Fiziksel ve kimyasal değişim

108

Evde Bir Akflam Yeme¤i

Mert, Zeynep’le, ailesi için bir akşam yemeği hazırlamaya karar verdi. Yemekte tavuk ve patates kızartması olacaktı. Mert önce bütün hâlinde olan tavuk etini küçük parçalara böldü. Tavaya bir miktar katı yağ koyup ya¤›n erimesini bekledi. Erimiş yağın üzerine parçalanmış tavuğu koydu ve tavada pişirdi. Bu arada Zeynep patatesleri önce yıkadı, sonra soydu, daha sonra da onlar› doğradı. Patatesler kızart›lmak için hazırdı. Sıvı yağı ısıttı ve doğradığı patatesleri ısıttığı yağın içine attı. Mert, tavuğu pişirdi ve salata yapmaya başladı. Önce, yıkanmış domatesi ve salatalığı doğradı. Peyniri ince dilimler hâlinde kesti. Yumurtayı suda piflirdi, sonra kabuğunu soydu ve doğradı. Hepsini büyük bir tabağa koydu ve karıştırdı. Daha sonra buz kalıplarını buzluktan çıkardı, buzları sürahiye koydu. Sürahinin üzerine su doldurdu. Artık yemek hazırdı. Son olarak, annesinin bir gün önce hazırladığı muhallebinin üzerine dökmek için fındıkları havanda dövdü. Küçük parçalar hâline getirip onlarla tatlının üzerini süsledi. Akşam yemeği için hemen hemen her şey hazırdı. Zeynep’le beraber sofrayı hazırlama vakti gelmişti. Zeynep içeride masayı hazırlamaya gittiğinde odada oyun oynayan kardeşinin, elindeki kâğıtları parçalara ayırıp yırtmış olduğunu gördü. Her yer küçük kâğıt parçalarıyla doluydu. Beraberce odayı topladılar. Daha sonra sofra hazırlıklarına devam ettiler. Zeynep’le her şeyin hazır olduğuna karar verdikten sonra herkesi sofraya çağırdılar. Keyifli bir akşam yemeği yediler. Mert ve Zeynep bir akşam yemeği hazırladı ve bu süre içerisinde maddeleri çeşitli değişikliklere uğrattılar. “Evde Bir Akflam Yeme¤i” metninde;• Hangi maddelerin görünümleri de¤iflti? • Hangi maddelere kendinden baflka madde kat›lmam›flt›r?• Hangi maddeler kar›fl›m hâlde bulunmaktad›r?• Maddelerdeki bu değişimleri hangi işlemlerle gerçekleştirdiler? • Sizce bu de¤iflikliklere neden ihtiyaç duydular? • Hangi maddelerin kimlikleri de¤iflmifl, hangilerinin de¤iflmemifltir?• Maddelerin görünümleri de¤iflti¤inde bu maddeleri oluflturan taneciklerde bir de¤ifliklik olmufl olabilir mi? Bu sorular›n cevabını düşünelim ve bulduklarımızı defterimize yazal›m.

Fiziksel ve Kimyasal De¤iflim

Anahtar Kavramlar

fiziksel değişimkimyasal değişimkimlik

16

58. s

109

10. Etkinlik

Araç-GereçlerAraç ve Gereç

◆ küp şeker

◆ ceviz içi◆ fındık

◆ kâğıt◆ kurdele◆ kumaş◆ mum◆ çikolata◆ buz

Madde Ayn› Madde, Görünümü De¤iflti

• Gruplara ayrılalım.• Çalışma masalarımızın üzerine listedeki madde örneklerinden birer miktar

koyalım. • Aşağıdaki çizelgeyi defterimize çizelim.

• Örnek maddelerimizi ve bu maddelerin özelliklerini çizelgemizin “Ne Biliyorum?” sütununa kaydedelim.

• Örnek maddelerin kimliklerini değiştirmeden şekillerini nasıl değiştirebileceğimizi tasarlayalım. Tasarlad›klar›m›z› “Ne Öğrenmek ‹stiyorum?” sütununa kaydedelim. Daha sonra planlarımızı hayata geçirelim.

• Değişime uğrayan maddelerin ilk durumlarıyla etkinlik sonunda ulaşılan durumlarını karşılaştıralım ve bunlar› çizelgemizin “Ne Öğrendim?” sütununa kaydedelim.

Sonuca Varalım• Maddelerin şeklini değiştirmek için neler yaptık?• Bütün bu değişimlerin, maddenin kimliğini değiştirip değiştirmediğini tartışalım.• Metnimizden sadece görünümün değiştiği olaylara örnekler verelim.• Maddelerin sadece görünümlerinde olan değişimleri hangi adla ifade edebiliriz?

Gözlemleyelim, ‹nceleyelim

16

Ne Biliyorum? Ne Öğrenmek ‹stiyorum? Ne Öğrendim?

“Evde Bir Akflam Yeme¤i” metninde Mert ve Zeynep’in görünümlerini de¤ifltirdikleri baz› maddeleri bulduk. fiimdi biz de bir etkinlikle maddelerin kimliklerini de¤ifltirmeden sadece görünümlerini nas›l de¤ifltirece¤imizi planlayal›m.

17

58. s

58. s

110

Maddelerde meydana gelen değişiklikler sadece o maddelerin görünümlerinde mi meydana gelir, yoksa onların kimliklerinde de bir değişiklik söz konusu olabilir mi? Örneğin, odunun yanmadan önceki ve yandıktan sonraki hâlini karşılaştıralım. Odunun sadece görünümü mü değişmiştir? Kimli¤inde de bir de¤ifliklik meydana gelmifl olabilir mi? fiimdi yapaca¤›m›z bir etkinlikle maddelerin kimliklerinin de¤iflip de¤iflmedi¤ini inceleyelim.

Maddelerin görünümünü keserek, parçalayarak, ufalayarak, hâl değişikliğine uğratarak vb. yollarla değiştirebiliriz. Bu durumda madde kendi özelliğini kaybetmez; sadece şekli, büyüklüğü yani görünümü değişir. Maddenin kimliğini değiştirmeden sadece görünümünde meydana gelen değişiklikler fiziksel değişim olarak adlandırılır. Örneğin, bir cam bardağı kırdığımızda, cam parçaları yine cam özelliğini taşır. Hatta bu cam parçalarını daha küçük hâle getirdiğimizde o küçük parçalar hâlâ camdır. Camın kırılması, camı oluşturan maddelerin kimliğini değiştirmez, sadece camın görünümünde bir değişiklik meydana getirir. Maddelerin hâl değiştirmesi fiziksel değişmedir. Katının erimesi, sıvının buharlaşması, buharın yoğuşması ve sıvının donarak katı hâle geçmesi sırasında, madde kimlik değiştirmez. Sadece maddeyi oluşturan taneciklerin arasındaki uzaklık değişir. Örneğin; suyun hâl değişimi sırasında buz eriyip su hâline gelir. Daha sonra su da buharlaşarak gaz hâle geçer. Her üç durumda da suyun kimliği değişmez, sadece fiziksel değişime uğrar.

Araflt›ral›m, Haz›rlanal›mAraflt›ral›m, Haz›rlanal›m

Zeynep, cam barda¤a s›cak su doldururken bardak çatlar ve parçalar› yere saç›l›r. Zeynep bu duruma çok üzülür. Anneannesinin en çok sevdi¤i bardak k›r›lm›flt›r. Zeynep bunu telafi etmek için ne yapaca¤›n› düflünür. O anda akl›na camlar›n geri dönüflüm uygulamas› gelir. Zeynep bu olay›n nas›l gerçekleflti¤ini araflt›rmaya karar verir. Biz de bu olay› fiziksel de¤iflim ile iliflkilendirerek araflt›ral›m. Çal›flmalar›m›z› rapor hâline getirerek s›n›fta sunal›m.

Bu kimlik kime ait?

18

59. s

Su damlas›

Buz

Su buhar›

Hepimizin!


111

Maddenin Tanecikli Yap›s›

11. Etkinlik Ne İdi, Ne Oldu?

Bunları Yapalım• Aşağıda verilen örnek çizelgeyi defterimize çizelim. • Çizelgenin ilk iki sütununa maddelerin ad›n› ve özelliklerini

kaydedelim. • Di¤er sütunlar› etkinli¤imizi yaparken s›ras› geldikçe

doldural›m.

• Gruplara ayrılalım.• Örnek maddelerimizden kâğıt, kibrit ve mumu aşağıdaki

çizelgede verilen şekilde yakalım ve meydana gelen de¤iflimleri gözlemleyelim. Gözlemlerimizi defterimizdeki çizelgeye kaydedelim.

Bu maddelerin yanmadan önceki ve yandıktan sonraki durumlarını karşılaştır›p defterimize kaydedelim.• Aşağıdaki çizelgede verilen olayları gerçekleştirelim ve

gözlemlerimizi defterimize kaydedelim.

16


Maddenin Adı

Maddenin Özellikleri

Uygulanacak ‹şlem

Gözlemlenen Değişim

Son Durum

‹lk Durum ile Son Durumun

Karfl›laflt›r›lmas›

kâğıt

......

........

Maddeler Uygulanacak ‹fllem

kâ¤›t Tamam›n› yakal›m.

kibrit Yar›s›na kadar yakal›m.

mum Yakal›m.

Maddeler Uygulanacak ‹fllem

süt Sirke ekleyelim.

yemek sodas› (kabartma tozu) Sirke damlatal›m.

patates veya elma dilimleri Bir süre bekletelim.

çay Limon s›kal›m.

yumurta Sirke içinde üç gün bekletelim.


◆ kâğıt◆ kibrit ◆ mum◆ limon◆ yemek sodası

(kabartma tozu)

◆ sirke◆ patates-elma

◆ süt◆ yumurta

58. s

Sonuca Varalım• Çizelgemize kaydetti¤imiz bilgilere göre maddelerin ilk durumları ile son durumları

arasında fark var mıdır? Fark varsa bunlar nelerdir?• Maddelere belirtilen işlemler uygulanırken maddelerde ne gibi değişiklikler

gözlemlendi? • Belirtilen işlemler uygulanırken hangi maddelerde ısı, ışık, gaz çıkışı ve renk

değişimi gözlemlenmiştir? Değişimleri sınıflandır›p çizelgemize kaydedelim.• Etkinlikte meydana gelen bu değişikliklerin fiziksel değişimlerden farkı nedir?• Uygulanan işlemlerden sonra maddeler kimliklerini korudu mu?• Günlük hayatımızdan bir maddenin değişerek başka bir maddeye dönüştüğü

olaylara örnekler verelim.

112

1. Şiirimizde kimyasal değişimde gözlenecek ipuçları verilmiştir. Peki bu de¤iflimlerin oldu¤u her durumda kimyasal de¤iflim gözlenir mi? Örne¤in afla¤›da verilen durumlar kimyasal de¤iflimin oldu¤unu ve yeni maddenin olufltu¤unu ispatlar m›? Açıklayalım.

1. Buzun, sıvı hâle geçmesi sonucunda elde edilen su, buzdan farklı bir renge sahiptir.

2. Gazlı içeceklerin kapağını açtığımızda gaz çıkışı gözlenir.

3. Tuz beyazdır. Fakat tuz suda çözündüğünde tuzu göremeyiz.

4. Lamba yandığında ısı ve ışık verir, ayn› mum ya da odunun yand›¤›nda ›s› ve ›fl›k verdi¤i gibi.

5. Odun kesildiğinde oluşan talaşlar, odundan oldukça farklı görünür. Odun kesildiğinde yeni bir madde mi oluşmuştur?

2. De¤iflim Her Yerde Var Her birimiz kuaför, itfaiye eri, aşçı, çiftçi gibi meslek sahiplerinin, yaptıkları

iş hakk›nda görüşme yapalım. Elde ettiğimiz bilgilerden yararlanarak işlerin hangi aşamalarında fiziksel; hangi aşamalarında kimyasal değişim olduğunu irdeleyelim. Yapt›¤›m›z araflt›rmalar›n sonuçlarını sınıfta sunalım.

Ekmeğin kızarması, sütün ekşimesi, kibritin, odunun, mumun ve kömürün yanması sırasında maddelerin kimlikleri değişir ve farklı özellikte yeni maddeler oluşur. Bir maddenin çeşitli etkilerle başka maddelere dönüşmesi kimyasal değişim olarak adlandırılır. Etkinlikte de fark etti¤imiz gibi kimyasal de¤iflim s›ras›nda renk de¤iflimi, gaz ç›k›fl›, ›s› veya ›fl›k yay›lmas› gibi belirtiler gözlenir. Kimyasal değişim, hayatımızın bir parçasıdır. Canlılık faaliyetlerimiz sırasında birçok kimyasal değişim gerçekleşmektedir. Örneğin, solunum yaparken karbon dioksitin açığa çıkması, yediğimiz besinlerin sindirilmesi, bitkilerin büyüyüp geliflmesi kimyasal de¤iflimdir.


19

20

22

21

23

59. s

60. s

61. s

61. s

62. s

Kömür yer alt›nda belirli flartlarda de¤iflime u¤rayarak elmasa dönüflür.

Bunlar› Biliyor muydunuz Bunlar› Biliyor muydunuz ??

Yeni bir madde oluflurkenBazen olur renk de¤iflimiBazen de gözlenir gaz ç›k›fl›Belki de yay›l›r ›fl›k veya ›s›Bir ihtimal daha varOluflur belki çökelti!Oluflursa bunlardan birisiAl›rs›n belki yeni kimli¤ini

‹puçlar›


113


Günlük hayatımızın bir parçası olan fiziksel ve kimyasal değişimleri tanecik boyutunda algılamaya ne dersiniz? Maddelerin görünümlerinde olan değişimler bu maddeleri oluşturan taneciklerin yapısında da bir değişikliğe sebep olur mu? Değişim sonucunda maddeyi oluşturan taneciklerin özelliklerinde bir farklılık meydana gelir mi? Maddeler fiziksel veya kimyasal değişime uğradığında taneciklerin yapısında bir değişiklik olup olmadığını aşağıdaki etkinlikle anlamaya çalışalım.

12. Etkinlik Taneciklerden Bil, De¤iflti mi Kimli¤im?

Aşağıda bazı maddelerin değişikliğe uğramadan önce ve değişikliğe uğradıktan sonraki tanecik modelleri verilmiştir.


I. Durum II. Durum

Sonuca VaralımHangi model veya modellerde madde I. durumdan II. duruma geçtiğinde;• Taneciklerin yapısı değişmiştir?• Maddenin görünümü değişmesine rağmen taneciklerin yapısı değişmemiştir?• Yeni madde oluşmuştur?• Bileşiklerden veya elementlerden yeni madde elde edilmiştir?• Fiziksel değişim temsil edilmektedir?• Kimyasal değişim temsil edilmektedir?

1.

2.

3.

4.

114

24

63. s

Etkinlikte de fark ettiğimiz gibi bazı değişimlerde maddeleri oluşturan taneciklerin yapısında bir değişiklik olmaz. Örneğin, kâğıdın yırtılması, camın kırılması, suyun buharlaşması gibi fiziksel değişimlerde bu maddeleri oluşturan taneciklerin yapısında bir değişiklik olmaz. Peki, taneciklerin yapısı değişmediği hâlde maddenin görünümü neden değişmektedir? Küp şekerin toz hâline gelmesi ve kâğıdın yırtılması olaylarında bu durumu irdeleyelim.

Küp şekeri ezerek toz hâline getirdiğimizde şeker moleküllerinde bir değişiklik olmaz, sadece şeker moleküllerinin oluşturduğunu yığınlar küçülür.

Kâğıdı yırttığımızda kâğıdı oluşturan taneciklerin yapısı değişmez, sadece kâğıdın yırtıldığı bölgedeki tanecikler birbirinden ayrılır.

Etkinlikte ayrıca, bazı değişimler sonucunda taneciklerin yapısının değişerek farklı taneciklerin oluştuğunu fark ettik. Örneğin, kömürün veya şekerin yanması, besinlerin sindirilmesi, suyun oluşumu gibi kimyasal değişimlerde bu maddeleri oluşturan taneciklerin yapısı değişerek yeni tanecikler, buna bağlı olarak da yeni maddeler oluşur.

Hidrojen ve oksijen gazları belirli şartlarda bir araya geldiğinde su oluşur. Bu durumda hidrojen ve oksijeni oluşturan moleküllerin yapısı değişir ve su molekülleri oluşur.

Sonuç olarak kimyasal değişimlerde elementlerden bileşik, bileşiklerden element veya farklı bileşikler oluşabilir. Ancak fiziksel değişimlerde, maddeleri oluşturan atom veya moleküllerin yapısı değişmez.


115


Saf Madde ve Karışımlar

Saf maddeleri element ve bileşik olarak sınıflandırmıştık. Fakat çevremizdeki maddeler ne sadece elementlerden ne de bileşiklerden oluşmuştur. Çevremizdeki maddeler karışım hâlinde bulunur. Karışım, iki veya daha fazla çeşitte maddenin kendi özelliklerini kaybetmeden bir araya gelmesiyle oluşur. Karışımı oluşturan maddelerin kimlikleri için ne söyleyebilirsiniz? Yapaca¤›m›z etkinlikle kar›fl›m ve saf maddeleri tanecik boyutunda inceleyelim.

13. Etkinlik Bu Tanecikler Kime Ait?

Aşağıdaki şekillerde saf maddelerin ve karışımların tanecik boyutundaki modelleri yer almaktadır. Kartlar› inceleyelim ve afla¤›da verilen sorular› cevaplayal›m.

Sonuca VaralımHangi kart veya kartlarda;

• Sadece ayn› çeflit moleküller,• Ayn› çeflit atomlar,• Elementi temsil eden tanecikler,• Bilefli¤i temsil eden tanecikler,• Birden fazla çeşit madde,• Karışımı oluşturan tanecikler yer almaktad›r? Niçin?


I II III

IV V VI

25

64. s

26

65. s

116

Element ve bileşikler saf madde olup ayn› çeflit taneciklerden oluflur. Bu tanecikler atom veya moleküldür. Örneğin, şeker sadece şeker moleküllerini içerir. Karışımlar ise birden fazla farklı maddeden oluşur. Karışımı oluşturan tanecikler farklı moleküller veya farklı atomlar olabilir. Örneğin, kakao ve su karışımında, kakao ve su tanecikleri bir arada bulunur. Aynı şekilde bir karışım olan şekerli suda, suyu ve şekeri oluşturan farklı tanecikler karışım hâlinde bir arada bulunur. Afla¤›daki modellerde saf maddeler ve kar›fl›mlar tanecik boyutunda verilmifltir.

Yukar›da verilen 1 ve 2 numaral› modeller saf maddeyi temsil etmektedir. Çünkü modellerde hep ayn› tanecikler yer almaktad›r. ‹yot elementi hep iyot molekülleri içerirken, su bilefli¤i ise sadece su moleküllerinden oluflmaktad›r. 3 ve 4. modeller ise kar›fl›m› temsil etmektedir. Çünkü bu modeller farkl› tanecikler içermektedir. 3. modelde su ve zeytinya¤› molekülleri kar›fl›m hâlinde bulunmaktad›r. Benzer flekilde 4. modelde ise iyot ve alkol molekülleri kar›fl›m hâlinde bulunmaktad›r. Kar›fl›m› oluflturan tanecikler baz› kar›fl›mlarda kar›fl›m›n her yerine eflit olarak da¤›l›rken baz› kar›fl›mlarda farkl› tanecikler birbirinden ayr› durmaktad›r. Saf madde ve kar›fl›mlar› oluflturan tanecikleri ay›rt etmek için bir etkinlik yapal›m.

27

66. s

1. ‹yot elementi 2. Su bilefli¤i

3. Su+zeytinya¤›

4. Alkol+iyot

ya¤ molekülü

iyot

alkol


117


14. Etkinlik Kar›fl›m Olufltural›mModel Olufltural›m


◆ mavi ve k›rm›z›

renklerde boncuklar

◆ ip◆ üç adet bardak

Bunları Yapalım• Boncuklarla kartlarda verilen modelleri olufltural›m.• Oluflturdu¤umuz modelleri ayr› bardaklara koyal›m.• Bardaklara koydu¤umuz bu modellerin bir k›sm›n› kullanarak yapabilece¤imiz

kadar çok çeflitte farkl› kar›fl›m modelleri olufltural›m.• Afla¤›da verilen örnek çizelgeyi defterimize çizelim.

Sonuca Varalım• Kaç farkl› model oluflturduk?• Oluflturdu¤umuz modellere göre çizelgemizi uygun flekilde doldural›m.• Oluflturdu¤umuz modellerden hangileri saf maddeyi, hangileri kar›fl›m› temsil

etmektedir?

Model Numaras›

Boncuk Rengi

Modelin Çizimi Saf Madde Kar›fl›m

1 Mavi-K›rm›z› X

.... ...... ...... ...... ......

.... ...... ...... ...... ......

4 Mavi-K›rm›z› X...

Etkinli¤imizde de oluflturdu¤umuz gibi saf maddeleri bir araya getirerek kar›fl›m elde ederiz. Kar›fl›m› oluflturan saf maddeler kimliklerini kaybetmez, her madde kendi özelli¤ini korur.

118

Kendimizi De¤erlendirelim

Afla¤›daki sorular›n cevaplarını defterimize yazal›m.

1. Kâğıdın yırtılarak fleklinin değiştirilmesiyle yanarak değişikliğe uğrat›lması arasındaki farkı açıklayalım.

2. Mumun yanmasıyla, mumun bir parçasının tavada ısıtılarak eritilmesi arasındaki farklar nelerdir?

3. Bekletilmiş bir kâse dondurma ve yanmaya başlamış bir mumda gözlenen değişiklikler aras›nda fark var m›d›r? Fark varsa sebebini aç›klayal›m.

4. Kahve-soğuk su kar›fl›m› ile su arasındaki farkı tanecik boyutunu gösteren modellerle aç›klayal›m.


Saf su sadece su moleküllerinden oluflmaktad›r. Bu durumda saf su ve deniz suyu aras›ndaki farkı, tanecikleri, görünümleri ve içerdikleri maddeler bak›m›ndan aç›klayal›m. Bu maddeleri tanecik boyutunda çizerek gösterelim.

Arkadaşlar artık karar verelim, deniz suyu saf madde mi, karışım mı?

28

67. s

Documents

Fiziksel ve kimyasal değişim