and eorðan. 2. Sēo eorрe

In [the] beginning created God heavens and earth. The earth

wæs sōрlīce īdel and ǣmtig, and þēostra wǣron ofer þǣre

was truly void and empty, and darknesses were over the nywelnysse brādnysse; and Godes gāst wæs geferod ofer wæteru.

abyss’s surface; and God’s spirit was brought over [the] water. 3. God cwæр ðā: Gewurðe lēoht, and lēoht wearр geworht. 4. God

God said then: Be light, and light was made. God

geseah ðā ðæt hit gōd wæs, and hē tōdǣlde ðæt lēoht fram ðam

saw then that it good was, and he divided the light from the ðēostrum. 5. And hēt ðæt lēoht dæg and þā ðēostru niht: ðā

darkness. And called the light day and the darkness night: then

wæs geworden ǣfen and morgen ān dæg.

was made evening and morning one day.

II. Genesis 2.1–3.

1. Eornostlīce ðā wǣron fullfremode heofonas and eorðe and

Indeed then were completed heavens and earth and eall heora frætewung. 2. And God ðā gefylde on ðone seofoðan dæg

all their ornaments. And God then finished on the seventh day fram eallum ðām weorcum ðe hē gefremode. 3. And God geblētsode

from all the works that he made. And God blessed ðone seofoрan dæg and hine gehālgode, for ðan ðe hē on ðone dæg

the seventh day and it hallowed, because he on that day geswāc his weorces, ðe hē gescēop tō wyrcenne.

ceased from his work, that he made to be done.

III. Luke 15.11–17, 20–24.

11. Sōðlice sum man hæfde twēgen suna. 12. þā cwæð se

Truly a certain man had two sons. Then said the

gingra tō his fæder, “Fæder, syle mē mīnne dǣl mīnre ǣhte

younger to his father, “Father, give me my portion of my inheritance

þe mē tō gebyreþ.” þā dǣlde hē him his ǣhta. 13. Đā

that me to belongs.” Then distributed he to him his inheritance. Then æfter fēawum dagum ealle his þing gegaderode se gingra sunu and

after a few days all his things gathered the younger son and

fērde wræclīce on feorlen rīce and forspilde þǣr his ǣhta,

went abroad into a distant land and utterly lost there his inheritance,

lybbende on his gǣlsan. 14. Đā hē hӯ hæfde ealle āmyrrede, þā

living in his extravagance. When he it had all spent, then

wearð mycel hunger on þām rīce and hē wearр wǣdla. 15. þā fērde

came great famine on the land and he was indigent. Then went hē and folgode ānum burhsittendum men þæs rīces; ðā sende hē

he and served a city-dwelling man of that land; then sent he hine tō his tūne þæt hē hēolde his swīn. 16. Đā gewilnode hē

him to his estate that he should keep his swine. Then wanted he

his wambe gefyllan of þām bēancoddum þe ðā swӯn ǣton, and him

his belly to fill with the bean husks that the swine ate, and to him man ne sealde. 17. þā beþōhte hē hine and cwæð, “Ēalā hū

no one gave. Then thought he to himself and said, “Alas how fela yrðlinga on mīnes fæder hūse hlāf genōhne habbað, and ic

many farm workers in my father’s house bread enough have, and I hēr on hungre forwurðe! . . .” 20. And hē ārās ðā and cōm tō his

here in hunger perish! . . .” And he arose then and came to his

fdæer. And þā gӯt þā hē wæs feorr his fæder, hē hine geseah and

father. And then yet when he was far from his father, he him saw and

wearð mid mildheortnesse āstyred and ongēan hine arn and hine beclypte

became with compassion stirred and toward him ran and him embraced and cyste hine. 21. Đā cwæð his sunu, “Fæder, ic syngode on

and kissed him. Then said his son, “Father, I sinned against heofon and beforan ðē. Nū ic ne eom wyrþe þæt ic þīn sunu bēo

heaven and before thee. Now I not am worthy that I thy son be genemned.” 22. Đā cwæþ se fæder tō his þēowum, “Bringað hræðe

named.” Then said the father to his servants, “Bring quickly

þone sēlestan gegyrelan and scrӯdað hine, and syllað him hring on his

the best garments and clothe him, and give him a ring on his

hand and gescӯ tō his fōtum. 23. And bringað ān fǣtt styric and ofslēað,

hand and shoes for his feet. And bring a fat calf and slay (it), and uton etan and gewistfullian. 24. For þām þēs mīn sunu wæs dēad,

and let us eat and feast. Because this my son was dead, and hē geedcucode; hē forwearð, and hē is gemēt.”

and he returned to life; he was lost, and he is found.”

IV. Beowulf, 1–3, 3178–82.

Hwæt, wē Gār-Dena in gēardagum,

Lo! we of Spear-Danes in old days, þēodcyniga þrym gefrūnon,

of the people’s kings, glory have heard,

hū þā æþelingas ellen fremedon!

how the princes courage accomplished!

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .

Swā begnornodon Gēata lēode

So lamented Geats’ people hlāfordes hryre, heorð genēatas;

the lord’s fall, hearth-companions;

cwǣdon þæt hē wǣre wyruldcyninga

they said that he had been of world-kings

manna mildest ond monðwǣrust,

of men mildest and kindest,

lēodum līðost ond lofgeornost.

to people gentlest and most eager for honor.

8 ლექცია

1. საშუალო ინგლისური პერიოდი (1100 – 1500)

2. ნორმანთა დაპყრობა

3. ლონდონის სტანდარტის წარმოქმნა

4. ცვლილებები წარმოთქმასა და გრამატიკაში

5. არსებითი, ნაცვალსახელი, ზედსართავი, ზმნა, სიტყვათა წყობა

(1; გვ. 112 – 138)

თარიღები, რომლებიც აღნიშნავენ საშუალო ინგლისური პერიოდის დასაწყისს

და დაბოლოებას მიახლოვებითია, მაგრამ ამ დროისთვის განსაკუთრებით შესამჩნევია

გრამატიკული ცვლილებები დაახლოვებით 1100 წლისთვის და ცვლილებები

გამოთქმაში - 1500 წლისთვის. ტერმინი ’საშუალო’ მიუთითებს, რომ ეს იყო

გარდამავალი პერიოდი ძველ ინგლისურსა (რომელიც გრამატიკული თვალსაზრისით

ძალიან განსხვავდებოდა მისი შემდგომი პერიოდისგან) და ახალ ინგლისურს შორის

(რომელიც გამოთქმის მხრივ განსხვავდებოდა მისი წინამორბედისგან და ძალიან

უახლოვდებოდა დღევანდელს).

ეს ორი თარიღი დაახლოვებით ემთხვევა ინგლისის ისტორიის გარკვეულ

მოვლენებს, რამაც მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა ენაზე.

საშუალო ინგლისური პერიოდის ზოგიერთი უმთავრესი მოვლენა

საშუალო ინგლისური პერიოდის ქვემოთ ჩამოთვლილმა მოვლენებმა

მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა ინგლისური ენის განვითარებაზე

* 1066 წელს ინგლისი დაიპყრეს ნორმანებმა, ინგლისური არისტოკრატია

შეცვალეს ანგლო-ნორმანულით და მთავრობის ენად გამოაცხადეს ნორმანულ-

ფრანგული.

*1204 წელს მეფე ჯონმა დაკარგა ნორმანდია, რომელიც შეუერთდა საფრანგეთს

და ამით დაიწყო ინგლისსა და კონტინენტს (ევროპას) შორის კავშირების შესუსტება.

*1258 წელს მეფე ჰენრი III-მ დაპყრობის შემდეგ პირველად, ინგლისურ ენაზე

გამოსცა სამეფო დეკლარაცია; მისმა ბარონებმა აიძულეს ის, რომ ეღიარებინა

ოქსფორდის დებულებები/პირობები, დაეარსებინა ფარული საბჭო, რომელიც

ზედამხედველობას გაუწევდა მთავრობის საქმიანობას და ამით გააძლიერებდა

ინგლისის კონსტიტუციას და პარლამენტს.

*1337 წელს დაიწყო ’ასწლიანი ომი’, რომელიც გაგრძელდა 1453 წლამდე. ამან

ხელი შეუწყო ინგლისური ნაციონალიზმის გაძლიერებას.

*1348-50 წლებში ’შავმა სიკვდილმა’ (შავმა ჭირმა) გაწყვიტა ინგლისის

მოსახლეობის დაახლოვებით ერთი მესამედი და საუკუნის ბოლომდე უბედურება

მოქონდა ქვეყნისთვის.

*1362 წელს დადგინდა სასამართლოს წარმოების წესი, რომლის მიხედვითაც

ყველა პროცედურა იმართებოდა ინგლისურ ენაზე.

*1381 წელს მოხდა აჯანყება, რომელსაც მეთაურობდა უოტ ტაილერი. ეს იყო

მუშათა კლასის პირველი აჯანყება ექსპლუატატორთა წინააღმდეგ. მართალია, მათმა

თითქმის ვერც ერთმა მოთხოვნამ მიზანს ვერ მიაღწია, მაგრამ დაფიქსირდა, როგორც

ხალხთა პროტესტის დასაწყისი.

*1384 წელს გარდაიცვალა ჯონ უიკლიფი, რომლის ხელშეწყობითაც შესრულდა

ბიბლიის პირველი სრული თარგმანი ინგლისურ ენაზე (უიკლიფის ბიბლია).

*1400 წელს გარდაიცვალა ჯეფრი ჩოსერი, რომელმაც შექმნა მეტად გავლენიანი

ინგლისური პოეზია.

*1430 წელს საკანცელარიო არქივმა (სადაც ინახებოდა საკანონმდებლო

ჩანაწერები) დაიწყო ჩანაწერების წარმოება აღმოსავლურ მიდლენდის ინგლისურზე,

რაც ინგლისის დამწერლობის სტანდარტად იქცა.

*1476 წელს უილიამ ქექსტონმა ინგლისში შემოიტანა ბეჭვდა, რამაც ხელი შეუწყო

წიგნიერების გავრცელებას მოსახლეობაში.

*1485 წელს ჰენრი ტუდორი გახდა ინგლისის მეფე; ამან დაასრულა სამოქალაქო

დაპირისპირება, ე.წ. ვარდების ომი; შედეგად დაიწყო ტუდორთა დინასტიის 118

წლიანი მმართველობა.

*1497 წელს ჯონ ქებოტი ზღვით ჩავიდა ნოვა სკოტიაში, რაც მოასწავებდა

ინგლისის საზღვრებს მიღმა არსებული ტერიტორიების ექსპანსიას.

2. ნორმანთა მიერ ინგლისის დაპყრობის წინ შექმნილი ფონი

ედუარდ აღმსარებელი იყო ალფრედ დიდის მემკვიდრეთაგან ბოლო მეფე, რომელსაც

შთამომავალი არ ყავდა. ამიტომ, გავლენიანი გრაფის, გოდვინის შვილი ჰაროლდი

არჩეულ იქნა ინგლისის მეფედ. ტახტზე პრეტენზია განაცხადა უილიამმა, ნორმანდიის

მეშვიდე ჰერცოგმა, რომელიც ედუარდ აღმსარებლის შორეული ნათესავი იყო.

ნორმანებმა, რომლებიც საფრანგეთის ჩრდილოეთ ნაწილში ცხოვრობდნენ (ისინი

წარმოადგენდნენ იმ ვიკინგების შთამომავლებს, რომლებმაც მეცხრე-მეათე საუკუნეებში

დაიპყრეს ეს ტერიტორია), უილიამ დამპყრობლის მეთაურობით ჰასტინგსთან,

დაამარცხეს ინგლისელები 1066 წელს.

ინგლისური ენის აღდგენა

ნორმანთა დაპყრობის შემდეგ, დიდი ხნის განმავლობაში, ინგლისი სამენოვანი იყო.

ლათინური იყო ეკლესიის ენა, ნორმანული ფრანგული - მთავრობის, ხოლო ინგლისური

- დარჩენილი მოსახლეობის უმეტესი ნაწილის. 1204 წელს, მეფე ჯონის მიერ (რომელიც

უილიამ დამპყრობლის შთამომავალი იყო) ნორმანდიის დაკარგვის შედეგად შესუსტდა

საფრანგეთთან კავშირები. მე-14-ე საუკუნეში, გარკვეულმა მოვლენებმა ხელი შეუწყვეს

ინგლისური ენის გამოყენების აღდგენას. 1337 წელს დაწყებულმა ასწლიანმა ომმა

ინგლისი და საფრანგეთი მოსისხლე მტრებად აქცია და ამან სასიკვდილო დარტყმა

მიაყენა ფრანგულ ენის გამოყენებას ინგლისში. ისინიც კი, ვინც ნორმანთა

შთამომავლები იყვნენ, თავს ინგლისელებად თვლიდნენ.

მე-14-ე საუკუნის შუა წლებში, შავი ჭირის გამო, გაწყდა მოსახლეობის თითქმის

ნახევარი. ამან გამოიწვია მუშახელის მკვეთრი შემცირება. მუშები მოითხოვდნენ მაღალ

ხელფასებს და უკეთეს მოპყრობას. გადასახადების გამო, 1381 წელს მოხდა გლეხთა

აჯანყება უოტ ტაილერის მეთაურობით.

ამავე დროს ჯონ უიკლიფმა ინგლისურად თარგმნა ბიბლია და პოპულარიზაცია

გაუწია იმ დოქტრინებს, რომლებიც წინ უსწრებდნენ რეფორმაციას. შეიქმნა

ნაწარმოებები, რომლებშიც ალეგორიული სახით იყო წარმოდგენილი კეთილის და

ბოროტის ბრძოლა. ეს ყოველივე წინ უსწრებდა ინგლისის დიდ დრამატულ

ტრადიციებს შექსპირიდან მოყოლებული და შემდგომ. მე-14-ე საუკუნის ბოლო

პერიოდიდან მომრავლდნენ პოეტები, რომლებიც ალიტერაციულ, ურითმო ლექსებს

წერდნენ.

შუა საუკუნეების უდიდესი პოეტი ჯეფრი ჩოსერი წერდა როგორც ფრანგულად,

ასევე ინგლისურად, მაგრამ მისი უმნიშვნელოვანესი ნაწარმოებები შესრულებულია

ინგლისურ ენაზე. ჩოსერის გარდაცველებისას, 1400 წელს, ინგლისში ინგლისური უკვე

დამკვიდრებული იყო როგორც ლიტერატურული, ასევე სხვა სფეროების ენა. საჯარო

დოკუმენტები და ჩანაწერები სრულდებოდა ინგლისურად და 1399 წელს ჰენრი IV-მ

სამეფო გვირგვინის მოთხოვნისას ინგლისური ენა გამოიყენა.

უცხოური გავლენა შუა ინგლისურ ლექსიკონზე

შუა ინგლისურ პერიოდში ლათინური კვლავ მნიშვნელოვან გავლენას ახდენდა

ინგლისურზე. ასევე გაგრძელდა სკანდინავიური, ჰოლანდიური და ფლამანდიური

სიტყვათსესხებაც, მაგრამ ყველაზე დიდი ,და ამავდროულად მნიშვნელოვანი, გავლენა

ინგლისურზე მოახდინა ფრანგულმა ენამ.

შეადარეთ ქვემოთ მოცემული სიტყვათა წყვილები ძველი და შუა საუკუნეების

ინგლისურიდან:

ǣhta catel ‘property’

burhsittende man citeseyn ‘citizen’

dǣl porcioun ‘portion’

dǣlde departide ‘divided’

forwearð perischid ‘perished’

gǣlsa lecherously ‘lechery, lecherously’

genōh plente ‘enough, plenty’

gewilnode coueitide ‘wanted, coveted’

gewistfullian make we feeste ‘let us feast’

mildheortness mercy ‘mercy’

rīce cuntre ‘country’

þēow seruaunt ‘servant’

wræclīce in pilgrymage ‘ abroad, traveling’

შუა ინგლისურის დამწერლობა

თანხმოვნები

ფრანგული სიტყვების სესხებასთან ერთად, ნასესხები იყო აგრეთვე ფრანგული

დამწერლობის წესებიც, თუმცა, საშუალო ინგლისურ პერიოდში ადგილი ქონდა რიგ

ინოვაციებსაც. კერძოდ, ადრეულ ინგლისურ ტექსტებში (რომლებიც დაწერილი იყო 900

წლამდე) გამოიყენებოდა დიგრაფი th, რომელიც შემდგომ ჩაანაცვლა þ და ð-მ. საშუალო

ინგლისურში თანდათანობით დაბრუნდა th. ასევე, uu, რომელიც გამოიყენებოდა w-ს

აღსანიშნავად შეიცვალა რუნიკული wynn-ით, მაგრამ მოგვიანებით, ნორმანელმა

გადამწერლებმა კვლავ შემოიტანეს w, თუმცა ამ სიმბოლოს წარმომავლობა

დაფიქსირებულია მის დასახელებაში double-u.

ძველ ინგლისურში თანხმოვანი ბგერა [v] არ გამოიყენებოდა საწყის პოზიციაში, მის

ნაცვლად იხმარებოდა f ; შემდგომ ის იწერებოდა სიტყვის შუაშიც - drifen ‘driven,’ hæfde

‘had,’ and scofl ‘shovel.’ პრაქტიკულად, ყველა სიტყვა, რომელიც იწყება v-თი, ლათინური

ან ფრანგული წარმომავლობისაა - vulgar (Latin), vocal (Latin), very (French), და voice

(French).

Ch გამოიყენებოდა ფრანგული გავლენის გამო, რათა აღენიშნა child- ის საწყისი ბგერა;

ძველ ინგლისურში ეს სიტყვა იწერებოდა საწყისი c-თ, როგორც cild. მოკლე ხმოვნის

შემდეგ იგივე ბგერის გამოსახვა შეიძლება cch ან chch; ამგვარად, catch შეიძლებოდა

წარმოდგენილი ყოფილიყო როგორც cache, cacche და cachche.

ადრეულ ძველ ინგლისურში sc აღნიშნავდა [sk] ბგერას, მაგრამ დროთა განმავლობაში ამ

გრაფიკული ფორმებით გამოიხატებოდა [š] - (OE sceal—ME and ModE shall);

საშუალო ინგლისურ პერიოდში გადამწერები, ნაცვლად ფონეტიკურად უფრო ზუსტი

hw-ისა უპირატესობას აძლევდნენ wh-ს დაწერას; ამდენად, ძველი ინგლისური hwæt

საშუალო და ახალ ინგლისურში გამოიხატება როგორც what.

ხმოვნები

ხმოვნის სიგრძის გამოსახატავად, საშუალო ინგლისურ პერიოდში გადამწერლები

ხშირად აორმაგებდნენ ასოებს, კერძოდ, ee და oo. ასეთი გაორმაგებები შემორჩენილია

დღემდე, მაგრამ ისინი არ აღნიშნავენ იგივე ბგერებს, რასაც საშუალო ინგლისურში.

შუა ინგლისურში სიტყვის ბოლოში მდგომი უმახვილო e, რომელიც ხმოვანს

მოსდევდა, ასევე მიანიშნებდა ხმოვნის სიგრძეს, მაგ. fode ‘food’ და fede ‘to feed’; ეს

შეესაბამება თანამედროვე ინგლისურის ე.წ. ’მუნჯ e-ს’ – case, mete, bite, rote, rule. ის

ორმაგი თანხმოვნები, რომლებიც ადრეულ პერიოდში აღნიშნავდნენ თანხმოვნის

სიგრძეს, საშუალო ინგლისურში იმასაც აღნიშნავდნენ, რომ მათ წინ მდგომი ხმოვანი

იყო მოკლე. შემორჩენილი მაგალითებია - dinner და bitter და მათი საწინააღმდეგო -

diner და biter.

საშუალო ინგლისურის დამწერლობა sone ‘son’ და sonne ‘sun’ მიანიშნებენ იგივე

ხმოვან ბგერას [ʊ], როგორც ძველ ინგლისურში, როდესაც მათი დამწერლობა იყო sunu

sunne. o-ს დაწერა u-ს ნაცვლად შემორჩენილია თანამედროვე ინგლისურშიც, მაგ. come

(OE cumin), wonder (OE wundor), monk (OE munuc), honey (OE hunig), tongue (OE tunge),

love (OE lufu).

ფრანგული დამწერლობა ou ძირითადად შემოღებული იყო მე-14-ე საუკუნეში

ინგლისური გრძელი ū-ს აღსანიშნად, მაგ. hous (OE hūs).

ძველი ინგლისური პერიოდის გადამწერები იყენებდნენ y-ს ნახევარ-ხმოვნის [y]

აღსანიშნავად და აგრეთვე როგორც i-ს ვარიანტს მახვილიანი ასოების მახლობლად, მაგ.

myn homcomynge - ‘my homecoming.’ გვიან საშუალო ინგლისურ პერიოდში იყო

ტენდენცია, როდესაც გრძელი ī-ს ნაცვლად წერდნენ y-ს. Y ჩვეულებრივ იწერებოდა

სიტყვის ბოლოს.

თანამედროვე ინგლისურთან შედარებით საშუალო ინგლისური დამწერლობა

შედარებით თავისუფალი იყო. გადამწერს შეეძლო დაეწერა ორი ვარიანტიდან ერთ-

ერთი, მაგ. water ან watter, treese ან tres ‘trees,’ nakid და nakyd, eddre და edder ‘adder,’

moneth and moneþ ‘month,’ clowdes და cloudeȝ ‘clouds’. ის, რომ ყოველ სიტყვას უნდა

ქონდეს ერთი დამწერლობა, არასდროს მოსვლიათ აზრად ინგლისელთა წინაპრებს.

3. ლონდონის სტანდარტის წარმოქმნა

საშუალო ინგლისურ პერიოდში ბევრი დიალექტი არსებობდა. მისი ჩრდილოეთის

დიალექტი უფრო მეტად შეესაბამება ძველი ინგლისურის ნორთუმბრიულს,

ცენტრალური დიალექტები, რომლებიც იყოფოდნენ აღმოსავლურ და დასავლურ

დიალექტებად, შეესაბამებიან ძველი ინგლისურის მერციულს; სამხრეთული

დიალექტი, რომელიც გამოიყენებოდა მდინარე ტემზის სამხრეთით შეესაბამებიან

დასავლერ საქსონურ და კენტურს.

გასაკვირი არ არის, რომ ლონდონური მეტყველება/დიალექტი, რომელიც

ძირითადად ცენტრალურ/აღმოსავლურ დიალექტს ეფუძნებოდა გახდა სტანდარტული

მთელი ინგლისისთვის. საუკუნეების განმავლობაში ლონდონი იყო დიდი და

მნიშვნელოვანი ქალაქი. მიუხედავად ამისა, მე-15-ე საუკუნის ბოლომდე, ავტორები

ქმნიდნენ თავის ნაწარმოებებს მშობლიურ დიალექტზე. თანამედროვე სტანდარტული

ინგლისური, როგორც ამერიკული, ასევე ბრიტანული, ლონდონის დიალექტს ეფუძნება.

იგი ფართოდ იხმარებოდა მთელ ქვეყანაში სანამ ინგლისური დასახლებები

დაარსდებოდა ამერიკაში ადრე მე-17-ე საუკუნეში. თუმცა, ბევრმა მიგრანტმა

შეინარჩუნა მათი რეგიონალური ინგლისური გამოთქმა და ლექსიკონი.

ბრიტანეთი საშუალო ინგლისურ პერიოდში

4. ცვლილებები წარმოთქმასა და გრამატიკაში

თანხმოვანთა ძირითადი ცვლილებები

ინგლისის მთელი ისტორიის განმავლობაში თანხმოვნები, ხმოვნებთან შედარებით,

ინარჩუნებდნენ შედარებით სტაბილურობას. დამწერლობაში ცვლილებები

ძირითადად გამოწვეული იყო ანგლო-ნორმანული გავლენით.

თანხმოვანთა ძირითადი ცვლილებები შეიძლება შევაჯამოთ შემდეგი სახით:

1. ძველი ინგლისური კომბინაციები hl, hn, and hr (as in hlēapan ‘to leap,’ hnutu ‘nut,’ და

hraðor ‘sooner’) გამარტივდნენ და მოგვცეს l, n, and r (lēpen, nute, rather).

ასოთშეთანხმებამ hw, რომელიც საშუალო ინგლისურში იწერებოდა ხოლმე როგორც

wh, ხშირად დაიყვანებოდა w-მდე, სამხრეთ დიალექტებში მაინც.

2. ძველი ინგლისური მჟღერი, უკანა სასისმიერი g, l ან r -ს შემდეგ გვაძლევდა w-ს, მაგ.

halwen ‘to hallow’ (OE halgian) და morwe(n) ‘morrow’ (OE morgen).

3. თანხმოვანს, კერძოდ s ან t-ს და უკანა ხმოვანს შორის w იკარგებოდა, მაგ. sǭ (OE swā)

და tō ‘two’ (OE twā). ძველი ინგლისურიდან მოყოლებული ის იკარგებოდა უარყოფით

კონსტრუქციებში მიუხედავად იმისა, თუ რა ხმოვანი მოსდევდა მას, მაგ. საშუალო

ინგლისური nil(le) - ne wil(le)-დან, nǭt - ne wǭt-დან, nas -ne was-დან, და niste -ne wiste-

დან (რომელშიც w იყო თანხმოვნის შემდეგ იმის გამო, რომ მოხდა ne-ს შემადგენელი e-ს

ელიზია). Nille შემორჩენილია willy-nilly-ში. დღეს გვხვდება სიტყვები, სადაც

შენარჩუნებულია მუნჯი w”, მაგ. two, sword, და answer (ადრე ME andswarien).

4. თანხმოვნის წინ, ზოგჯერ უმახვილო ხმოვნის სინკოპით/ამოვარდნით, v was

დაიკარგა ზოგიერთ სიტყვაში, მაგ. hēd (ისევე, როგორც hēvd, hēved, ძველი

ინგლისურიდან hēafod), lǭrd (lǭverd, OE hlāford), hast, hath, და had (OE hæfst, hæfð, და

hæfde).

5. ძველი ინგლისური თავსართი ge- გახდა i- (y-), მაგ. iwis ‘certain’ (OE gewiss) და ilimpen

‘to happen’ (OE gelimpan).

6. თანდათანობით დაიკარგა სიტყვის ბოლოში მყოფი ფლექსიური n, ისევე, როგორც

კუთვნილებითი ნაცვალსახელების ბოლო n, მაგ. mīn და þīn და განუსაზღვრელ

არტიკლში თანხმოვნის წინ: მაგ. OE mīn fæder ‘my father’ და საშუალო ინგლისურის mӯ

fader (მაგრამ - mӯn eye ‘my eye’). ამ პროცესის შედეგად მივიღეთ newt (an ewte-დან) და

nickname (an ekename ‘an also-name’-დან), სადაც განუსაზღვრელი არტიკლის n

შეუერთდა მის მომდევნო სიტყვას. სიტყვებში umpire (ME noumpere), adder (ME nadder, -

შეადარე გერმანულს - Natter ‘snake’), auger (ME nauger), და apron (ME napron, შეადარე -

napkin, napery ‘table linen’), მოხდა საწინააღმდეგო: არსებითი სახელის n მიუერთდა

არტიკლს.

7. სამხრეთულ დიალექტებში, კენტურის ჩათვლით, საწყისი f, s და þ გახდა მჟღერი, მაგ.

vixen - ‘she-fox’ (OE fyxe) და vat (OE fæt).

8. ბევრი სიტყვა იყო ნასესხები ძველი ფრანგულიდან (უფრო ნაკლებად -

ლათინურიდან), რომლებიც იწყებოდნენ [v]-ზე (მაგ., veal, virtue, visit) და მოგვიანებით

- [z]-ზე (მაგ., zeal, zodiac). ამის შედეგად, ეს ბგერები ხშირად იდგნენ საწყის პოზიციაში,

რასაც არ ქონდა ადგილი ძველ ინგლისურში.

9. საწყის პოზიციაში მდგომი [θ], ძირითადად უმახვილო სიტყვებში (მაგ., the, this, they)

გამჟღერდა და გახდა [ð].

10. ბოლო -e-ს დაკარგვის შემდეგ, [v], [z], და [ð] ჩნდებოდნენ ისეთი სიტყვების ბოლოს,

როგორებიცაა give, lose, bathe.

შუა ინგლისური პერიოდის ხმოვნები

ძველი ინგლისური გრძელი ხმოვნები ē, ī, ō, და ū უცვლელად შემოინახა შუა

ინგლისურში, თუმცა შეიცვალა მათი დაწერის ფორმები, მაგ. OE fēt, Middle English -fēt,

feet ‘feet’; OE rīdan, ME rīden, rӯden ‘to ride’; OE fōda, ME fōde, foode ‘food’; OE hūs, ME hous

‘house.’

გარდა ძველი ინგლისური ხმოვნებისა æ და y, მახვილიანი მარცვლების მოკლე

ხმოვნები, რომლებიც დარჩნენ მოკლე ხმოვნებად, არ შეცვლილან შუა ინგლისურის

მეტყველებაში, მაგ. OE wascan ‘to wash,’ ME washen; OE helpan ‘to help,’ ME helpen; OE

sittan ‘to sit,’ ME sitten; OE hoppian ‘to hop,’ ME hoppen; და OE hungrig ‘hungry,’ ME hungry.

დანარჩენმა ხმოვნებმა განიცადეს შემდეგი ცვლილებები:

1.ძველ ინგლისურმა ȳ [u :] შეიცვალა არტიკულაცია და მოგვცა [i: ] ცენტრალური

ინგლისის ჩრდილო და აღმოსავლეთ ნაწილებში. სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში მან

მიგვცა [e:]. ამდენად, ძველი ინგლისური hӯdan - ‘to hide’ საშუალო ინგლისურში

წარმოდგენილი იყო შემდეგი დიალექტური ფორმებით hīden, hūden, და hēden.

2. ცენტრალური ინგლისის ჩრდილო და აღმოსავლეთ ტერიტორიებზე ძველ

ინგლისური y [ʊ] შეიცვალა და მივიღეთ [ɪ], ზუსტად ისე, როგორც ȳ [u :] მოგვცა [i: ].

3. ძველი ინგლისური ā შენარჩუნებული იყო მხოლოდ ჩრდილოეთში (hām -

‘home,’ rāp - ‘rope,’ stān - ‘stone’); მდინარე ჰამბერის სამხრეთით, ყველგან ā გახდა [ɔ:] და

იწერებოდა როგორც o ან oo, ზუსტად ისე, როგორც [ɔ:], რომელიც შემორჩა ძველი

ინგლისურიდან - fo(o)de.

თუმცა, არის ზოგი გამონაკლისი, მაგ. შუა ინგლისური [o:] სიტყვებში twō (OE

twā) და whō (OE hwā) განვითარდნენ ადრე შუა ინგლისური [ɔ:]-დან, რომელიც

ასიმილირებულ იქნა წინამდებარე w-სთან, რომელიც შემდეგ დაიკარგა. ამდენად,

ძველი ინგლისური twā და hwā ადრე საშუალო ინგლისურში გახდნენ [twɔ:] და [hwɔ:],

რომლებიც გვიან საშუალო ინგლისურში გახდნენ [to:] და [ho:] - თანამედროვე

ინგლისურის two [tu] და who [hu].

დიფთონგთა ცვლილებები

ძველი ინგლისურიდან საშუალო ინგლისურამდე დიფთონგებმა რადიკალური

ცვლილებები განიცადეს. ძველი დიფთონგები გაქრა და მათი ადგილი დაიკავა

რამდენიმე ახალმა ([aɪ, eɪ, aʊ, ɔʊ, ɛʊ, ɪʊ, ɔɪ, ʊɪ]).

1. ძველ ინგლისურმა გრძელმა დიფთონგებმა ēa და ēo გვიან ძველ ინგლისურში

(მე-11-ე საუკ.) განიცადეს მონოფთონგიზაცია და შესაბამისად გახდნენ [ɛ:] და [e:]. მათი

შემდგომი განვითარება თანამედროვე ინგლისურში დაემთხვა [ɛ:] და [e:]-ს სხვა

წარმომავლობას. ამდენად, შუა ინგლისური leef – ‘leaf’ [lɛ:f] წარმოდგება ძველი

ინგლისური lēaf-იდან და seen ‘to see’ [se:n] ძველი ინგლისურიდან sēon.

მოკლე დიფთონგები ea და eo, შესაბამისად გახდნენ a და e, მაგ. საშუალო

ინგლისურში yaf ‘gave’ ძველი ინგლისურიდან geaf, და herte ‘heart’ ძველი

ინგლისურიდან heorte.

2. ადრე შუაინგლისურ პერიოდში ძველი ინგლისურიდან წარმოიქმნა ორი

დიფთონგი [aɪ] და [eɪ] (OE sægde ‘said,’ ME saide; OE weg ‘way,’ ME wey). გვიან შუა

ინგლისურში ეს დიფთონგები გაერთიანდნენ და მივიღეთ [eɪ].

3. ʊ-ზე დაბოლოებული ოთხი ახალ დიფთონგი - [aʊ], [ɔʊ], [ɛʊ], და [ɪʊ] ასევე

განვითარდა ძველი ინგლისურიდან.

4. ორი შუა ინგლისური დიფთონგი ფრანგული წარმომავლობისაა. ისინი

ნასესხები იყო ფრანგულად მოლაპარაკე დამპყრობლებისგან. დიფთონგი [ɔɪ] იწერება

როგორც oi ან oy, მაგ. joie ‘joy’ ან cloystor ‘cloister.’ დიფთონგი [ʊɪ] ასევე იწერება, როგორც

oi ან oy, მაგ. boilen ‘to boil’, ან poyson ‘poison.’

ისევე, როგორც ძველ ინგლისურმა დიფთონგებმა მოგვცეს მონოფთონგები

საშუალო ინგლისურში, ასევე საშუალო ინგლისური დიფთონგებიდან მივიღეთ

მონოფთონგები თანამედროვე ინგლისურში, მაგ. ME drawen [draʊǝn], ModE draw [drɔ]).

ეს პროცესი დღესაც გრძელდება, მაგ. აშშ-ს ცენტრალურ-სამხრეთ ნაწილში მცხოვრები

ზოგი ამერიკელი “my wife”-ს გამოთქვამს დაახლოვებით, როგორც [ma waf]. ასევე,

წარმოიქმნა ახალი დიფთონგებიც, მაგ. ME rīden [ri:dǝn], ModE ride [raɪd]; ME hous [hu:s],

ModE house [haʊs]. ეს პროცესი გრძელდება, მაგ.: [ʊ] და [ɪ] გვხვდება ისეთ სიტვებში,

როგორებიცაა boat და bait, და ზოგიერთ ამერიკულ დიალექტში - head [hɛǝd] და bad

[bæɪd].

ხმოვანთა დაგრძელება და დამოკლება

1. გვიან ძველ ინგლისურ პერიოდში მოკლე ხმოვნები გადაიქცნენ გრძელ

ხმოვნებად mb, nd, ld, rd, და rð-ს წინ. მაგრამ შუა ინგლისურის ბოლოს ეს მოვლენა

შემორჩა მხოლოდ i და o ხმოვნებთან mb-ს წინ (მაგ.clīmben ‘to climb,’ cǭmb ‘comb’);

i და u nd-ს წინ (bīnden ‘to bind,’ bounden ‘bound’); დაზოგადად ld (mīlde ‘mild,’ yēlden ‘to

pay, yield,’ ǭld ‘old’). მაგრამ, ზოგიერთ სიტყვაში მოხდა კვლავ დამოკლება მაგ, wind

(noun), held, send, friend; შეადარეთ - wind (verb), field, fiend, სადაც დაგრძელება

შენარჩუნდა. თუ აღნიშნულ ბგერათშეთანხმებებს მოსდევდა სხვა თანხმოვანი,

დაგძელება არ ხდებოდა; ამით აიხსნება თანამედროვე ინგლისურის child – children,

ძველი ინგლისურიდან cild – cildru, სადაც ორივე ხმოვანი მოკლეა.

2. ზემოთ აღნიშნულ ცვლილებებთან შედარებით საკმაოდ მოგვიანებით, a, e და o

დაგრძელდა როდესაც ისინი ღია მარცვალში იყვნენ, ანუ იმ მარცვალში, როდესაც მათ

მოსდევდა ერთი თანხმოვანი და სხვა ხმოვანი, მაგ. bāken ‘to bake’ (OE bacan). ძველ

ინგლისურში ასეთ მარცვალში ხშირად იდგა მოკლე ხმოვანი, მაგ. nama ‘name,’ stelan ‘to

steal,’ þrote ‘throat,’ რომლებმაც საშუალო ინგლისურში მოგვცეს, nāme, stęlen, thrǭte. ეს

დაგრძელება ასახულია ამ სიტყვების მრავლობითში -staff (საშუალო ინგლისური staf-

იდან, რომლის ძველი ინგლისური ფორმაა stæf): staves (საშუალო ინგლისურის stāves-

გან, ძველი ინგლისურის - stafas). მე-14-ე საუკუნიდან მოყოლებული მოკლე i (y) ასევე

დაგრძელდნენ ღია მარცვალში, მაგრამ ხმოვნებმა ასევე განიცადეს ხარისხობრივი

ცვლილება: i (y) გახდა ē, და u გახდა ō—მაგ. ძველი ინგლისური wicu ‘week,’ yvel ‘evil,’

wudu ‘wood,’ რომლებმაც მოგვცეს wēke, ēvel, wōde. ღია მარცვლებში ასეთი დაგრძელება

ახალი პრინციპი იყო ინგლისურში. ეს შედეგი კვლავ სახეზეა, მაგ. staff და staves, თუმცა

განსხვავება ღია და დახურულ მარცვალს შორის გაქრა ისეთ სიტყვებში, სადაც

დაკარგული იყო ბოლო უმახვილო e, რის შედეგადაც ხმოვნები ისეთ სიტყვებში,

როგორიცაა მაგ, staves, week, and throat ახლა გვხვდება დახურულ მარცვლებში: [stevz],

[wik], [θrot].

3. მეორეს მხრივ, ძველი ინგლისურიდან მოყოლებული, გრძელი ხმოვნები,

რომლებსაც მოსდევდათ თანხმოვანთა გარკვეული ჯგუფები - მოკლდებოდნენ. ამ

მოვლენის შდეგები შეიძლება ვიხილოთ თანამედროვე ინგლისურში არსებულ

სიტყვათა წყვილებში, მაგ. hide-hid; keep- kept; five-fifty; wise-wisdom. თანხმოვანთა

ჯგუფ st-ის წინ ხხმოვანთა სიგრძე განსხვავებულია ისეთ სიტყვებში, როგორებიცაა -

Christ-fist; ghost- lost; least – breast.

4. ორი უმახვილო მარცვლის წინ, ხმოვნები რეგულარულად მოკლდებოდნენ, მაგ.

wild – wilderness; Christ – Christendom; holy – holiday.

უმახვილო ხმოვნების გათანაბრება/ნიველირება

ინგლისური ენის გრამატიკაში, ყველა ფონოლოგიურ მოვლენათა შორის

უმნიშვნელოვანესი იყო უმახვილო მარცვალში a, o და u-ს გადასვლა e-ში, რაც,

საბოლოო ჯამში გახდა [ǝ], მაგ.

Old English Middle English

lama ‘lame’ lāme

faran ‘to fare,’ faren (past part.) fāren

stānes ‘stone’s,’ stānas ‘stones’ stǭnes

feallaр ‘falleth’ falleth

nacod ‘naked’ nāked

macodon ‘made’ (pl.) mākeden

sicor ‘sure’ sēker

lengþu ‘length’ lengthe

medu ‘liquor’ mēde

ბოლო მარცვალში ნეიტრალური ხმოვნის დაკარგვა

ფინალური e [ǝ] იწერებოდა ბევრი სიტყვის ბოლოს, მიუხედავად იმისა, რომ ის

არ გამოითქმებოდა. იმის გამო, რომ, მაგალითად, სიტყვა rīd(e) (OE rīdan)

გამოითქმებოდა როგორც ფინალური [ǝ]-თი, ასევე მის გარეშე, სხვა სიტყვებშიც, მაგ.

brīd(e) (OE brӯd) ხდებოდა იგივე.

ცვლილებები გრამატიკაში

ფლექციების შესუსტება/რედუქცია

უმახვილო ხმოვნების ერთ ბგერად გაერთიანების შედეგად, ინგლისურში

მკვეთრად შემცირდა განსხვავებული დაბოლოებების რაოდენობა. საშუალო

ინგლისური გახდა ენა, რომელსაც ქონდა მცირედ განსხვავებული დაბოლოებები, მაშინ,

როდესაც ძველ ინგლისურში, როგორც ვნახეთ, მათი რაოდენობა შედარებით მეტი იყო,

თუმცა არა იმდენი, რამდენიც პროტო გარმანიკულში. ფლექციის ამ შემცირებამ

გამოიწვია დიდი მნიშვნელობის მქონე სტრუქტურული ცვლილებები.

ძველი ინგლისურის სუსტ ზედსართავებს (რომლებიც ჩვენებითი

ნაცვალსახელების შემდეგ იდგნენ) ქონდათ -a დაბოლოება (მამრობითის ნომინატივში)

და -e (საშუალო სქესის ნომინატივ-აკუზატივში და მდედრობითის - ნომინატივში);

საშუალო ინგლისურში ამ დაბოლოებებმა მოგვცეს -e. ამდენად, სქესის მაჩვენებელი

დაიკარგა. საშუალო ინგლისურის the ǭlde man (OE se ealda man) -ს აქვს ზედსართავის

იგივე დაბოლოება, რაც the ǭlde tale (ძველი ინგლისური sēo ealde talu) და the ǭlde sword

(ძველი ინგლისური საშუალო სქესის þæt ealde sweord). ძველი ინგლისურის სუსტი

ზედსართავების დაბოლოებები -an და -um გახდნენ -en; საშუალო ინგლისურში ბოლო -

n-ს დაკარგვის შემდეგ კი ყველა მათგანი გახდა - e. ძველი ინგლისურის სუსტი

ზედსართავების გენეტივის მრავლობითის დაბოლოებები -ena და -ra შეცვლილ იქნა

სუსტი ზედსართავის დაბოლოება - e-თი. ამდენად, ძველი ინგლისურის სუსტი

ზედსართავების მხოლობითი და მრავლობითის ხუთი ფორმა (-a, -e, -an, -ena და -um)

დაყვანილ იქნა დაბოლოების ერთ ფორმამდე -e, რომელშიც განსხვავება სქესსა და

რიცხვში სრულად იყო წაშლილი. ძლიერ ზედსართავებში მხოლობითის ნომინატივის

დაბოლოების არ მქონე ფორმა გავრცელდა მხოლობითის ყველა ფორმაზე, ხოლო

მრავლობითში იყო -e; ამდენად, (ძლიერი მხოლობითი) gręęt lord - ‘great lord’ მაგრამ

(განზოგადებული მრავლობითი) - gręęte lords - ‘great lords.’

ამ სიტუაციის უფრო მარტივად აღწერისთვის შეიძლება ითქვას, რომ საშუალო

ინგლისურის ერთმარცვლიანი ზედსართავები, რომლებიც ბოლოვდებოდნენ

თანხმოვანზე, ქონდათ ერთი დაბოლოება -e, რომელიც გამოიყენებოდნენ სუსტი

ფუნქციის მქონე მხოლობითი არსებითების და არსებითების ყველა მრავლობითი

ფორმის განსასაზღვრად.

უმახვილო მარცვალში ხმოვნების გათანასწორებით გამოწვეულმა ცვლილებებმა

გაცილებით უფრო ფართო შედეგები მოიტანეს, ვიდრე ეს იყო ზედსართავების ბრუნება.

მაგალითად, ძველი დაბოლოებები -an (ინფინიტივი და –n-ფუძიანი არსებითების არა-

ნომინატივის ფორმები), -on (თხრობითი კილოს პრეტერიტის მრავლობითები), -en

(კავშირებითი კილოს პრეტერიტის მრავლობითი და ძლიერი ზმნების ნამყო მიმღეობა),

ყველამ ერთად მიგვცა -en. მოგვიანებით, ბოლო –n-ის დაკარგვის შედეგად დარჩა

მხოლოდ-e. ამ ყველაფრის შედეგია თანამედროვე ინგლისურის დაბოლების გარეშე

ინფინიტივები, პრეტერიტის მრავლობითები და ზოგიერთი ძლიერი ზმნის ნამყო

მიმღეობის ფორმები, მაგ.

Old English Middle English Modern English

findan (inf.) fīnde(n) find

fundon (pret. pl.) founde(n) found

funden (past part.) founde(n) found

გრამატიკული სქესის დაკარგვა

ძველ ინგლისურში სქესი განსხვავებული იყო უმეტეს არსებით სახელებში:

მამრობითის ნომინატივ-აკუზატივის მრავლობითები ჩვეულებრივ ბოლოვდებოდნენ -

as-ზე, მდედრობითი - a-ზე, მოკლე-ფუძიანი საშუალო სქესი -u-ზე. საშუალო

ინგლისურში არსებითის მრავლობითის თითქმის ყველა დაბოლოება იყო -es (OE –as-

იდან). ამ ცვლილებებმა უცვლელ the-სთან ერთად (რომელმაც შეცვალა ძველი

ინგლისური მამრობითის se, საშუალო სქესის þæt და მდედრობითის sēo) გააუქმა

გრამატიკული სქესი ინგლისურ ენაში.

არსებითი სახელები, ნაცვალსახელები და ზედსართავი სახელები

არსებითი სახელების ფლექცია

უმახვილო ხმოვნების გათანაბრებამ გავლენა მოახდინა არსებითი სახელების

ფლექციაზეც. ძველი ინგლისური მდედრობითი სქესის მხოლობითის ნომინატივი -u

და მრავლობითის ნომინატივი -a გათანაბრდა - მაგ. მხოლობითმა denu ‘valley’ და

მრვლობითმა dena ‘valleys’ საშუალო ინგლისურში მოგვცა dēne. ანალოგიურად,

საშუალო სქესის ნომინატივ-აკუზატივის მრავლობითების -u და გენეტივის

მრავლობითების -a გამოიხატებოდნენ -e დაბოლოებით. შემდეგ, საშუალო ინგლისურის

დაბოლოება - es (რომელიც წარმოდგებოდა ძველი ინგლისურის ნომინატივ-

აკუზატივის მრავლობითის დაბოლოებიდან - as) უმეტესი არსებითებისთვის

იხმარებოდა როგორც ზოგადად მრავლობითის აღმნიშვნელი მაგ. OE მხოლობითის

გენეტივის speres და მრავლობითის ნომინატივის speru-მ ME-ში მოგვცა spēres, ხოლო

Mod E spear’s, spears; OE მხოლობითის გენეტივის tale მრავლობითის ნომინატივის tala-მ

ME-ში მოგვცა tāles, ხოლო Mod E - tale’s, tales.

რამდენიმე არსებითი სახელი, რომელიც არ გადაერთო მრავლობითის წარმოების

ზოგად წესზე -es-ს დართვით, მრავლობითის ნომინატივ-აკუზატივს მაინც ზოგადი

მრავლობითის მოდელის მიხედვით ქმნიდა. ეს სიტყვებია oxen, deer და feet. საშუალო

ინგლისურში იყო -(e)n მრავლობითიანი ფორმებიც, რომლებიც შემდგომ გაქრა, მაგ.

eyen –‘eyes’ და foon –‘foes. -(e)n მრავლობითი ვრცელდებოდა აგრეთვე ძველი

ინგლისურის ზოგიერთ a-ფუძიან ძლიერი ბრუნვის არსებითზე, მაგ. shoon –‘shoes’ (OE

scōs). ზოგიერთი გრძელ-მარცვლიანი სიტყვა, რომელიც ძველ ინგლისურში საშუალო

სქესს განეკუთვნებოდა, იხმარებოდა მრავლობითის უცვლელი ფორმით,

განსაკუთრებით ცხოველთა სახელები, როგორებიცაა - sheep, deer, hors. თუმცა,

ალტერნატიული მრავლობითი ყველაზე დიდხანს შემოინახა იმ არსებითებმა,

რომლებიც მუტაციითაა ნაწარმოები, მაგ. men, feet, geese, teeth, lice mice.

საშუალო ინგლისურ პერიოდში, პრაქტიკულად ყველა არსებითი დაყვანილ იქნა

ორ ფორმამდე (ისევე, როგორც თანამედროვე ინგლისურში) - -s-ით და მის გარეშე; -s-

იანი ფორმა გამოხატავს მრავლობითს და მხოლობითის გენეტივს, ხოლო მის გარეშე -

მხოლობითის სხვა ფორმებს. გრამატიკული მნიშვნელობების გამოსახატავად, რაც ადრე

ფლექსიის საშუალებით ხდებოდა, დღეს ინგლისური დამოკიდებულია ნაწილაკებზე,

უმთავრესად წინდებულებსა და კავშირებზე, ასევე - სიტყვათა წყობაზე. ძველი

ინგლისური “þās gelæhte se dēma”-ს გასაგებად, რაც ნიშნავს ‘The judge seized those’,

ქვემდებარე უნდა უსწრებდეს შემასმენელს (ისევე, როგორც საშუალო ინგლისურში -

“The dēme ilaughte thǭs.”

პირის ნაცვალსახელები

ძველი ინგლისურიდან მხოლოდ პირის ნაცვალსახელებმა შეინარჩუნეს

სირთულის გარკვეული ხარისხი. მხოლოდ მათ შემორჩათ ქვემდებარის და დამატების

განმასხვავებელი ბრუნვის ფორმები, ხოლო აკუზატივის და დატივის განმასხვავებელი

ფორმები უკვე აღარ არსებობდა გვიან ძველ ინგლისურში პირველი და მეორე პირის

ნაცვალსახელებისთვის.

პირის ნაცვალსახელების ორობითი რიცხვი ფაქტიურად გაქრა საშუალო

ინგლისურში.

საშუალო ინგლისურში არსებობდა ფორმების მრავალფეროვნება. მათგან

ყველაზე მნიშვნელოვანი მოცემულია ქვემოთ მოტანილ ცხრილში:

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

Singular Plural

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

First Person Nom. ich, I, ik wē

Obj. mē us

Gen. mī; mīn our(e); oures

Second Person Nom. thou yē

Obj. thee you

Gen. thī; thīn your(e); youres

Third Person (masculine) Nom. hē hī, they, thai

Obj. him, hine hem, heom, them, thaim, theim

Gen. his her(e), their(e); heres, theirs

(feminine) Nom. shē, hō, hyō, hyē, hī,

schō, chō, hē

Obj. hir(e), her(e), hī

Gen. hir(e), her(e); hires

(neuter) Nom. hit, it

Obj. hit, it

Gen. his

საშუალო ინგლისური პერიოდის დიალექტებში ნაცვალსახელთა სხვა და სხვა

ფორმები იხმარებოდა. მაგ. ik იყო ჩრდილოეთის ფორმა, ხოლო სხვა ტერიტორიებზე

იხმარებოდა ich ან I. ნომინატივის ფორმები they ან thai (და მათი დამწერლობის სხვა

ფორმები thei და thay), რომლებიც სკანდინავიური წარმოშობის იყვნენ, ძირითადად

ჩრდილოეთსა და ცენტრალურ ინგლისში იყო გამოყენებული. ობიექტურის და

გენეტივის შესაბამისი ფორმები them, thaim, theim და their იხმარებოდა ჩრდილოეთში

თითქმის მთელი შუა ინგლისური პერიოდის განმავლობაში.

ძველი ინგლისურის მესამე პირის მამრობითი სქესის აკუზატივი hine საშუალო

ინგლისურში შემორჩა მხოლოდ სამხრეთში; ყველა დანარჩენ ტერიტორიაზე დატივის

ფორმამ him შეითავსა ობიქტური ბრუნვის ფუნქციაც. იგივე რეგიონში მდედრობითის

აკუზატივი hī ასევე შემორჩა გარკვეული დროით, მაგრამ გვიან მე-13-ე საუკუნეში იგი

ჩაანაცვლა დატივის ფორმამ hir(e) ან her(e), რომელიც სხვაგან ობიექტივის ფორმაში

იხმარებოდა. პირის ნაცვალსახელების გენეტივის ფორმის გამოყენება საშუალო ინგლისურში

შეზღუდული იყო. მაგ. ძველი ინგლისური კონსტრუქცია nǣnig hira – ‘none of them’

საშუალო ინგლისურში გადმოცემული იყო of-ის და ობიექტურ ბრუნვაში მდგარი

ნაცვალსახელის საშუალებით, ზუსტად ისე, როგორც თანამედროვე ინგლისურში.

არსებითი სახელის წინ მდგომი გენეტივის პირველი და მეორე პირის ნაცვალსახელების

ვარიანტული ფორმები mīn, mī; thīn, thī ზუსტად ისეთი დისტრიბუციული ტიპის

მიხედვით ფუნქციონირებდნენ, როგორც an და a, ანუ, ბოლო n არ იხმარებოდა

თანხმოვნების წინ. n-იანი ფორმები იხმარებოდა არსებითების შემდეგ და

ნომინალურად (როგორც თანამედროვე ინგლისურში - That book is mine, Mine is that

book, That book of mine).

ჩვენებითი ნაცვალსახელები

ძველი ინგლისური se, þæt, sēo, და მრავლობითი þā საბოლოო ჯამში დავიდა

ფორმებამდე - the, that და მრავლობითი thō. the, რომელმაც თავდაპირველად ჩაანაცვლა

მხოლოდ მამრობითის ნომინატივი se იხმარებოდა მხოლოდ როგორც განსაზღვრული

არტიკლი. that და thō დარჩნენ როგორც ჩვენებითი ნაცვალსახელები. საბოლოოდ, thō

ჩაანაცვლა thōs-მა (თანამედროვე ინგლისურის those). მეორე ძველი ინგლისური

ჩვენებითი იყო þes, þis, þēos. მე-13-ე საუკუნისთვის მხოლობითის ნომინატივ-

აკუზატივის საშუალო სქესის this იხმარებოდა მხოლობითის ყველა ფუნქციით და

გამოჩნდა ახალი მრავლობითის ფორმა thise ან thēse, დაბოლოებით -e. ამ ყველაფერმა

თანამედროვე ინგლისურში მიიღო ფორმა that-those და this these.

კითხვითი და მიმართებითი ნაცვალსახელები

ძველი ინგლისური მამრობით-მდედრობითი კითხვითი ნაცვალსახელი hwa

საშუალო ინგლისურში გახდა whō, ხოლო ნეიტრალური ფორმა hwæt გახდა what.

საშუალო ინგლისურის whō-ს ქონდა ობიექტური ფორმა whōm, რომელმაც შეცვალა

აკუზატივი (ძველი ინგლისური hwone). ძველ ინგლისურ hwæt-ს ქონდა იგივე დატივის

ფორმა, რაც hwā -ს, მაგრამ საშუალო ინგლისურში როგორც ნომინატივის, ასევე

ობიექტური ბრუნვის ფორმა იყო what.

ყველაზე ფართოდ ხმარებული მიმართებითი ნაცვალსახელი საშუალო

ინგლისურში იყო უბრუნვადი that. ეს ახლაც ასეა, მაგრამ თანამედროვე

ლიტერატურული სტილი ზღუდავს მის ხმარებას, რაც ჩანს შემდეგ მაგალითებში - ‘The

man that I saw was Lones’, მაგრამ - ‘This man, who never did anyone real harm, was

nevertheless punished severely.’

ზედსართავების შედარებითი და აღმატებითი ხარისხები

უმახვილო ხმოვნების e-ში გადასვლასთან ერთად, ძველი ინგლისურის

ზედსართავი სახელების შედარებითი ხარისხის დაბოლოება -ra გახდა -re, მოგვიანებით

კი -er; აღმატებითი ხარისხის -ost და -est გაერთიანდნენ და მოგვცეს -est. თუ

ზედსართავის ფუძისეული ხმოვანი გრძელი იყო, ამ დაბოლოებების დართვისას ის

მოკლდებოდა, მაგ. swēte, swetter, swettest; თუ სიტყვების ფუძეები ერთმანეთს

ემთხვეოდნენ, შედარებითი ხარისხების წარმოებისას ხდებოდა ხმოვნის ორიგინალური

სიგრძის აღდგენა; დუბლეტებში latter და later კარგად ჩანს ხმოვნის სიმოკლე და სიგრძე.

როგორც ძველ ინგლისურში, ēvel (და მისი საშუალო ინგლისურის სინონიმი

badde, რომელიც დაუდგენელი წარმომავლობისაა), gōd, muchel (mikel) და lītel-ს ქონდათ

შედარებითი და აღმატებითი ფორმები, რომლებიც მათთან ეტიმოლოგიურად არ

იყვნენ დაკავშირებული: werse, werst; bettre ან better, best; mōre, mōst; lesse ან lasse, lēste.

ზოგიერთ ზედსართავს, რომლებიც ძველი ინგლისურის შედარებით და აღმატებით

ხარისხებში განიცდიდნენ მუტაციას, შეინარჩუნეს მუტაციური ხმოვანი საშუალო

ინგლისურშიც, მაგ. long, lenger, longest; ōld, elder, eldest.

ზმნა

ისევე, როგორც დღეს, შენარჩუნებული იყო გერმანიკული განსხვავება ძლიერ და

სუსტ ზმნებს შორის. მიუხედავად იმისა, რომ დაბოლოებების ხმოვნები გათანაბრდნენ,

გრადაციის განსხვავებები, რომლებიც გამოხატული იყო ძლიერი ზმნების ფუძისეულ

ხმოვნებში, სრულად იყო შენარჩუნებული.

ძლიერი ზმნების შვიდი კლასი შენარჩუნებულ იქნა ჩვეულებრივი გრადაციებით:

---------------------------------------------------------------------------------------------

Infinitive Preterit Singular Preterit Plural Past Participle

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

Class I wrīten ‘write’ wrǭt writen writen

Class II clēven ‘cleave’ clēf cluven clǭven

Class III helpen ‘help’ halp hulpen holpen

Class IV bēran ‘bear’ bar bēren bǭren

Class V sprēkan ‘speak’ sprak sprēken sprēken

Class VI shāken ‘shake’ shōk shōken shāken

Class VII hǭten ‘be called’ hēt hēten hǭten

მიუხედავად იმისა, რომ ძლიერი ზმნების შვიდი მოდელი შენარჩუნებულ იქნა

საშუალო ინგლისურში, სუსტი ზმნები რაოდენორბივად გაცილებით მეტი იყო.

ამდენად, სუსტი ზმნების პრეტერიტის და ნამყო მიმღეობის დაბოლოება -ed

იხმარებოდა ბევრ ძლიერ ზმნასთანაც. გარკვეული დროის განმავლობაში ზოგი ზმნა

იუღლებოდა ორივე ფორმით, მაგრამ საბოლოოდ ძლიერი ფორმა გაქრა, თუმცა, დღესაც

კი არის რამდენიმე ზმნა, რომელიც ორივე ფორმას ინარჩუნებს, მაგ. hang – hung – hanged

და weave – wove – weaved.

პირის დაბოლოებები

ზოგი განსხვავება პირის დაბოლოებებს შორის გაქრა, რის შედეგადაც

გამარტივდა ზმნების უღლება. ზმნების - findan –‘to find’ (ძლიერი ზმნა) და thanken –‘to

thank’ (სუსტი ზმნა) მაგალითზე ჩანს, თუ როგორი იყო თხრობითი კილოს ფორმები

ცენტრალური ინგლისის დიალექტებზე:

Present

ich finde thanke

thou findest thankest

hē/shē findeth, findes thanketh, thankes

wē/yē/they finde(n), findes thanke(n), thankes

Preterit

ich fǭnd thanked(e)

thou founde thankedest

hē/shē fǭnd thanked(e)

wē/yē/they founde(n) thanked(e(n))

ზმნები been ‘to be’ (OE bēon), doon ‘to do’ (OE dōn), willen ‘to want, will’(OE willan)

და gǫǫn ‘to go’ (OE gān) საშუალო ინგლისურში ძალზედ არაწესიერი ფორმის იყვნენ.

ცენტრალური ინგლისის დიალექტებზე been და willen ზმნებს თხრობით კილოში ასეთი

ფორმები ქონდათ:

Present

ich am wil(le), wol(le)2

thou art, beest wilt, wolt

hē/shē is, beeth wil(le), wol(le)

wē/yē/they bee(n), beeth, sinden,ār(e)n1 wilen, wol(n)

1. ჩრდილო ინგლისურის ეს ფორმა იშვიათია საშუალო ინგლისურში

2. o-იანი ფორმები პრეტერიტიდან გვიანი პერიოდისაა, მაგრამ შემორჩა ისეთ სიტყვაში,

როგორიცაა won’t, ანუ wol not.

Preterit

ich was wolde

thou wast, wēre woldest

hē/shē was wolde

wē/yē/they wēre(n) wolde(n)

შუა ინგლისური პერიოდის პრეტერიტ/აწმყოს ფორმები კვლავ ხშირად გამოიყენება, მაგ.

o(u)ghte ‘owed, was under obligation to’; can ‘knows how to, is able,’ coude (თანამედროვე

ინგლისური could-ის წინამორბედი, რომლის ასო l ანალოგიით არის სიტყვაში would)

‘knew how to, was able’; shal ‘must,’ shulde ; mōst(e) (ModE must) ‘was able to, must’; may ‘am

able to, may,’ mighte; dar (ModE dare), და durst.

მიმღეობები

აწმყო მიმღეობის დაბოლოებები განსხვავებული იყო დიალექტებში, მაგ. –and(e) –

ჩრდილოეთში, ende ან ing(e) -ცენტრალურ ნაწილში, -inde ან -ing(e) სამხრეთში.

დაბოლოება –ing, რომელიც იხმარება თანამედროვე ინგლისურში, წარმოდგება ზმნური

არსებითის დაბოლოებიდან -ung, როგორც ძველ ინგლისურში leornung ‘learning’ (ანუ

knowledge), bodung ‘preaching’ (ანუ sermon), სიტყვიდან leornian ‘to learn’ და bodian ‘to

announce, preach’.

სიტყვათა წყობა

მიუხედავად იმისა, რომ საშუალო ინგლისურ პერიოდში, ისევე, როგორც ძველში,

ქვემდებარის, შემასმენლის და დამატების წყობის ყველა შესაძლო ვარიანტი გვხვდება,

ლიტერატურის უმეტესი ნაწილი ლექსით არის წარმოდგენილი, სადაც შესაძლებელია

სიტყვათა ინვერსიული წყობა (როგორც დღეს). შუა ინგლისური პროზის სიტყვათა

წყობა თითქმის იგივეა, რაც დღეს. ზოგჯერ, ნაცვალსახელი დამატების ფუნქციით

ზმნის წინ იდგა, მაგ. “Yef þou me zayst, ‘How me hit ssel lyerny?’ ich hit wyle þe zigge an

haste . . . ,” რაც სიტყვა-სიტყვით ასე გამოიყურება ‘If thou [to] me sayest, “How one it shall

learn?” I it will [to] thee say in haste . . . ’

დამოკიდებულ წინადადებებში დამატების ფუნქციის მქონე არსებითი სახელები

შეიძლება ზმნის წინ მდგარიყვნენ (“And we, þet . . . habbeþ Cristendom underfonge,” ანუ,

‘And we, that . . . have Christian salvation received’). საშუალო ინგლისურის უპირო

კონსტრუქციებში, რაც საკმაოდ ხშირი იყო, დამატება ჩვეულებრივ უსწრებდა ზმნას: me

mette - ‘(it) to me dreamed,’ ანუ, ‘I dreamed’; me thoughte ‘(it) to me seemed.’

MIDDLE ENGLISH ILLUSTRATED

The first passage is in the Northern dialect, from The Form of Perfect Living, by

Richard Rolle of Hampole, a gentle mystic and an excellent prose writer, who

died in 1349. Strange as parts of it may look to modern eyes, it is possible to put

it word for word into Modern English:

Twa lyves þar er þat christen men lyfes: ane es called actyve lyfe,

Two lives there are that Christian men live: one is called active life,

for it es mare bodili warke; another, contemplatyve lyfe, for it es in mare

for it is more bodily work; another, contemplative life, for it is in more

swetnes gastely. Actife lyfe es mykel owteward and in mare travel,

sweetness spiritually. Active life is much outward and in more travail,

and in mare peryle for þe temptacions þat er in þe worlde.

and in more peril for the temptations that are in the world.

Contemplatyfe lyfe es mykel inwarde, and forþi it es lastandar

Contemplative life is much inward, and therefore it is more lasting

and sykerar, restfuller, delitabiler, luflyer, and mare

and more secure, more restful, more delightful, lovelier, and more

medeful, for it hase joy in goddes lufe and savowre in þe lyf

full of reward, for it has joy in God’s love and savor in the life

þat lastes ay in þis present tyme if it be right ledde. And þat

that lasts forever in this present time if it be rightly led. And that

felyng of joy in þe lufe of Jhesu passes al other merites in erth,

feeling of joy in the love of Jesus surpasses all other merits on Earth,

for it es swa harde to com to for þe freelte of oure flesch and þe many

for it is so hard to come to for the frailty of our flesh and the many

temptacions þat we er umsett with þat lettes us nyght and day. Al

temptations that we are set about with that hinder us night and day. All

other thynges er lyght at com to in regarde þarof, for þat may na man

other things are easy to come to in regard thereof, for that may no man

deserve, bot anely it es gifen of goddes godenes til þam þat verrayli

deserve, but only it is given of God’s goodness to them that verily

gifes þam to contemplacion and til quiete for cristes luf.

give them(selves) to contemplation and to quiet for Christ’s love.

9 ლექცია

1. ადრეული ახალი ინგლისური პერიოდი (1500 – 1800) 2.გადასვლა საშუალო ინგლისურიდან თანამედროვე ინგლისურზე

3.ორთოგრაფია

4.ხმოვანთა დიდი მონაცვლეობა

5.ხმოვნები და თანხმოვნები

(1; გვ.139 – 155)

ადრეული ახალი ინგლისური პერიოდი (1500 – 1800)

ადრეული ახალი ინგლისური იყო ცვლილებების პერიოდი, როგორც

ინგლისისთვის, ასევე ინგლისური ენისთვის. XVI – XVIII საუკუნეები იყო

რევოლუციური ცვლილებების პერიოდი, რამაც გზა გაუხსნა ინგლისურს, როგორც

მსოფლიო ენას.

ადრე ახალი ინგლისური პერიოდის ძირითადი ცვლილებები

1. 1534 წლის სუპრემატიის აქტით ჰენრი VIII გახდა ’ინგლისის ეკლესიის უმაღლესი

მეთაური’ და ამგვარად, სამოქალაქო ხელისუფლება ოფიციალურად დადგა საეკლესიო

ხელისუფლებზე მაღლა.

2. 1549 წელს მიღებულ იქნა ’საერთო ლოცვანი’, რამაც გავლენა მოახდინა ინგლისური

ლიტერატურის სტილზე.

3. 1558 წელს, 25 წლის ასაკში, ელისაბედ I გახდა ინგლისის დედოფალი. რენესანსის

პერიოდის განათლების და მართვის უნარის მქონე ქალმა დაიწყო 45-წლიანი

მმართველობა, რამაც ხელი შეუწყო სახელმწიფოს მართვის ხელოვნების,

ლიტერატურის, მეცნიერების, კვლევის და ვაჭრობის განვითარებას.

4. 1557-80 წლებში სერ ფრანსის დრეიკი იყო პირველი ინგლისელი, რომელმაც

იმოგზაურა დედამიწის გარშემო; 1588 წელს მან მონაწილეობა მიიღო ესპანელთა

არმადის დამარცხებაში, რამაც ხელი შეუწყო ინგლისელთა ექსპანსიას ოკეანის იქით

არსებულ ქვეყნებში.

5. 1590-1611 წლებში უილიამ შექსპირმა დაწერა თავისი პიესების უმთავრესი ნაწილი,

’ჰენრი VI-დან’ ’ქარიშხალამდე’.

6. 1600 წელს ’აღმოსავლეთ ინდოეთის კომპანიას’ მიენიჭა უფლება ხელი შეეწყო

აზიასთან ვაჭრობისთვის, რასაც ფაქტიურად მოყვა ინდოეთში ბრიტანეთის გაბატონება.

7. 1604 წელს რობერტ ქოდრიმ გამოაქვეყნა პირველი ინგლისური ლექსიკონი -’ანბანის

მიხედვით დალაგებული ცხრილი’ (A Table Alphabeticall’).

8. 1607 წელს დაარსდა ჯეიმსტაუნი, ვირჯინია, როგორც პირველი ინგლისური

დასახლება ამერიკაში

9. 1611 შეიქმნა მეფე ჯეიმსის ბიბლია (შემოკლებით KJB) თავის ლოცვანთან ერთად;

ამავე დროს გამოიცა შექსპირის ნაწარმოებებიც. ამ ორმა მოვლენამ მნიშვნელოვანი

გავლენა მოახდინა ინგლისურ ლიტერატურულ სტილზე.

10.1619 წელს ჩრდილოეთ ამერიკის ვირჯინიაში ჩაიყვანეს პირველი აფრიკელი მონები.

12.1642-48 პურიტანული რევოლუციის შედეგად დამხობილ იქნა მონარქია და

დამყარდა სამხედრო დიქტატურა, რაც გაგრძელდა 1660 წლამდე, ჩარლზ II-ის მეფობის

აღდგენამდე.

13.1660 დაარსდა სამეფო საზოგადოება როგორც პირველი ინგლისური ორგანიზაცია,

რომელიც ხელს უწყობდა სამეცნიერო ცოდნას და კვლევას.

14.1670 წელს კანადასთან ვაჭრობისა და იქ დასახლების მიზნით შეიქმნა ’ჰადსონ ბეის

კომპანია’.

15.1688 წლის რევოლუცია ინგლისში იყო უსისხლო სახელმწიფო გადატრიალება, რის

შედეგადაც პარლამენტმა გადასცა სამეფო ტახტი უილიამ ორანელს, რომელიც

მართავდა ქვეყანას თავის მეუღლე, ჯეიმს II-ის ქალიშვილ მერი სტიუარტთანერთად;

ამის შედეგად დაფუძნდა საპარლამენტო მონარქია.

16. 1702 წელს ლონდონში გამოქვეყნდა პირველი ყოველდღიური გაზეთი, რის

შედეგადაც დამყარდა პრესის ძალაუფლება ინფორმაციის გავრცელებასა და

საყოველთაო აზრის ჩამოყალიბებაზე.

17. 1719 წელს დანიელ დეფომ გამოაქვეყნა ’რობინზონ კრუზო’, რომელიც ზოგჯერ

ითვლება ინგლისის პირველ თანამედროვე რომანად.

18. 1755 წელს სამუელ ჯონსონმა გამოაქვეყნა ’ინგლისური ენის ლექსიკონი’.

19. 1775-83 წლებში ამერიკის რევოლუციის შედეგად დაარსდა ინგლისურ-ენოვანთა

პირველი დამოუკიდებელი სახელმწიფო ბრიტანეთის კუნძულების მიღმა.

20. 1788 წელს ინგლისელები პირველად დასახლდნენ ავსტრალიაში თანამედროვე

სიდნეის მახლობლად.

საშუალო ინგლისურიდან თანამედროვე ინგლისურზე გადასვლა

მიუხედავად დიდი განსხვავებებისა ლექსიკონსა და გამოთქმაში, მე-16-ე საუკუნის

ინგლისურად მოლაპარეკეებმა არ იცოდნენ, რომ ისინი ტოვებდნენ საშუალო

ინგლისურ პერიოდს და შედიოდნენ ახალ ინგლისურში. ენის განვითარების ეტაპებს

შორის ყოველი ასეთი დაყოფა გარკვეულწილად პირობითია მიუხედავად იმისა, რომ ეს

ეფუძნება ნათელ და მნიშვნელოვან ენობრივ ცვლილებებს და ასევე დაკავშირებულია

მოლაპარაკე საზოგადოების ცხოვრების გარეგან მოვლენებზე.

ინგლისური ლექსიკის ზრდა

საშუალო ინგლისურ პერიოდში ლექსიკური ფონდი მნიშვნელოვნად

იზრდებოდა სამი გზით. იმის გამო, რომ იზრდებოდა მოსახლეობის წიგნიერება,

იგრძნობოდა სიტყვათა ფონდის გაუმჯობესების და გაძლიერების საჭიროება.

საზღვარგარეთ მოგზაურობისას ინგლისურად მოლაპარაკენი ხვდებოდნენ ახალ

რეალობებს, რომელთა გადმოსაცემად მათ ახალი სიტყვები ესაჭიროებოდათ.

ამასთანევე, მათ ურთიერთობა ქონდათ სხვა ენებზე მოსაუბრეებთან და მათგან

სიტყვებს სესხულობდნენ.

რენესანსის პერიოდში ლათინური და ბერძნული სიტყვების შემოსვლა

ინგლისურში დაკავშირებული იყო მოდასთან, რომლის მიხედვითაც, ასეთი სიტყვები

ძირითადად წერილობითი ფორმით იხმარებოდნენ. მას შემდეგ, კლასიკური ენების

გავლენა ყოველთვის საგრძნობი იყო. ფრანგული ასევე წარმოადგენდა სიტყვათსესხების

მნიშვნელოვან წყაროს ნორმნათა დაპყრობიდან დღემდე. აღსანიშნავია აგრეთვე

სიტყვათსესხება ესპანური და პორტუგალიური ენებიდან, როგორც შედეგი ლათინური

ამერიკის კოლონიური ექსპანსიისა.

მთელი ამ პერიოდის განმავლობაში ბევრმა ენამ შეიტანა თავისი წვლილი

ინგლისური ენის განვითარება-გაზრდაში. კელტურ და სკანდინავიურ სიტყვებთან

ერთად გარკვეული იმპულსები შემოდიოდა იტალიურიდან, გერმანულიდან, აგრეთვე

აზიური, აფრიკული, აღმოსავლეთ ევროპული და სხვა ენებიდან. ამერიკული

კოლონიების ინგლისურზე გავლენას ახდენდნენ ინდიელებისგან და სხვა ევროპელი

კოლონისტებისგან ნასესხები სიტყვები, რაც, თავის მხრივ გავლენას ახდენდა

ბრიტანულ ინგლისურზე.

სიახლეები გამოთქმაში და დამწერლობის კონსერვაცია

ჩოსერის გარდაცვალების შემდეგ, მე-15-ე საუკუნე გახდა ინგლისის ისტორიის

გარდატეხის მომენტი, განსაკუთრებით გამოთქმასა და დამწერლობაში, რადგან ამ

პერიოდში ენამ განიცადა უფრო დიდი და მნიშვნელოვანი ფონოლოგიური

ცვლილებები, ვიდრე წინა საუკუნეებში, ან შემდეგ. ამგვარად, მიუხედავად იმისა, რომ

საშუალო ინგლისურის გრძელი ხმოვნების ხარისხი შეიცვალა, მათი დამწერლობა

იგივე დარჩა, რაც ადრე. მაგ. შუა ინგლისური [e:] ისეთ სიტყვებში, როგორებიცაა feet,

see, three და ა.შ. შეიცვალა [i:]-თ, მაგრამ დამწერლობა იგივე დარჩა. შესაბამისად,

ინგლისური ანბანის ბევრი ასოს ფონოლოგიური მნიშვნელობა რადიკალურად

შეიცვალა.

ტიპოგრაფებმა და განსწავლულმა ხალხმა დიდი გავლენა მოახდინეს ინგლისურ

დამწერლობაზე. ნასწავლი ხალხი უპირატესობას ანიჭებდა ძველ დამწერლობას და

ეტიმოლოგიაზე დაყრდნობით ქმნიდნენ დამწერლობის სხვა ვარიანტებს.

ტიპოგრაფებიც ამჯობინებდნენ ძველ დამწერლობას.

ადრეული ახალი ინგლისური პერიოდის ორთოგრაფია

ადრეული ახალი ინგლისურის დამწერლობის წესები განსხვავდებოდნენ

ერთმანეთისგან.

ზოგიერთ სიტყვაში, განსაკუთრებით the და thee-ში ადრეულ დაბეჭდილ

წიგნებში გამოიყენებოდა ხოლმე y იმ ბგერის გადმოსაცემად, რომელიც ჩვეულებრივ

იწერებოდა როგორც th. ეს ცვლილება ხდებოდა იმის გამო, რომ ასო þ ხშირად

გამოიყენებოდა ხელნაწერებში, მაგრამ ადრეული მბეჭდავები ხმარობდნენ

კონტინენტზე გავრცელებულ შრიფტს, სადაც ასო þ-ს გამოყენება არ იყო მიღებული და

ყველაზედ მიახლოვებული, რაც მათ მოიძიეს იყო y. ამგვარად, the და thee იბეჭდებოდა

როგორც ye. მაგრამ, ნაცვალსახელის მრავლობითის ფორმა, რომლის მნიშვნელობა იყო

‘you all’ იწერებოდა როგორც ye. როდესაც e ხაზის ზემოთ იყო აწეული, y ყოველთვის

წარმოადგენდა þ-ს და არა [y]-ს.

ასოების ხაზის ზემოთ აწევა, განსაკუთრებით სიტყვის ბოლოს, მიანიშნებდა

შემოკლებას. ასეთი ფორმა გაგრძელდა მთელი მე-19-ე საუკუნის განმავლობაში, მაგ.

Mr აღნიშნავდა Mr.-ს, ან Genl - General. yt აღნიშნავდა that-ს, ხოლო ye - the-ს.

i-ს ხმარება ხმოვნის აღსანიშნავად და j-ს - თანხმოვნის, როგორც ეს თანამედროვე

ინგლისურშია, დამკვიდრდა მხოლოდ მე-17-ე საუკუნეში. მეფე ჯეიმსის ბიბლიაში i

იხმარება ორივე ფუნქციით და შექსპირის გმირის, ფალსტაფის სახელიც იწერებოდა

როგორც Iack, ნაცვლად Jack-ისა.

ანალოგიური მდგომარეობა იყო u-სთან დაკავშირებით - მომრგვალებული და

კუთხოვანი ფორმით - u და v, რომლებიც იხმარებოდნენ განურჩევლად იმისა, თუ რას

აღნიშნავდა ეს ასო - თანხმოვანს თუ ხმოვანს. მაგ., ძველ ტექსტებში გვხვდება iaspre,

lieu და vnder, მაშინ, როდესაც თანამედროვე ინგლისურში გვაქვს jasper, live და under,

სადაც j და v ნაცვლად i-სა და u-სი, როდესაც ისინი აღნიშნავენ თანხმოვანს და u-ს

საწყისი v-ს ნაცვლად, როდესაც ის აღნიშნავს ხმოვანს.

კლასიკური ლათინურის გავლენით ფრანგმა გადამწერებმა ბევრი სიტყვის

დამწერლობაში აღადგინეს დაკარგული h, მაგ. habit, herbage, home, თუმცა ეს ბგერა არ

გამოითქმებოდა. რენესანსის პერიოდში, ზოგ უცხო სიტყვაში t-ს შემდეგ ჩაამატეს h, მაგ.

throne (ძველი ფრანგულადან trone), რომელიც ინგლისურში შემოვიდა საწყისი [t]

ბგერით.

რენესანსის დროს დამწერლობაში შეტანილმა ცვლილებებმა ასევე გამოიწვია

ტრედიციული გამოთქმის შეცვლა. მაგ. schedule, რაც თავდაპირველად შემოსული იყო

ძველი ფრანგულიდან cedule. ისტორიულად, ამ სიტყვის გამოთქმა უნდა დაწყებულიყო

[s] -ით, მაგრამ მე-16-ე საუკუნეში შემოღებული sch დამწერლობის გამო, ეს ასე არ

მოხდა.

debt და doubt წარმოადგენენ ეტიმოლოგიურ სახეცვლილებას სიტყვებისა det და

dout (ორივე სიტყვა საშუალო ინგლისურში შევიდა ძველი ფრანგულიდან) რომლებსაც

b დაემატა იმის გამო, რომ ჩათვალეს, რომ ისინი წარმოდგებოდნენ ლათინურიდან

debitum (ვალი) და dubitare/dubito (ეჭვი).

Rhyme და rhythm აგრეთვე წარმოადგენენ ეტიმოლოგიურ სახეცვლილებას.

ინგლისურმა ძველი ფრანგულიდან დაახლოვებით 1200 წელს ისესხა rime, მაგრამ მე-16-

ე საუკუნეში სწავლულებმა/მეცნიერებმა დაიწყეს ამ სიტყვის წერა როგორც rythme ან

rhythm, მოგვიანებით კი - rhyme. ამ სახეშეცვლილ დამწერლობაში ასახული იყო

ფრანგული სიტყვის წარმომავლობა ლათინურიდან rithmus ან rythmus, რაც

თავდაპირველად მომდინარეობდა ბერძნულიდან rhythmos.

ორთოგრაფიის ასეთი ცვლილებები წარმოადგენენ თანამედროვე ინგლისურის

დამწერლობასა და გამოთქმას შორის შეუსაბამობის ერთ-ერთ მიზეზს, მაგრამ მეორე,

უფრო მნიშვნელოვანი მიზეზია ცვლილება ზმნათა დროის აღმნიშვნელი ხმოვნების

გამოთქმაში, რისი დახმარებითაც განვასხვავებთ ერთმანეთისგან საშუალო და

თანამედროვე ინგლისურს. ინგლისური ენის ისტორიაში ამ ყველაზედ უფრო

გამორჩეულ ფონოლოგიურ ცვლილებებს ეწოდება ხმოვანთა დიდი მონაცვლეობა.

ხმოვანთა დიდი მონაცვლეობა

ძველი ინგლისური პერიოდის განხილვისას მოცემულ ცხრილში (გვ.48) კარგად

ჩანს ძველი ინგლისურის გრძელი ხმოვნების თანამედროვე წარმომადგენლები.

საშუალო ინგლისურში მოხდა შედარებით უმნიშვნელო ცვლილება: [a:], რომელიც ძველ

ინგლისურში იწერებოდა როგორც a, მაგ. stān გახდა მომრგვალებული [ɔ:] , რომელიც

საშუალო ინგლისურში იწერებოდა როგორც o(o) – stoon. მაგრამ, ფაქტიურად ეს იყო

ხარისხის ცვლის ერთად-ერთი შემთხვევა, რომლის აღანიშვნაც ღირდა. მაგრამ

ადრეული თანამედროვე ინგლისური პერიოდისთვის ყველა გრძელი ხმოვანი

შეცვლილი იყო: საშუალო ინგლისურ ē-ს, მაგალითად, სიტყვაში sweete ‘sweet’ უკვე

შეძენილი ქონდა [i]-ს სიგრძე , ხოლო სხვა ხმოვნები ამ ცვლილების პროცესში

იმყოფებოდნენ. გრძელი ხმოვნების ცვლილებები შეჯამებულია ქვემოთ მოცემულ

ცხრილში:

გრძელი ხმოვნები

--------------------------------------------------------------------------------------------------

Late Middle English Early Modern English Later English

---------------------------------------------------------------------------------------------------

[a:] name [æ:] [ɛ:] [e] name

[e:] feet [i] feet

[ɛ:] greet [e] great

[i:] ride [ǝɪ] [aɪ] ride

[o:] boote [u] boot

[ɔ:] boot [o] boat

[u:] hous [ǝʊ] [aʊ] house

ფონოლოგიური თვალსაზრისით:

1.საშუალო ინგლისურის მაღალი ხმოვნები [i:] და[u:] გახდნენ დიფთონგები, შემდეგ კი

პირველ ეტაპზე გახდნენ [əí ] და [əʊ ], შემდეგ კი - [aí] და [aʊ].

2.საშუალო ინგლისურის თითოეული შუა ხმოვანი აიწია ერთი საფეხურით - უფრო

მაღალ შუა [e:] და [o:], შესაბამისად [ i] და [u]-მდე, ხოლო შემდეგ ქვედა ხმოვანები [ɛ:]

და [ɔ:], შესაბამისად, [e] და [o]-მდე.

3.ქვედა ხმოვანი [a:] წინ წაიწია და გახდა [æ:], ხოლო შემდეგ იაწია ორი საფეხურით

[ɛ:]-დან [e]-მდე.

ადრეულ თანამედროვე ინგლისურში ხმოვნის ხარისხი უფრო მნიშვნელოვანი

გახდა, ვიდრე რაოდენობა, ამდენად, ადრეული თანამედროვე ინგლისურის ხმოვნის

სიგრძე ნაჩვენებია მხოლოდ [æ:] და [ɛ:] -სთვის, რომლებიც მოკლე ხმოვნებისგან

უპირველესად განსხვავდებოდნენ სიგრძით. ამ მონაცვლეობის დასაწყისი და

დაბოლოება დიაგრამის სახითაც შეიძლება გამოვსახოთ:

ხმოვანთა დიდი მონაცვლეობა

(ხმოვნები მაგალითის გარეშე, განეკუთვნებიან საშუალო ინგლისურს;

ხმოვნები მაგალითით, განეკუთვნებიან თანამედროვე ინგლისურს)

მახვილიანი მოკლე ხმოვნები

მახვილიანი მოკლე ხმოვნები შედარებით უცვლელი დარჩნენ ინგლისური ენის მთელი

ისტორიის მანძილზე. ყველაზე აშკარა ცვლილებები შეეხო საშუალო ინგლისურის

მოკლე a-ს, რომელმაც მოგვცა [æ] და საშუალო ინგლისურის მოკლე u-ს, რომელმაც

მოგვცა [ə], თუმცა მისი ძველი გამოთქმა შენარჩუნებულია ბევრ ისეთ სიტყვაში, სადაც

ხმოვნის წინ იდგა l , მაგალითად bull, full, pull,bush და put (მაგრამ, შეადარეთ ეს

სიტყვები ვარიანტს -putt).

Short Vowels

---------------------------------------------------------------------------------------------------

Late Middle English Early Modern English Later English

----------------------------------------------------------------------------------------------------

[a] that [æ]

[ɛ] bed

[ɪ] in

[ɔ] on, odd [ɔ] or [ɑ]

[ʊ] but [ǝ]

[ɛʊ] and [ɪʊ],

დიფთონგები

საშუალო ინგლისურში იყო დიფთონგების მონოფთონგებში გადასვლის ტენდენცია,

მაგ. [aʊ] სიტყვაში lawe და [ɔʊ] - სიტყვაში snow, შესაბამისად გადაიქცნენ

მონოფთონგებად [ɔ] და [o].

საშუალო ინგლისურის დიფთონგები [ɛʊ] [ɪʊ], რომლებიც იწერებოდნენ როგორც eu,

ew, iu, iw და u გამოიქმებოდნენ როგორც [yu], მაგ. Duty, Tuesday, lute, stews.

საშუალო ინგლისურში დიფთონგი [ʊɪ] , რომელიც თითქმის გამონაკლისის გარეშე

გვხვდებოდა ფრანგული წარმომავლობის მქონე სიტყვებში, მაგ. poison, join და boil,

იწერებოდა როგორც oi, და არა ui.

დიფთონგები

Late Middle English Early Modern English Later English

[aʊ] lawe [ɔ]

[ɔʊ] snow [o]

[æɪ] nail [a:] [æ:] [ɛ:] [e]

[ɛʊ], [ɪʊ] fewe, knew [yu]

[ʊɪ] join [ǝɪ] [aɪ] [ɔɪ]

[ɔɪ] joy

ხმოვანთა რაოდენობრივი ცვლილებები

თანამედროვე ინგლისური პერიოდის რაოდენობრივი ცვლილებები მოიცავს მოკლე

ხმოვნების დაგრძელებას ხშული მსკდომების წინ, მაგ. [æ ] სიტყვებში staff, glass, path

შეიცვალა [æ:] -თი, რომელიც გვიან მე-18-ე საუკუნეში, სტანდარტულ ბრიტანულ

ინგლისურში შეცვალა [ɑ]-მ. ამერიკული ინგლისურის უმეტეს ფორმებში

შენარჩუნებულია [æ ]. ასევე, მოკლე o დაგრძელდა ისეთ სიტყვებში, როგორებიცაა მაგ.

soft, lost, cloth.

სიტყვებში mother, brother, other, smother თავდაპირველი გრძელი ხმოვნები

დამოკლდნენ. სიტყვებს father და rather, რომლებსაც თავდაპირველად მოკლე ხმოვნები

ქონდათ, ხმოვნები დაუგრძელდათ, თუმცა მიზეზი დადგენილი არ არის.

ადრეული თანამედროვე ინგლისურის თანხმოვნები

ინგლისური ენის თანხმოვნები, მოკლე ხმოვნების მსგავსად, საკმაოდ სტაბილურად

გამოიყურებოდნენ, თუმცა, თანამედროვე ინგლისურში გვხვდება გარკვეული

დანაკარგები.

სიტყვის ბოლოს მყოფ mb თანმიმდევრობაში თანამედროვე ინგლისური პერიოდის

დაწყებამდე გაქრა b, ამდენად ასო b შეიძლებოდა დამატებოდა ბოლოში მდგომ m-ს,

სადაც ის ეტიმოლოგიურად არ უნდა ყოფილიყო, მაგ. Limb.

L შუა ინგლისური პერიოდის al-ში დაიკარგა მას შემდეგ, რაც ის ჯერ გადაიქცა ხმოვნად:

შუა ინგლისური al და au ჯერ იხმარებოდნენ როგორც au, ბოლოს კი გახდნენ [ɔ] ( მაგ.

talk, walk) ან [æ] f-ს და v-ს წინ (მაგ. half, salve) ან [a] m-ს წინ (მაგ. calm, palm). Ol-ის

შემადგენელი l ასევე დაიკარგა გარკვეული თანხმოვნების წინ მჟღერად გადაქცევის

გამო (მაგ. folk, yolk, Holmes და ა.შ.)

ფრანგულიდან ნასესხებ ისეთ სიტყვებში, როგორებიცაა მაგ. host და humble h-ი

გამოითქმებოდა იმის გამო, რომ ის ამ სიტყვების დამწერლობაში შედიოდა;

თანდათანობით მისი გამოთქმა ყველა სიტყვაში ხდებოდა მცირე გამონაკლისის გარდა,

მაგ. Hour.

თანხმოვანთა თანმიმდებრობაში gn და kn, რაც დღესაც შენარჩუნებულია ისეთი

სიტყვების დამწერლობაში, როგორებიცაა gnarl, gnat, gnaw, knave, knee და ა.შ., პირველი

ელემენტი აღარ გამოითქმებოდა მე-17-ე საუკუნიდან.

უმახვილო -ing, ისეთ სიტყვებში, როგორებიცააა ზმნური ფორმები - walking, coming ან

ნაცვალსახელები - nothing, something, უკვე დიდი ხანია პრაქტიკულად გამოითქმის

როგორც [-in ].

ადრე თანამედროვე ინგლისურის გამოთქმის ფაქტები

ადრე თანამედროვე ინგლისურის გამოთქმის შესახებ ბევრი წყარო არსებობს. იმ დროს

ყველა არ იყენებდა დამწერლობის დადგენილ წესებს, ამდენად ისინი სიტყვებს წერდნენ

ფონეტიკურად, ანუ გამოთქმის მიხედვით. ის, რაც დღეს ითვლება ‘არასწორ

დამწერლობად’, მაგ. Coat - court-ის ნაცვლად, ან crick – creek-ის ნაცვლად, ბევრს

გვამცნობს ამ სიტყვების დამწერის გამოთქმის შესახებ. ბევრმა მსგავსმა ჩანაწერმა

მოაღწია ჩვენ დღემდე.

მახვილი

თანამედროვე მახვილისგან განსხვავებით, ადრე თანამედროვე ინგლისურში მახვილი

განსხვავებულად ეცემოდა სიტყვის შემადგენელ მარცვლებს, მაგ. სიტყვებში Character,

illustrarte concentrate, contemplate მახვილი ეცემოდა მეორე მარცვალზე, ხოლო

მრავარმარცვლიან სიტყვებში, რომლებიც ბოლოვდებოდნენ -able ან -ible-ზე მახვილი

პირველ მარცვალზე მოდიოდა. ისეთ სიტყვებში, როგორიცაა antique და complete (და

მათი მსგავსი სიტყვები) , რომლებშიც დღეს მახვილი ბოლო მარცვალზე მოდის, ადრე

თანამედროვე პერიოდში მახვილი პირველ მარცვალზე ეცემოდა.

საილუსტრაციო მაგალითი

In the passage from Shakespeare’s 1 Henry IV (2.4.255–66) that follows, the

phonetic transcription indicates a somewhat conservative pronunciation that was

probably current in the south of England in the late sixteenth and early seventeenth

centuries. Vowel length is indicated only in the single word reason(s), in which it

was distinctive. Stress is indicated, but no attempt has been made to show fine

gradations. Prince Hal, Poins, and Falstaff, who has just told a whopping lie, are

speaking:

Prin. Why, how could’ st thou know these men in Kendall Greene, when it

[wǝɪ hǝʊ kudst ðǝʊ no ðiz ‘mɛn ɪn kɛndǝl ‘grin ‘hwɛn ɪt

was so darke, thou could’ t not see thy Hand? Come, tell vs your reason:

wǝz so dærk ðǝʊ kudst nɔt si ðǝɪ hænd kʊm tɛl ǝs yǝr rɛ:zǝn

what say’st thou to this?

hwæt sɛst ðǝʊ tǝ ðɪs

Poin. Come, your reason Iack, your reason.

kʊm yǝr rɛ:zǝn ǰæk yǝr ‘rɛ:zǝn

Falst. What, vpon compulsion? No: were I at the Strappado, or all the

hwæt ǝ’pɔn kǝm’pʊlsyǝn ‘no ‘wɛr ǝɪ æt ðǝ stræ‘pædo ǝr ɔl ðǝ

Racks in the World, I would not tell you on compulsion. Giue you a

ræks ɪn ðǝ wʊrld ǝɪ wuld nɔt tɛl yu ɔn kǝm’pʊlsyǝn gɪv yʊ ǝ

reason on compulsion? If Reasons were as plentie as Black-berries,

‘rɛ:zǝn ɔn kǝm’pʊlsyǝn ɪf ‘rɛ:zǝnz wɛr ǝz plɛnti ǝz ‘blæk’bɛriz

I would giue no man a Reason vpon compulsion, I.

ǝɪ wǝd ‘gɪv ‘no mæn ǝ ‘rɛ:zǝn ǝ’pɔn kǝm’pʊlsyǝn ‘ǝɪ]

In this transcription it is assumed that Falstaff, a gentleman (even if a

somewhat decayed one) and an officer as well, would have been highly conservative

in pronunciation, thus preferring slightly old-fashioned [sy] in compulsion to the

newer [š] to be heard in the informal speech of his time (Kцkeritz, Shakespeare’s

Pronunciation 317). It is also assumed that Falstaff used an unstressed form of

would [wǝd] in his last sentence, in contrast to the strongly stressed form [wuld] of

his second sentence, and that, even though the Prince may have had the sequence

[hw] in his speech, he would not have pronounced the [h] in his opening

interjectional Why, thus following the usual practice of those American speakers of

the last century who had [hw] when the word is interrogative, but [w] when it is an

interjection or an expletive (Kenyon 159).

It is a great pity that there was no tape recorder at the Globe playhouse.

10 ლექცია

1.ადრეული თანამედროვე ინგლისურის პერიოდი (1500-1800)

2.არსებითი, ზედსართავი, ზმნიზედა, ნაცვალსახელი, ზმნა, წინდებულები

(2; გვ. 156 – 180)

1.ადრეული თანამედროვე ინგლისურის პერიოდი

თანამედროვე ინგლისური პერიოდის საწყის ეტაპზე ჩამოყალიბდა სტანდარტული

წერილობითი ინგლისური იმ ფორმით, როგორც დღეს არის ჩვენთვის ცნობილი. ეს

სტანდარტიზაცია, უპირველესად ყოვლისა, გამოწვეული იყო ცენტრალური

მმართველობის საჭიროებებით, რომ წარმართულიყო ბიზნესი, გაკეთებულიყო

ჩანაწერები, კომუნიკაცია დაემყარებინა ქვეყნის მოქალაქეებთან.

სტანდარტული ენა ფართოდაა გავრცელებული ქვეყნის დიდ ტერიტორიაზე; მას პატივს

სცემენ, რადგან ხალხი აღიარებს მის საჭიროებას; იგი კოდიფიცირებულია ისე, რომ

ხალხს ესმოდეს, თუ რას წარმოადგენს ის.

არსებობს ენის აღწერის ორი პრინციპული ჟანრი - ლექსიკონი და გრამატიკის

სახელმძღვანელო. ლექსიკონები ფოკუსირებულია ენის შემადგენელ სიტყვებზე, ხოლო

გრამატიკის წიგნები - თუ როგორ უკავშირდებიან ეს სიტყვები ერთმანეთს

წინადადებაში. ინგლისური ენის ლექსიკონების და გრამატიკის სახელმძღვანელოების

შექმნა ადრეულ ახალ ინგლისურ პერიოდში დაიწყო და მაღალ დონეს მიაღწია. ამას

რამდენიმე ფაქტორმა შეუწყო ხელი: ა) გვიან შუა ინგლისურ პერიოდში ინგლისურმა

ჩაანაცვლა ფრანგული როგორც მმართველობის ენა; ინგლისურმა აგრეთვე ჩაანაცვლა

ლათინური, როგორც რელიგიის ენა. ინგლისური როგორც სამოქალაქო ენა კვლავ

შემოვიდა ხმარებაში დაახლოვებით სამასი წლის შემდეგ. ამ მიზეზებმა გააჩინა ძლიერი

მოტივაცია, რომ ‘ყველაფერი სწორად გაკეთებულიყო’.

ამასთან ერთად, უფრო ადვილი ხდებოდა სოციალური მობილურობა. ინგლისში ამა თუ

იმ სოციალურ კლასში შესვლა არასდროს არ ყოფილა მიუწვდომელი. მაგალითად,

ჯეფრი ჩოსერის წინაპრები, მათი გვარიდან გამომდინარე (ფრანგული chausse ნიშნავს

ფეხსაცმელს, გეტრებს ...) მეწაღეები უნდა ყოფილიყვნენ, ხოლო მისი მამა - ღვინით

მოვაჭრე იყო, მაგრამ მიუხედავად ამისა, ის სამეფო კართან დაახლოვებული პირი და

დიპლომატი გახდა (ტალანტი/ნიჭი არ იკარგება). მაგრამ, ახალი ინგლისურის

მოგვიანებით პერიოდში, კერძოდ მე-18-ე საუკუნეში მოხდა ძალაუფლების და

მნიშვნელობის გადანაცვლება მეფიდან პარლამენტში. ძალაუფლებაში მოსული

საშუალო კლასი არ იზიარებდა ძველი თაობის ნდობას მანერებისა და ენის მიმართ. მათ

სურდათ ცოდნოდათ, თუ რა იყო ‘სწორი’. ამიტომ, მათ სახელმძღვანელოდ ენა და სხვა

საქმეები აირჩიეს. ამას სიხარულით შეხვდნენ ლექსიკოგრაფები და გრამატიკოსები.

ადრეული ლექსიკონები

პირველი ინგლისური ლექსიკონები გამოჩნდა ადრეულ თანამედროვე ინგლისურ

პერიოდში. თავდაპირველად ეს იყო ძველი და საშუალო ინგლისურის დროს ლათინურ

და ფრანგულ ტექსტებში სტრიქონებს შორის გაკეთებული შენიშვნები/ჩანაწერები;

შემდეგ მოდის სკოლის მასწავლებლების მიერ შედგენილი ორენოვანი ლექსიკონები

სპეციალურად ლათინური, ფრანგული, იტალიური და ესპანური ენების

შემსწავლელთათვის. პირველი წიგნი ინგლისურად მოლაპარაკეთათვის, რომელშიც

შეტანილი და ახსნილი იყო ინგლისური სიტყვები შედგენილი იყო სკოლის

მასწავლებელ რობერტ ქოუდრის მიერ 1606 წელს (Tobert Cawdrey, Table Alphabeticall,

“conteyning and teaching the true writing, and understanding of hard usuallEnglish words,

borrowed from Hebrew, Greeke, Latine, or French. &.”)

სხვა ლექსიკონები იგივე ტრადიციის მიხედვით ქვეყნდებოდნენ - მათში ახსნილი იყო

‘რთული სიტყვები’, მაგრამ ინგლისურ სიტყვათა რაოდენობა თანდათან იზრდებოდა.

1755 წელს სამუელ ჯონსონმა გამოაქვეყნა ინგლისური ენის პირველი ორტომიანი

ლექსიკონი, რომელიც ეფუძნებოდა ‘Dictionarium Britannicum’-ს. ეს პუბლიკაცია მე-18-ე

საუკუნის ყველაზე მნიშვნელოვანი ლინგვისტური მოვლენა იყო თუნდაც იმიტომ, რომ

მასში დაფიქსირებული იყო ინგლისური სიტყვების დამწერლობა და მათი გამოყენების

სტანდარტები. ჯონსონი თავისი გვარით, ისევე როგორც შეხედულებებით იყო

ტორი/კონსერვატორი და მისი სურვილს, რომ ‘დაეფიქსირებინა’ ინგლისური ენა,

მაღალი კლასის წარმომადგენლები მოწონებით შეხვდნენ. ამდენად, შეიძლება ითქვას,

რომ მის გამო მოხდა სიტყვათა გამოყენების სტანდარტის კონსოლიდაცია.

2. ა) არსებითი სახელი

ადრეული თანამედროვე ინგლისურის გრამატიკა შედარებით მცირედ განსხვავდებოდა

გვიანი საშუალო ინგლისურის და ჩვენი დროის გრამატიკისგან.

როგორც ადრე აღვნიშნეთ, შუა ინგლისური პერიოდის ბოლოსთვის -es იხმარებოდა

პრაქტიკულად ყველა არსებითთან როგორც გენეტივის მხოლობითის და უბრუნვო

მრავლობითის სუფიქსი. ამის შედეგად, არსებითების უმრავლესობას ქონდა მხოლოდ

ორი ფორმა - sister, sisters, როგორც დღეს გვაქვს მეტყველებაში. აპოსტროფის გამოყენება

წერილობითი ფორმების განსხვავებისთვის მხოლობითის გენეტივში - sister’s და

მრავლობითში - sisters’ ფართო ხმარებაში შემოვიდა გვიან მე-17-ე - მე-18-ე საუკუნეებში.

არასწორი მრავლობითი

მცირე რაოდენობის არსებითი სახელები, რომლებიც მრავლობითს აწარმოებდნენ

ხმოვნის მუტაციით - feet, geese, teeth, lice, mice, men და momen, დღემდე ინარჩუნებენ

ამ პრინციპს. რამდენიმე n- მრავლობითიანი არსებითი შემორჩენილი იყო ადრე

თანამედროვე ინგლისურში, მათ შორის - eyen (eyes), shoon (shoes), kine (cows), brethren

children და oxen. პირველი ორი ახლა გამოსულია ხმარებიდან. kine იხმარება როგორც

არქაული პოეტური სიტყვა, ხოლო brethren - უმეტესად გამოიყენება რელიგიური და

საძმოების ჯგუფების აღსანიშნად.

მრავლობითები ფლექსიის გარეშე

არსებითმა სახელებმა deer, sheep, swine, folk და kind ძველი და საშუალო ინგლისურის

გავლით თანამედროვე ინგლისურ პერიოდამდე მოაღწიეს. Deer და sheep-ის მსგავსად,

სხვა ცხოველების სახელები, რომლებსაც ქონდათ -s მრავლობითის ფორმა, გაუჩნდათ

უფლექსიო ფორმა, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ისინი იხმარებოდნენ ნანადირევის

მნიშვნელობით, მაგ. fish და fowl. ფერმის ცხოველებს და ფრინველს ემტება -s (fowls,

ducks, pigs და ა.შ); იესო ქრისტემ ხალხს დაურიგა “a few little fishes” (მათე 15.34). მაგრამ

ნადირობისას ესვრიან (გარეულ) fowl-ს და duck-ს და იჭერენ fish-ს. უფლექსიო

მრავლობითი შეიძლება გავრცელდეს სრულიად არაინგლისური ცხოველების

დასახელებებზეც, მაგ. Antilope და buffalo.

ზედსართავი სახელები და ზმნიზედები

განსხვავება ზედსართავის ძლიერ და სუსტ ფორმებს შორის, რომელიც ძალზედ

გამარტივდა საშუალო ინგლისური პერიოდისთვის ბოლო n-ის დაკარგვით, სულ გაქრა

სიტყვის ბოლოს [ə]-სთან ერთად. ამასთანავე, აღარ იყო განსხვავება მრავლობით და

მხოლობით ზედსართავებს შორის. მიუხედავად იმისა, რომ ასო -n რომელიც

დამწერლობაში წარმოადგენდა უმახვილო ხმოვანს, კვლავ იყო წარმოდგენილი ბევრ

სიტყვაში, ზედსართავებს აღარ ქონდათ რიცხვისა და განსაზღვრულობის გრამატიკული

კატეგორია. რიცხვში შეთანხმება არსებითთან, რომელსაც ის განსაზღვრავს ხდება

მხოლოდ ჩვენებით ნაცვალსახელებთან this-these და that-those.

ზედსართავები და ზმნიზედები შედარებით ხარისხებს კვლავ აწარმოებდნენ -er და -est-

ის დართვით, მაგრამ სულ უფრო ხშირად იხმარებოდა ანალიტიკური შედარება more

და most-ის დართვით, რაც ძველ ინგლისურშიც იყო დაფიქსირებული.

მრავალმარცვლიან სიტყვებზე აფიქსების -er და -est-ის დართვა, რაც თანამედროვე

სტილისტიკისთვის მიუღებელია, ნაკლებად გამოიყენებოდა ადრეულ თანამედროვე

ინგლისურშიც; შედარებით ხშირი იყო ისეთი ფორმები, როგორიცაა eminenter,

impudentest, beautifullest. ასევე, ერთმარცვლიანებთან more და most-ის გამოყენება - more

near, more fast, most poor, most foul. ხშირი იყო აგრეთვე ორმაგი შედარებები -more fitter,

more better, more fairer, most worst, most stillest, most unkindest.

ბევრი ზმნიზედა, რომელიც დღეს ly -ზე ბოლოვდება, არ საჭიროებდა მას ადრეულ

თანამედროვე ინგლისურში. ამის ბევრი მაგალითია შექსპირის ნაწარმოებებში: grievous

sick, indifferent cold, wondrous strange, passing (surpassingly)fair.

ნაცვალსახელები

მნიშვნელოვანი ცვლილებები განიცადეს ნაცვალსახელებმა -თანამედროვე ინგლისურში

ყველაზე ფლექსიურმა მეტყველების ნაწილმა. მათ მხოლოდ მცირე მასშტაბით

შეინარჩუნეს ადრეული ინგლისურის სინთეზური ხასიათი.

პირის ნაცვალსახელები

Personal Pronouns of Early Modern English

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

Possessive

------------------------

Nominative Objective Attributive Nominal

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

Singular

1 pers. I me my/mine

2 pers. Thou thee thy/thine

3 pers., masc. he, a him his

fem. she her her hers

neut. (h)it (h)it his, it, its

Plural

1 pers. We us our ours

2 pers. ye/you you/ye your yours

3 pers. They them, (h)em their theirs

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

დიდი I-ს ხმარება გამოწვეული იყო არა ეგოიზმით, არამედ იმიტომ, რომ ცალკე მდგომი

პატარა i, თავისი ზომის გამო, შესაძლებელი იყო ვერ შეემჩნიათ.

პირველი და მეორე პირის მხოლობითში განსხვავება my და mine-ს და thy და thine-ს

შორის წმინდა ფონეტიკური იყო (ისევე, როგორც განსხვავება a და an-ს შორის). ანუ,

mine და thine იხმარებოდა ხმოვნის, h-ის ან პაუზის წინ, ხოლო my და thy - თანხმოვნის

წინ. ეს განსხვავება შენარჩუნებული იყო მე-18-ე საუკუნემდე ხოლო ამ დროის შემდეგ

my გახდა ატრიბუტული ფუნქციით პირველი პირის კუთვნილებითი ფორმის

გამოხატვის ერთად-ერთი ფორმა. აქედან გამომდინარე, გვიან საშუალო ინგლისური

პერიოდიდან mine იხმარებოდა ნომინალის ფუნქციით ( ‘that is mine’, ‘mine is here’, ‘put

it on mine’), ისევე, როგორც ‘s-ფორმიანი’ hers, ours, yours, theirs.

განსხვავება ატრიბუტულ და ნომინალურ კუთვნილებით ფორმებს შორის გავრცელდა

პირის ნაცვალსახელთა სისტემის უმეტეს ნაწილზე. დღეს ერთად-ერთი გამონკლისია

his, რომელიც იყენებს ერთსა და იგივე ფორმას ორივე ფუნქციით და its , რომელსაც არა

აქვს ნმომინალური ფუნქცია.

ჩვეულებრივ სალაპარაკო ენაში მხოლობითის ფორმის thou, thee და thy/thine-ის

დაკარგვამ ნაცვალსახელთა სისტემაში შეუსაბამობა გამოიწვია, რაც დღესაც არ არის

მოგვარებული.

ძველი ინგლისური პერიოდიდან მოყოლებული, მესამე პირის მხოლობითი რიცხვის

მამრობითი და მდედრობითი სქესის ნაცვალსახელები შედარებით სტაბილურობას

ინარჩუნებენ.

მაგრამ, მნიშვნელოვანი ცვლილება მოხდა საშუალო სქესის ნაცვალსახელში მე-16-ე

საუკუნის ბოლო პერიოდში, როდესაც გაჩნდა ‘its’ კუთვნილებითი ფორმა. ძველმა

ნომინატივისა და ობიექტური ბრუნვის ფორმამ ‘hit’, როდესაც მას მახვილი არ ეცემოდა,

დაკარგა h. შემდეგ h-ის გარეშე ფორმა იხმარებოდა როგორც მახვილიან, ასევე

უმახვილო პოზიციაში. მაგრამ, ძველი, ნეიტრალური სქესის his კვლავ იხმარებოდა

ყოველდღიურ მეტყველებაში როგორც მახვილიანი ფორმა. შესაძლებელია, მისი

ორაზროვნების გამო, his-ის ხმარებას საშუალო სქესში თავს არიდებდნენ საშუალო

ინგლისურ პერიოდშიც. მე-17-ე საუკუნის ბოლოდან ‘its’ გახდა ერთად-ერთი ფორმა,

რომელმაც შეცვალა/ჩაანაცვლა ყველა სხვა ვარიანტი.

ე-17-ე საუკუნის ბოლოდან და მთელი შემდგომი საუკუნის განმავლობაში

ანსხვავებდნენ მხოლობითს you was და მრავლობითს - you were. მე-19-ე საუკუნის

ადრეული პერიოდიდან ეს კონსტრუქცია მოდიდან გამოვიდა.

მიმართებითი და კითხვითი ნაცვალსახელები

Þe იყო ჩვეულებრივი ძველინგლისური მიმართებითი ნაცვალსახელი, რომელსაც

მხოლოდ ერთი ფორმა ქონდა. სამწუხაროდ, ის დაიკარგა. საშუალო ინგლისურში

შემოვიდა ხმარებაში საშუალო სქესის ჩვენებითი ნაცვალსახელი that, ფლექსიის გარეშე,

იმავე მიმართებითი ფუნქციით, ხოლო მოგვიანებით - which. კითხვითი who (OE hwā)

საერთო ხმარებაში შემოვიდა მხოლოდ მე-16-ე საუკუნიდან როგორც მიმართებითი

ნაცვალსახელი ადამიანების აღსანიშნავად.

ზმნები

ძლიერი ზმნების კლასები

ინგლისის მთელი ისტორიის განმავლობაში ძლიერი ზმნები, რომლებიც ყოველთვის

უმცირესობას წარმოადგენდნენ, ყოველთვის წამგებიან ბრძოლაში იყვნენ ჩართულნი -

ისინი ან უერთდებოდნენ სუსტ ზმნებს, ან საერთოდ ქრებოდნენ. იმ ძლიერ ზმნებში,

რომლებიც გადარჩნენ, ძველი ინგლისურის ოთხი ძირითადი ნაწილი (ინფინიტივი,

მხოლობითი პრეტერიტი, მრავლობითი პრეტერიტი და მიმღეობა) შემცირდა სამამდე,

სადაც ახალი პრეტერიტი ნაწარმოები იყო ან ძველი მხოლობითიდან, ან ძველი

მრავლობითიდან. დღეს, განსხვავება ძლიერ და სუსტ ზმნებს შორის ნაკლებად

მნიშვნელოვანია ვიდრე წესიერ ზმნებს (რომელთაგან ყველა არის სუსტი, მაგ. talk,

talked, talked) და არაწესიერ ზმნებს შორის, რომლებიც შეიძლება იყვნენ ძლიერი (მაგ.

sing, sang, sung), ან სუსტი (მაგ. think, thought, thought). ამდენად, ძველი ინგლისურის

ძლიერ ზმნათა შვიდი კლასის განვითარების ქვემოთ წარმოდგენილი მოკლე ანგარიში

თანამედროვე ინგლისურში, მხოლოდ წმინდა ისტორიული ფაქტია.

პირველი კლასი საკმაოდ ნათლად არის განსაზღვრული. ამ კლასის რეგულარული

განვითარება თანამედროვე ინგლისურის პრეტერიტით ძველი ინგლისურის

მხოლობითის პრეტერიტისგან წარმოდგენილია შემდეგი მაგალითებით:

drive drove driven

ride rode ridden

rise rose risen

smite smote smitten

stride strode stridden

strive strove striven

thrive throve thriven

write wrote written

ასევე, ფონოლოგიური თვალსაზრისით რეგულარული, მაგრამ თანამედროვე

ინგლისურის პრეტერიტით ძველი მრავლობითის პრეტერიტისგან (რომელთა ხმოვანი

ნამყო მიმღეობის იდენტური იყო), წარმოდგენილია შემდეგი მაგალითებით

(რომელთაგან chide და hide თავდაპირველად სუსტი ზმნები იყვნენ, მაგრამ ანალოგიით

გახდნენ ძლიერები):

bite bit bitten

chide chid chidden

hide hid hidden

slide slid slid(den)

ქვემოთ მოცემულ ზმნებს კი პირიქით, ხმოვანი აქვთ პრეტერიტში, ხოლო ნამყო

მიმღეობა ნაწარმოებია ძველი მხოლობითის პრეტერიტისგან:

Abide abode abode

Shine shone shone

ადრეულ თანამედროვე ინგლისურში ბევრ ასეთ ზმნას ალტერნატიული ფორმები

ქონდა, რომელთაგან ზოგი შემორჩა სტანდარტულ ხმარებაში ან დიალექტებში, ხოლო

ზოგი - ამჟამად არქაულია.

ანალოგიურად, მეორე კლასის ზმნებმაც, მათი განვითარების გზაზე, ბევრი ცვლილება

განიცადეს. მათგან მხოლოდ მცირე რაოდენობის ზმნა შემორჩა:

Choose chose chosen

Cleave clove cloven

Freeze froze frozen

(fly – flew – flown-ს პრეტერიტი ნაწარმოები აქვს, ალბათ, მეშვიდე კლასის ზმნების

ანალოგიით).

პრაქტიკულად, მესამე კლასის ყველა ზმნამ ნაზალური/ცხვირისმიერი თანხმოვნით,

რომელიც ძველი ინგლისურიდან შემორჩა, შეინარჩუნა თავისი ძლიერი ფლექსია.

ქვემოთ მოტანილი ზმნები აწარმოებენ პრეტერიტს ძველი მხოლობითის

პრეტერიტისგან:

begin began begun

drink drank drunk

ring rang rung

shrink shrank shrunk

sing sang sung

sink sank sunk

spring sprang sprung

stink stank stunk

swim swam swum

ქვემოთ მოტანილ ზმნებში თანამედროვე პრეტერიტის ხმოვანი ნაწარმოებია ძველი

მრავლობითის პრეტერიტისგან და ნამყო მიმღეობისგან:

cling clung clung

slink slunk slunk

spin spun spun

sting stung stung

swing swung swung

win won won

wring wrung wrung

-nd თანხმოვანთა ჯგუფმა ადრე დააგრძელა მათ წინ მდგომი ხმოვანი; ამდენად, ქვემოთ

მოტანილი ზმნების ძირითად ნაწილს აქვს მსგავსი ისტორიული განვითარება:

Bind bound bound

Find found found

Grind ground ground

wind wound wound

მეოთხე კლასის შემორჩენილი ზმნების უმეტესობამ პრეტერიტის საწარმოებლად ისესხა

ძველი ნამყო მიმღეობის ხმოვანი:

Break broke broken

Speak spoke spoken

Steal stole stolen

weave wove woven

ზმნები, რომელთა სტრუქტურაში ხმოვნის შემდეგ მოცემული იყო [r], იგივე მოდელის

მიხედვით აწარმოებდნენ ფორმებს:

Bear bore borne

Shear shore shorn

Swear swore sworn

Tear tore torn

Wear wore worn

მეხუთე კლასის ზმნები სხვა და სხვა მიმართულებით განვითარდნენ. ეს შეეხება ისეთ

ზმნებს, როგორებიცაა:

Eat ate eaten

Bid bade bidden

Forbid forbade forbidden

Give gave given

Sit sat sat

Lie lay lain

Lay laid laid

See saw seen

მეექვსე კლასის ზოგიერთი ზმნა (მათ შორის სკანდინავიურიდან ნასესხები take,

რომელმაც განდევნა ძველი ინგლისური სინონიმი niman) ავლენს რეგულარულ

განვითარებას:

Forsake forsook forsaken

shake shook shaken

take took taken

ამ კლასის ორმა ზმნამ პრეტერიტი აწარმოვა მეშვიდე კლასის ზმნების ანალოგიით:

Slay slew slain

draw drew drawn

მეშვიდე კლასის ზოგიერთი ზმნა ავლენს რეგულარულ განვითარებას:

Blow blew blown

grow grew grown

know knew known

throw threw thrown

ამ კლასის სხვა ზმნები განსხვავებილი გზით განვითარდნენ, მაგ. Hold-held-held; hang-

hung- hung’ და ა.შ. ზოგი მათგანი კი სუსტი ზმნა გახდა - flow, fold, sow და სხვა.

პირისა და რიცხვის დაბოლოებები

ადრეული ახალი ინგლისურის ზმნების პირის დაბოლოებები საშუალო ინგლისურთან

შედარებით გარკვეულწილად გამარტივდნენ, რაც გამოიხატება -e-ს, როგორც აწმყო

დროის მოქმედებითი გვარის პირველი პირის დაბოლოების დაკარგვაში (ამით ეს ფორმა

ინფინიტივის იდენტური გახდა, რომელმაც ჯერ დაკარგა დაბოლოება -n, ხოლო

შემდეგ თავისი -e): I sit (to sit) საშუალო ინგლისურიდან ich sitte (to sitten); სხვა მხრივ,

ადრე თანამედროვე ინგლისურის ზმნამ შეინარჩუნა პირის დაბოლოებების გარკვეული

რაოდენობა, რომლებიც შემდგომ გაქრა:

-------------------------------------------------------------------------------------------------------

Present Preterit

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

I sit sat

Thou sittest, sitst sat, sattest, satst

he, she sitteth, sits sat

we, you, they sit sat

ადრე თანამედროვე ინგლისურში მხოლობითის მესამე პირში იყო ფორმები -(e)s და -

(e)th. მე-17-ე საუკუნის დასაწყისიდან ჭარბობდა -s ფორმა.

ადრე ახალი ინგლისურის პრეტერიტის დაბოლოება მეორე პირის მხოლობითში -(e)st

დაიკარგა მე-16-ე საუკუნეში. ამდენად, პრეტერიტი გახდა უცვლელი, ისევე, როგორც

დღეს, გარდა to be ზმნისა:

------------------------------------------------------------------------------------------------------

Present Preterit

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

I am was

Thou art were, wast, werst, wert

he, she is was

we, you, they are, be were

რამდენიმე სიტყვით შევეხოთ სხვა არაწესიერ ზმნებსაც: can-ის პრეტერიტმა could

შეიძინა არაეტიმოლოგიური - l მე-16-ე საუკუნეში would-ისა და should-ის ანალოგიით.

Will-ს ადრე ქონდა ვარიანტები wull და woll.

შემოკლებული ფორმები

ზმნების უმეტესობა შემოკლებული -n’t-ით წერილობითი ფორმით დაფიქსირებულია

მე-17-ე საუკუნეში. Won’t წარმოდგება wol(l) not-ისგან. Don’t რამდენიმე პრობლემასთან

არის დაკავშირებული: გამოთქმა [dunt], რომელიც წარმოადგენს do [du]-ს და შემოკლება

[nt] not-ისგან. ო.ესპერსენის აზრით, [o] don’t-ში არის won’t-ის ანალოგიური.

It’ll -მა შეცვალა ძველი ფორმა ‘twill; ძველად ‘ll, რომელიც იწერებოდა როგორც le (Ile,

youle) გვხვდებოდა მხოლოდ ხმოვნების შემდეგ. would მე-16-ე საუკუნის ბოლოდან

მოკლდებოდა როგორც ‘ld, ხოლო მოგვიანებით გახდა ‘d.

წინდებულები

საშუალო ინგლისურში არსებითი სახელების გენეტივის და მრავლობითის -s-ის გარდა

ფლექსიური დაბოლოებების დაკარგვამ წინდებულებს უფრო მეტი მნიშვნელობა

მიანიჭა, ვიდრე ძველ ინგლისურში. ამდენად, მათი რაოდენობა საშუალო და ადრე

თანამედროვე ინგლისური პერიოდის განმავლობაში გაიზარდა.

ძველ ინგლისურ პერიოდშიც კი ხდებოდა on-ის რედუცირება ისეთ რთულ სიტყვებში,

როგორიცაა abūtan (თანამედროვე about), რომელიც არის on būtan-ის (on the outside of)

ვარიანტი. რედუცირებული ფორმა გვხვდება ადრე თანამედროვე ინგლისური

პერიოდიდან - aboard, afield, abed, asleep.

EARLY MODERN ENGLISH FURTHER ILLUSTRATED

The following passages are from the King James Bible, published in 1611. They are

the opening verses from chapters 1 and 2 of Genesis and the parable of the Prodigal

Son (Luke 15). The punctuation and spelling of the original have been retained, but

a present-day type face has been used.

I. Genesis 1.1–5.

1. In the beginning God created the Heaven, and the Earth. 2. And the earth was

without forme, and voyd, and darkenesse was vpon the face of the deepe: and the

Spirit of God mooued vpon the face of the waters. 3. And God said, Let there be

light: and there was light. 4. And God saw the light, that it was good: and God

diuided the light from the darkenesse. 5. And God called the light, Day, and the

darknesse he called Night: and the euening and the morning were the first day.

II. Genesis 2.1–3.

1. Thus the heauens and the earth were finished, and all the hoste of them. 2. And

on the seuenth day God ended his worke, which hee had made: And he rested on

the seuenth day from all his worke, which he had made. 3. And God blessed the

seuenth day, and sanctified it: because that in it he had rested from all his worke,

which God created and made.

III. Luke 15.11–17, 20–24.

11. A certaine man had two sonnes: 12. And the yonger of them said to his father,

Father, giue me the portion of goods that falleth to me. And he diuided vnto them

his liuing. 13. And not many dayes after, the yonger sonne gathered al together,

and tooke his iourney into a farre countrey, and there wasted his substance with

riotous liuing. 14. And when he had spent all, there arose a mighty famine in

that land, and he beganne to be in want. 15. And he went and ioyned himselfe to

a citizen of that countrey, and he sent him into his fields to feed swine. 16. And he

would faine haue filled his belly with the huskes that the swine did eate: and no man

gaue vnto him. 17. And when he came to himselfe, he said, How many hired

seruants of my fathers haue bread inough and to spare and I perish with hunger.

. .. 20. And he arose and came to his father. But when he was yet a great way

off, his father saw him, and had compassion, and ranne, and fell on his necke, and

kissed him. 21. And the sonne said vnto him, Father, I have sinned against heauen,

and in thy sight, and am no more worthy to be called thy sonne. 22. But the father

saide to his seruants, Bring foorth the best robe, and put it on him, and put a ring on

his hand, and shooes on his feete. 23. And bring hither the fatted calfe, and kill it,

and let us eate and be merrie. 24. For this my sonne was dead, and is aliue againe;

hee was lost, and is found.

11 ლექცია

1.გვიანი თანამედროვე ინგლისური პერიოდი (1800 წლიდან - დღემდე)

2.ინგლისური ენის ნაციონალური ვარიანტები

3.სიტყვათა არჩევის ნაციონალური განსხვავებები

4.სინტაქსური და მორფოლოგიური განსხვავებები

5.ბრიტანული და ამერიკული პურიზმი

6.გამოთქმის ნაციონალური განსხვავებები

7.ბრიტანული და ამერიკული დამწერლობა

8.ვარიაციები/ცვლილებები ნაციონალური მრავალფეროვნების შიგნით

9.მსოფლიო ინგლისური- ა)ირლანდიური ინგლისური; ბ)ინდური ინგლისური

10.ყველა ინგლისურის არსებითი ერთობა

(1; 181-205)

1800 წლიდან მოყოლებული ხდებდა ინგლისური ენის გავრცელება და განვითარება -

გეოგრაფიულად, ამ ენაზე მოლაპარეკეთა, და ენის გამოყენების თვალსაზრისით.

გეოგრაფიულად ინგლისური გავრცელდა მთელ მსოფლიოში, თავდაპირველად

ბრიტანელი კოლონიზატორების მიერ, როდესაც ისინი იმპერიას ქმნიდნენ, ხოლო

მოგვიანებით - ამერიკელების ჩართულობით მსოფლიო საქმიანობაში. გამოყოფენ

ინგლისური ენის სამ სფეროს: 1) ქვეყნებს, სადაც ინგლისური მშობლიური, პირველი

ენაა; 2) ქვეყნებს, სადაც ინგლისური ფართოდ გამოიყენება მშობლიურ ენასთან ერთად

და 3) ქვეყნებს, სადაც ინგლისურს არა აქვს ოფიციალური სტატუსი, მაგრამ ის სულ

უფრო ფართოდ გამოიყენება სპეციალური მიზნებისთვის.

გვიანი ინგლისური პერიოდის ზოგიერთი უმთავრესი მოვლენა

*1803 წელი - აშშ-ს ლუიზიანას შტატმა საფრანგეთისგან შეისყიდა მდინარე მისისიპის

მიღმა არსებული ტერიტორია, რის შედაგადაც მოხდა ტერიტორიის გაფართოვება

დასავლეთით, წყნარი ოკეანისკენ.

*1805 წელი - ტრაფალგართან ფრანგებზე გამარჯვებით დამყარდა ბრიტანელთა

უპირატესობა ზღვაზე.

*1806 წელი - სამხრეთ აფრიკაში ბრიტანელებმა დაიკავეს კეიპ კოლონი, რის შედაგადაც

1820 წლიდან იქ დაიწყო ბრიტანელი კოლონიზატორების დასახლება.

*1828 წელი - გამოქვეყნდა ნოა ვებსტერის ‘ინგლისური ენის ამერიკული ლექსიკონი’.

*1840 წელი - ახალ ზელანდიაში, ვაიტანგის ხელშეკრულებით, ადგილობრივმა მაორის

ტომმა თავისი სუვერენიტეტი გადასცა ბრიტანულ სამეფო კარს.

*1857 წელი - ლონდონის ფილოლოგთა საზოგადოების შეთავაზების შედეგად შეიქმნა

‘ისტორიის პრინციპზე დაფუძნებული ახალი ინგლისური ლექსიკონი’ (1828), რომელიც

ხელახლა გამოიცა როგორც ‘ოქსფორდის ინგლისური ლექსიკონი’ (1933), ახლა

განახლდა ონლაინ სახით.

*1858 წელი - ინდოეთის მთავრობის აქტით, აღმოსავლეთ ინდოეთის კომპანიიდან

ძალაუფლება გადაეცა ბრიტანეთის სამეფო კარს, რითაც შეიქმნა ბრიტანეთის

მმართველობა ინდოეთში.

*1861-65 წლები - ამერიკის სამოქალაქო ომის შედეგად დაფუძნდა შტატების

დაურღვევლობა და გაუქმდა მონათმფლობელობა.

*1898 წელი - ამერიკა- ესპანეთის ოთხთვიანი ომის შედეგად, აშშ გახდა მსოფლიო

ძალაუფლება ოკეანის გაღმა არსებული მფლობელობებით და ამდენად, საერთაშორისო

პოლიტიკის მთავარი მონაწილე.

*1906 წელი - შედგა პირველი რადიო გადაცემა; ამის შედეგად, 1920 წელს, პიტსბურგში

შეიქმნა პირველი ამერიკული კომერციული რადიოსადგური.

*1914-18 წლები - პირველი მსოფლიო ომის შედეგად შეიქმნა აშშ-სა და გაერთიანებეული

სამეფოს ალიანსი.

*1922 წელი - შეიქმნა ბრიტანეთის რადიომაუწყებლობის კომპანია (1927 წლიდან -

კორპორაცია), რომელიც იყო ინფორმაციის ინგლისურ ენაზე გადამცემი მთელ

მსოფლიოში.

*1927 წელი - გამოშვებულ იქნა პირველი კინო ფილმი დიალოგებით - ‘ჯაზის

მომღერალი’.

*1936 წელი - ბი-ბი-სის მიერ დაიწყო მაღალი ხარისხის პირველი ტელეგადაცემები,

რასაც, 1950 წელს მოყვა საკაბელო, ხოლო ადრე 1960 წლიდან - თანამგზავრული

მომსახურება.

*1939-45 წლები - მეორე მსოფლიო ომმა კიდევ უფრო გაამყარა ბრიტანულ-ამერიკული

კავშირი.

*1945 წელი -სან ფრანცისკოში შეიქმნა გაერთიანებული ერების ქარტია, რასაც მოყვა

გაეროს სათავო ოფისის დაარსება ნიუ იორკში.

*1947 წელი - ბრიტანეთის ინდოეთი გაიყო ინდოეთად და პაკისტანად და ორივემ მიიღო

დამოუკიდებლობა.

*1961 წელი - გამოქვეყნდა მირიამ ვებსტერის მესამე საერთაშორისო ლექსიკონი.

*1983 წელი - შეიქმნა ინტერნეტი

*1992 წელი - გაშვებულ იქნა www.-ის პირველი ვებ-ბრაუზერი.

*2007 წელი - აშშ-ში გაგზავნილ იქნა, სავარაუდოდ, 363 მილიარდი ტექსტური

შეტყობინება; 429 მილიარდი - ჩინეთში, ხოლო მსოფლიოში - 2.3 ტრილიონი.

ინგლისური ენის ეროვნული მრავალფეროვნება

მსოფლიოში ინგლისურ ენაზე მოლაპარაკეთა საერთო რაოდენობა შეიძლება მილიარდ

ადამიანზე მეტი იყოს, თუმცა მათი კომპეტენცია ძლიერ განსხვავდება. ინგლისურის

ორი უმთავრესი ეროვნული ვარიანტია ბრიტანული და ამერიკული ინგლისური. ამ ორ

ქვეყანაში ინგლისურად მოლაპარაკეთა რაოდენობა დაახლოვებით 400 მილიონია. სხვა

ქვეყნებს, სადაც ინგლისური მთავარი ენაა, წარმოადგენენ - ავსტრალია, კანადა,

ინდოეთი, ირლანდიის რესპუბლოკა, ახალი ზელანდია და სამხრეთ აფრიკა. მაგრამ,

ინგლისური ოფიციალური ენა არის ან იყო კიდევ ბევრ ქვეყანაში როგორც ამერიკის

კონტონენტზე, ასევე ევროპაში, აფრიკაში, აზიასა თუ ოკეანიაში. ინგლისური ასევე

მნიშვნელოვან ენას წარმოადგენს მსოფლიოს ბევრ ქვეყანაში კომერციული, ტექნიკური

თუ კულტურული საქმიანობისთვის/ურთიერთობისთვის.

მიუხედავად თავისი გეოგრაფიული განფენილობისა და ეროვნული ვარიანტებისა,

ინგლისური მაინც რჩება უნიფიცირებულ ენად.

კონსერვატიზმი და ინოვაცია ამერიკულ ინგლისურში

პირველი ინგლისურად მოლაპარაკე კოლონისტები ამერიკაში საუბრობდნენ იგივე

ინგლისურზე, როგორც ინგლისში, მაგრამ თანდათანობით ენა შეიცვალა ოკეანის

როგორც ერთ, ასევე მეორე მხარეს. ახალმა პირობებმა, რომელთა წინაშეც აღმოჩდნენ

ამერიკელი კოლონისტები, რა თქმა უნდა, გამოიწვია ცვლილებები მათ ენაში. მაგრამ

ინგლისურმა, რომელიც ახლა ამერიკაში ფუნქციონირებდა, შეინარჩუნა ადრეული

ინგლისურის ნიშან-თვისებები, რაც არ შემორჩა თანამედროვე ბრიტანულ ინგლისურს.

დიდი ალბათობით, ისეთი სიტყვები, როგორებიცაა after, ask, dance, glass, path და ა.შ.

როგორც ამერიკაში, ასევე იმ დროინდელ ინგლისში გამოითქმებოდნენ როგორც [æ] და

არა როგორც თანამედროვე ბრიტანეთში - [α].

იგივე შეიძლება ითქვას r-ს გამოთქმაზე - ბრიტანულ ინგლისურში დღეს ის არ

გამოითქმის (მაგ. bird [bə:d] და burr [bə:]), მაშინ, როდესაც ამერიკელთა უმრავლესობა

დღესაც გამოთქვამს r-ს ისევე, როგორც ეს იყო მიღებული ბრიტანეთში იმ დროისთვის,

როდესაც დაიწყო ამერიკის კონტინენტის კოლონიზაცია.

ამერიკელთა გრამატიკულ კონსერვატიზმზე მიგვანიშნებს gotten ფორმის შენარჩუნება.

ბრიტანულ სტანდარტულ ინგლისურში დღეს ეს ფორმა შენარჩუნებულია ფრაზაში ‘ill-

gotten gains’, მაშინ, როდესაც ამერიკულ ინგლისურში ის არის ზმნის get ჩვეულებრივი

ნამყო მიმღეობის ფორმა. ასევე, ამერიკულმა ინგლისურმა შეინარჩუნა fall წელიწადის

დროის აღსანიშნად ნაცვლად სიტყვისა autumn და deck (ერთი დასტა ბანქო) – pack-ის

ნაცვლად.

იგივე ხდებოდა ფლორისა და ფაუნის სახელდებისას. მაგ. როდესაც მათ ამერიკაში

დაინახეს ჩიტი, რომელიც გავდა ბრიტანულ robin-ს, უწოდეს მას robin, თუმცა ეს სულ

სხვანაირი ჩიტი იყო. იგივე შეიძლება ითქვას მცენარეთა სახელებზეც, მაგ. catalpa –‘ხის

სახეობა’ და catawba –‘ყურძნის სახეობა’, რომლებიც ინდიელთა ენის წარმომავლობის

სიტყვებია.

ერთი სიტყვით, მიუხედავად იმისა, რომ მთლიანობაში ამერიკული ინგლისური უფრო

კონსერვატული შთამომავალია მე-17-ე საუკუნის ბრიტანული ინგლისურისა, დღეს

ბრიტანეთშიც მომრავლდა ძველი დროის ფორმები.

სიტყვათა შერჩევის ეროვნული განსხვავებები

არსებობს ბრიტანული და ამერიკული ექვივალენტური სიტყვების ბევრი სია, მაგრამ

მათი ზედმეტი სერიოზულობით მიღება არ არის აუცილებელი. ბევრი ამერიკული

სიტყვა თუ იდიომა კარგად ესმით ბრიტანეთში. ქვემოთ წარმოგიდგენთ ამერიკულ

სიტყვებს და მათ ბრიტანულ შესატყვისებს:

ამერიკული ბრიტანული

Automobile car/motor car

Mailman postman

Baggage luggage

Undershorts underpants

Mad angry

Mailbox pillar-box

Package parcel

Sick ill

Stairway staircase

Window shade blind

თუმცა, არსებობენ გარკვეული სიტყვები, რომელთა გამოყენებას უპირატესობა

ენიჭებათ ამირიკულსა და ბრიტანულ ინგლისურში:

Coach bus

Compere M.C. (emcee)

First floor/storey second floor/storey

Ground floor first floor

Truck lorry

Insane mental

Gas(oline) petrol

Baby carriage pram/perambulator

და ა.შ.

სინტაქსური და მორფოლოგიური განსხვავებები

სინტაქსური და მორფოლოგიური განსხვავებები ისეთივე ტრივიალურია, როგორც

განსხვავებები სიტყვებს შორის. მაგ. კრებით არსებით სახელებთან ბრიტანეთში უფრო

იყენებენ ზმნის მრავლობითის ფორმას - the public are … სპორტულ გუნდებთანაც ზმნა,

უმეტესად იხმარება მრავლობითში.

განსხვავებებია აგრეთვე წინდებულების შერჩევაში, მაგ. - ბრიტანეთში - (smb.) lives in a

street; traveler gets in or out of a train; ამერიკაში (smb.) lives on a street; traveler gets on or off

a train;

ლექსიკონები და ფაქტები

ენობრივ ფაქტებთან დაკავშირებით ყველაზე მნიშვნელოვანი და ხელმისაწვდომი წყარო

ლექსიკონებია. 1800 წლიდან მოყოლებული, ლექსიკონების შექმნის ტრადიცია, რამაც

უმაღლეს წერტილს სამუელ ჯონსონის ნაშრომში მიაღწია, გამუდმებით გრძელდება და

დღეს ინგლისურად მოლაპარაკეს შეუძლია გამოიყენოს სხვა და სხვა სახის

ლექსიკონები, რაც აკმაყოფილებს თითქმის ნებისმიერ მოთხოვნილებას.

ყველაზე დიდი და ფასეული არა მხოლოდ ინგლისურენოვან, არამედ ზოგადად

ლექსიკონებს შორის არის Oxford English Dictionary (OED). მისი შექმნა დაიწყო 1857

წელს, როგორც ლონდონის ფილოლიგიური საზოგადოების პროექტი -‘ახალი

ინგლისური ლექსიკონი’, ხოლო შემდგომ Oxford University Press-მა აიღო მასზე

პასუხისმგებლობა. ეს ლექსიკონი შედგებოდა 12 ტომისგან და გამოცემა დასრულდა

1928 წელს. 1933 წელს გამოქვეყნდა დამატებითი ტომი, რომელმაც შეავსო წინა ტომების

ხარვეზები. ამის შემდეგ, 1972-86 წლებში გამოიცა ოთხი დამატებითი ტომი, რომელშიც

შევიდა ახალი სიტყვებიც. 1992 წელს გამოქვეყნდა ელექტრონული ვერსია CD-ROM-ზე,

რომლის განახლება რეგულარელად ხდება.

1961 წელს გამოქვეყნდა ამერიკის ყველაზე დიდი ლექსიკონი - ‘Webster’s Third

International Dictionary. ის სრულიად განსხვავდება OED-ისგან თავისი ჟანრით - იგი

არის დიდი და ყოვლისმომცველი, ‘შემოკლებების’ გარეშე. ახალი სიტყვების

დამატებებით ‘ვებსტერის მესამე ლექსიკონი’ წარმოადგენს თანამედროვე ინგლისურის

საუკეთესო ლექსიკონს, როგორც ამერიკული ვარიანტი.

გარდა ზემოთ აღნიშნულისა, გამოცემულია უფრო მცირე მოცულობის შესანიშნავი

ლექსიკონები.

განსხვავებები გამოთქმაში

განსხვავებები გამოთქმაში შედარებით არაარსებითია. მაგ. either და neither-ის

მახვილიანი მარცვალი გამოითქმის როგორც [i] ან [ai].

ბრიტანულ ინგლისურში დაფიქსირებულია გამოთქმა, რომელიც განსხვავებულია

ამერიკული გამოთქმისგან: ბრიტანული -ate [ɛt], been [bin], evolution [ivəlušən], fragile

[fræ jaíl], medicine [mɛdsín], nephew [nɛvyu], process [prosɛs], trait [trei], valet

[vælít], zenith [zɛníθ]. ამერიკული - ate [et], been [bín], evolution [evəlušən],

medicine [mɛdəsən], nephew [nɛfyu], trait [tret], valet [vælei].

ქვემოთ მოცემული სიტყვების ამერიკული გამოთქმა, უმეტესად არ ფიქსირდება

სტანდარტულ ბრიტანულ გამოთქმაში: leisure [ližər], quinine [kwaínaín], squirrel

[skwərəl] (აგრეთვე stirrup და syrup ერთი და იგივე მახვილიანი ხმოვნით), tomato

[təmeto], vase [ves]. მაგრამ, არსებობს ყველა მათგანის უპირატესად ბრიტანული

გამოთქმა, თუმცა ნაკლებად გავრცელებული ამერიკულ ინგლისურში [lɛžə(r)], [kwínin],

[skwírəl], [təmɑto], [vɑz].

ბრიტანული გამოთქმა სიტყვისა lieutenant როგორც [lɛftɛnənt], როდესაც ის სამხედრო

ჩინს აღნიშნავს (ლეიტენანტი), ამერიკულ ინგლისურში არ გამოითქმის ასე. ნოა

ვებსტერის American Dictionary of the Englisg Language ამერიკელებს სთავაზობს

გამოთქმას [lutɛnənt]. ვებსტერი ასევე სთავაზობდა სიტყვის schedule გამოთქმას [sk-]-

თი. ჩვეულებრივ, ბრიტანული გამოთქმაა [š-]-თი, მაგრამ [sk-]- ასევე ხშირად გვხვდება.

შესაძლებელია ბევრი მსგავსი მაგალითის მოტანა.

რაც შეეხება ინტონაციას, განსხვავებები ყველაზე შესამჩნევია კითხვებსა და თხოვნაში:

ისრები (გვ.192)

ბრიტანული და ამერიკული დამწერლ;ობა

მართალია, ეს საკითხი არ იმსახურებს სერიოზულ განხილვას, მაგრამ მაინც შეიძლება

აღინიშნოს განსხვავებები ამერიკულ და ბრიტანულ დამწერლობაში. ამერიკელთათვის

ასე თუ ისე ეგზოტიკურია ფორმები - cheque, cyder, cypher, gaol, kerb, pyjamas, tyre,

მაგრამ ბრიტანეთში მეტ-ნაკლებად განსხვავებული სიხშირით იხმარება - check, cider,

cipher, jail, aurb, pajamas და tire.

ვებსტერის ლექსიკონში ასევე დაფიქსირებულია -er -იანი ფორმები, მაშინ, როდესაც

ბრიტანეთში უპირატეობას ანიჭებდნენ -re-იან ფორმებს, მაგ. Calibre, centre, litre,

manoeuvre, metre. გარდა სიტყვისა litre, ყველა დანარჩენი სიტყვა ადრეულ ბრიტანულ

ინგლისურში იწერებოდა -er ფორმით.

ვებსტერის მიერ იყო შეთავაზებული ბოლო k-ს გამოტოვება ისეთ სიტყვებში,

როგორებიცაა almanack, musick, physic, publick, traffick. იგივე ცვლილება

დამოუკიდებლად მოხდა ბრიტანულ ინგლისურშიც. მსგავსი განსხვავებების დადგენა

შესაძლებელია სხვა სიტყვებთან მიმართებაშიც.

ვარიაციები ეროვნული მრავალფეროვნების შიგნით

მიუხედავად სტანდარტული ინგლისურის შედარებითი ერთგვაროვნებისა, ენის

შიგნით ნათლად შეიმჩნევა ვარიაციები ერთი ეროვნული ვარიანტის შიგნითაც კი, მაგ.

ამერიკულ ინგლისურში.

ვარიაციების სახეობები: ის, თუ რა სახის ინგლისურს ვიყენებთ, დამოკიდებულია

როგორც ჩვენზე, ასევე იმ პირობებზე, რომელშიც ჩვენ მას ვიყენებთ. ჩვენზე

დამოკიდებული ვარიაცია გულისხმობს, თუ სად ვისწავლეთ ინგლისური

(რეგიონალური ან გეოგრაფიული დიალექტი), თუ რომელ კულტურულ ჯგუფს

მივეკუთვნებით (ეთნიკური ან სოციალური დიალექტი) და უამრავ სხვა ფაქტორზე,

როგორიცაა ჩვენი სქესი, ასაკი და განათლება და ა.შ. ვარიაციები, რომლებიც

დამოკიდებულია ენის გამოყენების პირობებზე გულისხმობს- ვლაპარაკობთ, თუ

ვწერთ, რამდენად ფორმალურია სიტუაცია, რა არის დისკურსის საგანი, რა ეფექტის

მოხდენა გვსურს და ა.შ. ენობრივი განსხვავებები, რომლებიც დამოკიდებულია იმაზე,

თუ ვინ ვართ ჩვენ, წარმოადგენენ დიალექტს. განსხვავებები, რომლებიც

დამოკიდებულია იმაზე, თუ სად, რატომ ან როგორ ვიყენებთ ენას, წარმოადგენენ

რეგისტრს.

თითოეული ჩვენგანი ლაპარაკობს სხვა და სხვა დიალექტზე, რაც დამოკიდებულია

ადგილზე, ეთნიკურ ჯგუფზე, სქესზე, ასაკზე, განათლებაზე. ცხოვრების განმავლობაში

ჩვენ შეიძლება შევიცვალოთ დიალექტები, მაგრამ როდესაც მივუახლოვდებით

ზრდასრულ ასაკს, ხდება ჩვენი დიალექტების ჩამოყალიბება, განსაზღვრა და შემდეგ

ისინი უმნიშვნელოდ შეიძლება შეიცვალონ.

თითოეული ჩვენგანი იყენებს აგრეთვე სხვა და სხვა რეგისტრს, რაც დამოკიდებულია

იმაზე, თუ რა სიტუაციაში ვხმარობთ ენას - ბავშვთან ლაპარაკისას, მეგობართან

ტელეფონზე საუბრისას, ახალ კოლეგასთან საქმიანი მსჯელობისას და ა.შ.

ენის ერთ ერთი ვარიანტია სტანდარტული ინგლისური. ის ფართოდ და სხვა და სხვა

დანიშნულებით გამოიყენება. ის პრესტიჟულია და ითვლება ‘კარგ’ ენად; აღწერილია

ლექსიკონებსა და გრამატიკის სახელმძღვანელოებში და ისწავლება სკოლებში.

სტანდარტული ინგლისური ჩვენი ენის წერილობითი ფორმაა, რომელიც გამოიყენება

წიგნებში და პერიოდულ გამოცემებში. სტანდარტული ინგლისური სტანდარტულია

არა იმიტომ, რომ ის არსებითად უკეთესია სხვა ვარიანტებთან შედარებით, არამედ

იმიტომ, რომ ინგლისურად მოლაპარაკენი შეთანხმდნენ, რომ გამოიყენონ ის ბევრ

განსხვავებულ ადგილას, ბევრი განსხვავებული მიზნით და ამდენად ის წარმოადგენს

ურთიერთობის მოსახერხებელ და კარგ საშუალებას.

რეგიონალური დიალექტები

სტანდარტული ინგლისურის საპირისპიროდ არსებობენ აშშ-სა და სხვა ინგლისურად

მოლაპარაკეთა რეგიონალური და ეთნიკური დიალექტები. ამერიკაში სამი-ოთხი

მთავარი რეგიონალური დიალექტია ქვეყნის აღმოსავლეთ ნაწილში: ჩრდილოეთის

(ჩრდილოეთ ნიუ ჯერსიდან და პენსილვანიიდან ნიუ ინგლანდამდე); ჩრდილოეთის

ცენტრალური (დელავერიდან, მერილენდიდან და ვესტ ვირჯინიიდან სამხრეთ ნიუ

ჯერსისა და პენსილვანიის გავლით); სამხრეთის ცენტრალური (აპალაჩების რეგიონი

ვესტ ვირჯინიის სამხრეთიდან ჩრდილოეთ ჯორჯიამდე) და სამხრეთის, ან სანაპირო

ზოლის სამხრეთის (სამხრეთ დელავერიდან და მერილენდიდან ქვევით ფლორიდამდე,

ატლანტიკის ოკეანის სანაპიროს გაყოლებით).

ამერიკული დიალექტების მრავალფეროვნებას ეძღვნება სპეციალური რადიო და

ტელეპროგრამები, სადაც დაწვრილებით განიხილავენ, თუ როგორ ლაპარაკობენ

ამერიკელები და რას ფიქრობენ ისინი როგორც თავიანთი, ასევე სხვების მიერ

ინგლისური ენის გამოყენებაზე.

ეთნიკური და სოციალური დიალექტები

ამერიკული ინგლისური შეიცავს ეთნიკური დიალექტების დიდ რაოდენობას, ესენია -

ესპანური, ჰოლანდიური, ებრაული, სკანდინავიური (განსაკუთრებით შვედური),

ფრანგული, შოტლანდიურ-ირლანდიური ენების გავლენის მქონე დიალექტები. ცალკე

უნდა აღინიშნოს აგრეთვე აფრო-ამერიკული ინგლისური, რომელშიც ასახულია

შავკანიანთა წინაპრების მიერ შეძენილი და დროთა განმავლობაში

შეცვლილ/დახვეწილი ინგლისური ენა. აგრეთვე ე.წ. პიჯინი - შერეული და

შეზღუდული გამოყენების მქონე ენა, რომელიც იხმარებოდა განსხვავებულ ენებზე

მოლაპარაკე აფრიკელი შავკანიანების მიერ, რომელიც ეფუძნებოდა, სავარაუდოდ,

პორტუგალიურს, აფრიკულ ენებსა და ინგლისურს. იმის გამო, რომ ამ ხალხს არ ქონდა

სხვა საერთო ენა, მოხდა პიჯინის კრეოლიზაცია, ანუ ის გახდა მშობლიური ენა

პლანტაციებში მომუშავე მონებისთვის და შეერია იმ ტერიტორიებზე გავრცელებულ

ინგლისურს.

სტილისტური ვარიაცია

ენაში სტილი არის ის არჩევანი, რომელსაც ჩვენ ვაძლევთ უპირატესობას ენის არსებულ

რეგისტრებს შორის. ერთ-ერთ ასეთ სფეროს განეკუთვნება, მაგალითად სლენგი,

რომელიც მუდმივი ინტერესის საგანია იმიტომ, რომ გამუდმებით ხდება მისი

განახლება. სლენგი არის მეტყველების განზრახ გაუბრალოებული ფორმა იმის

საჩვენებლად, რომ ის, ვინც მას იყენებს ‘ჩართულია’, ‘ესმის საგანი’, რომელიც სლენგის

ტერმინებით/სიტყვებით არის გამოხატული, მაგ. waste - kill-ის ნაცვლად; ან dig you,

მნიშვნელობით - like, love, desire, sympathize with you).

ვარიანტები ბრიტანულ ინგლისურში

ანგლო-საქსონთა დროიდან მოყოლებული, ბრიტანეთის კუნძულებზე არსებობდნენ

დიალექტები, რომლებიც ისტორიულად გაგრძელდნენ. თანამედროვე განსხვავება

დიალექტებს შორის უპირველესად ყოვლისა მომდინარეობს ძველი ინგლისური

დიალექტებისგან, რომლებიც განვითარდნენ საშუალო ინგლისურ პერიოდში. ამ

დიალექტებზე გავლენა მოახდინა ისტორიულმა მოვლენებმა, როგორებიც იყო

ვიკინგების გავლენა ჩრდილო და აღმოსავლეთ ცენტრალურ ნაწილში და ლონდონის

როგორც ინგლისის მეტროპოლიის ცენტრის განვითარება, რასაც მოყვა ბევრი

დიალექტის გავლენა.

გეოგრაფიული დიალექტები ერთმანეთისგან არ არიან გამოყოფილი დადგენილი

საზღვრებით, თუმცა დღევანდელ ინგლისურში აღნიშნავენ დიალექტების 16 ზონას,

რომლებიც 6 რაიონად შეიძლება გავაერთიანოთ, ესენია - სამხრეთ-დასავლური,

აღმოსავლური, დასავლურ- ცენტრალური, აღმოსავლურ-ცენტრალური, ქვემო

ჩრდილოეთის და ჩრდილო-აღმოსავლეთის დიალექტები.

მსოფლიო ინგლისური

მიუხედავად იმისა, რომ ამერიკული და ბრიტანული ინგლისური წარმოადგენენ ორ

უმთავრეს ეროვნულ ვარიანტს ამ ენაზე მოლაპარაკეთა უდიდესი რაოდენობით და

მსოფლიო გავლენით, არსებობს აგრეთვე ბევრი სხვა ვარიანტიც. დღეს ინგლისური

გამოიყენება როგორც პირველი ენა (ამ ენაზე მოლაპარაკის მშობლიური და, ხშირ

შემთხვევაში ერთად-ერთი ენა), როგორც მეორე ენა (მშობლიურ ენასთან ერთად, მაგრამ

რეგულარულად, მნიშვნელოვანი საქმეებისთვის) და როგორც უცხო ენა (სპეციალური

მიზნებისთვის, ენის ფლობის და გამოყენების სიხშირის განსხვავებული ხარისხით).

ინგლისურის როგორც პირველი ენის სხვა მნიშვნელოვანი ვარიანტებია -

ავსტრალიური, კანადური, ირლანდიური, ახალ ზელანდიური და სამხრეთ აფრიკული.

ინგლისური როგორც მეორე ენა მეტად მნიშვნელოვანია ინდოეთში; მას აქვს

ოფიციალური ან ნახევრად ოფიციალური სტატუსი ფილიპინებში, მალაიზიაში,

ტანზანიაში, კენიაში, ნიგერიაში, ლიბერიაში და აფრიკის სხვა ქვეყნებში, ისევე, როგორც

კარიბის ზღვის და წყნარი ოკეანის ქვეყნებში. ინგლისური საერთაშორისო ენაა -

საჰაერო მიმოსვლის, ტვირთების გადაზიდვის, კომპიუტერული ტექნოლოგიების,

მეცნიერების და ზოგადად კომუნიკაციის განსახორციელებლად. მაგალითად, თუ

იაპონური ფირმა კავშირს ამყარებს საუდის არაბეთის კლიენტთან, სავარაუდოდ, მათი

ურთიერთობის ენა ინგლისურია.

ჩინურ ენაზე უფრო მეტი ადამიანი ლაპარაკობს ვიდრე რომელიმე სხვა ენაზე და

ესპანური და ჰინდი ინგლისურს ეცილებიან მეორე ადგილს, მაგრამ ინგლისურად

ლაპარაკობს უფრო მეტი არა-ადგილობრივი ადამიანი, ვიდრე სხვა რომელიმე ენაზე.

თავის გავრცელებასთან ერთად, ინგლისური გამრავალფეროვანდა, რათა მისადაგებოდა

ადგილობრივ პირობებს და კულტურებს. ამდენად, ყველა ქვეყანაში არსებობს

ინგლისურის განსხვავებული ვარიანტი. მაგრამ, იმის გამო, რომ მისი საჭიროების

ძირითადი აუცილებლობაა კომუნიკაციის საერთაშორისო მედიუმის ფუნქციის

შესრულება, ინგლისური ინარჩუნებს ერთგვაროვნების ძირითად ბირთვს, რომელიც

ემყარება ამ ენის გამოყენებას აშშ-სა და გაერთიანებულ სამეფოში.

ლექცია 12

1.უცხო ელემენტები ინგლისური ენის სიტყვათა ფონდში

(1; 247-267)

ნასესხებ სიტყვას შეიძლება რთული ისტორია ქონდეს. მაგ. chess ნასესხები იყო

შუაპერიოდის ფრანგულიდან esches. ეს ფრანგული სიტყვა, თავის მხრივ, ნასესხები იყო

შუა საუკუნეების ლათინურიდან, ხოლო ლათინურში შევიდა არაბულიდან, რომელშიც

ის მოხვდა სპარსულიდან shāh (მეფე). ამდენად, პირდაპირი, ანუ უშუალო წყარო

შუაპერიოდის ფრანგულია, ხოლო მისი წარმომავლობა/ეტიმოლოგია - სპარსული.

ლათინურიდან ნასესხები სიტყვები

ლათინური ენა გავლენას ახდენდა ინგლისურზე მთელი ისტორიის მანძილზე.

დავიწყოთ გერმანიკული პერიოდით. Wine (ლათინური -vinum) ამა თუ იმ ფორმით

გვხვდება ყველა გერმანიკულ ენაში - wīn- ძველ ინგლისურში, ძველ ფრიზიულში და

ძველ საქსონურში; wein- თანამედროვე გერმანულში, wijn - თანამედროვე

ჰოლანდიურში, vin - დანიურსა და შვედურში.

ადრეული ლათინური ნასესხობებიდან ბევრი შემორჩა თანამედროვე ინგლისურშიც,

მაგ. Ancor ‘anchor’ (ლათ. ancora); butere ‘butter’ (ლათ. būtyrum); cealc “chalk” (ლათ. calx);

cēse ‘cheese’ (ლათ. cāseus); cetel ‘kettle’ (ლათ. catillus ‘პატარა ქვაბი’); strǣt ‘paved road,

street’ (ლათ. strata); weal ‘wall’ (ლათ. vallum) და სხვა.

იმის გამო, რომ ყველა ადრეული ლათინური ნასესხობა პოპულარული სიტყვა იყო, მათ

განიცადეს ყველა ის ფონოლოგიური ცვლილება, რაც შემდგომში მოხდა გერმანიკულ

ენებში. მაგ. სიტყვებში Chalk, dish, kitchen, შესაბამისად, საწყის (ch-), ბოლო (-sh) და შუა

პოზიციის (tch) გვიჩვენებს ძველი ინგლისური k-ს პალატალიზაციას.

ლათინური სიტყვები ძველ ინგლისურში

ლათინური სიტვების ადრეული ინგლისური ნასესხობებიდან ზოგი შემოვიდა

ბრიტანელი კელტების საშუალებით, მაგ. Candel ‘candle ( candēla); cest ‘chest’ ( cista,

cesta); earc ‘ark’ ( arca); mægester ‘master’ ( magister); mynster ‘monastery’ ( monastērium);

caster ‘city’ ( castra ‘camp) შენარჩუნებულია ქალაქების დასახელებებში Chester, Castor,

Caister, ისევე, როგორც ბევრი ინგლისური ადგილის დასახელების შემადგენელი

ელემენტი, რომელთაგან ბევრი რომაელთა სამხედრო ბანაკი იყო, მაგ. Casterton,

Chesterfield, Gloucester, Lancaster, Manchester, Worcester და ა.შ.

შედარებით გვიანი ნასესხობებიდან, რომელთა ინგლისური ფორმა ახლოსაა მათ

ეტინომებთან, შეიძლება მოვიტანოთ შემდეგი მაგალითები: alter ‘altar’ (ლათ. altar);

(a)postol ‘apostle’ (ლათ. apostolus); circul ‘circle’ (ლათ. circulus); comēta ‘comet’, cristalla

‘crystal’; dēmon (ლათ. daemon); fers ‘verse’ (ლათ. versus); templ ‘temple’ (ლათ. templum) და

ა.შ. იმის გამო, რომ ლათინური თავისუფლად სესხულობდა სიტყვებს ბერძნულიდან,

გასაკვირი არ არის, რომ რიგი ზემოთ მოტანილი სიტყვებისა ბერძნული

წარმომავლობისაა, მაგ. Apostle, comet, crystal, demon.

შუა ინგლისური პერიოდის ლათინური ნასესხობანი

საუალო ინგლისურ პერიოდში ლათინურიდან ბევრი სიტყვა იყო ნასესხები, მაგრამ

ხშირად შეუძლებელია იმის თქმა, თუ, ფორმიდან გამომდინარე, ლათინურიდან არის ეს

სიტყვა ნასესხები, თუ ფრანგულიდან. მაგ. miserable, nature, register, relation, rubric

ფრანგულიდანაა ნასესხები, მაგრამ ძალიან ახლოს არიან მათ ლათინურ ეტიმონებთან.

თავისი მნიშვნელობიდან გამომდინარე, port შეიძლება შემოსული იყოს ლათინურიდან

portus ‘harbor’, ფრანგულიდან porter ‘to carry’, ლათინურიდან porta ‘gate’, ან

პორტუგალიურიდან oporto (o porto ‘the port’, the city where port wine came from

originally).

ნორმანთა დაპყრობიდან 1500 წლამდე ინგლისურში შემოვიდა რელიგიასთან

დაკავშირებული ბევრი სიტყვა (ზოგი მათგანი ფრანგულიდან) – collect ‘short prayer’;

dirge ‘service for the dead’; mediator ‘Jesus Christ’; Redeemer ‘Jesus Christ’; აქვე შეიძლება

დავუმატოთ იურიდიული ტერმინები - client, conviction, subpoena; სამეცნიერო

აქტივობასთან დაკავშირებული სიტყვები - folio, library, scribe, simile; სამეცნიერო

სიტყვები - dissolve, equal, essence, medicine, mercury, quadrant; ეს მხოლოდ მცირე

ჩამონათვალია ასეულობით ნასესხები სიტყვიდან (მაგ. ზმნები - admit, commit, discuss,

seclude; ზედსართავები - complete, imaginary, instant, legitimate, populous, querulous,

strict).

თანამედროვე ინგლისურ პერიოდში ნასესხები ლათინური სიტყვები

1500 წლიდან დაახლოვებით ერთი საუკუნის შემდეგ ინგლისურში შემოვიდა ბევრი

სიტყვა, როგორებიცაა -abdomen, area, compensate, data, decorum, delirium, digress, editor,

fictitious, gradual, imitate, janitor, jocose, lapse, medium, notorious, orbit, peninsula,

quota, resuscitate, series, sinecure, superintendent, transient, ultimate, urban, urge, vindicate და

ა.შ.

ადრეულ პერიოდში ლათინური იყო ლიტერატურის, მეცნიერებისა და რელიგიის ენა.

საშუალო და ადრე თანამედროვე პერიოდში იგი მთელ ევროპაში თავისუფლად

გამოიყენებოდა განსწავლული ხალხის მიერ როგორც წერილობითი, ასევე ზეპირი

ფორმით.

თანამედროვე სიტყვები ხშირად შედგენილია ლათინური მორფემებისგან, მაგრამ

ადრეული თაობებისთვის ისინი ამ ფორმით არ გამოიყენებოდნენ. საერთაშორისო

სამეცნიერო ტერმინებისთვის ხშირად იყენებენ ‘ახალ ლათინურ’ ფორმებს, მაგ. Circadian

‘functioning or recurring in 24-hour cycles’; Homo habilis ‘extinct species of man believed to

have been the earliest toolmaker’ (skillful man); Pax Americana ‘peace enforced by American

power (Pax Romana-ს მიხედვით). ლათინური იყო პირველი უმთავრესი ენა,

რომლისგანაც ინგლისური სესხულობდა სიტყვებს.

ბერძნული ნასესხობები

ძალიან ადრეულ პერიოდში ნასესხებ სიტყვებთან ერთად, რომლებიც გერმანიკულ

ენებში შემოვიდნენ პირდაპირ ბერძნულიდან, მაგ. Church, ბერძნული სიტყვების

გარკვეული რაოდენობა ინგლისურში თავდაპირველად მოვიდა ლათინური ენის

საშუალებით. შუა ინგლისური პერიოდიდან ბერძნული სიტყვების სესხების უშუალო

წყარო იყო ლათინური და ფრანგული. მაგ. (ლათინურიდან) - anemia, anesthesiabarbarous,

dilemma, drama, electric, epoch, history, homonym, paradox, pharynx, phenomenon, rhapsody,

and theory; (ფრანგულიდან) - allegory, aristocracy, center, character, chronicle, comedy,

cycle, democracy, diet, dragon, ecstasy, fantasy, harmony, lyre, machine, metaphor, mystery,

nymph, oligarchy, pause, rheum, and tyrant; (ლათინურიდან ან ფრანგულიდან) - chaos,

enthusiasm, epithet, rhythm, and zone. პირდაპირ ბერძნულიდან (თუმცა, ზოგიერთი

წარმოადგენს კლასიკური დროისთვის უცნობ კომბინაციას) - acronym, agnostic,

anthropoid, autocracy, chlorine, idiosyncrasy, kudos, pathos, phone, telegram, xylophone და

სხვა მრავალი.

კელტური ნასესხობანი

ბრიტანეთის კუნძულზე ინგლისელების დასახლების შემდეგ, ინგლისურში შევიდა

მცირე რაოდენობის კელტური სიტყვები. ინგლისელებმა როგორც დამპყრობლებმა

დაპყრობილებისგან არ შეითვისეს ბევრი სიტყვა, მაგ. Bannuc ‘a bit’; bratt ‘cloak’; brocc

‘badger’; cumb ‘combe, valley’; torr ‘peak’. ისევე, როგორც ამერიკის ადგილითა

დასახელებებიდან მცირე რაოდენობის სიტყვებია ნასესხები ინდიელებიგან, ასევე

ინგლისის პროვინციების დასახელებებიდან ზოგიერთი კელტური წარმომავლობისაა,

მაგ. Avon, Carlisle, Cornwall, Devon, Dover, London, Usk და ა.შ.

სკანდინავიური ნასესხობანი

გვიანი ძველი ინგლისური პერიოდის სკანდინავიური ნასესხობებისაგან შეიძლება

აღვნიშნოთ ადგილის დასახელებები - Derby, Grimsby, Rigsby, რომლებშიც ჩართულია

-by ‘town, homestead’.

ბევრი სიტყვა, რომელშიც გვხვდება [sk] სკანდინავიური წარმომავლობისაა, რადგან,

როგორც ადრე ვნახეთ, ძველი ინგლისური [sk], რომელიც იწერებოდა როგორც sc,

გამოითქმოდა როგორც [š]. ისეთი სიტყვები, როგორიცაა - scathe, scorch, score, scot, scowl,

scrape, scrub, skill, skin, skirt, sky დასაწყისში მოცემულ თანხმოვანთა მიმდევრობით,

სკანდინავიური წარმომავლობისაა.

ასევე, საწყისი ხმოვნის წინ მოცემული [g] და [k] - gear, geld ‘castrate’, gill, keel, kilt, kindle

სკანდინავიური წარმომავლობის მანიშნებელია, რადგან ველარული (უკანა სასისმიერი)

მსკდომი თანხმოვნები ამ პოზიციაში, შესაბამისად ხდებოდნენ [y] და [č]. ფართოდ

ხმარებული get და give ზმნები ჩვენამდე მოვიდნენ არა ძველი ინგლისური gitan და

gifan-იდან, რომლებიც [y]-თი იწყებოდნენ, არამედ მონათესავე სკანდინავიური

ფორმებიდან [g ]-ს პალატალიზაციის გარეშე გვერდით მყოფ წინა ხმოვანთან. ამ ზმნათა

ინგლისური ფორმები [y-]-ით შუა ინგლისური პერიოდის განმავლობაში

თანაარსებობდნენ [g ]-იან სკანდინავიურ ფორმებთან ერთად, რომლებმაც საბოლოო

ჯამში ჩაანაცვლეს ისინი. ჩოსერი მუდმივად იყენებდა yive, yeve და პრეტერიტს - yaf.

სკანდინავიური სიტყვები ასევე ანაცვლებდნენ ინგლისურს, მაგ. Window სიტყვიდან

vindauga, რომელიც ნიშნავს wind-eye, რომელმაც შეცვალა - eyethurl, თავდაპირველად

‘eyehole’, ძველი ინგლისური ēagþyrl. უფრო მნიშვნელოვანი და ფუნდამენტალურია

ძველი ინგლისურის ნაცვალსახელთა ფორმები მესამე პირის მრავლობითში: როგორც

ვნახეთ, ყველა th-იანი ფორმა სკანდინავიური წარმომავლობისაა.

ფრანგული ნასესხობანი

სიტყვების მცირე რაოდენობა ნასესხები იყო 1066 წლამდე, მაგ. Capon, castle, juggler,

prison …ნორმანელთა მიერ ინგლისის დაპყრობის შედეგად ფრანგული გახდა მაღალი

კლასის ოფიციალური ენა. აქედან გამომდინარე, გასაკვირი არ არის, რომ ბევრი სიტყვა,

რომელიც დაკავშირებულია მართვასა და ადმინისტრირებასთან, სამოქალაქო თუ

რელიგიურ ცხოვრებასთან და ა.შ., ფრანგული წარმომავლობის იყო.

იმის გამო, რომ ფრანგული ნასესხობები რაოდენობრივად ძალიან ბევრია, ქვემოთ

წარმოგიდგენთ რამდენიმე სფეროს და მათში შემავალ ფრანგულიდან შემოსულ

სიტყვებს:

გარდა სიტყვებისა king, queen, earl, lord lady, ყველა სიტყვა ფრანგულია - prince, duke,

marquess, viscount, baron ისევე, როგორც მათი შესატყვისი მდედრობითი სქესის

აღმნიშვნელი ტიტულები.

სამხედრო სფერო -army, captain, lieutenant, sergeant, soldier; colonel, corporal, brigadier,

major;

ცხოველთა სახელები ინგლისურია, ხოლო შესაბამის კერძების - ფრანგული: cow, sheep,

pig, calf – beef, mutton, pork, veal; ასევე მათი მომზადების საშუალება - boil, broil, fry, roast,

stew; (უფრო ფართო ჩამონათვალი და მასალა იხ. 1. გვ. 254 – 258).

ესპანური და პორტუგალიური ნასესხობანი

ესპანურიდან ნასესხებ სიტყვებში შედის: adobe (ეგვიპტურიდან via

Arabic), alligator (el lagarto ‘the lizard’), anchovy, armada, armadillo (literally ‘little

armed one’), avocado ( Nahuatl’ ahuacatl’), barbecue, barracuda, bolero, calaboose (calabozo),

cannibal (Sp. Canibal), cargo, cask, castanet, chili (Br. chilli, from Nahuatl), chocolate (from

Nahuatl), cigar (probably from Maya), cockroach, cocoa (from Nahuatl), cordovan (leather;),

corral, desperado, domino ‘cloak or mask,’ embargo, flotilla, frijoles, galleon, guitar, hacienda,

junta, key ‘reef’ (cayo), lasso, maize (from Taino), mantilla, mesa, mescal (from Nahuatl),

mesquite (from Nahuatl), mosquito ‘little fly,’

mulatto, negro, palmetto, patio, peccadillo, plaza, poncho, potato (from Taino), punctilio

(შესაძლოა იყოს იტალიურიდან), sherry, sierra, siesta, silo, sombrero, stevedore (estivador

‘packer’), tamale (from Nahuatl), tomato (from Nahuatl), tornado (a blend of tronada

‘thunderstorm’ and tornar ‘to turn’), tortilla, vanilla.

სიტყვების გარკვეული რაოდენობა ნასესხები იყო მე-19-ე საუკუნეში, განსაკუთრებით

ამერიკელების მიერ: bonanza, bronco, buckaroo (vaquero), canyon, chaparral ‘scrub

oak’, cinch, lariat (la reata ‘the rope’), mustang, pinto, pueblo, ranch, rodeo, stampede

(estampida), tango (perhaps ultimately African), and vamoose (vamos ‘let’s go’).

თანამედროვე ინგლისურ პერიოდამდე პირდაპირ პორტუგალიურიდან სიტყვები არ

შემოსულა - albino, bossa nova, Madeira (from the place), molasses, pagoda, palaver,

pickaninny (pequenino ‘very small’).

იტალიური ნასესხობანი

იტალიური ენიდან ინგლისურში საკმაოდ ბევრი სიტყვაა შესული, მათ შორის

მუსიკალური ტერმინები -მე-16-ე საუკუნეში - alto, duo, fugue, madrigal, presto, viola da

gamba ‘viol for the leg,’ და violin. მე-17-ე საუკუნეში adagio, allegro, largo, maestro, opera,

piano ‘soft’, recitative, solo, sonata, and tempo. მე-18-ე საუკუნეში - andante, aria, cadenza,

cantata, concerto, contralto, crescendo, diminuendo, duet, falsetto, finale, forte ‘loud’ legato,

libretto, obbligato, oratorio, prima donna, rondo, soprano, staccato, trio, trombone, viola, and

violoncello; მე-19-ე საუკუნეში - diva, piccolo, pizzicato, vibrato.

ასევე - artichoke, balcony, balloon, bandit, bravo, broccoli, canto, carnival, cartoon, casino,

cupola, dilettante, firm ‘business association,’ fresco, ghetto, gondola, grotto, incognito, inferno,

influenza, lagoon, lava, malaria (mala aria ‘bad air’), maraschino, miniature, motto, pergola,

piazza, portico, regatta, replica, scope, stanza, stiletto, studio, torso, umbrella, vendetta, volcano,

corridor, gazette, porcelain, ciao [čaʊ], la dolce vita, paparazzi, Cosa Nostra და Mafioso,

Macaroni (Mod. Italian maccheroni), vermicelli, spaghetti, gorgonzola.

Pizza და lasagna მე-19-ე საუკუნის ნასესხობაა; al dente, linguine, manicotti, და scampi კი -

მე-20-ე საუკუნის.

ნასესხობები გერმანიკული ენებიდან

ჰოლანდიურიდან

boom ‘spar,’ bowline, bowsprit, buoy, commodore, cruise, deck, dock, freight, lighter ‘flat-

bottomed boat,’ rover ‘pirate,’ scow, skipper (schipper ‘shipper,’ that is, ‘master of a ship’),

sloop, smuggle, split (in early use, ‘break a ship on a rock’), taffrail, yacht, and yawl.

cambric, duck (a kind of cloth), duffel or duffle (from the name of a place), nap,

pea jacket, spool, groat, guilder, mart; beleaguer, forlorn hope, furlough, kit, knapsack,

onslaught, and tattoo ‘drum signal; booze, brandy(wine), gherkin, gin, hop, limburger, log(g)y,

and pickle; frolic, rant (earlier ‘be boisterously merry’); easel, etch, landscape, maulstick, sketch.

boor (boer), gimp, hanker, isinglass; luck, plunder, skate, snap, wagon’, wiseacre (Middle

Dutch wijsseggher ‘soothsayer’).

სამხრეთ აფრიკის ჰოლანდიურიდან (Afrikaans) - apartheid, commandeer, commando,

kraal , spoor, trek, and veld(t).

არსებობს ჰოლანდიურ-ამერიკული კერძების აღმნიშვნელი ტერმინები: coleslaw (koolsla

‘cabbage salad’), cookie, cranberry, cruller, pit ‘fruit stone,’ and waffle.

კულტურული კონტაქტების აღმნიშვნელი სიტყვები: boodle, boss, bowery, caboose, dope,

Santa Claus (Sante Klaas ‘Saint Nicholas’), sleigh, snoop, spook, and stoop ‘small porch.’

გერმანულიდან შემოსული სიტყვები

გეოლოგიისა და მინეროლოგიის გერმანული წარმომავლობის სიტყვები - cobalt, feldspar,

gneiss, loess, meerschaum, nickel, quartz, seltzer, zinc; gar aus ‘all out’, რაც იგივეს ნიშნავს,

რაც bottoms up.

კულინარიაში გამოყენებული სიტყვები - bratwurst, braunschweiger, delicatessen,

knockwurst (or knackwurst), noodle (Nudel), pretzel, pumpernickel, sauerbraten, sauerkraut;

schnitzel, wienerwurst, zwieback. Liederkranz ამერიკული ტიპის limburger

cheese, Liverwurst არის Leberwurst-ის ნახევრად თარგმანი;

Hamburger, frankfurter, და wiener ალბათ ყველაზე პოპულარული გერმანული

ნასესხობებია. სასმელებიდან შეიძლება აღვნიშნოთ - bock (from Einbecker Bier ‘beer of

Einbeck,’ katzenjammer ‘hangover’ (literally ‘cat lament’), kirsch(wasser), lager, and schnapps.

სხვა გერმანული სიტყვებია - angst, hamster, landau (from the place of

that name), waltz, ძაღლის სახელები dachshund, Doberman(n) pinscher, poodle

(Pudel), spitz. ასევე, edelweiss, ersatz, hinterland, leitmotiv, poltergeist,

rucksack, schottische, wunderkind, yodel (jodeln), Gestalt, Schadenfreude, Sitzfleisch

‘perseverance,’ Weltanschauung და მისი თარგმანი- worldview, Zeitgeist. Ablaut, umlaut,

და schwa .

Seminar და semester რა თქმა უნდა ლათინური წარმომავლობისაა, მაგრამ ამერიკულ

ინგლისურში გერმანულიდან მოხვდა; academic freedom არის Akademische Freiheit-ის

თარგმანი.

ებრაული ენიდან მოხვდა ინგლისურში რიგი გერმანული სიტყვებისა kibitz, schlemiel,

schmaltz, schnozzle, shmo, shnook, shtick და სხვა, არა ებრაელთათვის ნაკლებად ცნობილი

სიტყვები. ასევე - chutzpah, klutz, kvetch, mavin, mensch, nebbish, nosh, schlep, schlock,

schmear, yenta, zoftig, და ა.შ.

ნასესხობები სხვა ენებიდან

არაბულიდან - amber, camphor, cipher, zero, cotton, lute,mattress, orange, saffron, sugar,

syrup, zenith, alchemy, alembic, algorism, alkali, almanac, azimuth, elixir, hazard; amir-al-bahr

‘commander of sea’; alcohol, alcove, algebra; assassin (originally ‘hashish eater’), caliber, carat,

caraway, fakir, garble, giraffe, harem, hashish, henna, jinn (plural of jinnī), lemon, magazine,

minaret, mohair, sherbet, tariff; Coffee.

სპარსულიდან - caravan, bazaar, azure, musk, paradise, satrap, taffeta, baksheesh, dervish,

mogul, shawl; chess;

ინდურიდან - cummerbund ‘loinband’; seersucker, khaki; bandanna, bangle, bungalow,

chintz, cot, dinghy, dungaree, gunny ‘sacking,’ juggernaut, jungle, loot, maharaja (და maharani),

nabob, pajamas, pundit, sahib, sari, shampoo, swami, thug, and tom-tom, babu, durbar, pukka.

სანსკრიტიდან - avatar, chakra, guru, karma, mahatma, mantra, swastika, yoga;

ჩინურიდან - silk, ch’i-kung (qigong), feng shui, foo yong, ginseng, gung-ho, I-Ching, ketchup,

kowtow, kumquat, kung fu, litchi, pongee, t’ai chi ch’uan, tea და ა.შ.

იაპონურიდან - aikido, anime ‘cartoon film,’ banzai, geisha, ginkgo; go ‘a board game,’ Godzilla,

hanafuda (literally ‘flower cards,’ ბანქო, რომელიც სხვა და სხვა თამაშში გამოიყენება), hara-

kiri, haiku, (jin)ricksha, karaoke, karate, kimono, manga ‘comic-book graphic novel,’ miso, Pac-

Man, Pokemon, sake ‘liquor,’ samurai, soy(a), sudoku (literally ‘number place’), sushi, Kamikaze.

კორეულიდან - kimchi/kimchee ‘spicy pickled cabbage’, tae kwon do ‘a martial art

emphasizing foot kicks’; ყველაზე ნაცნობი ალბათ არის Hyundai - საავტომობილო

კომპანია და Samsung - ელექტრონიკის მწარმოებელი გაერთიანება.

აფრიკული ენებიდან - voodoo/hoodoo, gorilla, juke/jook, jazz, banjo, jigger ‘sand flea’,

zombie, samba, rumba.

პოლონურიდან - polka, Mazurka

რუსულიდან - apparatchik, bolshevik, borzoi, czar (ultimately Lat. Caesar), glasnost,

intelligentsia (ultimately Latin), kopeck, muzhik, perestroika, pogrom, ruble, samovar, soviet,

sputnik, steppe, tovarisch, troika, tundra, ukase, vodka.

უნგრულიდან - goulash, hussar, paprika.

ამერიკელ ინდიელთა ენიდან - moccasin, papoose, powwow, squaw, toboggan (via Canadian

French), tomahawk, totem; chipmunk, moose, opossum, pecan (via American French), skunk,

squash, terrapin, woodchuck ( ockqutchaun/groundhog).

ბოლო-დროინდელი ნასესხობები

ინგლისურად მოლაპარაკენი კვლავ აგრძელებენ სიტყვების სესხებას დედმიწაზე

არსებული თითქმის ყველა ენიდან, მაგრმ გაცილებით ნაკლები ინტენსივობით, ვიდრე

საშუალო ინგლისურ და რენესანსის პერიოდში. ერთ-ერთი კვლევის შედეგად

აღმოჩნდა, რომ ბოლო-დროინდელი ნასესხები 1000 სიტყვა შემოსულია 84 ენიდან,

აქედან: 25% - ფრანგულიდან, 8-8% - იაპონურიდან და ესპანურიდან, 7-7% -

იტალიურიდან და ლათინურიდან, 4-4% რუსულიდან და ებრაულიდან და ა.შ.

ინგლისური ენა კვლავ ინგლისურად რჩება

ბევრი დაწერილა იმის შესახებ, რომ ინგლისური კოსმოპოლიტური ენაა, მაგრამ

ინგლისური კვლავ ინგლისურად რჩება ყველა თვალსაზრისით. ის სიტყვები და

გრამატიკული სტრუქტურები, რომელთა საშუალებითაც ჩვენ გამოვთქვავთ ჩვენ

სათქმელს, პრაქტიკულად ყველაფერთან დაკავშირებით, ისეთივე ინგლისურია,

როგორც ალფრედ დიდის დროს. ის, რაც სხვა ენებიდან შემოვიდა, შეიძლება არ იყო

აუცილებელი, მაგრამ ასეთი ესთეტიკური საკითხები წმინდად სტილისტიკის საგანია

და არაფერი აქვს საერთო იმ მოდელებთან, რომლითაც ერთი ენა განსხვავდება

მეორისგან. მართალია ნასესხებმა სიტყვებმა დიდი განძი შესძინა ინგლისურ სიტყვათა

ფონდს, მაგრამ ენის ‘ინგლისურობას’ ამით არაფერი დაუკარგავს.

13 ლექცია

რეტროსპექტივა; განვლილი მასალის მიმოხილვა; გამოცდისთვის მზადება

დანართი 1

წინა-რომალი

რკინის ხანა

500 – 100 წ. ძვ. წ/ა

ადრე

რომაულ

ი რკინის

ხანა

100 წ.ძვ.

წ/ა - 100

წ. ჩვ. წ/ა

გვიანი

რომაუ

ლი

რკინის

ხანა

100 -300

მიგრაცი

ის

პერიოდ

ი

300-600

ადრე

საშუალ

ო

პერიოდ

ი

600-1100

საშუალ

ო

პერიოდ

ი

1100-

1350

გვიანი

საშუალ

ო

პერიოდ

ი

1350-

1500

ადრე

თანამედ

როვე

პერიოდ

ი

1500-

1700

თანამედ

როვე

პერიოდ

ი

1700-

დღემდე

პროტო

-

დასავ

ლურ

ირმინონ

იკური პრიმიტული ზემო

ძველი

ზემო

შუა

ზემო ადრეული ახალი

ზემო

გერმანუ

გერმან

იკული

გერმან

იკული

(ელბე

გერმანი

კული)

გერმანული გერმანუ

ლი,

ლომბარ

დიული

გერმანუ

ლი

ზემო გერმანული ლის

სახეობებ

ი

სტანდარ

ტული

გერმანუ

ლი

ისტვაეო

ნიკური

(დასავლ

ურ-

რაინის

გერმანი

კული)

პრიმიტ

იული

ფრანკო

ნიული

ძველი

ფრანკონ

იული

ძველი

ცენტრა

ლური

გერმანუ

ლი

შუა

ცენტრა

ლური

გერმანუ

ლი

ადრე ახალი

ცენტრალური

გერმანული

ცენტრა

ლური

გერმანუ

ლის

სახესხვა

ობები

ძველი

ქვემო

ფრანკონ

იული

(ძველი

ჰოლანდ

იური)

ადრეუ

ლი

ლიმბურ

გიული

(შუა

ჰოლანდ

იური)

გვიანი

ლიმბურ

გიული

(შუა

ჰოლანდ

იური

ადრეუ

ლი

ლიმბურ

გიული

ლიმბურ

გიული

ადრეუ

ლი შუა

ჰოლანდ

იური

გვიანი

შუა

ჰოლანდ

იური

ადრეუ

ლი

თანამედ

როვე

ჰოლანდ

იური

ჰოლანდ

იურის

ვარიანტ

ები

აფრიკაან

სი

ინგვიონ

იკური

(ჩრდილ

ოეთის

ზღვის

გარმანიკ

ული)

პრიმიტიული

საქსონური

(სამხრეთ-

აღმოსავლური

ინგვიონიკური)

ძველი

საქსონუ

რი

შუა ქვემო გერმანული

ქვემო

გერმანუ

ლის

ვარიანტ

ები

ანგლო-

ფრიზი

პრიმიტი

ული

ფრიზიუ

ძველი ფრიზიული შუა

ფრიზიუ

ფრიზიუ

ლის

ვარიანტ

ული

(ჩრდი

ლო-

დასავლ

ურ

ინგვიო

ნიკური

ლი ლი ები

პრიმიტი

ული

ანგლურ

ი

ძველი

ინგლის

ური

(ანგლო-

საქსონუ

რი)

ადრე

შუა

ინგლის

ური

გვიან

შუა

ინგლის

ური

ადრე

ახალი

ინგლის

ური

ინგლის

ურის

ვარიანტ

ები

ადრე

შოტლან

დიური

შუა

შოტლან

დიური

შოტლან

დიურის

ვარიანტ

ები

ჩრდილო

გერმანიკული

პროტო-

ჩრდილოური

რუნიკუ

ლი

ძველი

დასავლ

ურ

ნორვეგი

ული

ძველი

ისლანდ

იური

გვიან

ძველი

ისლანდ

იური

ისლანდიური

ძველი

ნორვეგი

ული

ძველი

ფარერუ

ლი

ფარერული

ძველი

ნორნუ

ლი

ნორნუ

ლი

გადაშენე

ბული

რუნიკუ

ლი

ძველი

აღმოსავ

ლურ

ნორვეგი

ული

შუა

ნორვეგი

ული

ნორვეგიული

ადრე

ძველი

დანიურ

ი

გვიან

ძველი

დანიურ

ი

დანიური

ადრე გვიან შვედური

ძველი

შვედურ

ი

ძველი

შვედურ

ი

დალეკარლიული

დიალექტები

რუნიკუ

ლი

ძველი

გუტნურ

ი

ადრე

ძველი

გუტნურ

ი

გვიან

ძველი

გუტნურ

ი

გუტნური

აღმოსავლეთ გერმანიკული

გოთური

დაუდასტურებელი

გოთური

დიალექტი

ყირიმუ

ლი

გოთური

გადაშენე

ბული

ვანდალ

ური გადაშენებული

ბურგუნ

დიული გადაშენებული

Pre-Roman Iron

Age

500 – 100 BC

Early

Roman

Iron

Age

100 BC

– 100

AD

Late

Roman

Iron Age

100 –

300

Migratio

n Period

300 –

600

Early

Middle

Ages

600 –

1100

Middle

Ages

1100 –

1350

Late

Middle

Ages2

1350 –

1500

Early

Modern

Age

1500 –

1700

Modern

Age

1700 to

present

Proto-

Germa

nic

West

Germa

nic

Irminoni

c

(Elbe

Germa

Primitive Upper

German

Old

Upper

German

,

Middle

Upper

German

Early

New Upper German

Upper

German

varietie

s

nic) Lombar

dic1 Standar

d

German

Istvaeo

nic

(Weser-

Rhine

Germa

nic)

Primitiv

e

Frankis

h

Old

Frankis

h

Old

Central

German

Middle

Central

German

Early

New Central German

Central

German

varietie

s

Old Low

Francon

ian

(Old

Dutch)

Early

Limburg

ish

Middle

Dutch

Late

Limburgi

sh

Middle

Dutch

EarlyLimbu

rgish

Limburg

ish

Early

Middle

Dutch

Late

Middle

Dutch

Early

Modern

Dutch

Dutch

varietie

s

Afrikaa

ns

Ingvaeo

nic

(North

Sea

Germa

nic)

Primitive Saxon

(Southeast

Ingvaeonic)

Old

Saxon

Middle Low German

Low

German

varietie

s

Anglo-

Frisian

(Northw

est

Ingvaeo

nic)

Primitiv

e

Frisian

Old Frisian

Middle

Frisian

Frisian

varietie

s

Primitiv

e Anglic

Old

English

(Anglo-

Saxon)

Early

Middle

English

Late

Middle

English

Early

Modern

English

English

varietie

s

Early

Scots3

Middle

Scots

Scots

varietie

s

North Germanic Proto-Norse

Runic

Old

West

Norse

Old

Icelandi

c

Late

Old

Icelandi

c

Icelandic

Old

Norwegi

an6

OldFaro

ese Faroese

Old Nor

n Norn extinct4

Runic

Old

East

Norse

Middle

Norwegi

an

Norwegian

Early

Old Dan

ish

Late

OldDani

sh

Danish

Early

Old

Swedis

h

Late

Old

Swedish

Swedish

Dalecarlian dialects

Runic

Old

Gutnish

Early

Old

Gutnish

Late

Old

Gutnish

Gutnish5

East Germanic

Gothic

(unattested Gothic

dialects)

Crimean

Gothic

extinct

Vandali

c

extinct

Burgund

ian

extinct

დანართი 2

ფონეტიკა

თავისუფალი ქართულენოვანი ენციკლოპედია ვიკიპედიიდან

ფონეტიკა (ბერძნ. phōnētikós, "ბგერითი") — ენათმეცნიერების დარგი, რომელიც

შეისწავლის ადამიანის სამეტყველო ბგერებს. სამეტყველო ბგერა შეისწავლება სამი

თვალსაზრისით:

1. ფიზიოლოგიურად, ანუ იმ სამეტყველო ორგანოების მიხედვით, რომელთა

მოქმედების შედეგად წარმოიქმნება მოცემული ბგერა;

2. აკუსტიკურად (ბერძნ. akustikós, "სმენითი"), ანუ ბგერის ფიზიკური თვისებების

მიხედვით.

3. სმენითი შთაბეჭდილების, პერცეფციის (ლათ. perceptio, "აღქმა") მიხედვით.

ფონეტიკური დამწერლობა

ადამიანის სამეტყველო ორგანოთა მიერ წარმოქმნილ ბგერათა რაოდენობა

საგრძნობლად აღემატება ნებისმიერი ანბანის სიმბოლოთა რაოდენობას. აქედან

გამომდინარე ბევრ დამწერლობაში ერთი და იმავე სიმბოლოთი ხშირად სხვადასხვა

ბგერებს აღნიშნავენ, მაგ. ინგლისურში "a" სიმბოლოთი შეიძლება ხუთი სხვადასხვა

ხმოვანი იყოს აღნიშნული. ამიტომ საერთაშორისო ფონეტიკური ასოციაციის მიერ

აღიარებულ იქნა ე.წ. საერთაშორისო ფონეტიკური ანბანი, რაც გულისხმობს

სამეტყველო ბგერების ფონეტიკურ ჩაწერას.

1. არტიკულაციური ფონეტიკა

სამეტყველო ბგერებს მათი წარმოქმნის ანუ არტიკულაციის მიხედვით სწავლობს

არტიკულაციური (არტიკულტორული) ფონეტიკა.

ბგერები არტიკულაციის რაგვარობის მიხედვით

ადამიანის სახმო აპარატი

სამეტყველო ბგერა წარმოიქმნება ადამიანის სამეტყველო მექანიზმში ჰაერნაკადის

შეფერხებითა და ცვლილებებით იმ ღრუში, რომელშიც იგი მიედინება.

ბგერათწარმომქმნელი ანუ საფონაციო ჰაერნაკადი ამოიდევნება ფილტვებიდან

დიაფრაგმის მეშვეობით და გაივლის სასუნთქ მილს.

ხორხში, ხახაში, პირისა და/ან ცხვირის ღრუებში ამოსუნთქული ჰაერნაკადი

გარკვეულ ცვლილებებს განიცდის.

ზოგ შემთხვევაში ბგერათა წარმოქმნა ხდება ჰაერის არა ამოსუნთქვით,

ექსპირაციით, არამედ შესუნთქვით, ინსპირაციით. იმის მიხედვით, თუ როგორ

გაივლის ამოსუნთქული ჰაერნაკადი გზას ფილტვებიდან ბაგეებამდე ან ცხვირის

ნესტოებამდე, გამოიყოფა ბგერათა არტიკულაციის შემდეგი ტიპები:

1. საარტიკულაციო ორგანოების ხშვის შედეგად ზესადგამი მილის (ე.ი. ხახა-ცხვირ-

პირის ღრუების) ერთ-ერთ წერტილში ჰაერნაკადი სრულ დაბრკოლებას აწყდება,

რასაც განხშვა, "სკდომა" მოსდევს. ასე წარმოქმნილ ბგერებს ხშულები ანუ ხშულ-

მსკდომები (ლათ. occlusivae) ეწოდება (მაგ. ქართ. ბ, გ, დ, პ, ტ, კ.)

2. ზესადგამი მილის ერთ-ერთ წერტილში ხდება არა სრული ხშვა, არამედ

საარტიულაციო ორგანოების ერთმანეთთან ძლიერ მიახლოება. მათ შორის რჩება

სხვადასახვა ფორმის ნაპრალი, საიდანაც ჰაერნაკადი გამომდინარეობს. ასეთ

ბგერებს ნაპრალოვნები, სპირანტები (ლათ spirants "ამომსუნთქველი")

ანუ ფრიკანტები (ლათ. fricatio, "ხახუნი") ეწოდება (მაგ. ქართ. ხ, ზ, შ, ჟ, ს, ღ).

3. პირის ღრუ დახშულია ენით, ჰაერნაკადი გამომდინარეობს ღრუს ერთ-ერთ ან

ერთდროულად ორივე მხარეს. ასეთ ბგერებს გვერდითი ბგერები ანუ

ლატერალები (ლათ. laterales) ეწოდება (მაგ. ქართ. ლ).

4. ჰაერნაკადი იწვევს ერთ-ერთი მოძრავი სამეტყველო ორგანოს თრთოლვას,

ვიბრაციას. ასეთ ბგერებს მთრთოლი ბგერები ანუ ვიბრანტები ეწოდება (მაგ. ქართ.

რ).

5. რბილი ხახა დაშვებულია, ჰაერნაკადი ნაწილობრივ გაივლის პირის ღრუში,

ნაწილობრივ კი ცხვირის ღრუში. ასე წარმოიქმნება ცხვირისმიერი

ბგერები ანუნაზალები (მაგ. ქართ. მ,ნ).

6. ჰაერნაკადი დაუბრკოლებლად ამოედინება ფილტვებიდან და გაივლის პირისა და

ცხვირის ღრუებს. პირის ღრუს ფორმა იცვლება ენისა და ბაგეების სხვადასხვა

მოძრაობების შესაბამისად. ასე წარმოქმნილ ბგერებს ხმოვნები ანუ ვოკიდები (ლათ.

vocales) ) ეწოდება (მაგ. ქართ. ა,ე,ი,ო,უ). დანარჩენი ტიპის

ბგერები თანხმოვნებია ანუ კონტოიდები, კონსონანტები (ლათ. consonantes).

ერთნაირი რაგვარობის ბგერებს ჰომოგენური ბგერები ეწოდება, ხოლო სხვადასხვა

რაგვარობის ბგერები ერთმანეთის მიმართ ჰეტეროგენულია.

ბგერები არტიკულაციის ადგილის მიხედვით

ბგერები წარმოქმნის ადგილის მიხედვით:

1. ეგზო-ლაბიალური, 2. ენდო-ლაბიალური, 3. დენტალური, 4. ალვეოლარული,

5. პოსტალვეოლარული, 6. პრეპალატალური, 7. პალატალური, 8. ველარული, 9.

დორსალური, 10. ფარინგალური, 11. ლარინგალური, 12. ეპილარინგალური, 13. ,

14. პოსტველარული, 15. პრეველარული, 16. პალატალური, 17. აპიკალური, 18.

პოსტპალატალური

ბგერებს, რომლებიც იწარმოება ქვედა ბაგით, როგორც არტიკულატრით,

ეწოდება ბაგისმიერი ანუ ლაბიალური(ლათ. labiales) ბგერები. ეს ბგერები:

წყვილბაგისმიერი ანუ ბილაბიალურია (ლათ. bi(s)- "ორ-"), როდესაც

არტიკულაციის წერტილია ზედა ბაგე;

კბილბაგისმიერი, დენტოლაბიალური (ლათ. dentalis "კბილბაგისმიერი")

ანუ ლაბიოდენტალურია, როდესაც არტიკულაციის წერტილია წინა ზედა

კბილები.

ენის წვერით წარმოქმნილ ბგერებს აპიკალური (ლათ. apicales) ბგერები

ეწოდება. ისინი შეიძება იყოსდენტალური ანუ კბილისმიერი, რომლებშიც

განარჩევენ:

ინტერდენტალურ (ლათ. inter "შორის", dentalis "კბილისმიერი" )ბგერებს,

რომლებიც წარმოქმნილია ზედა კბილებთან ან ზედა და ქვედა კბილებს შორის;

პოსტდენტალურ (ლათ. postadentales, post "შემდეგ") ბგერებს, რომლებიც

წარმოქმნილია ზედა კბილების შიდა მხარესთან;

ნუნისმიერ ანუ ალვეოლარულ (ლათ. alveoli "ნუნები") ბგერება;

კაკუმინალურ (ლათ. cacumen "მწვერვალი") ნუ ცერებრალურ (ლათ. cerebrum

"ტვინი").

ენის წინა ნაწილით წარმოქმნილ ბგერებს წინაენისმიერი (ლათ. praelinguales)

ანუ ფრონტალური (ფრ.frontales, ლათ. frons "შუბლი") ბგერები ეწოდება, ხოლო

არტიკულაციის წერტილის გათვალისწინებით - მაგარი ხახისმიერი

ნუ პალატალური (ლათ. palatum "ხახა") ბგერები. ამგვარი ბგერები შეიძლება იყოს

პრეპალატალური (ლათ. prae "წინა"), მედიოპალატალური (ლათ. medio "შუა")

ან პოსტპალატალური (ლათ. post "შემდეგ", "უკანა").

ენის ზურგით ანუ უკანა ენით წარმოქმნილ ბგერებს უკანაენისმიერი,

დორსალური (ლათ. dorsales, dorsum "ზურგი") ანუ გუტურალური (ლათ.

gutturals; guttur "ხახა") ბგერები ეწოდება, ხოლო არტიკულაციის წერტილის

გათვალისწინებით - ველარული (ლათ. velares) ბგერები.

განარჩევენ პრეველარულ, მედიოველარულ და პოსტველარულ ბგერებს.

პირისმიერი ანუ ორალური ბგერები წარმოიქმება როცა ხახის ფარდა იმდენად

არის აწეული, რომ ცხვირის ღრუ დახშულია და ჰაერნაკადი მხოლოდ პირის

ღრუში მიედინება.

ნაზალური ბგერების წარმოქმნის დროს ჰაერნაკადის ნაწილს საშუალება

ეძლევა გაიაროს ცხვირის ღრუ.

როდესაც ენის ძირი მოქმედებს ხახის ანუ ფარინქსის (ლათ. pharynx) კედლის

მიმართ, წარმოიქმნება ხახისმიერი ანუ ფარინგალური (ლათ. pharyngales)

ბგერები.

როდესაც სახმო სიმები უახლოვდება ერთმანეთს და ქმნის ნაპრალს

წარმოიქმნება ხორხისმიერი ანუ ლარინგალური (ლათ. larynx "ხორხი"),

იგივენაპრალოვანი ბგერები (მაგ. ქართული ჰ). სახმო სიმების სრული ხშვა-

სკდომით მიიღება ლარინგალური ხშულ-მსკდომი ბგერები.

სახმო სიმების ვიბრაციის ქონა-არქონის მიხედვით

განარჩევენ მჟღერ და ყრუ ბგერებს (მაგ. ქართ. ბ,დ,გ,ზ,ღ მჟღერი ბგერებია, ფ, თ, ქ, ს,

ხ კი - ყრუ). ხმოვნები, როგორც წესი მჟღერია, თუმცა ზოგ ენაში ყრუ ხმოვნებიც

არსებობს.

ბგერათა პროსოდიული მახასიათებლები

ბგერათა პროსოდიული (ლათ. prosōdía „მახვილი“) ანუ სუპრასეგმენტური

მახასიათებლებიდან აღსანიშნავია:

ბგერათრაოდენობა ანუ ბგერათა სიგრძე-სიმოკლე. ერთი და იმავე საარტიკულაციო

ორგანოებით წარმოქმნილი ბგერა სხვადასხვა შემთხვევაში შეიძლება მეტ-ნაკლებად

ხანგრძლივად ჟღერდეს. მაგ. იტალიურ სიტყვაში fato (“ბედისწერა”) [a] შედარებით

გრძელია, [t] - შედარებით მოკლე, ხოლო სიტყვაში fatto („შექმნილი“) კი პირიქით, [a]

შედარებით მოკლეა, [t] - გრძელი.

მახვილი. ბგერითი ელემენტების სიძლიერე-სიმაღლით გამოყოფას მახვილი (ლათ.

accentus) ეწოდება. სიძლიერით გამოჩინებისას გვაქვს ძლიერი ანუ

დინამიკური (ინტენსიური, ექსპირატორული) მახვილი (ინგლ. stress) სიმაღლით

გამოჩინებისას კი - მუსიკალური ანუ ტონური მახვილი (ინგლ. pitch). ზოგიერთი

ენის სიტყვებში მთავარი მახვილი რიგით რომელიმე ფიქსირებულ მარცვალზე

მოდის, ზოგში კი სხვადასხვა მარცვლებზე. პირველ შემთხვევაში

მახვილს ფიქსირებული ეწოდება, მეორეში - თავისუფალი, არაფიქსირებული.

ფიქსირებული მახვილის მქონე ენათა ნიმუშია ფრანგული ენა, სადაც მთავარი

მახვილი სტყვის ბოლო მარცვალზე მოდის. თავისუფალი მახვილი

არის რუსულში, ინგლისურში.

è ð þ θ æ ʊ ə ɛ ū ȳ ō ī ē ā ǣ ó í á é ù ǽ ɑ ēa ēo ƿ ɣ tʃ dʒ, ɣ, j, ʃ, x, ç ,ŋ, ɔ: g, [ ] [a:] [ɔ:] [æ:]

[ɔ:]