[ΕΚΦΡΑΣΗ – ΕΚΘΕΣΗ

Γ΄ ΛΥΚΕΙΟΥ]

ΘΕΩΡΙΑ

ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ

ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : ΝΤΙΝΙΑ ΜΑΡΙΑ

1

2

ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ

Η περίληψη είναι ένας τρόπος περιεκτικής και επιγραµµατικής απόδοσης ενός κειµένου (άρθρου, επιφυλλίδας, κεφαλαίου, ολόκληρου βιβλίου). Η περίληψη δεν έχει την προχειρότητα των σηµειώσεων είναι νέο κείµενο» µια νέα προσωπική δηµιουργία, αυστηρά δοµηµένο, πυκνογραµµένο και αναγνώσιµο από τρίτους. Προκειµένου να οδηγηθώ στην περίληψη ενός κειµένου ακολουθώ τα παρακάτω στάδια-βήµατα :

• ∆ιαβάζω πολύ προσεκτικά το κείµενο και προσδιορίζω το γραµµατειακό είδος στο οποίο ανήκει. Προσδιορίζω δηλαδή εάν είναι

δοκίµιο άρθρο συνέντευξη ηµερολόγιο επιφυλλίδα διατριβή κλπ.

• Εξοµαλύνω γλωσσικά το κείµενο. Προσπαθώ να ερµηνεύσω δυσνόητους όρους, να κατανοήσω µεταφορικές εκφράσεις κλπ.

• Εντοπίζω την κύρια ιδέα και τον σκοπό του κειµένου. Ο σκοπός εντοπίζεται συνήθως στον τίτλο στον πρόλογο στον επίλογο σε όλη την ανάπτυξη του κειµένου.

• ∆ιακρίνω τις νοηµατικές ενότητες και καταγράφω το θεµατικό τους κέντρο. • Υπογραµµίζω τις θεµατικές προτάσεις των παραγράφων και τις σπουδαιότερες

λεπτοµέρειες που τις στηρίζουν αποδεικτικά. • Εντοπίζω τη σχέση των θεµατικών προτάσεων και της κύριας ιδέας. • Σηµειώνω τις συνεκτικές διαρθρωτικές λέξεις ή φράσεις, επειδή βοηθούν στην εύρεση

λογικών σχέσεων και στην πορεία της σκέψης.

• Προχωρώ στη σύνταξη της περίληψης ξεκινώντας από το κεντρικό θέµα του κειµένου. • Παρακολουθώ τους συλλογισµούς του συγγραφέα στην πρώτη παράγραφο και

αναδιατυπώνω το σκεπτικό του στο γ' ρηµατικό πρόσωπο και στο δικό µου ύφος. • Χρησιµοποιώ µια συνώνυµη διαρθρωτική λέξη ή φράση µε την πρωτότυπη του αρχικού

κειµένου κι εξασφαλίζω τη µετάβαση µου στο επόµενο θέµα παράγραφο. • Με βάση τις σηµειώσεις που έχω κρατήσει από την προσεκτική ανάγνωση του κειµένου ή

τον πλαγιότιτλο από την επόµενη παράγραφο ή νοηµατική ενότητα αναπαράγω το νόηµα. • Μετασχηµατίζω την καταληκτική παράγραφο του αρχικού κειµένου σε συµπερασµατική

περίοδο, στην οποία συµπυκνώνω τις τελικές κρίσεις του συγγραφέα. • Αφού ολοκληρώσω την περίληψη µου, συγκρίνω το αρχικό κείµενο µε το περιληπτικό για

να βεβαιωθώ ότι δεν παραλείφθηκε καµιά σηµαντική πληροφορία ή ιδέα. • Ελέγχω σχολαστικά το περιληπτικό κείµενο ως προς τη συντακτική και γραµµατική του

ορθότητα και ως προς τη δοµή του λόγου.

3

∆όκιµες στερεότυπες ενάρξεις περιληπτικού λόγου 1. Ο δηµοσιογράφος στο άρθρο του καταγράφει τον προβληµατισµό του αναφορικά ... 2. Ο συγγραφέας αναφερόµενος στο ρόλο που διαδραµατίζει (η τηλεόραση) αναγνωρίζει... 3. Το άρθρο αυτό θίγει το πολυσυζητηµένο (πολύκροτο θέµα) ... 4. Ο δηµοσιογράφος µε αφορµή (την παράδοση στις αστυνοµικές αρχές χρηµατικού ποσού από νεαρό µετανάστη) διαπιστώνει ότι... 5. Ο συντάκτης του παρόντος κειµένου τονίζει... 6. Στο κείµενο αυτό υποστηρίζεται ότι.. . 7. Στο κειµενικό αυτό απόσπασµα εκφράζεται η άποψη ότι... 8. Στο δοκιµιακό αυτό κείµενο ο συγγραφέας πραγµατεύεται.. . 9. Σύµφωνα µε το άρθρο ... 10. Ο επιφυλλιδογράφος εκφράζει την πρόθεση να προσεγγίσει ... 11. Κατά το συγγραφέα η πρωτοφανής έξαρση ... 12. Ο κειµενογράφος διαπιστώνοντας την κρίση που διέρχεται η σύγχρονη κοινωνία(...) επιχειρεί.. . 13. Η θέση του συγγραφέα είναι.. . 14. Στο δηµοσίευµα αυτό ο αρθρογράφος υπερασπίζεται την άποψη . .. 15. Στο συγκεκριµένο απόσπασµα ο συγγραφέας διαπιστώνει, προσεγγίζει, φωτίζει, διερευνά ... 16. Ο δοκιµιογράφος του αποδεικτικού αυτού δοκιµίου επιχειρηµατολογεί ... 17. Το πρόβληµα που απασχολεί το συγγραφέα .. . 18. Ο συγγραφέας στο άρθρο του αναφέρεται στο επίµαχο ζήτηµα .. . 19. Σε πρόσφατο δηµοσίευµα του Τύπου προβάλλεται... 20. Ο συγγραφέας διατυπώνει την άποψη ότι.. .

ΤΡΟΠΟΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ 1. Με παραδείγµατα : Είναι οι πληροφορίες, οι παραδειγµατικές αναφορές, τα σχόλια, οι ιδέες που διασαφηνίζουν ή αναπτύσσουν την κατευθυντήρια ιδέα της θεµατικής πρότασης και οδηγούν στην πρόταση κατακλείδα που συµπερασµατοποιεί το ανάπτυγµα της παραγράφου. Ειδικότερα, τα παραδείγµατα µπορούµε να τα αντλούµε από την πρόσφατη ή απώτερη ιστορική ζωή, την καθηµερινή πραγµατικότητα ή ακόµη και να τα επινοήσουµε. Παραδειγµατική εφαρµογή Το άγχος αποτελεί τη συνισταµένη των συναισθηµατικών εκδηλώσεων του ατόµου, οι οποίες συνδέονται µε µελλοντικές αρνητικές εξελίξεις. Πιο συγκεκριµένα, υπάρχουν άτοµα επιρρεπή στην εκδήλωση άγχους και άτοµα που δεν επηρεάζονται εύκολα απ' αυτό. Υπάρχουν, επίσης, περιπτώσεις εκδήλωσης µεγάλου βαθµού άγχους και περιπτώσεις απλής εκδήλωσης άγχους. Οι πρώτες περιπτώσεις αποκλίνουν προς τη νοσηρή, ενώ οι άλλες συµπίπτουν µε φυσιολογική εκδήλωση. Αυτή καθαυτή η εκδήλωση άγχους δεν είναι νοσηρή συµπεριφορά, αλλά η ύπαρξη υπερβολικού βαθµού άγχους καθορίζει τη νοσηρότητα. Σηµείωση: το απόσπασµα συνδυάζει τη διαίρεση και τα παραδείγµατα. 2. Με ορισµό: Στην περίπτωση αυτή ετυµολογούµε, ορίζουµε, προσδιορίζουµε και διευκρινίζουµε την κυρίαρχη ιδέα της ιδρυτικής πρότασης, δηλαδή, της θεµατικής. Παραδειγµατική εφαρµογή Τα δέντρα του δάσους ζουν σ' ένα ιδιάζον περιβάλλον. Ως δασικό περιβάλλον ορίζεται το σύνολο των φυσικών, χηµικών και βιοτικών παραγόντων, οι οποίοι επιδρούν στα δασικά δέντρα και τις δασοσυσταδες που συναποτελούν το δάσος. Πιο συγκεκριµένα, το δασικό περιβάλλον χαρακτηρίζουν όχι µόνο οι αβιοτικοί παράγοντες (θερµοκρασία, υγρασία, ανόργανα θρεπτικά στοιχεία), αλλά και όλα τα µεγέθη των επιδράσεων που προέρχονται από το ζώντα κόσµο. Το

4

περιβάλλον δεν είναι στατικό· αντίθετα, υφίσταται µεταβολές στο χώρο και το χρόνο, έτσι ώστε τα δέντρα αυξάνουν µε τα δικά τους, το καθένα, όργανα στο δικό τους διαφοροποιηµένο µικροπεριβάλλον. Σηµείωση: Στο ανάπτυγµα αυτό εφαρµόζεται ο αναλυτικός ορισµός, δηλαδή η έννοια ορίζεται µε τα ουσιώδη γνωρίσµατα της. 3. Με αιτιολόγηση : Με τη µέθοδο αυτή τεκµηριώνουµε τον ισχυρισµό της θεµατικής πρότασης καταφεύγοντας στην εµπεριστατωµένη διερεύνηση αιτιών. Παραδειγµατική εφαρµογή Κάθε προσπάθεια τηλεοπτικού αποµονωτισµού είναι κωµικά µάταιη. Αυτό ισχύει, διότι οι δορυφόροι τηλεοπτικών αναµεταδόσεων δεν έχουν ανάγκη από τη σύµπραξη κανενός, για να στηθούν σε κάποιο σηµείο του διαστήµατος και να κατακλύζουν µε προγράµµατα το µεγαλύτερο µέρος του κάθε ηµισφαιρίου. Και πολύ προσεχώς, θα βρίσκονται στο εµπόριο κεραίες αρκετά φτηνές και όχι πολύ ογκώδεις, που θα επιτρέπουν στον κάθε ιδιώτη την άµεση λήψη από το δορυφόρο ... 4 . Σύγκριση – αντίθεση Η θεµατική πρόταση ή περίοδος µας υποδεικνύει να αναδείξουµε οµοιότητες και διαφορές ανάµεσα σε πρόσωπα, γεγονότα, συµπεριφορές, φαινόµενα, κ.λπ. Στην περίπτωση αυτή η παράγραφος αναπτύσσεται µε σύγκριση και αντίθεση. Παραδειγµατική εφαρµογή Το βιβλίο υπήρξε µέσο επικοινωνίας µε τα υψηλά διανοήµατα του ανθρώπινου λόγου, φορέας ενηµέρωσης και γνήσιας ψυχαγωγίας. Στην εποχή µας, αυτά τα παρέχει, κατά κύριο λόγο, η τηλεόραση, η οποία αξιοποιεί άριστα τα συγκριτικά πλεονεκτήµατα της. Ένα από τα πλεονεκτήµατα της είναι ότι καλύπτει την επικαιρότητα, αναµεταδίδοντας γεγονότα που λαµβάνουν χώρα σε οποιοδήποτε σηµείο της υφηλίου, άµεσα. Αντίθετα, το βιβλίο καταγράφει και σχολιάζει τα γεγονότα µε βραδύτητα, η οποία αποδίδεται σε αντικειµενικές δυσκολίες, όπως η συγγραφή, η τύπωση, η διακίνηση κ.λπ. Αναπόδραστα, λοιπόν, η τηλεόραση χάρη στα συγκριτικά πλεονεκτήµατα της, αντικαθιστά το βιβλίο σε λειτουργίες που παραδοσιακά αυτό επιτελούσε. 5. Με διαίρεση: Όταν η θεµατική πρόταση υποδεικνύει τη διάκριση των ειδών ενός φαινοµένου, ιδέας, έννοιας, τότε η προσφορότερη µέθοδος είναι ο επιµερισµός του όλου στα µέρη που το συγκροτούν. Παραδειγµατική εφαρµογή Η πνευµατική και η θρησκευτική ανάπτυξη των Μακεδόνων παρουσιάζει δύο όψεις. Από τη µια πλευρά οι Μακεδόνες ήταν ευεπίφοροι στις επιρροές των ελληνικών πόλεων και δέχονταν τις πνευµατικές και καλλιτεχνικές επιδόσεις τους. Από την άλλη, όµως, δεν τις υιοθετούσαν άκριτα, διατήρησαν την πνευµατική και θρησκευτική τους ιδιαιτερότητα και από την πηγή αυτή άντλησαν την ιδιαίτερη ποιότητα των πνευµατικών τους ενεργηµάτων, που εµπλούτισαν και ζωογόνησαν τον κοινώς λεγόµενο ελληνιστικό πολιτισµό, που θα µπορούσε ακριβέστερα να αποκληθεί ο ελληνοµακεδονικός πολιτισµός της οικουµένης του Αλεξάνδρου και των διαδόχων του. 6. Με αναλογία: Όταν η θεµατική πρόταση ή περίοδος είναι διατυπωµένη ή ως µεταφορά ή παροµοίωση, τότε πρέπει να αναπτυχθεί µε αναλογία, δηλαδή µε µια εκτεταµένη παροµοίωση που θα αναφέρεται σε γεγονότα, πρόσωπα, ιδέες, έννοιες κ.λπ. Παραδειγµατική εφαρµογή Ο οικονόµος µοιάζει µε το µερµήγκι. Όπως αυτό συλλέγει µε υποµονή και καρτερικότητα τα αγαθά του και συντηρεί τα υπάρχοντα, έτσι και ο οικονόµος εστιάζει την προσοχή του στα έξοδα του, ενώ προσπαθεί να σταθεροποιήσει τα έσοδα του. Συγκεντρώνει αγαθά, όταν οι περιστάσεις το ευνοούν και δαπανά, όταν έχει, ανάγκη. Το µερµήγκι δεν περιφρονεί τη χρήσιµη τροφή του, την αποθηκεύει. Ο οικονόµος περισυλλέγει τα αγαθά του και τα διαχειρίζεται µε σωφροσύνη.

5

Σηµείωση: Η µέθοδος αυτή παραγραφοποίησης είναι κατεξοχήν απεικονιστική· επιτρέπει την παραστατική απόδοση δυσνόητων ιδεών µε τρόπο γραφικό και λογοτεχνικό. Πάντως η κατάχρηση της τεχνικής αυτής µετατρέπει το λόγο µας σε λογοτεχνικό. 7. Με αίτια και αποτελέσµατα: Όταν η θεµατική πρόταση ή περίοδος προανακρούει την καταγραφή των αιτίων που συνεπάγεται συγκεκριµένα αποτελέσµατα (θετικά ή αρνητικά), τότε επιβάλλεται η ανάπτυξη των αιτίων και των συνεπειών. Παραδειγµατική εφαρµογή Η διαφήµιση διεγείρει τον υπερκαταναλωτισµό µέσα από τη συντήρηση πλασµατικών αναγκών· όταν το άτοµο δεν είναι σε θέση να ικανοποιήσει τις τεχνητές αυτές ανάγκες, αισθάνεται δυστυχισµένο. Έτσι ενισχύεται η υλοφροσύνη και υποχωρεί η ποιοτική αντίληψη για τη ζωή. Το άτοµο αιχµαλωτίζεται στα υλικά αγαθά και αδιαφορεί για την ψυχοπνευµατική καλλιέργεια. ∆εν έχει τότε περιθώρια για γόνιµο προβληµατισµό και οδηγείται αναπόδραστα στην πνευµατική υπανάπτυξη και στην ακινησία. 8. Με συνδυασµό µεθόδων : Πολλές φορές ο στόχος του συγγραφέα επικεντρώνεται στην αποτελεσµατικότερη µεταβίβαση διανοηµάτων και στην πληρέστερη έκθεση του αποδεικτικού υλικού. Αυτή η προτεραιότητα επιβάλλει το συνδυασµό δύο ή περισσοτέρων µεθόδων παραγραφοποίησης. Παραδειγµατική εφαρµογή Θεµατική πρόταση Το σπίτι είναι το αντιφέγγισµα του εσωτερικού ανθρώπου. Το σπίτι έχει ρίζες. Αιτιολόγηση Μιλούµε για ένα γερό, καλοχτισµένο σπίτι, όχι για την παράγκα, που επουλώνει τις ανοιχτές πληγές. Το σπίτι προσφέρει το αίσθηµα της βεβαιότητας, της ασφάλειας. Είναι το άσυλο, ένα καταφύγιο της προσωπικής ζωής. Μέσα στο σπίτι κατοικούν οι πρόγονοι, διατηρείται η συνέχεια της γενιάς, οι κάµαρες του γεµίζουν θύµηση, το κάθε αντικείµενο έχει την ιστορία του. Σύγκριση αντίθεση (Αντίθετα) η πολυκατοικία υπηρετεί την προχειρότητα, την υλική ανάγκη, ανήκει στον καλπασµό του καιρού. ∆εν ανταποκρίνεται στα βασικά αιτήµατα της προσωπικής ζωής. Η πολυκατοικία είναι σταυροδρόµι, είναι τρίστρατο, αγορά, δηµόσιος χώρος.

ΤΡΟΠΟΙ ΕΞΑΣΦΑΛΙΣΗΣ ΣΥΝΟΧΗΣ ΜΕΤΑΞΥ ΠΑΡΑΓΡΑΦΩΝ – ΜΕΤΑΞΥ ΠΕΡΙΟ∆ΩΝ ΛΟΓΟΥ

1 . Με αντωνυµίες: Κατά κοινή οµολογία η χρήση αντωνυµιών ως συνδετικών αρµών νοηµάτων αποτελεί έναν από τους πιο φυσικούς τρόπους σύνδεσης λεπτοµερειών. Οι αντωνυµίες αναφέρονται σε προσδιοριζόµενα ουσιαστικά προηγούµενων προτάσεων ή περιόδων. π.χ. Στη διαδικασία της οικονοµικής ανάπτυξης θεµελιώδης είναι ο ρόλος του ανθρώπινου παράγοντα, του ανθρώπινου κεφαλαίου. Αυτός είναι που δηµιουργεί εισόδηµα, πλούτο και κεφάλαιο, αυτός είναι ο πραγµατικός µοχλός της οικονοµικής και κοινωνικής ευηµερίας. 2 . Συνοχή µέσω µεταβατικών διαρθρωτικών λέξεων ή φράσεων: α) Λέξεις δηλωτικές χρονικής σχέσης, σειράς, εξέλιξης: ταυτόχρονα, συγχρόνως, προηγουµένως, ύστερα, έπειτα, στη συνέχεια, αµέσως, τέλος, κατόπιν, εν τω µεταξύ, αργότερα, τώρα, πριν, ενώ, καθώς, αφότου κ.λπ. β) Λέξεις ή φράσεις που δηλώνουν πρόσθεση, οµοιότητα, αναλογία, συµπλήρωση: επιπλέον, επίσης, ακόµα, επιπροσθέτως, παράλληλα, εξάλλου, εκτός απ' αυτό, συµπληρωµατικά, κοντά σ' αυτό, ας σηµειωθεί ακόµη ότι, δεν πρέπει να λησµονούµε ακόµη ότι, θα αποτελούσε παράλειψη αν κ.λπ.

6

γ) Λέξεις ή φράσεις που δηλώνουν αντίθεση εναντίωση: ωστόσο, αντίθετα, εντούτοις, παρόλο που, µολαταύτα, άλλωστε, ακόµα και αν, µολονότι, παρ΄ όλα αυτά, σε αντίθεση µ' αυτό, όµως, από την άλλη πλευρά κ.λπ. δ) Λέξεις ή φράσεις που δηλώνουν επεξήγηση: µε άλλα λόγια, ειδικότερα, αυτό σηµαίνει ότι, δηλαδή συγκεκριµένα, σαφέστερα, µια διευκρίνιση στο σηµείο αυτό είναι απαραίτητη, για να γίνει πιο σαφές, ακριβέστερα, µε όσα είπα προηγουµένως εννοούσα (για να µε καταλάβετε) θα σας τo παρουσιάσω µε άλλο τρόπο, για να γίνω σαφέστος" κ.λπ. ε) Λέξεις ή φράσεις που δηλώνουν συµπέρασµα ή σχέση αιτίου αποτελέσµατος εποµένως, συνεπώς, συµπερασµατικά, άρα, επιλογικά, κατά συνέπεια, όπως προκύπτει ανακεφαλαιώνοντας, γι αυτό το λόγο, αυτό οφείλεται σε, αυτό έχει ως αποτέλεσµα, για το παραπάνω λόγους, επειδή, διότι, έτσι, για να συνοψίσουµε, συγκεφαλαιώνοντας συµπερασµατικά θα λέγαµε ότι κ.λπ. στ) Λέξεις ή φράσεις που δηλώνουν τοπική σειρά ή σχέση: εδώ, εκεί, κοντά, στο σηµείο αυτό, µέσα, έξω κ.λπ. ζ) Λέξεις ή φράσεις που δηλώνουν έµφαση ή βεβαιότητα: πράγµατι, σηµαντικό θεωρείται, εκείνο που προέχει, αξιοπρόσεκτο ότι, προπάντων, ειδικά, περισσότερο, το κυριότερο όµως είναι, αναντίρρητα είναι σαφές, είναι γεγονός, οπωσδήποτε, βέβαια, φυσικά, είναι αξιοσηµείωτο ότι, θα ήθελα να τονίσω το εξής , να επιστήσω την προσοχή σας κ.λπ. η) Λέξεις ή φράσεις που δηλώνουν διάζευξη: ή ή, είτε είτε, ούτε ούτε. θ) Λέξεις ή φράσεις που δηλώνουν όρο, προϋπόθεση: αν, εκτός αν, σε περίπτωση που κ.λπ. ι) Λέξεις ή φράσεις που δηλώνουν το παράδειγµα: π.χ., λ.χ., για παράδειγµα κ.λπ. ια) Λέξεις ή φράσεις που δηλώνουν την απαρίθµηση επιχειρηµάτων, την εισαγωγή καινούριας ιδέας: πρώτο... δεύτερο, καταρχήν, τελικά, το επόµενο επιχείρηµα / θέµα θα µας απασχολήσει κ.λπ. ιβ) Λέξεις ή φράσεις που δηλώνουν τη διάρθρωση του κειµένου: το άρθρο / η µελέτη εισήγηση / η οµιλία µου χωρίζεται σε τρία µέρη: στο πρώτο... κ.λπ. π.χ. Ένα χάσµα χωρίζει το Σωκράτη από τους σοφιστές. Ο Σωκράτης ζήτησε τ και 3. Συνοχή µε επανάληψη λέξεων κλειδιών: Πιο συγκεκριµένα, επαναλαµβάνονται λέξεις κλειδιά από πρόταση σε πρόταση, π.χ. το αντικείµενο µιας πρότασης υποκείµενο της επόµενης. ∆εν είναι απαραίτητο η λέξη να είναι η ίδια. Μπορεί να είναι µια συνώνυµη, π.χ. συνέπειες = αποτελέσµατα, υπεροψία = έπαρση. 4. Συνοχή µέσω της συγγένειας συνάφειας των νοηµάτων: Πολλές φορές τα νοήµατα ανάµεσα σε δύο προτάσεις σχετίζονται τόσο στενά µεταξύ τους, ώστε να κρίνεται περιττή η τεχνητή µετάβαση µε διαρθρωτικές λέξεις ή φράσεις. Η Νοηµατική σχέση Νοηµατική σχέση ονοµάζεται ο νοηµατικός δεσµός που εξυφαίνεται ανάµεσα σε δύο περιόδους, παραγράφους ή νοηµατικές ενότητες ενός κειµένου, βάσει του οποίου πετυχαίνεται η οµαλή σύνδεση και ανάπτυξη των νοηµάτων. Οι κυριότεροι ανάµεσα σ' αυτούς τους νοηµατικούς δεσµούς είναι οι εξής: 1.η αντίθεση εναντίωση: το δεύτερο νόηµα αντιτίθεται στο πρώτο ή στα προηγούµενα, π.χ.: Πιστεύει ότι είναι έξυπνος, όµως οι πράξεις του άλλα δείχνουν. 2.η αιτιολόγηση: το δεύτερο νόηµα αιτιολογεί το πρώτο ή τα προηγούµενα, π.χ.: Το µέλλον του πλανήτη προµηνύεται δυσοίωνο. Η οικολογική καταστροφή θέτει πλέον σε κίνδυνο κάθε µορφή ζωής. 3.το αποτέλεσµα: το δεύτερο νόηµα περιέχει τα αποτελέσµατα του πρώτου ή των προηγούµενων, π.χ.: Τελειοποίησε την εφεύρεση του, ώστε ύστερα από λίγες µέρες αποφάσισε να τη γνωστοποιήσει στην επιστηµονική κοινότητα.

7

4.η διευκρίνιση: το δεύτερο νόηµα επεξηγεί και αναλύει το πρώτο µε τη χρήση παραδειγµάτων, π.χ.: Αρκετοί από τους αρχαίους θησαυρούς µας κοσµούν ξένα µουσεία. Για παράδειγµα, η Αφροδίτη της Μήλου και η Νίκη της Σαµοθράκης βρίσκονται στη Γαλλία και εκτίθενται στο µουσείο του Λούβρου. 5.η διασαφήνιση επεξήγηση: περαιτέρω εξήγηση και ανάλυση του πρώτου νοήµατος, π.χ.: Λέγεται πως ο επιστήµονας ευθύνεται µόνο γι' αυτό που κάνει και όχι για τον τρόπο µε τον οποίο κάποιοι το χρησιµοποιούν. Μ' άλλα λόγια, λέγεται πως η ευθύνη ξεκινά και τελειώνει στην παραγωγή της γνώσης και σε καµία περίπτωση δεν εµπεριέχει τα αποτελέσµατα της χρήσης της. 6. η χρονική σχέση / σειρά: οι ιδέες οργανώνονται σε διαφορετικό χρονικό άξονα ή αφορούν γεγονότα που αναφέρονται σε διαφορετικά χρονικά επίπεδα, π.χ.: Στην αρύ ευχαρίστησε το κοινό και στη συνέχεια άρχισε να εκφωνεί το λόγο του. 7.η γενίκευση: το δεύτερο νόηµα επεκτείνει το περιεχόµενο του πρώτου ή των προηγούµενων, π.χ.: Η καταστροφή των δασών ευθύνεται για την εξαφάνιση ενός πλήθος φυτικών και ζωικών ειδών. Γενικότερα, ευθύνεται για τη διατάραξη της οικολογικής ισορροπίας του πλανήτη και την επίταση των περιβαλλοντικών προβληµάτων. 8.ο διαχωρισµός: ιδέες µε αντίθετο ή και παράλληλο περιεχόµενο δηλώνονται µε διαζευκτική διατύπωση, π.χ.: Η οικονοµική ενίσχυση µπορεί να θέσει εµπόδια ή να διανοίξει ορίζοντες στο είδος και στο σκοπό της επιστηµονικής έρευνας. 9.ο δισταγµός φόβος: η µία ιδέα εκφράζει τον ενδοιασµό, την ανησυχία ή την απορία σε σχέση µε το περιεχόµενο της άλλης ή των προηγούµενων, π.χ.: Η παγκοσµιοποίηση ευνοεί την ανάπτυξη σχέσεων στενότερου οικονοµικού, πολιτικού και πολιτισµικού ελέγχου µεταξύ κρατών. Μήπως, λοιπόν, δεν είναι τίποτε παραπάνω από µια νέα µέθοδο για τη στυγνότερη και αποτελεσµατικότερη κυριαρχία των ισχυρών χωρών των ανώτερων κοινωνικών τάξεων τους σε βάρος του παγκόσµιου πληθυσµού; 10.η έµφαση: το δεύτερο νόηµα υπογραµµίζει τη σηµασία του πρώτου υπογραµµίζεται η σηµασία του δεύτερου νοήµατος σε σχέση µε το πρώτο ή τα προηγούµενα, π.χ.: Η πρόοδος των επιστηµών συνέβαλε στην κατανόηση του φυσικού κΑ του κοινωνικού περιβάλλοντος, στην ανάπτυξη της τεχνολογίας και στη βελτίωση τ συνθηκών διαβίωσης. Το πιο σηµαντικό απ' όλα είναι πως απελευθέρωσε τη σκέψη τoυ ανθρώπου απ' τα δεσµά του ανορθολογισµού και του σκοταδισµού και καλλιέργησε την πίστη του στον ορθό λόγο. 11.η επιβεβαίωση / συµφωνία / αποδοχή: η µία ιδέα πιστοποιεί την ορθότητα, δηλώνει την παραδοχή κτλ. της άλλης ή των προηγούµενων, π.χ.: Η έλλειψη αυτοπεποίθησης εµποδίζει τον άνθρωπο να ξεδιπλώσει τις ικανότητες του. Πράγµατι, όποιοι; δεν έχει πίστη στον εαυτό του είναι δύσκολο να πείσει τους άλλους για την αξία του. 12.το συµπέρασµα: το δεύτερο νόηµα περιέχει το συµπέρασµα που προκύπτει από το πρώτο ή τα προηγούµενα, π.χ.: Η διαίρεση 8:2 αφήνει υπόλοιπο µηδέν. Άρα, είναι τέλεια. 13.η προσθήκη: το δεύτερο νόηµα προσθέτει νέα στοιχεία στην ανάλυση του θέµατος, π.χ.: Η αληθινή τέχνη εκλεπτύνει αισθητικά τον άνθρωπο και καλλιεργεί row εσωτερικό του κόσµο. Μεταδίδει, επίσης, αξίες, αρχές και ιδανικά, που προάγουν την ηθική του συνείδηση και ευρύνουν τους πνευµατικούς του ορίζοντες. 14.η προϋπόθεση όρος: η µία ιδέα περιέχει τη συνθήκη για την επιβεβαίωση, ™ επαλήθευση, την υλοποίηση κτλ. της άλλης ή των προηγούµενων, π.χ.: Ένα σύνολο ανθρώπων που ζει σταθερά σε µια ορισµένη περιοχή αποτελεί έθνος, µόνο αν υπάρχουν κοινά στοιχεία που ενώνουν τα µέλη του και δηµιουργούν στην ψυχή τους τη συνείδηση του εθνικού «εµείς». 15.η οµοιότητα αναλογία: η µία ιδέα αναφέρεται σε όµοια ή ανάλογα φαινόµενα µε την άλλη ή τις προηγούµενες, π.χ.: Η φύση στηρίζεται σε νόµους που ορίζουν τη λειτουργία ή όλων των φυτικών

8

και ζωικών ειδών της. Όµοια, η κοινωνική λειτουργία διέπεται από νόµους που ρυθµίζουν τις ανθρώπινες σχέσεις, παραχωρώντας δικαιώµατα και επιβάλλοντας περιορισµούς και καθήκοντα. 16. σύγκριση: η µία ιδέα αντιπαραβάλλεται µε την άλλη ή τις προηγούµενες, π.χ.: Η άνοδος της µέσης θερµοκρασίας της γης είναι ταχύτερη απ' όσο προέβλεπαν αρχικά οι επιστήµονες. 17.ο σκοπός: η µία ιδέα δηλώνει την επιδίωξη, το στόχο ή το σκοπό σε σχέση µε το περιεχόµενο της άλλης ή των προηγούµενων, π.χ.: Οι δίκαιοι νόµοι µεσολαβούν στις κοινωνικές σχέσεις, για να αποτρέψουν την αυθαιρεσία και να οργανώσουν το συλλογικό βίο µε αρχές κοινά αποδεκτές. η διαίρεση: οι επιµέρους έννοιες που συνθέτουν µια ευρύτερη έννοια ή οι ιδέες που ερµηνεύουν / αναλύουν ένα φαινόµενο διατυπώνονται ταξινοµηµένες, π.χ.: Για τα φαινόµενα κιτρινισµού και εντυπωσιοθηρίας η ευθύνη πρέπει να αναζητηθεί αφενός στο σκληρό ανταγωνισµό που αναπτύσσεται ανάµεσα στα ΜΜΕ και αφετέρου στην προσπάθεια αποπροσανατολισµού και χειραγώγησης του κοινού.

ΜΟΡΦΕΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΛΟΓΟΥ ΑΞΟΝΕΣ ΣΥΝΘΕΣΗΣ ΤΗΣ

Α . Άξονες για τη σύσταση µιας επιστολής 1. Κλητική προσφώνηση (που θα δηλώνει τον αποδέκτη στον οποίο απευθύνεται το επιστολικό κείµενο). Η κλητική προσφώνηση µπορεί να εκφέρεται απέριττα ή να εµπλουτίζεται µε κατάλληλους για την επικοινωνιακή περίσταση προσδιορισµούς. —> κύριε υπουργέ, αξιότιµε κύριε διευθυντά, αγαπητή Έλευθεροτυπία', εκλεκτοί κύριοι σύνεδροι κ.λπ. 2. Επισήµανση της αφορµής για τη σύνταξη της επιστολής (επιγραµµατικά). µε αφορµή πρόσφατο δηµοσίευµα, στο οποίο αρθρογράφος σπίλωσε ανεπίτρεπτα ... 3 . Εµπεριστατωµένη έκθεση θέσεων που αφορούν το επίµαχο θέµα (διαπιστώσεις, τεκµήρια, παραδειγµατικές αναφορές, µαρτυρίες κ.λπ.). Έκφραση σκεπτικισµού, συγκρατηµένης αισιοδοξίας του κειµενογράφου ή έκκληση προς τον αποδέκτη της επιστολής: να συµµεριστεί, κατανοήσει, ευαισθητοποιηθεί, ανταποκριθεί έµπρακτα, αναλάβει πρωτόβουλη δράση, κινητοποιήσει φορείς, συνταχθεί... ∆ιατύπωση ευχαριστιών: — Ευχαριστώ για την προσοχή σας — Ευχαριστώ για τη φιλοξενία (για επιστολή σε έντυπο) — Με τιµή ... — Με ειλικρινή εκτίµηση ... —> Με ανυπόκριτο σεβασµό ... Επισήµανση Το ύφος του επιστολικού κειµένου συναρτάται µε την επικοινωνιακή περίσταση:

οικείο άµεσο σοβαρό επίσηµο καταγγελτικό επιθετικό αιχµηρό

9

παρακλητικό Β . Άξονες για τη σύνταξη οµιλίας – εισήγησης – διάλεξης ανακοίνωσης 1 Προσφώνηση Ο οµιλητής απευθύνεται στο ακροατήριο του. —* κυρίες και κύριοι, κύριοι σύνεδροι κ.λπ. Β. 2 . Πρόλογος Ο αγορητής επιχειρεί εισαγωγή στο θέµα µε επιγραµµατική συντοµία και διατυπώνει τη θέση του µε καθαρότητα. Η εγκατάσταση της βιοµηχανικής µονάδας που δροµολογείται διχάζει την κοινή γνώµη της τοπικής κοινωνίας. Προσωπικά φρονώ, εκτιµώ, αναγνωρίζω, τάσσοµαι, τοποθετούµαι, συντάσσοµαι, συµµερίζοµαι κ.λπ. Γ. 3 . Κυρίως θέµα Έκθεση επιχειρηµάτων Παράθεση αδιαµφισβήτητων στοιχείων, δεδοµένων, µαρτυριών, απόψεων ειδικών που φωτίζουν σφαιρωµένα πολυοπτικά το θέµα. Επιστράτευση επιχειρηµάτων που αναδεικνύουν την ορθότητα της θέσης του οµιλητή. Προβολή αντιρρήσεων, επιφυλάξεων, περιορισµών και αντίκρουση τους πειστικά. —Θα διατυπωθεί ίσως η αντίρρηση ... Αναφορά στους κινδύνους που εγκυµονούνται από την απόρριψη της εκδοχής του οµιλητή. 4 . Επίλογος ∆ιατύπωση: ευχής, προτροπής, πρόβλεψης, συγκρατηµένης αισιοδοξίας, βεβαιότητας .. —Ας συνειδητοποιήσουµε ότι το εγχείρηµα... —Ευχής έργο θα αποτελούσε, αν ... — Είµαι πεπεισµένος ότι ... —Έχουµε το δικαίωµα να αισιοδοξούµε ... — Αν δεν κινηθούµε υπεύθυνα και αποφασιστικά ... —Σας καλώ να πυκνώσετε τις τάξεις ... Παρατηρήσεις Ο λόγος επιβάλλεται να είναι εύληπτος από το ακροατήριο. Ο ρυθµός αγόρευσης του οµιλητή δεν πρέπει να είναι πολύ γρήγορος Ο οµιλητής πρέπει να µην πλατειάζει. Οφείλει να υιοθετεί το ύφος που αρµόζει στην επικοινωνιακή περίσταση. Ο οµιλητής δεν πρέπει να χαρακτηρίζεται από έπαρση και διάθεση επίδειξης εγκυκλοπαιδισµού. Ο οµιλητής τερµατίζει τη δηµόσια αγόρευση του µε τη φράση: Σας ευχαριστώ που µε ακούσατε ... Πρόσθετες υποδείξεις Η εισαγωγική] περίοδος επιβάλλεται να κινητοποιεί το ενδιαφέρον του ακροατηρίου. Ενδείκνυται η χρήση του β' πληθυντικού ρηµατικού προσώπου, αλλά σε ορισµένες περιπτώσεις, για ποικιλία ύφους, και του α' πληθυντικού. Πρέπει να διασφαλίζεται η προφορικότητα του λόγου (σύντοµες, συνθηµατικές φράσεις, αµεσότητα λόγου, ρητορικές ερωτήσεις, παρενθετικές προτάσεις κ.ά.). Ο στόχος της οµιλίας προωθείται, όταν ο αγορητής αξιοποιεί κατάλληλα και τη στρατηγική της επίκλησης στο συναίσθηµα. Γ . ∆οµικοί άξονες και πρακτικές υποδείξεις για την οργάνωση και τη διεκπεραίωση µιας συνέντευξης

10

1. Πρώτη προτεραιότητα κατά τη σύνταξη µιας συνέντευξης είναι να κατανοήσουµε τα

επικοινωνιακά δεδοµένα: χρονική στιγµή, τοπικό πλαίσιο, πρόσωπα, θεµατικός σκοπός, περιορισµοί κ.ά.

2. Επειδή η συνέντευξη αποτελεί διαλογικό είδος άρρηκτα συνυφασµένο µε την

προφορικότητα του λόγου, δόκιµο είναι να αποφεύγουµε τον επιτηδευµένο και φορτικά στοχαστικό ή τυποποιηµένο λόγο.

3. Συµβατικά µια συνέντευξη αναχωρεί µε τον ερωτώντα και επισφραγίζεται µε τον ερωτώντα.

(Αποκλίσεις σηµειώνονται, αλλά δεν ακυρώνουν τον κανόνα). 4. Είναι ευνόητο ότι το απαντητικό µέρος της συνέντευξης είναι ποσοτικά υπέρτερο από το

ερωτηµατικό σκέλος της επικοινωνίας.

5. Συνήθως η συνέντευξη αφορµάται από γενικά θέµατα, για να καταλήξει στο ειδικό που

συνιστά άλλωστε και το λόγο ύπαρξης της συνέντευξης. 6. Ο ερωτών χρησιµοποιεί το β' πληθυντικό ή σπανιότερα το β' ενικό ρηµατικό πρόσωπο και

το ερωτώµενο πρόσωπο απαντά κανονικά σε α' ενικό.

7. ∆όκιµο είναι η ερωτηµατοθεσία να είναι σύντοµη, καίρια, διακριτική και προπάντων

προσανατολισµένη στο θεµατικό κέντρο της συνέντευξης 8. Σε καµιά περίπτωση η στιχοµυθία που αρθρώνεται δεν πρέπει να αγνοεί την ευπρέπεια, τη

σοβαρότητα, τον αλληλοσεβασµό αλλά και το στοιχείο της αµεσότητας που κάθε µορφή διαλόγου οφείλει να διεγείρει.

Ιδιαίτερες παρατηρήσεις Στο πλαίσιο της συνέντευξης επιτρέπεται η χρήση όλων σχεδόν των σηµείων στίξης. Η εκτένεια µιας συνέντευξης καθορίζεται µε βάση τον αριθµό των λέξεων που υπαγορεύει ο θεµατοθέτης. Τα πρόσωπα της συνέντευξης δηλώνονται είτε ονοµαστικά είτε περιγραφικά µε βάση την κύρια ιδιότητα τους που αναδεικνύει η συγκεκριµένη επικοινωνιακή περίσταση: π.χ. εργοδότης υποψήφιος (για κατάληψη εργασιακής θέσης), δηµοσιογράφος -υπουργός κ.λπ. ∆. Κατευθυντήριοι άξονες για τη σύνταξη κειµένου που έχει το χαρακτήρα διακήρυξης. • Η επικοινωνιακή περίσταση υπαγορεύει την εύστοχη τιτλοδότηση του κειµένου, ώστε και το περιεχόµενο της διακήρυξης να δηλώνεται απέριττα και αυθεντικά και το ενδιαφέρον του αναγνωστικού κοινού να διεγείρεται στον επιθυµητό βαθµό. Η διαστρωµάτωση διακηρυκτικού κειµένου

11

1. Στην εισαγωγή περίοδο του κειµένου δόκιµο κρίνεται να δηλώνεται ο φορέας, η οµάδα, το κίνηµα, η οργάνωση, κ.λπ., ώστε να προϊδεάζεται ο αποδέκτης για τη σκοποθεσία του διακηρυκτικού κειµένου.

2. Ακολούθως προβάλλεται µε σαφήνεια η αφορµή για τη σύνταξη της διακήρυξης.

3. Το κυρίως σώµα της διακήρυξης θα εµπεριέχει τις θέσεις αλλά και τις προθέσεις των

εισηγητών της διακήρυξης. Ιδιαίτερες παρατηρήσεις Για την επικοινωνιακή αυτή περίσταση χρηστικό πρόσωπο θεωρείται το α' πληθυντικό ή το γ' ενικό ρηµατικό πρόσωπο. Είναι επιβεβληµένη τόσο η επίκληση της λογικής όσο και η διέγερση του συναισθήµατος του αποδέκτη του κειµένου. Ε . Η αρχιτεκτονική δοµή κειµένου µε καταγγελτικό περιεχόµενο

1. Ο συντάκτης ενός τέτοιου ιδιότυπου κειµένου οφείλει να έχει σφαιρωµένη εικόνα για το επίµαχο ζήτηµα που προσεγγίζει, επίγνωση των ορίων του και κυρίως να γνωρίζει την ταυτότητα του αποδέκτη του καταγγελτικού κειµένου.

2. Ως προς τη διαστρωµάτωση του κειµένου είναι σκόπιµο να ληφθεί υπόψη:

α. Αρχικά δηλώνεται το θέµα που θα πραγµατευτεί το κείµενο και συνακόλουθα υπογραµµίζεται η αφορµή που υπαγόρευσε τη σύνταξη του καταγγελτικού λόγου, β. Στο κυρίως σώµα του κειµένου αιτιολογείται η αντίδραση του κειµενογράφου και επιχειρείται θεµελιωµένα η ενοχοποίηση ατόµου, φορέα, οµάδας στα µάτια της κοινής γνώµης. γ. Στο καταληκτικό µέρος του λόγου εκφράζεται µε σαφήνεια και κατηγορηµατικότητα η βούληση του συντάκτη να κινηθεί αποφασιστικά στη λήψη µέτρων που θα αποσοβούν τον κίνδυνο που απορρέει από την αρνητική συµπεριφορά ατόµου, φορέα, συλλόγου κ.λπ. 3 . Η επικοινωνιακή περίσταση επιβάλλει την υιοθέτηση συγκινησιακού και επιθετικού τόνου, ενώ ενδείκνυται η χρήση του α' ενικού ή πληθυντικού ρηµατικού προσώπου. Επισηµάνσεις Το καταγγελτικό κείµενο δηµοσιεύεται συνήθως ενυπόγραφο. Η σοβαρότητα του προβλήµατος δε νοµιµοποιεί φραστικές ακρότητες, αλόγιστη δραµατοποίηση και εκτόξευση προσωπικών απειλών.

ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΤΕΧΝΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΛΟΓΟΥ Ο ΠΡΟΛΟΓΟΣ Έχει δύο σκέλη: α. Επανάληψη του θέµατος µε ελαφρώς διαφορετική διατύπωση β. Απάντηση γενική και αόριστη στα ερωτήµατα που θέτει το θέµα Θέµα: Πόσο ελεύθεροι αισθάνεστε απ' τους κοινωνικούς περιορισµούς και ποια επίδραση νιώθετε ότι δέχεστε απ' το περιβάλλον σας στη διαµόρφωση της προσωπικής σας ταυτότητας; Πρόλογος

12

Ο σηµερινός άνθρωπος είναι σ' ένα µεγάλο βαθµό περιορισµένος και ο χαρακτήρας του καθορίζεται κατά πολύ από το περιβάλλον, κοινωνικό και φυσικό. Οι κρατούσες συνθήκες, ενώ φαίνεται να συντελούν στην ελευθερία, ωστόσο καθιστούν δέσµιους τους ανθρώπους. Υπάρχουν πολλοί περιορισµοί, φανεροί ή αφανείς, που υποσκάπτουν εντέλει την ελευθερία. Παρατηρήσεις Η συνηθισµένη έκφραση «Είναι γεγονός αναµφισβήτητο ότι...» ως αρχή σάς βοηθά να ξεκινήσετε· µετά όµως διαγράψτε την, γιατί είναι εντελώς κοινότοπη και πολυχρησιµοποιηµένη. Στο συγκεκριµένο παράδειγµα οι δύο πρώτες περίοδοι λόγου θα µπορούσαν να καλύψουν πλήρως τις απαιτήσεις του προλόγου. Ωστόσο, µε την τρίτη περίοδο λόγου η θέση µας τονίζεται και γίνεται σαφέστερη. Ο πρόλογος, επίσης, µπορεί να περιέχει ή να αρχίζει µε µια µικρή, ελάχιστη ιστορική αναφορά. Π.χ. «Ανέκαθεν, το φαινόµενο τάδε απασχόλησε την ανθρώπινη ύπαρξη [...]».. Άλλωστε, στον πρόλογο είναι δυνατό να υπάρχει και ο ορισµός της έννοιας που δίνεται για ανάπτυξη. Ο ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Ανακεφαλαίωση των απαντήσεων, που δώσαµε στο κύριο µέρος, µε έναν ή δύο χαρακτηρισµούς, γενικόλογους και αόριστους, σφαιρικούς (π.χ. «Από τα

παραπάνω έγινε σαφές ότι...» ή «Συγκεφαλαιώνοντας θα λέγαµε ότι...»). Γράφουµε έναν ή δύο τρόπους αντιµετώπισης, γενικόλογους και αόριστους (π.χ.

«Απαιτείται, λοιπόν,...»). Συνήθεις τρόποι: • µόρφωση και καλλιέργεια του ατόµου • ενεργοποίηση / αφύπνιση της κοινωνίας / του κοινωνικού συνόλου • ευαισθητοποίηση των πολιτών • εδραίωση των δηµοκρατικών θεσµών • αναθεώρηση των αξιών του πολιτισµού • εµπέδωση ανθρωπιστικών αξιών • συνειδητοποίηση του προβλήµατος • συνεργασία σε παγκόσµιο επίπεδο • ισόρροπη ανάπτυξη πνευµ./τεχν.πολιτισµού • παγκόσµιος αφοπλισµός

Θέµα: Πόσο ελεύθεροι αισθάνεστε από τους κοινωνικούς περιορισµούς και ποια επίδραση νιώθετε ότι δέχεστε από το περιβάλλον σας στη διαµόρφωση της προσωπικής σας ταυτότητας; Επίλογος Συγκεφαλαιώνοντας θα λέγαµε ότι το κοινωνικό περιβάλλον όχι µόνο πλάθει το χαρακτήρα του ατόµου, αλλά και σήµερα ιδιαίτερα λειτουργεί ασφυκτικά. Απαιτείται, λοιπόν, αφύπνιση του πολίτη ώστε να εκπληρώσει τον εαυτό του µειώνοντας τις γύρω του δεσµεύσεις. ΚΥΡΙΟ ΘΕΜΑ Όλα τα θέµατα, µε οποιονδήποτε τρόπο κι αν διατυπώνονται ή όσο πολύπλοκο κι αν είναι το σκεπτικό τους, καταλήγουν εντέλει σε τρία βασικά ερωτήµατα: αίτια, αποτελέσµατα, τρόποι αντιµετώπισης. Σ' αυτά οφείλει να απαντήσει κανείς. Άλλα ερωτήµατα δεν υπάρχουν. α. Αίτια (µιας κατάστασης, π.χ. της βίας, του ρατσισµού, της καταστροφής, του φυσικού περιβάλλοντος κτλ.).

13

∆ιαφορετική διατύπωση του ερωτήµατος: Ποιοι παράγοντες συντελούν ...Τι προκαλεί... Πώς ερµηνεύετε... Ποιοι λόγοι προκαλούν... Πού οφείλεται... Ποιοι λόγοι... Πόση αλήθεια έχει η παραπάνω διαπίστωση... Πού αποδίδετε εσείς... και λοιπά όµοια. β. Αποτελέσµατα (µιας κατάστασης, π.χ. της βίας, του ρατσισµού, της καταστροφής του φυσικού περιβάλλοντος κτλ.). ∆ιαφορετική διατύπωση του ερωτήµατος: Ποιες οι συνέπειες... Ποια τα αποτελέσµατα... Ποιες οι επιπτώσεις... Πού µπορεί να οδηγήσει... Ποια είναι η αναγκαιότητα... Ποιο ρόλο παίζει... κ.ά. γ. Τρόποι αντιµετώπισης (µιας αρνητικής κατάστασης, π.χ. της βίας, του ρατσισµού, της καταστροφής του φυσικού περιβάλλοντος κτλ.) ή τρόποι επίτευξης µιας θετικής κατάστασης (π.χ. της ειρήνης, της πνευµατικής ανάπτυξης κτλ.). ∆ιαφορετική διατύπωση: Με ποιους τρόπους... Με ποια µέσα... Πώς µπορούµε να... Να διατυπώσετε τις δικές σας προτάσεις προκειµένου να... Τι µέτρα... Τι θα βοηθούσε ώστε... Υποδείξτε τρόπους αντιµετώπισης... Με ποιες προϋποθέσεις θα µπορούσαµε να... Βλέπετε τρόπους διεξόδου... κ.ά. ΓΙΑ ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΑΙΤΙΑ Α. Στάση ατόµου

• Χαµηλό πνευµατικό επίπεδο έλλειψη καλλιέργειας απουσία κριτικής -περιορισµός ενδιαφερόντων.

• Αδιαφορία για ό,τι διαδραµατίζεται γύρω µας ανωριµότητα στις επιλογές µας -απόλυτη ενδοτικότητα στις προκλήσεις της σύγχρονης εποχής.

• Προκαταλήψεις στερεοτυπικές αντιλήψεις φανατισµός, που περιχαρακώνουν το πνεύµα και οδηγούν σε ακραίες τάσεις και συµπεριφορές.

• Ανασφάλειες ψυχολογικά προβλήµατα, τα οποία αποκαλύπτουν τη γύµνια της ψυχής εγωισµός και αλαζονεία υπερβολικές φιλοδοξίες.

• Ποικίλα συµφέροντα. Β. Ευθύνη θεσµών φορέων κοινωνικοποίησης Οικογένεια: Ανωριµότητα γονέων χαµηλό πνευµατικό επίπεδο, έλλειψη σεβασµού στην προσωπικότητα του παιδιού µέσω καταπίεσης, υπερπροστασίας ή και άκριτου φιλελευθερισµού. Κρίση θεσµού γονείς µε πολλαπλούς και αλληλοσυγκρουόµενους ρόλους, έλλειψη επαφής και επικοινωνίας ανάµεσα στα µέλη «χάσµα γενεών», εγκλωβισµός των ατόµων µελών και ιδιαίτερα των γονέων στις απόψεις τους -ενδοοικογενειακές συγκρούσεις. Το σπίτι σήµερα έχει απολέσει σε µεγάλο βαθµό το νόηµα της εστίας, η οικία δεν είναι πλέον οικεία και µετατρέπεται σε κέντρο διερχοµένων, ενισχύεται η αποµάκρυνση από τις οικογενειακές παραδόσεις. Αλλαγή δοµής και ρόλων της οικογένειας νέα θέση της γυναίκας στο οικογενειακό περιβάλλον. Σχολείο: Απουσία διαµόρφωσης σφαιρικού ηθικού ανθρώπου, στείρα αποστήθιση γνώσεων, τυποποίηση διδασκαλίας, άγονος εγκυκλοπαιδισµός. Η εκπαίδευση αποκτά κάτι από την ψυχρή και υπολογιστική λογική της τεχνοκρατίας, αδυνατεί να ακολουθήσει τις νέες πνευµατικές κατακτήσεις και εξελίξεις, η εκπαίδευση διδάσκει, αλλά δεν εµπνέει, οδηγεί στην εκµάθηση και όχι στη µάθηση. Η µηχανική παρακολούθηση µαθηµάτων προσφέρει γνώση χρησιµοθηρική και εµπορευµατοποιηµένη, που δεν απελευθερώνει αλλά αντίθετα οδηγεί σε ποικίλες αρνητικές καταστάσεις. Τελικά το λύκειο λειτουργεί ως προθάλαµος για την εισαγωγή σε ΑΕΙ και ΤΕΙ. Στόχος πανάκεια γίνεται το πτυχίο, έλλειψη υποδοµής για την καλλιέργεια ενδιαφερόντων και την οµαλή κοινωνικοποίηση των νέων.

14

ΜΜΕ: Πολιτικά-κοµµατικά συµφέροντα, ανευθυνότητα λειτουργών, παρα πληροφόρηση προπαγάνδα, τα ΜΜΕ, αντί να είναι κανάλια ιδεολογίας, γίνονται τα ίδια ιδεολογία. Εµπορευµατοποίηση των µέσων µε στόχο την αποκλειστικότητα και το κέρδος διαβρώνεται ο χαρακτήρας τους ως φορέων κοινωνικό πολιτικής αγωγής. Καταιγισµός µηνυµάτων-σύγχυση, δηµιουργείται µια ιδιότυπη µάζα αµέτοχων -συµµετεχόντων, που ουσιαστικά δεν αναβαθµίζονται πνευµατικά. Προβολή αρνητικών προτύπων (π.χ. επιτυχηµένος άνθρωπος είναι όποιος έχει άφθονα οικονοµικά µέσα, η βία που προβάλλεται µέσω της δραµατοποίησης της σχετικής ειδησεογραφίας ή της ηρωοποίησης αντικοινωνικών τύπων), ώστε αρκετά συχνά εκτοπίζονται θετικά υποδείγµατα ζωής από τα ΜΜΕ. 4. Πολιτεία Κράτος: Συγκεντρωτισµός εξουσίας, ασφυκτική γραφειοκρατία και αναξιοκρατικά φαινόµενα, έλλειψη ευκαιριών στους πολίτες, ασυνέπεια λόγων έργων από την πλευρά της ηγεσίας, όξυνση προβληµάτων. Παλαιοκοµµατική αντίληψη πολιτικών, στυγνός επαγγελµατισµός και τεχνοκρατισµός πολιτικών, αδυναµία επίλυσης ζωτικών προβληµάτων. Ενδιαφέρονται περισσότερο για την ευηµερία των αριθµών και τους οικονοµικούς δείκτες και λιγότερο για την ποιότητα ζωής των πολιτών. Πρότυπα Σύγχρονο πλαίσιο Χαρακτηριστικά σύγχρονης εποχής Γενικά: Πρότυπα σαθρά, χωρίς να εµπνέουν και να οδηγούν στο δηµιουργικό όνειρο, στην ανθρωποκεντρική θεώρηση της ζωής, στο αληθινό νόηµα της.Ασύµµετρη ανάπτυξη υλικοτεχνικού ηθικοπνευµατικού πολιτισµού. Αντιφατική εποχή, κοινωνία εντυπωσιακών επιτευγµάτων αλλά και πολλαπλών αρνήσεων. Επικράτηση στείρας τεχνοκρατικής αντίληψης, δηλαδή της αντίληψης ότι η τεχνολογία και µόνο οδηγεί τον άνθρωπο στην ευτυχία. Ψυχρή εκλογίκευση των πάντων, οι άνθρωποι καθίστανται οπαδοί της «ήσσονος προσπάθειας» ως προς την ευρύτερη καλλιέργεια τους. Συνθετότητα. πολυπλοκότητα κοινωνιών γρήγοροι ρυθµοί εκτύλιξης γεγονότων και αλλαγών, καταιγισµός µηνυµάτων, πληροφοριών, γνώσεων, πολλαπλότητα και αντιφατικότητα κοινωνικών ρόλων, αύξηση των απαιτήσεων της ζωής, άγχος, ένταση κ.λπ., στοιχεία που οδηγούν στην αδυναµία αφοµοίωσης και βελτίωσης του κοινωνικού «γίγνεσθαι». Βιοµηχανοποιηµένος τρόπος ζωής, αντιστροφή στις σχέσεις ανθρώπου-τεχνικής, συνεχής επανάληψη που φέρνει τυποποίηση, εκφυλίζεται ο πνευµατικός δυναµισµός του ανθρώπου, το άτοµο µετατρέπεται σε όργανο παραγωγής και σε δούλο των επουσιωδών αναγκών του και πορεύεται υπνωτισµένο το δρόµο ενός «πολιτισµένου» τεχνοκρατικού αφανισµού. Ως προς την εργασία, χαρακτηριστική είναι η υπερεντατικοποίησή της και η υπερβολική προσκόλληση στην ειδίκευση, που περιορίζουν τον ελεύθερο χρόνο και απογυµνώνουν ηθικοπνευµατικά τον άνθρωπο. Αστικοποίηση (η ζωή στις µεγαλουπόλεις), υπερπληθώρα ανθρώπων, ανωνυµία, έλλειψη ζωτικού χώρου για προσωπική έκφραση, καλλιέργεια επιθετικότητας, µαρασµός ανθρώπινων συναισθηµάτων, αποξένωση, µαζοποίηση, αλλοτρίωση. ∆ιαµερισµατοποίηση και κάθετη δόµηση συνθλίβουν την ανθρώπινη επικοινωνία, οι άνθρωποι ακολουθούν παράλληλους δρόµους, ελαχιστοποιείται ο κοινωνικός έλεγχος. Υδροκέφαλες τσιµεντουπόλεις που προσβάλλουν την αισθητική. Στροφή στον υλικό ευδαιµονισµό, ακόρεστη µανία για υλικά αγαθά, εγκλωβισµός στο δόκανο του υπερκαταναλωτισµού, η κατανάλωση (σύγχρονο πρότυπο κοινωνικής καταξίωσης ευτυχίας) οδηγεί σε αυτοκατανάλωση και θεοποίηση του χρήµατος -έκπτωση της αξίας «άνθρωπος», υποταγή στο συρµό, στο εφήµερο, στο πρόσκαιρο. Επίταση του υλοζωισµού µέσω της διαφήµισης µε την παρουσίαση τεχνητών παραδείσων και _ τη χρήση µεθόδων, όπως: ωραιοποίηση, πλύση εγκεφάλου.

15

Ηθική ρευστότητα της εποχής µας αναθεώρηση και κρίση αξιών, έκλυση ηθών -ηθική του συµφέροντος, κρίση ταυτότητας και προσανατολισµού, λανθασµένες προτεραιότητες. Ιδεολογική σύγχυση, απουσία οραµάτων και συλλογικών στόχων, κατάργηση ορίου και µέτρου, απαξίες στη θέση αξιών. Αποµάκρυνση ανθρώπου από τη φύση και ό,τι αυτή αντανακλά (αγνότητα, αυθεντικότητα, έµπνευση, φυσικότητα), δηµιουργία «τεχνητού» ανθρώπου µε κρυµµένη ευαισθησία και εσωτερικό κενό. 9. Επικράτηση νοοτροπίας του παροντισµού προοδοπληξία, που αποτελεί ανάσχεση στη δηµιουργική αφοµοίωση των λειτουργικών στοιχείων της παράδοσης. Μιµητισµός µόδα, τυφλή υποταγή στο ξενόφερτο, αντιγραφή της επιφάνειας και όχι µίµηση της ουσίας, αλλοίωση ανθρώπινου προσώπου. Επικράτηση ατοµικισµού και στείρου ανταγωνισµού, κρίση κοινωνικής συνείδησης. 0 σηµερινός άνθρωπος είναι νάρκισσος και φίλαυτος, τον χαρακτηρίζει η αλαζονεία της δύναµης και αδιαφορεί για το καλό της κοινότητας. Πιστεύει στο όραµα της «διασηµότητας», που τον οδηγεί στην υιοθέτηση αθέµιτων µέσων προκειµένου να επιτύχει το σκοπό του. Κοινωνικά προβλήµατα, όπως αδικίες, ανισότητες, ανεργία, δηµιουργούν κοινωνικό αναβρασµό και επιδεινώνουν την κρίση της κοινωνίας. Στάση νέων Κατάλληλη χρήση των στοιχείων της Α' κατηγορίας αιτίων (Στάση ατόµου) καθώς και: η αµφισβήτηση των νέων µορφοποιείται σε ολική άρνηση, πιστεύουν ότι τα ξέρουν όλα, είναι επιρρεπείς στη µίµηση, πολλές φορές συµβιβάζονται µε όσα κατηγορούσαν, η ανταρσία τους συχνά δε συνοδεύεται από ανάλογα οράµατα αλλά είναι επιφανειακή, ρηχή. Αρκετοί εκφράζουν την αντίδραση τους στο κατεστηµένο µε τρόπο στείρο, ώστε να δείξουν την υποκειµενική τους ετερότητα. Εγγενή χαρακτηριστικά νέων: Θετικά

• πνευµατικά ανήσυχοι, φιλοπερίεργοι, µε µεγάλη αντιληπτική κι αφοµοιωτική ικανότητα • το πιο αγνό και αδιάφθορο κοµµάτι της κοινωνίας, αδιάβρωτοι από συµφέροντα και

σκοπιµότητες • δυναµικοί αγωνιστές µε περίσσιο απόθεµα ενεργητικότητας • αισιόδοξοι, φιλόδοξοι, οραµατιστές, ιδεολόγοι, ιδεαλιστές • φιλελεύθεροι, δηµοκρατικοί • ενθουσιώδεις, ευαίσθητοι, συναισθηµατικοί, ροµαντικοί • κοινωνικοί, εξωστρεφείς • καινοτόµοι, επαναστάτες, ρηξικέλευθοι, προοδευτικοί • αµφισβητίες • ανθρωπιστές

Αρνητικά

• απόλυτοι από έπαρση κι αλαζονεία • νοµίζουν ότι τα γνωρίζουν όλα • παρορµητικοί, χάνουν το µέτρο, συχνά ενεργούν µόνο µε το συναίσθηµα κι όχι µε τη λογική • στείρα αµφισβήτηση, αντιδραστικότητα έως και µηδενισµός • ευέξαπτοι, οξύθυµοι

16

• άπληστοι • επιπόλαιοι, ανώριµοι, επιφανειακοί • ανερµάτιστοι, υπερφίαλοι • αιθεροβάµονες, υπεραισιόδοξοι • µιµούνται εύκολα και άγονα • µε αντιπαραδοσιακό πνεύµα • υποκειµενικοί, ακραίοι

Παρατηρήσεις: Ι .∆εν είναι στόχος µας να χρησιµοποιήσουµε όλα τα αίτια, αλλά να επιλέξουµε τα πιο αντιπροσωπευτικά για την κάθε περίπτωση ερωτήµατος. 2. Για να µην κατακερµατίζεται το γραπτό µας χωρίς λόγο σε πολλές επιµέρους παραγράφους και για να παρουσιάσουµε µια πυκνή αιτιολογία, προσπαθούµε να συµπτύσσουµε στην ίδια παράγραφο δύο ή και περισσότερα -συναφή όµωςαίτια. 3. Αν το φαινόµενο που καλούµαστε να αιτιολογήσουµε είναι σύγχρονο, η Αιτιολογία µας έχει κυρίως στοιχεία από τις Β' και F κατηγορίες αιτίων. Αν είναι γενικό -διαχρονικό, αντλούµε αίτια από το ίδιο το Άτοµο (Α' κατηγορία), στη συνέχεια από τους Φορείς αγωγής (Β' κατηγορία) παρουσιάζοντας την ευθύνη τους (και γενικά και στην εποχή µας ιδιαίτερα), και τέλος από το Σύγχρονο πλαίσιο (Γ κατηγορία) αντλούµε λιγότερα αίτια, αν θέλουµε να δώσουµε έµφαση στην εποχή µας. 4.Στην κάθε παράγραφο της Αιτιολογίας µας πρέπει να είναι εµφανής η σύνδεση µε το πρόβληµα ή γενικά το φαινόµενο που αιτιολογούµε. Στο συλλογισµό µας, γενικά, προηγείται το αίτιο και ακολουθεί η σύνδεση µε το πρόβληµα προς το τέλος της παραγράφου. ΓΙΑ ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

• Γνωστικόςπνευµατικός-λογικός τοµέας • Ψυχικός-συναισθηµατικός • Ηθικός-ανθρωπιστικός • Υλικός-οικονοµικός • Κοινωνικός • Πολιτικός-δηµοκρατικός • Πολιτιστικός σφαιρική ολοκλήρωση ανθρώπου • Επαγγελµατικός –Υλικός -Οικονοµικός-Οικολογικός τοµέας • Εθνικός τοµέας • ∆ιεθνιστικός∆ιακρατικός τοµέας

α. Σ' αυτούς τους θεµατικούς χώρους µπορεί να αναζητά κανείς τα αίτια, τα αποτελέσµατα, τους τρόπους αντιµετώπισης. β. Αυτές οι θεµατικές ενότητες µπορούν να αποτελέσουν και την αρχική δοµή, έναν πρώτο διαχωρισµό των παραγράφων. Πνευµατικός Λογικός Τοµέας Θετικές έννοιες Ανάπτυξη κριτικής και προβληµατισµού, γόνιµη αµφιβολία και αµφισβήτηση, αναλυτική και συνθετική διαδικασία σκέψης, γνώση, παιδεία, πολύπλευρη µόρφωση και καλλιέργεια, εκπαίδευση (ανθρωπιστική τεχνοκρατική), αλήθεια, διαρκής πνευµατική εγρήγορση επιµόρφωση, συνεχής και

17

σφαιρική ενηµέρωση, αναφορά στα ΜΜΕ και στον τρόπο λειτουργίας τους, καλλιέργεια γνωστικών ενδιαφερόντων, φαντασία, περίσκεψη, αξιολόγηση, δεκτικότητα στις καινούργιες ιδέες, µελέτη -εµβάθυνση, πνευµατική οργάνωση και µέθοδος, στοχοθεσία, οργανωµένη αντίληψη των πραγµάτων και των εξελίξεων, επισήµανση των σχέσεων που συνδέουν τα επιµέρους φαινόµενα, συγκροτηµένη εικόνα του κόσµου. Αρνητικές έννοιες Αµάθεια, εφησυχασµός πνευµατική αδράνεια, εγκλωβισµός στην ειδίκευση -πνευµατική µονοµέρεια, φανατισµός, δογµατισµός, απολυτότητα, προλήψεις, αυθεντίες, αναχρονιστικές αντιλήψεις, αναλφαβητισµός (οργανικός-λειτουργικός), προπαγάνδα, παραπληροφόρηση, υπερπληροφόρηση -πνευµατική σύγχυση, ετεροκατεύθυνση, χειραγώγηση, µαζοποιηση, αποπροσανατολισµός. Ψυχολογικός Συναισθηµατικός Τοµέας Θετικές έννοιες Ευγένεια, ευαισθησία, συµπάθεια, κατανόηση, αγάπη, λύπη, γαλήνη, ηρεµία, ασφάλεια, ορθή αξιοποίηση ελεύθερου χρόνου ψυχαγωγία, εκλέπτυνση συναισθηµάτων, ευχαρίστηση, ψυχικές αρετές θάρρος αυτοπεποίθηση αισιοδοξία επιµονή υποµονή, περηφάνια, σιγουριά, εσωτερική ισορροπία, ψυχική πληρότητα. Αρνητικές έννοιες Άγχος, κορεσµός, ανία, πλήξη, ανούσια διασκέδαση, αίσθηση ανικανοποίητου, ψυχικό αδιέξοδο, απογοήτευση, µοιρολατρία, αυτοπεριφρόνηση, ιδεοληψία -ψυχώσεις, χαλάρωση απευαισθητοποίηση. Ηθικός ΤοµέαςΑνθρωπιστικός Θετικές έννοιες Αρχές, αξίες, ιδανικά, υγιή πρότυπα, συνείδηση, ευθύνη, ωριµότητα, αίσθηση καθήκοντος, ηθικές αρετές-εντιµότητα ειλικρίνεια σεβασµός εγκράτεια -µέτρο, αξιοπρέπεια, ηρωισµός, αυτοκριτική, ενδοσκόπηση, αυτογνωσία ηθική ελευθερία, ανθρωπισµός, σοβαρότητα, συνέπεια, διαµόρφωση ολοκληρωµένης προσωπικότητας. Αρνητικές έννοιες Πάθη, αδυναµίες, συµπλέγµατα, ελαττώµατα, προκαταλήψεις, στερεότυπα. Κρίση αξιών, ηθική χαλάρωση, αµοραλισµός, ιδιοτέλεια, εκµετάλλευση, υποκρισία, φιληδονισµός, ύπαρξη προσωπείων, φιλαυτία, σεµνοτυφία, µικροπρέπεια, ανθρώπινη δουλεία, αλλοτρίωση. Επαγγελµατικός Υλικός Οικονοµικός Οικολογικός Τοµέας Θετικές έννοιες Επαγγελµατικός προσανατολισµός, ορθή επιλογή επαγγέλµατος µε κατάλληλα κριτήρια, ενίσχυση επαγγελµατικής συνείδησης, επιµόρφωση στο χώρο της εργασίας, ειδικές γνώσεις, τεχνογνωσία νέες µέθοδοι καινούργια επαγγέλµατα. Αύξηση παραγωγικότητας, βελτίωση ποιότητας αγαθών και υπηρεσιών, επαγγελµατική ανέλιξη, εργασία προσωπική δηµιουργία και κοινωνική προσφορά, επίλυση προβλήµατος αυτοσυντήρησης κάλυψη άµεσων βιοποριστικών αλλά και δευτερευουσών αναγκών, άνοδος βιοτικού επιπέδου. ∆ιαφήµιση, κεφάλαια -επενδύσεις, αύξηση κατά κεφαλήν εισοδήµατος, κοινωνία αφθονίας, ανέσεις, επιστηµονική και τεχνολογική ανάπτυξη, άνοδος µέσου όρου ζωής (καταπολέµηση ασθενειών βελτίωση υγείας). Είσοδος µηχανής στην παραγωγή, περιορισµός ανθρώπινου µόχθου, βελτίωση συνθηκών εργασίας (ωράριο, αµοιβές, σχέσεις εργοδοτών εργαζοµένων), προγραµµατισµός πειθαρχία οργάνωση παραγωγής. Ανάπτυξη οικονοµικών κλάδων (εµπόριο, βιοµηχανία κ.λπ.), εξέλιξη των ΜΜΕ, µεταφοράς και επικοινωνίας, αέναη πρόοδος υλικού πολιτισµού. Αξιοποίηση φυσικών πόρων και πρώτων υλών, φύση-πηγή ζωής, έµπνευσης, ήθους οικολογική ισορροπία εξέλιξη ηλεκτρονικών υπολογιστών που οδηγεί στην οργάνωση -ταξινόµηση αρχειοθέτηση της γνώσης ανάπτυξη τεχνολογίας του διαστήµατος.

18

Αρνητικές έννοιες Τυποποίηση, µηχανοποίηση της ζωής και του ίδιου του ανθρώπου, στείρος αυτοµατισµός, τυφλή προσκόλληση στην ειδίκευση, υποδούλωση του ανθρώπου στα ίδια του τα δηµιουργήµατα, κερδοσκοπικός χαρακτήρας εργασίας υπερεντατικοποίηση αυτής, µειωµένος ελεύθερος χρόνος, επαγγελµατική αλλοτρίωση, θεοποίηση χρήµατος, στροφή στον υλικό ευδαιµονισµό, υπερκατανάλωση. Ανεργία, φτώχεια, παρασιτικά επαγγέλµατα, παραοικονοµία, αντιπαραγωγικότητα, συρρίκνωση πρώτων υλών, ενεργειακή κρίση, πληθωρισµός, πείνα στον τρίτο κόσµο, υπογεννητικότητα, δηµογραφικό πρόβληµα. Μόλυνση περιβάλλοντος, ασθένειες, υπερεκµετάλλευση φύσης, διαταραχή οικολογικής ισορροπίας. Κοινωνικός Τοµέας Θετικές έννοιες Κοινωνική συνείδηση, πρόταξη κοινού καλού σε σχέση µε το στενά εννοούµενο ατοµικό συµφέρον, επικοινωνία «εγώ-εσύ» µε το ευρύτερο «εµείς», κοινωνικές αρετές συνεργασία αλληλεγγύη άµιλλα οµοψυχία συναίνεση, διαλλακτικότητα φιλία, εδραίωση κοινωνικών ελευθεριών ισοτιµία ισονοµία αξιοκρατία -δικαιοσύνη. Αναβάθµιση υγιής λειτουργία θεσµών (π.χ. οικογένεια, σχολείο, κράτος), εκπλήρωση κοινωνικών ρόλων, κοινωνική κριτική, σεβασµός στους νόµους, επίλυση κοινωνικών προβληµάτων, κριτική και δηµιουργική αφοµοίωση των κανόνων και αξιών της κοινωνίας, παροχή κοινωνικής πρόνοιας, κοινωνική ευρυθµία και αρµονία, διασφάλιση κοινωνικής συνοχής και σε στιγµές κρίσης και γενικότερα. Αρνητικές έννοιες Κρίση ανθρώπινων σχέσεων, κοινωνική αδιαφορία, µοναξιά, ανωνυµία, στείρος ανταγωνισµός, ατοµικισµός, συγκρούσεις, κοινωνική αλλοτρίωση, «ο άνθρωπος για τον άνθρωπο λύκος», άγονος µιµητισµός, ρατσισµός, περιθωριοποίηση, ατοµική συµπεριφορά, βία, εγκληµατικότητα, ναρκωτικά και άλλα φαινόµενα κοινωνικής νοσηρότητας. Πολιτικός Τοµέας-∆ηµοκρατικός Θετικές έννοιες Γνώση δικαιωµάτων και υποχρεώσεων, σύνεση στη διεκδίκηση των πρώτων, συνέπεια στην υλοποίηση των δεύτερων, πολιτικοποίηση συµµετοχή στη διαµόρφωση της δηµόσιας ζωής, γνώση ιδεολογιών, παρακολούθηση πολιτικών εξελίξεων, δικαίωµα «εκλέγειν εκλέγεσθαι», συµµετοχή στην τοπική αυτοδιοίκηση, υγιής συνδικαλισµός, πολυκοµµατισµός. ∆ιάλογος, πολυφωνία, διάκριση τριών εξουσιών, έλεγχος ηγεσίας από τους πολίτες, στηλίτευση αδικιών και αυθαιρεσιών, ήθος και ύφος ηγεσίας, διασφάλιση της δηµοκρατίας .Αρνητικές έννοιες Κρίση πολιτικής συνείδησης, απουσία πολιτικής παιδείας, αδιαφορία για τα κοινά, φθορά ηγεσίας, κατάχρηση ελευθεριών, παραβιάσεις, ατασθαλίες, σκάνδαλα, ευνοιοκρατία, πελατειακό σύστηµα στις σχέσεις πολιτών και κράτους, συµφερολατρικό πνεύµα. Επικράτηση τυφλού κοµµατισµού και πόλωσης, λαϊκισµός, φιλαρχία, προσωποπαγή κόµµατα, δηµαγωγία, φαινόµενα µεσσιανισµού, υποδούλωση στη γραφειοκρατία επικίνδυνα έµµεση η δηµοκρατία -έλλειψη ευκαιριών στους πολίτες για συµµετοχή στα κέντρα λήψης αποφάσεων. Συχνές οι περιπτώσεις κινδυνολογίας, ασύδοτης προπαγάνδας. Απειλή από τροµοκρατία, ολοκληρωτικά καθεστώτα υπάρχουν ακόµα. Πολιτιστικός Τοµέας-Σφαιρική ολοκλήρωση του ανθρώπου Θετικές έννοιες Τέχνη καλές τέχνες, γνήσια / αυθεντική δηµιουργία, αναβάθµιση αισθητικής αντίληψης, εξευγενισµός της ψυχής. Προώθηση ανθρωπιστικών επιστηµών, αλλά και ανθρωπιστική ευσυνείδητη χρήση των πορισµάτων των θετικών επιστηµών µε στόχο την αλήθεια και τη βελτίωση της ποιότητας της ζωής µας. Γλώσσα, παράδοση (ήθη έθιµα), θρησκεία, πολιτιστική ταυτότητα.

19

∆ιαφύλαξη λόγιου και λαϊκού πολιτισµού. Αναφορά στην πνευµατική ηγεσία ανάπτυξη γραµµάτων. Αθλητισµός -καλλιέργεια σώµατος και πνεύµατος, αθλητικό ιδεώδες πνεύµα Ολυµπισµού. Αρνητικές έννοιες Εµπορευµατοποίηση τέχνης, µαζική κουλτούρα και υποκουλτούρα, έλλειψη πρωτοτυπίας, καλλιτεχνική οµοιοµορφία και τυποποίηση. Κακή χρήση επιστήµης και τεχνολογίας, πολιτικές σκοπιµότητες (εξοπλισµοί), κερδοσκοπικό πνεύµα, επιστήµη για την επιστήµη και όχι για τον άνθρωπο. Ξενοµανία, πολιτιστική διείσδυση των ανεπτυγµένων χωρών στις αναπτυσσόµενες, αντιπαραδοσιακό πνεύµα. Έκπτωση αθλητικών ιδεωδών, αθλητής-εµπόρευµα, χουλιγκανισµός. Εθνικός Τοµέας Θετικές έννοιες Φιλοπατρία, γνώση ιστορίας και εθνικών θεµάτων, σύνδεση παρελθόντος µε παρόν και µέλλον, αίσθηση ιστορικής συνέχειας. Εθνική συνείδηση, ενδυνάµωση εθνικού φρονήµατος, προάσπιση εθνικής ακεραιότητας, αντίσταση σε εξωτερικούς εχθρούς. Χαρακτηριστικά Ελληνισµού (θετικά αρνητικά) εθνική αυτογνωσία, οι Έλληνες αποτελούν έθνος «ανάδελφο», Ελληνισµός = πολιτισµός. Αρνητικές έννοιες Προγονολατρεία, µυθοποίηση παρελθόντος, εθνικισµός σοβινισµός, παραχάραξη ιστορίας, εθνική εξάρτηση από άλλες χώρες κυρίως ανεπτυγµένες, αποµονωτισµός ενός λαού, εθνικός ναρκισσισµός εθνική οµφαλοσκόπηση, έλλειψη πρωτοβουλίας για δηµιουργικό παρόν µε φαντασία. ∆ιεθνιστικός ∆ιακρατικός Τοµέας Θετικές έννοιες Εύκολη επικοινωνία λαών λόγω τεχνολογικής ανάπτυξης, έντονη αλληλεπίδραση αυτών, δηµιουργία υγιούς κοσµοπολιτισµού, που θεµελιώνεται στη διαφύλαξη της ιδιαίτερης πολιτιστικής και εθνικής ταυτότητας κάθε λαού και όχι στην ισοπεδωτική αφοµοίωση του, διεθνοποίηση φαινοµένων και προβληµάτων (οικολογικό, εξοπλισµοί, ενεργειακό), διεθνής διάλογος συνεργασία, κοινή προσπάθεια, κλίµα συναδέλφωσης, κατοχύρωση αυτοδιάθεσης λαών, ενεργοποίηση οργανώσεων και οργανισµών (Ευρωπαϊκή Ένωση, ΟΗΕ κ.λπ.), διατήρηση παγκόσµιας ειρήνης, σεβασµός στο διεθνές δίκαιο, προάσπιση ανθρώπινων δικαιωµάτων, καλλιέργεια ανθρωπιάς ανεξαρτήτως χρώµατος, φυλής, θρησκείας. Αρνητικές έννοιες Εκµετάλλευση αδύνατων λαών από τους ανεπτυγµένους, ρατσισµός, πόλεµος, εξυπηρέτηση συµφερόντων και σκοπιµοτήτων, µυστική διπλωµατία, ξενοφοβία, περιθωριοποίηση µειονοτήτων, σχέσεις κυριαρχίας υποτέλειας στο πλαίσιο των διάφορων συνασπισµών, πνεύµα σκληρού ανταγωνισµού οι µεγάλες δυνάµεις επιδιώκουν όσο γίνεται µεγαλύτερο οικονοµικό µερίδιο στην αγορά καθώς και τον έλεγχο της τεχνολογικής πρωτοπορίας. Παρατηρήσεις: Για τη δηµιουργία µιας µεστής επιχειρηµατολογίας φροντίζουµε πάντα να προβαίνουµε σε µια µεικτή Απόδειξη, παρουσιάζοντας τα θετικά που επιφέρει και τ' αρνητικά που αποτρέπει ή περιορίζει η έννοια που µας δίνεται, αν βέβαια αυτή είναι θετική, ή τα αρνητικά που απορρέουν απ' αυτήν και τα θετικά που χάνονται ή περιορίζονται, αν αυτή η έννοια είναι αρνητική, Η σειρά των «Τοµέων» δεν είναι καθοριστική. Ξεκινάµε κάθε φορά από τον «Τοµέα», στον οποίο εντάσσεται κυρίως η έννοια, και στη συνέχεια επεκτείνουµε την Απόδειξη µας και σ' άλλους σταδιακά και µε αλληλουχία νοηµάτων. π.χ. Σε θέµατα σχετικά µε τη δηµοκρατία και τη σηµασία της, η Απόδειξη αρχίζει από τον Πολιτικό τοµέα και τον Κοινωνικό, οι οποίοι είναι και άµεσα σχετιζόµενοι, για να συνεχίσει, αν χρειαστεί, και σε άλλους «Τοµείς», π.χ. Ηθικό Πνευµατικό κ.λπ.

20

3. Για να είναι πιο πυκνή, σύντοµη και εύστοχη η επιχειρηµατολογία µας και ν' αποφεύγεται η κατάτµηση του γραπτού σε πολλές επιµέρους παραγράφους, µπορούµε να οµαδοποιήσουµε σε µία παράγραφο τα επιχειρήµατα στοιχεία από «Τοµείς» που παρουσιάζουν νοηµατική συνάφεια. 4. Η επιχειρηµατολογία δεν είναι απαραίτητο ν' αντλείται απ' όλους τους «Τοµείς» αλλά από τους πιο αντιπροσωπευτικούς κάθε φορά. 5. Όταν το θέµα περιλαµβάνει δύο κύριες έννοιες, οι οποίες σχετίζονται µεταξύ τους, προτείνεται η ταυτόχρονη απόδειξη της επίδρασης τους, για ν' αποφεύγονται οι επαναλήψεις. π.χ. Σ' ένα θέµα «Η υπευθυνότητα και η παραγωγικότητα αποτελούν στις µέρες µας επιτακτικό αίτηµα για την πρόοδο ατόµων και κοινωνιών», η Απόδειξη της αξίας της υπευθυνότητας και της παραγωγικότητας γίνεται ταυτόχρονα, εφόσον τόσο η υπευθυνότητα όσο και η παραγωγικότητα-δηµιουργικότητα, αναφέρονται σ' όλους τους τοµείς της ανθρώπινης δράσης κι έχουν θετικές συνέπειες για το άτοµο και την κοινωνία. 6. Σε περίπτωση που το θέµα αναφέρεται σε δύο αντίθετες έννοιες, προβαίνουµε σε ξεχωριστή Απόδειξη µε τα θετικά και τα αρνητικά στοιχεία από τον κάθε «Τοµέα» αντίστοιχα. π.χ. Στο θέµα «Η ύπαρξη αγωνιστικότητας αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για τη δηµιουργία πολιτισµού, ενώ η αδιαφορία αποτελεί ανασχετικό παράγοντα για την πρόοδο ατόµων και κοινωνιών», προβαίνουµε σε ξεχωριστή Απόδειξη για την κάθε έννοια, αντλώντας για τη θετική ανάλυση επιχειρήµατα από τις θετικές έννοιες των «Τοµέων», ενώ για την αρνητική ανάλυση, επιχειρήµατα από τις αρνητικές έννοιες των «Τοµέων». 7. Όταν ένα θέµα ζητά ν' αποδείξουµε την ιδιαίτερη αξία και αναγκαιότητα µιας έννοιας-κατάστασης στην εποχή µας, εκτός από τη γενική επιχειρηµατολογία, που ισχύει σαφώς και για τις µέρες µας, τονίζουµε τα αρνητικά στοιχεία των «Τοµέων» που χαρακτηρίζουν την εποχή µας (πάντα µε τη µορφή ολοκληρωµένου επιχειρήµατος), τα οποία καθιστούν περισσότερο επιτακτική σήµερα την αναγκαιότητα ύπαρξης της συγκεκριµένης έννοιας που θέλουµε ν' αποδείξουµε. 0 συγκεκριµένος αυτός «Εγχρονισµός στο σήµερα» γίνεται ακόµη και αν δε ζητείται άµεσα από το θέµα, γιατί η εµπειρία και η γνώση µας αντλούνται ως επί το πλείστον από τη σύγχρονη πραγµατικότητα κι αυτήν επιδιώκουµε ν' αναµορφώσουµε, να βελτιώσουµε. π.χ. Σ' ένα θέµα-ερώτηµα «Ποια είναι η αξία της συνεργασίας στη ζωή µας», η επιχειρηµατολογία, π.χ. από τον Κοινωνικό τοµέα, περιλαµβάνει όλα τα θετικά γενικά αποτελέσµατα της συνεργασίας, όπως είναι ο σεβασµός στους νόµους, η διαφύλαξη της ισοτιµίας και της αξιοκρατίας, η εύρυθµη λειτουργία των θεσµών, η καλύτερη επίλυση των κοινωνικών προβληµάτων κ.λπ., αλλά και όλα εκείνα τα σηµερινά αρνητικά φαινόµενα, όπως είναι η βία και η εγκληµατικότητα που επικρατούν ως νοσηρά φαινόµενα, το στείρο ανταγωνιστικό και ατοµικιστικό πνεύµα της εποχής µας κ.λπ., που δηλώνουν τη µεγαλύτερη ανάγκη συνεργασίας για όλους µας. 8. ∆ε χρησιµοποιούµε όλες τις έννοιες του κάθε «Τοµέα», αλλά τόσες κάθε φορά όσες χρειάζονται για µια «καλοστηµένη» και εύστοχη παράγραφο. 9. ∆εν προβαίνουµε σε ασύνδετα σχήµατα και απαριθµήσεις εννοιών από τον κάθε «Τοµέα», αλλά φροντίζουµε ώστε µε τις κατάλληλες διαρθρωτικές λέξεις ή φράσεις και µε διαπλοκή εννοιών από τον κάθε «Τοµέα», ανεξαρτήτως σειράς, να διαµορφώσουµε µια αυτοτελή παράγραφο ή νοηµατική ενότητα. ΓΙΑ ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΤΡΟΠΟΥΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ Α. Άτοµο Κατάλληλη παιδεία κριτική σκέψη προβληµατισµός. ∆ιαρκής και σφαιρική ενηµέρωση επεξεργασία µηνυµάτων. Ωριµότητα αυτοκριτική αίσθηση µέτρου. Συνειδητοποίηση δικαιωµάτων υποχρεώσεων κοινωνική συνείδηση και ανθρωπιστικό πνεύµα. ∆ιάλογος.

21

Καλλιέργεια πολύπλευρων ενδιαφερόντων δηµιουργική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου. Συµµετοχή των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων σε κοινωνικοπολιτικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις, συλλόγους, οργανώσεις. Περιορισµός της ασύδοτης µανίας του σύγχρονου ανθρώπου για το κέρδος. Καλό βιοτικό επίπεδο των ατόµων. Παρατήρηση: Ενίσχυση προτάσεων από το άτοµο µέσα από το υλικό των «Τοµέων» αλλά µε τη µορφή τροπολογίας (προϋποθέσεις, όχι αποτελέσµατα). Β. Κοινωνία 1 Υπεύθυνη αγωγή από τους φορείς κοινωνικοποίησης: α) Οικογένεια (διάλογος, εµπιστοσύνη, αρχές, αξίες). Σεβασµός στην προσωπικότητα του παιδιού, ελευθερία µέσα σε όρια, προσωπικό παράδειγµα γονέων, συµβουλή-νουθεσία, αφιέρωση περισσότερου χρόνου στα παιδιά, αποµάκρυνση γονέων από τη συσσώρευση υλικών αγαθών και µόνο, οικογένεια-εστία β) Εκπαίδευση (ανθρωπιστική παιδεία, εκσυγχρονισµός συµπόρευση µε τις απαιτήσεις των καιρών µας). Βελτίωση των σχέσεων εκπαιδευτικών -µαθητών και των ίδιων των µαθητών µεταξύ τους, δάσκαλοι πρότυπα έµπνευσης για τους µαθητές, αναβάθµιση του θεσµού των µαθητικών κοινοτήτων, πρωτοβουλίες από κοινότητες για πολιτιστικές, οικολογικές κ.ά. εκδηλώσεις, χώροι και εγκαταστάσεις άθλησης, νέα οπτικοακουστικά συστήµατα και εποπτικά µέσα, σύνδεση σχολείων µε το διαδίκτυο, ενίσχυση πολιτιστικών εκδηλώσεων στα σχολεία, ουσιαστικότερη επαφή µε τη παράδοση, καλύτερη διδασκαλία του µαθήµατος της ιστορίας όχι µε τη µορφή αποµνηµόνευσης γεγονότων αλλά διείσδυσης σ' αυτά, νέα γνωστικά αντικείµενα, καινούργια βιβλία, κονδύλια, γ) ΜΜΕ (αντικειµενική ενηµέρωση συζητήσεις υπευθύνων, ειδικών σε φλέγοντα θέµατα) προβολή υγιών προτύπων (πνευµατικών κυρίως), αναβάθµιση εκποµπών (όχι ευτελή κι ανούσια προγράµµατα), έγκυρη και έγκαιρη πληροφόρηση, εφαρµογή του κώδικα επαγγελµατικής δεοντολογίας από τους δηµοσιογράφους, σεβασµός στη νοηµοσύνη και στην αισθητική του δέκτη γενικά, δ) Πολιτεία (δηµοκρατία ελεύθερη διακίνηση ιδεών) Κράτος, µεγαλύτερη συνέπεια των ηγετών προς τις εξαγγελίες τους, έµφαση στην κοινωνική πολιτική, καταπολέµηση αναξιοκρατίας και γραφειοκρατίας, περιορισµός της ανεργίας -βελτίωση συνθηκών εργασίας, µεγαλύτερες αµοιβές, ποιοτικότερες σχέσεις εργοδοτών κι εργαζοµένων (ανθρώπινα ωράρια), ενίσχυση κράτους πρόνοιας, ασφάλεια, περίθαλψη, κοινωφελή έργα, έργα υποδοµής, ενίσχυση ευκαιριών συµµετοχής στην τοπική αυτοδιοίκηση, περισσότερα πολιτιστικά κέντρα, κέντρα νεότητας, επιδόµατα σε µισθωτούς για πολιτιστικές δραστηριότητες, εξυγίανση -ανανέωση νόµων και θεσµών, αποκέντρωση στη λήψη αποφάσεων, συνεργασία (περιορισµός των επεκτατικών βλέψεων των ηγετών, θέση του οικουµενικού συµφέροντος πάνω από το στενά εννοούµενο εθνικό συµφέρον), κατοχύρωση και διασφάλιση ανθρώπινων δικαιωµάτων. 2. Ρόλος πνευµατικής ηγεσίας (πρωτοπόροι στην επίλυση προβληµάτων και στην επίτευξη στόχων). Ρόλος διαφωτιστικός και ρόλος θεµατοφύλακα των αξιών και των θεσµών της κοινωνίας. Όχι ελιτισµός κι αυτοπεριθωριοποίηση αλλά συµµετοχή στο δηµόσιο βίο, ενεργός δράση. Ειδική αναφορά σε καλλιτέχνες (όχι τέχνη για την τέχνη, εµπορευµατοποίηση, στράτευση), επιστήµονες (όχι επιστήµη για το κέρδος ή για την επιστήµη ή για στενά πολιτικούς σκοπούς αλλά για τον άνθρωπο), θρησκευτικοί ηγέτες (όχι φανατισµός αλλά τήρηση ηθικών κωδίκων).

22

3 . ∆ιαφύλαξη ειρήνης ενεργοποίηση διεθνών οργανισµών και οργανώσεων (ΟΗΕ, UNICEF κ.λπ.). Συγκεκριµένα: έρανοι, ρουχισµός, τροφή. Σχέσεις ισοτιµίας και όχι υποτέλειας στο πλαίσιο διεθνών συνασπισµών. Ισόρροπη ανάπτυξη υλικοτεχνικού ηθικοπνευµατικού πολιτισµού. Παρατηρήσεις: 1 Συχνά οι µαθητές χρησιµοποιούν ως κύριο εκφραστικό µέσο στους Τρόπους τη διατύπωση «πρέπει», στοιχείο που δείχνει απολυτότητα και έλλειψη εκφραστικής ποικιλίας. Λέξεις και εκφράσεις όπως: «οφείλει», «µπορεί», «είναι σε θέση», «έχει τη δυνατότητα», «αποτελεί αδήριτη ανάγκη», «είναι απαραίτητο», «έχει χρέος», «καλό θα ήταν», «σκόπιµο είναι», «είναι αίτηµα του καιρού µας» και άλλες παρεµφερείς, αποτελούν εναλλακτικές λύσεις για την αντιµετώπιση αυτής της εκφραστικής ατέλειας. Επίσης: χρονικοϋποθετικές προτάσεις (όταν... τότε...), υποθετικές (αν... θα...) καθώς και η χρήση µετοχών (π.χ. ενισχύοντας, βελτιώνοντας, ιδρύοντας κ.λπ.) θα µπορούσαν να δώσουν µεγαλύτερη ποικιλία στην εκφραστική απόδοση διαφόρων προϋποθέσεων, που ζητούνται σ' ένα τέτοιο ερώτηµα. Σε αρκετές περιπτώσεις, όταν το θέµα το επιτρέπει, χρησιµοποιείται το υλικό των «Τοµέων» µε τη µορφή τροπολογίας, ώστε να εµπλουτιστούν περισσότερο οι προτάσεις σχετικά µ' ένα ζήτηµα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η ΠΕΙΘΩ

ΤΡΟΠΟΙ – ΜΕΣΑ ΠΕΙΘΟΥΣ 1 . Η ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΣΤΗ ΛΟΓΙΚΗ ΤΡΟΠΟΙ / ΜΕΘΟ∆ΟΙ

ΜΕΣΑ / ΤΕΧΝΙΚΕΣ

ΣΤΟΧΟΙ

1. Επίκληση στη λογική

ί.Επιχειρήµατα Να θεµελιωθεί µία θέση ή να αναιρεθεί κάποια άλλη

ii. Τεκµήρια α. Παράδειγµα β.Στατιστικά στοιχεία γ.Πορίσµατα ερευνών δ. Εµπειρικές αλήθειες ε. Επικαιρικά γεγονότα στ. Παραθέµατα ή

- Να ενισχυθεί η αποδεικτική αξία του επιχειρήµατος µε αναντίρρητα στοιχεία - Να συµπληρωθεί ή να επεξηγηθεί το θεωρητικό

23

µαρτυρίες ζ.Εποπτείες αισθήσεων η.Ιστορικά γεγονότα

σκέλος ενός επιχειρήµατος µε απτά στοιχεία - Να ενισχυθεί η διακειµενικότητα και η υφολογική ποικιλία του κειµένου

Επιχείρηµα ονοµάζεται κάθε λογική σειρά προτάσεων, οι οποίες διευθετούνται κατά κλιµακωτό τρόπο για τη στήριξη ή για την αναίρεση µιας θέσης (απόφανση) και καταλήγουν σε ένα αιτιολογηµένο συµπέρασµα. Η διαδικασία βάσει της οποίας οργανώνεται ένα επιχείρηµα ονοµάζεται συλλογισµός. Ένας τυπικός συλλογισµός αποτελείται από µία ή περισσότερες προτάσεις (προκείµενες), οι οποίες αποτελούν τη βάση για την αποδοχή µιας άλλης πρότασης (συµπέρασµα), που ακολουθεί λογικά τις προκείµενες (βλ. πίνακα 4). Τεκµήριο ονοµάζεται κάθε στοιχείο που αποτελεί µια συγκεκριµένη πληροφορία και χρησιµοποιείται κατά συµπληρωµατικό ή διευκρινιστικό τρόπο για την ισχυροποίηση ενός επιχειρήµατος. Ως τεκµήρια µπορούν να χρησιµοποιηθούν: Παραδείγµατα, στατιστικά στοιχεία, πορίσµατα ερευνών, εµπειρικές αλήθειες, επικαιρικά γεγονότα, παραθέµατα, µαρτυρίες, εποπτείες των αισθήσεων, ιστορικά γεγονότα κ.ά.(βλ. πίνακα 5). Τα τεκµήρια δε διαθέτουν καθεαυτά αποδεικτική αξία, αλλά µόνο συµπληρώνουν, διευκρινίζουν ή αποσαφηνίζουν ένα επιχείρηµα, προσθέτοντας έτσι στη θεωρητική φύση του επιχειρήµατος ένα στοιχείο πρακτικά ή εµπειρικά επαληθεύσιµο. ΤΕΚΜΗΡΙΑ ΕΙ∆Η ΠΑΡΑ∆ΕΙΓΜΑΤΑ 1. Παραδείγµατα Η επιστηµονική έρευνα συχνά εξαρτάται από εξωγενείς παράγοντες.

Μια εταιρεία παρασκευής φυτοφαρµάκων π.χ. ποτέ δε θα χρηµατοδοτήσει επιστηµονικές έρευνες για τη δηµιουργία φυτικών ειδών γενετικά απρόσβλητων σε ζιζάνια και παράσιτα, γιατί κάτι τέτοιο αντίκειται στα οικονοµικά συµφέροντα της.

2. Στατιστικά στοιχεία Σύµφωνα µε τους επίσηµους στατιστικούς πίνακες της Unesco, το 40% του πληθυσµού της Γης είναι λειτουργικά ή οργανικά αναλφάβητοι και δεν µπορούν να διαβάσουν ούτε µια πινακίδα.

3. Πορίσµατα ερευνών Πολυάριθµες επιστηµονικές έρευνες σε ιατρικά εργαστήρια και κλινικές απέδειξαν ότι το κάπνισµα προκαλεί σωρεία πνευµονολογικών και καρδιαγγειακών παθήσεων.

4. Ιστορικά συµβάντα Η Α' και η Β' Αθηναϊκή Συµµαχία του 5ου αιώνα π.Χ. καταδεικνύουν το πώς ένα κράτος εκµεταλλεύεται την προσπάθεια δηµιουργίας ευρύτερων κρατικών σχηµατισµών, για να προωθήσει τα ηγεµονικά σχέδια του.

5. Επικαιρικά γεγονότα Οι πρόσφατες δολοφονικές επιθέσεις ανήλικων µαθητών εναντίον συµµαθητών και δασκάλων τους σε σχολεία των ΗΠΑ έχουν προκαλέσει δικαιολογηµένη ανησυχία στην κοινή γνώµη για την έξαρση της νεανικής βίας και εγκληµατικότητας.

6. Εποπτείες αισθήσεων

Αρκεί κανείς να περιδιαβεί τις φτωχογειτονιές των πόλεων των τριτοκοσµικών χωρών, για να διαπιστώσει ιδίοις όµµασι την εξαθλίωση αυτών των δύσµοιρων ανθρώπων.

7. Παραθέµατα / Μαρτυρίες

Η ελευθερία λόγου και έκφρασης αποτελεί ένα δικαίωµα που κάθε άνθρωπος οφείλει να προασπίζεται ακόµη και αν δεν αφορά άµεσα τον

24

ίδιο. Ας θυµηθούµε, εξάλλου το περίφηµο απόφθεγµα του Βολταίρου: «∆ε συµφωνώ µε όσα λες, αλλά θα υπερασπίζοµαι, ακόµη και µε τίµηµα την ίδια τη ζωή µου, το δικαίωµα σου να το λες».

8. Εµπειρικές αλήθειες Όλα τα πλάσµατα είναι θνητά και κανένα επιστηµονικό επίτευγµα δεν µπορεί να ανατρέψει αυτήν την πραγµατικότητα.

Είδη συλλογισµών Oi συλλογισµοί διακρίνονται ως εξής: I. Κατά τη µορφή τους σε: α) κατηγορικούς β) υποθετικούς γ) διαζευκτικούς II. Κατά το είδος της συλλογιστικής πορείας τους σε: α) παραγωγικούς β) επαγωγικούς γ) αναλογικούς Ι.α) Κατηγορικός ονοµάζεται ο συλλογισµός, στον οποίο το συµπέρασµα συνάγεται χωρίς όρους ή επιφυλάξεις από τις προκείµενες προτάσεις όπου δηλώνεται η κατηγορία του υποκειµένου. Στις προκείµενες, δηλαδή, υπάρχει το συνδετικό ρήµα «είµαι» ή κάποια ισοδύναµη έκφραση και το κατηγορούµενο του υποκειµένου. Στους κατηγορικούς συλλογισµούς διακρίνονται σταθερά τρεις όροι (όροι Α, Β και Γ). Ο όρος Α αναφέρεται και στις δύο προκείµενες, αλλά όχι στο συµπέρασµα και ονοµάζεται κοινός ή µέσος όρος. Στη µείζονα προκείµενη αναφέρεται το κατηγόρηµα του υποκειµένου (όρος Β), ενώ στην ελάσσονα προκείµενη αναφέρεται το υποκείµενο του συµπεράσµατος (όρος Γ).

κατηγορικός συλλογισµός δοµή παράδειγµα 1. Μείζων προκείµενη 2. Ελάσσων προκείµενη 3. Συµπέρασµα

Όρος α Όρος β Οι Έλληνες είναι Ευρωπαίοι. Όρος γ Όρος α Ο Γιώργος είναι Έλληνας Όρος γ Όρος β Άρα, ο Γιώργος είναι Ευρωπαίος.

Ι.β) Υποθετικός ονοµάζεται ο συλλογισµός, στον οποίο όλες οι προκείµενες ή τουλάχιστον η µείζων προκείµενη είναι υποθετικές (περιλαµβάνει, δηλαδή, έναν υποθετικό λόγο). Σε κάθε υποθετικό λόγο διακρίνονται δύο µέρη: 1) ο λόγος (ή υπόθεση), και 2) η ακολουθία (ή απόδοση). Εάν ο λόγος της υποθετικής (προκείµενης) πρότασης εκφέρεται κατά θετικό τρόπο (δηλαδή χωρίς άρνηση), τότε έχουµε «θέση» του λόγου, ενώ εάν η ακολουθία της υποθετικής (προκείµενης) πρότασης εκφέρεται κατά θετικό τρόπο, τότε έχουµε «θέση» της τότε έχουµε «θέση» της ακολουθίας. Εάν ο λόγος της υποθετικής (προκείµενης) πρότασης εκφέρεται κατά αρνητικό τρόπο (δηλαδή περιέχει αρνητικό µόριο), τότε έχουµε «άρση» του λόγου. Εάν η ακολουθία της υποθετικής (προκείµενης) πρότασης εκφέρεται κατά αρνητικό τρόπο, τότε έχουµε «άρση» της ακολουθίας. Σύµφωνα µε τους κανόνες της Λογικής, υπάρχουν τέσσερα είδη υποθετικών συλλογισµών που θεωρούνται έγκυρα και οδηγούν σε βέβαιο συµπέρασµα

25

υποθετικός συλλογισµός δοµή παραδείγµατα 1. Μείζων προκείµενη: Εάν ισχύει (α), τότε ισχύει (β)

Εάν ο καιρός είναι αίθριος, θα πάµε εκδροµή.

Ελάσσων προκείµενη: Ισχύει (α) Ο καιρός είναι αίθριος. Συµπέρασµα: Άρα, ισχύει (β) Άρα, θα πάµε εκδροµή. 2. Μείζων προκείµενη: Εάν ισχύει (α), τότε δεν ισχύει (β)

Εάν ο καιρός είναι άστατος, τότε δε θα πάµε εκδροµή.

Ελάσσων προκείµενη: Ισχύει (α) Ο καιρός είναι άστατος. Συµπέρασµα: Άρα, δεν ισχύει (β) Άρα, δε θα πάµε εκδροµή. 3. Μείζων προκείµενη: Εάν ισχύει (α), τότε ισχύει (β)

Εάν ο καιρός είναι αίθριος, τότε θα πάµε εκδροµή.

Ελάσσων προκείµενη: ∆εν ισχύει (β) ∆ε θα πάµε εκδροµή. Συµπέρασµα: Αρα, δεν ισχύει (α) Άρα, ο καιρός δεν είναι αίθριος. 4. Μείζων προκείµενη: Εάν δεν ισχύει (α), τότε ισχύει (β)

Εάν ο καιρός δεν είναι αίθριος, τότε θα µείνουµε στο σπίτι.

Ελάσσων προκείµενη: ∆εν ισχύει (β) ∆ε θα µείνουµε στο σπίτι. Συµπέρασµα: Άρα, ισχύει (α) Άρα, ο καιρός είναι αίθριος. Ι.γ) ∆ιαζευκτικός ονοµάζεται ο συλλογισµός, στον οποίο µία προκείµενη συνήθως η µείζων έχει διαζευκτική διατύπωση, περιλαµβάνει, δηλαδή, διαζευκτικούς συνδέσµους, που συνδέουν παρατακτικά δύο ή περισσότερους όρους. Στη µείζονα προκείµενη παρατίθενται όλα τα ενδεχόµενα ή εκδοχές που αφορούν έναν όρο (συνήθως το υποκείµενο της πρότασης), ενώ στην ελάσσονα προκείµενη αποκλείονται όλα τα ενδεχόµενα ή εκδοχές πλην µίας που αναφέρεται στο συµπέρασµα. διαζευκτικός συλλογισµός δοµή παράδειγµα 1. Μείζων προκείµενη 2. Ελάσσων προκείµενη 3. Συµπέρασµα

Ένα ουσιαστικό της ελληνικής γλώσσας είναι είτε αρσενικού είτε θηλυκού είτε ουδέτερου γένους. Το ουσιαστικό «σπίτι» δεν είναι ούτε αρσενικού ούτε θηλυκού γένους. Αρα, το ουσιαστικό «σπίτι» είναι ουδέτερου γένους.

Π.α) Παραγωγικός ονοµάζεται ο συλλογισµός, ο οποίος ξεκινά από µία γενική και αφηρηµένη θέση και καταλήγει σε µία ειδική και συγκεκριµένη θέση. Η γενική και αφηρηµένη θέση αναφέρεται στη µείζονα προκείµενη και η ειδική και συγκεκριµένη θέση αναφέρεται στο συµπέρασµα. Η γενική και αφηρηµένη θέση θεωρείται ότι έχει αποδεδειγµένη και, άρα, γενικώς αποδεκτή, ισχύ ή ότι αποτελεί µια εύλογη υπόθεση (συνήθως ύστερα από την προκαταρκτική παράθεση συναφών στοιχείων). Στην ελάσσονα προκείµενη γίνεται µετάβαση από το γενικό στο ειδικό και στο συµπέρασµα καταλήγουµε στον καθορισµό ή τη διευκρίνιση µιας συγκεκριµένης πρότασης. Στους παραγωγικούς συλλογισµούς οδηγούµαστε συνήθως σε βέβαια συµπεράσµατα (βλ. ενότητα ∆, «Αξιολόγηση συλλογισµών-επιχειρηµάτων») παραγωγικός συλλογισµός δοµή παράδειγµα 1. Μείζων προκείµενη 2. Ελάσσων προκείµενη 3. Συµπέρασµα

Τα βοοειδή είναι χορτοφάγα ζώα. Η αγελάδα είναι βοοειδές. Άρα, η αγελάδα είναι χορτοφάγο ζώο.

26

ΙΙ.β) Επαγωγικός ονοµάζεται ο συλλογισµός, ο οποίος ξεκινά από µία ειδική και συγκεκριµένη θέση και καταλήγει σε µια γενική και αφηρηµένη θέση. Στους επαγωγικούς συλλογισµούς καταλήγουµε στο συµπέρασµα πιθανολογικά, µε την πεποίθηση ότι, αυτό που ισχύει για κάποιο µέρος / υποσύνολο που αναλύσαµε, θα ισχύει και για τα υπόλοιπα µέρη / υποσύνολα του συνόλου Υπάρχουν δύο είδη επαγωγικών συλλογισµών ή επαγωγής: η τέλεια και η ατελής. Στην τέλεια επαγωγή απαριθµούνται όλες οι δυνατές ειδικές περιπτώσεις, οι οποίες οδηγούν σε ένα γενικό συµπέρασµα, σύµφωνα µε τα ακόλουθα µοντέλα: Αι είναι Β = Προκείµενη Α είναι Βι = Προκείµενη Α2 είναι Β = Προκείµενη Α είναι Β2 = Προκείµενη A3 είναι Β = Προκείµενη Α είναι Β3 = Προκείµενη A3 είναι Β = Προκείµενη Α είναι Β4 = Προκείµενη Αν είναι Β = Προκείµενη Α είναι Βν = Προκείµενη Άρα, όλα τα Α είναι Β, Άρα, το Α έχει όλα τα Β, όπου Αι, Α2, A3 Ai, Αν είναι όλα τα υποσύνολα του συνόλου Α.

όπου Βι, Β2, Β3, Β4, Βν είναι όλα τα γνωρίσµατα / ιδιότητες του συνόλου Β.

Ο τέλειος επαγωγικός συλλογισµός οδηγεί πάντοτε σε βέβαιο και ασφαλές συµπέρασµα. Στην ατελή επαγωγή δεν απαριθµούνται όλες οι δυνατές ειδικές περιπτώσεις που οδηγούν σε ένα γενικό συµπέρασµα, αλλά απλώς ένας αντιπροσωπευτικός αριθµός τους, από τον οποίο, όµως, µπορεί να συναχθεί ή να προεξοφληθεί ένα γενικό συµπέρασµα µε λογικό άλµα. Μία ατελής επαγωγή µπορεί να αναπτυχθεί µε τρεις τρόπους: α) µε γενίκευση, β) µε αίτιο αποτέλεσµα, και γ) µε αναλογία. Ο ατελής επαγωγικός συλλογισµός οδηγεί πάντοτε σε συµπέρασµα µε πιθανολογικό χαρακτήρα επαγωγικός συλλογισµός είδος δοµή ΠΑΡΑ∆ΕΙΓΜΑΤΑ 1. Τέλειος επαγωγικός α) Μείζων

προκείµενη β) Ελάσσων προκείµενη

Στο διαγώνισµα Γαλλικών ο Νίκος βαθµολογήθηκε µε 20, ο Πέτρος µε 20, η Μαρία µε 20, η Ελένη µε 20, η Σοφία µε 20 και ο Σπύρος µε 20. Ο Νίκος, ο Πέτρος, η Μαρία, η Ελένη, η Σοφία και ο Σπύρος απαρτίζουν το τµήµα ΓΙ.

γ) Συµπέρασµα Αρα, το Γι βαθµολογήθηκε µε 20 στο διαγώνισµα Γαλλικών.

ί. Με γενίκευση α) Μείζων προκείµενη β) Ελάσσων προκείµενη γ) Συµπέρασµα

Σήµερα παρατηρείται αύξηση στα κρούσµατα ανθρωποκτονιών, κλοπών, απατών και εκβιασµών. Οι ανθρωποκτονίες, οι κλοπές, οι απάτες και οι εκβιασµοί είναι µορφές εγκληµατικότητας. Αρα, σήµερα παρατηρείται έξαρση της εγκληµατικότητας.

ii. Με αίτιο- α) Μείζων Βάζω µία κατσαρόλα µε νερό πάνω

27

αποτέλεσµα προκείµενη σε µία εστία. 2. Ατελής επαγωγικός

β) Ελάσσων προκείµενη γ) Συµπέρασµα

Η θερµοκρασία της εστίας έχει φθάσει τους 100° C. Αρα, το νερό θα βράσει

iii. Με αναλογία α) Μείζων προκείµενη β) Ελάσσων προκείµενη γ) Συµπέρασµα

Ο Λαβύρινθος, εξαιτίας της πολυπλοκότητας του, προκαλούσε σύγχυση και αποπροσανατόλιζε όσους έµπαιναν στις στοές του. Το ελληνικό δηµόσιο χαρακτηρίζεται από την εξαιρετικά πολύπλοκη δοµή και λειτουργία του. Αρα, το λαβυρινθώδες ελληνικό δηµόσιο προκαλεί σύγχυση στους πολίτες που συναλλάσσονται µε αυτό.

Π.γ) Αναλογικός ονοµάζεται ο συλλογισµός, ο οποίος ξεκινά από µία ειδική και συγκεκριµένη θέση και καταλήγει σε µία άλλη ειδική και συγκεκριµένη θέση. Η πρώτη ειδική και συγκεκριµένη θέση καταγράφεται στη µείζονα προκείµενη και η δεύτερη ειδική και συγκεκριµένη θέση καταγράφεται στο συµπέρασµα. Το συµπέρασµα των αναλογικών συλλογισµών έχει πάντοτε πιθανολογικό χαρακτήρα. αναλογικός συλλογισµός δοµή παράδειγµα 1. Μείζων προκείµενη 2. Ελάσσων προκείµενη 3. Συµπέρασµα

Κάθε χρόνο βραβεύεται ο µαθητής µε την υψηλότερη βαθµολογία. Ο Ιάσων συγκεντρώνει φέτος µία από τις υψηλότερες βαθµολογίες. Αρα, φέτος είναι πιθανό να βραβευτεί ο Ιάσων.

Εγκυρότητα, αλήθεια, ορθότητα ενός επιχειρήµατος Κάθε επιχείρηµα που υπόκειται στον έλεγχο της λογικής αξιολογείται ως προς δύο παραµέτρους: α) τη µορφή, και β) το περιεχόµενο του. Ως προς τη µορφή του, το επιχείρηµα ελέγχεται ως προς υφίσταται σχέση λογικής ακολουθίας και αναγκαιότητας ανάµεσα στις προκείµενες και το συµπέρασµα. Εάν υφίσταται µια τέτοια σχέση, τότε το επιχείρηµα θεωρείται έγκυρο, ενώ στην αντίθετη περίπτωση θεωρείται άκυρο. Ως προς το περιεχόµενο του, το επιχείρηµα ελέγχεται ως προς οι προκείµενες και το συµπέρασµα ανταποκρίνονται στα δεδοµένα της αντικειµενικής πραγµατικότητας (και όχι της υποκειµενικής αντίληψης της πραγµατικότητας). Εάν κάτι τέτοιο συµβαίνει, τότε το επιχείρηµα θεωρείται αληθές, ενώ στην αντίθετη περίπτωση θεωρείται ψευδές. Από τον παράλληλο αξιολογικό έλεγχο των δύό παραµέτρων, δηλαδή της εγκυρότητας και της αλήθειας του επιχειρήµατος, προκύπτουν οι εξής συνδυασµοί: α) Έγκυρο + Αληθές β) Έγκυρο + Ψευδές γ) Άκυρο + Αληθές δ) Άκυρο + Ψευδές

28

Ένα επιχείρηµα (ή ένας συλλογισµός) θεωρείται λογικώς ορθό, µόνο όταν είναι συγχρόνως έγκυρο και αληθές (βλ. πίνακα 13). Εάν ισχύει κάτι τέτοιο, το επιχείρηµα ονοµάζεται απόδειξη. Εάν ο συλλογισµός είναι είτε άκυρος είτε επιφανειακά έγκυρος (διατηρείται, δηλαδή, η εξωτερική λογική συνάφεια µεταξύ των προκειµένων και του συµπεράσµατος, αλλά το περιεχόµενο των προτάσεων δεν ανταποκρίνεται στα δεδοµένα της αντικειµενικής πραγµατικότητας), τότε ο συλλογισµός ονοµάζεται παραλογικός ή παραλογισµός. Εάν, µάλιστα, ο παραλογισµός δεν οφείλεται σε αβλεψία του ποµπού, αλλά σε σκόπιµη ενέργεια του, προκειµένου να εξαπατηθεί ο δέκτης, τότε ο παραλογισµός ονοµάζεται σόφισµα. Οι παραλογισµοί διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: α) Κατά την «ύλη» και β) Κατά τη «µορφή». Οι κυριότεροι κατά την «ύλη» παραλογισµοί είναι οι ακόλουθοι (βλ. πίνακα 14): 1) Λήψη αιτουµένου: Στους συγκεκριµένους συλλογισµούς οι προκείµενες προτάσεις παρουσιάζονται ως γενικώς αποδεκτές ή αυταπόδεικτες, ενώ στην πραγµατικότητα δεν είναι επιστηµονικά τεκµηριωµένες, αλλά βασίζονται στην εµπειρία και στην υποκειµενική θεώρηση του ποµπού. Π.χ. Μείζων προκείµενη: Αυτός ο σκηνοθέτης επιλέγει εκλεκτούς ηθοποιούς για να πρωταγωνιστήσουν στις ταινίες του. Ελάσσων προκείµενη: Η Θάλεια πρωταγωνιστεί στην τελευταία ταινία αυτού του σκηνοθέτη. Συµπέρασµα: Αρα, η Θάλεια είναι εκλεκτή ηθοποιός. 2) Κύκλος / διαλληλία: Στις συγκεκριµένες περιπτώσεις υπάρχουν δύο συλλογισµοί και η απόδειξη του πρώτου συλλογισµού επιχειρείται µέσω της απόδειξης του δεύτερου, µε αποτέλεσµα να υπάρχει ανακύκληση της αποδεικτικής πορείας. Π.χ. Μείζων προκείµενη: Το µορφωτικό επίπεδο ενός ατόµου οξύνει την κριτική ικανότητα του. Ελάσσων προκείµενη: Ο Γρηγόρης έχει οξεία κριτική ικανότητα, γιατί επινοεί λύσεις σε δύσκολα προβλήµατα. Συµπέρασµα: Αρα, ο Γρηγόρης επινοεί λύσεις σε δύσκολα προβλήµατα, γιατί είναι µορφωµένος. 3) Άγνοια ελέγχου: Στους συγκεκριµένους συλλογισµούς οδηγούµαστε σε άκυρο συµπέρασµα, γιατί το περιεχόµενο του είναι άσχετο προς την αποδεικτέα θέση. Π.χ. Μείζων προκείµενη: Οι µαθητές εκτιµούν τους καθηγητές που διαθέτουν µεταδοτικότητα. Ελάσσων προκείµενη: Ο κ. Ξενίδης έχει φήµη καθηγητή µε µεταδοτικότητα. Συµπέρασµα: Αρα, ο κ. Ξενίδης αποτελεί πρότυπο για τους συναδέλφους του. 4) Παρά το συµβεβηκός: Στους συγκεκριµένους συλλογισµούς οδηγούµαστε σε άκυρο συµπέρασµα, επειδή τα δεδοµένα είναι λιγοστά και όχι αντιπροσωπευτικά του συνόλου. Π.χ. Μείζων προκείµενη: Τον προηγούµενο µήνα είδα στο όνειρο µου ότι µε πλάκωσε ένας τοίχος και την επόµενη µέρα κέρδισα το λαχείο. Ελάσσων προκείµενη: Χθες το βράδυ είδα το ίδιο όνειρο. Συµπέρασµα: Αρα, θα αγοράσω σήµερα ένα λαχείο, γιατί θα κερδίσω. Οι κυριότεροι κατά τη «µορφή» παραλογισµοί είναι οι ακόλουθοι 1) Στους κατηγορικούς συλλογισµούς: έχει δύο σηµασίες µία κυριολεκτική και µία µεταφορική µε αποτέλεσµα να υπάρχουν τέσσερις και όχι τρεις όροι. Στην περίπτωση αυτή οδηγούµαστε σε άστοχο συµπέρασµα. Π.χ. Μείζων προκείµενη: Το τραπέζι έχει τέσσερα πόδια. (Μεταφορική σηµασία) Ελάσσων προκείµενη: Ο σκύλος έχει τέσσερα πόδια. (Κυριολεκτική σηµασία) Συµπέρασµα: Αρα, ο σκύλος είναι τραπέζι.

29

2) Στους υποθετικούς συλλογισµούς: Η «θέση» του λόγου εξαρτάται από τη «θέση» της ακολουθίας και η «άρση» της ακολουθίας εξαρτάται από την «άρση» του λόγου. Και στις δύο περιπτώσεις οδηγούµαστε σε άστοχο συµπέρασµα. α) Π.χ. Μείζων προκείµενη: Εάν είναι Έλληνας, τότε είναι Ευρωπαίος. [Εάν ισχύει (α), τότε ισχύει (β)] Ελάσσων προκείµενη: Είναι Ευρωπαίος [Ισχύει (β)] Συµπέρασµα: Αρα, είναι Έλληνας [Άρα, ισχύει (α)] β) Π.χ. Μείζων προκείµενη: Εάν είναι Έλληνας, τότε είναι Ευρωπαίος. [Εάν ισχύει (α), τότε ισχύει (β)] Ελάσσων προκείµενη: ∆εν είναι Έλληνας [∆εν ισχύει (α)] Συµπέρασµα: Αρα, δεν είναι Ευρωπαίος [Άρα, δεν ισχύει (β)] 3) Στους διαζευκτικούς συλλογισµούς: Στη µείζονα προκείµενη δεν καταγράφονται όλα τα ενδεχόµενα γύρω από το θέµα (βλ. ενότητα Β, Ι.γ και πίνακα 8) ή στην ελάσσονα προκείµενη δεν αποκλείονται όλα τα υπόλοιπα ενδεχόµενα πλην εκείνου που αναφέρεται στο συµπέρασµα. Και στις δύο περιπτώσεις οδηγούµαστε σε άστοχο συµπέρασµα. α) Π.χ. Μείζων προκείµενη: Ένα ουσιαστικό της ελληνικής γλώσσας είναι είτε αρσενικού είτε θηλυκού γένους. Ελάσσων προκείµενη: Το ουσιαστικό «µολύβι» δεν είναι θηλυκού γένους. Συµπέρασµα: Αρα, το ουσιαστικό «µολύβι» είναι αρσενικού γένους. β) Π.χ. Μείζων προκείµενη: Ένα ουσιαστικό της ελληνικής γλώσσας είναι είτε αρσενικού είτε θηλυκού είτε ουδέτερου γένους. Ελάσσων προκείµενη: Το ουσιαστικό «µολύβι» δεν είναι αρσενικού γένους. Συµπέρασµα: Αρα, το ουσιαστικό «µολύβι» είναι ουδέτερου γένους. Αξιολόγηση του επιχειρήµατος Η αποδεικτική ισχύς του επιχειρήµατος καταφαίνεται: α) από την αλήθεια του (ως προς το περιεχόµενο του), και β) την εγκυρότητα του (ως προς τη µορφή του). Η αλήθεια του επιχειρήµατος καταφαίνεται από το αν οι προτάσεις του ανταποκρίνονται στα δεδοµένα της αντικειµενικής πραγµατικότητας Στην αξιολόγηση της αλήθειας ενός επιχειρήµατος πρωτεύοντα ρόλο διαδραµατίζει το κατά πόσο οι προκείµενες του είναι γενικά αποδεκτές αλήθειες (οπότε η αποδεικτική αξία του είναι µεγάλη) ή αν αποτελούν υποκειµενικές κρίσεις και προσωπικές γνώµες (οπότε η αποδεικτική αξία τους είναι αµφιλεγόµενη και υπόκειται σε έλεγχο). Ειδικότερα, σε κάθε είδος συλλογισµού πρέπει να λαµβάνονται υπόψη τα ακόλουθα βοηθητικά στοιχεία αξιολόγησης: α) Στους παραγωγικούς συλλογισµούς: Οι παραγωγικοί συλλογισµοί οδηγούν σε ασφαλές και βέβαιο συµπέρασµα, εφόσον οι προκείµενες του (και, κατά κύριο λόγο, η µείζων προκείµενη) είναι γενικά αποδεκτές θέσεις ή κρίσεις (βλ. ενότητα Β, ΙΙ.α και πίνακα 9). Στην αντίθετη περίπτωση, το συµπέρασµα θεωρείται άστοχο. - Παράδειγµα παραγωγικού συλλογισµού που οδηγεί σε βέβαιο συµπέρασµα: Μείζων προκείµενη: Τα θηλαστικά διαθέτουν πνεύµονες. Ελάσσων προκείµενη: Ο ελέφαντας είναι θηλαστικό. Συµπέρασµα: Αρα, ο ελέφαντας διαθέτει πνεύµονες.

30

- Παράδειγµα παραγωγικού συλλογισµού που οδηγεί σε επισφαλές συµπέρασµα: Μείζων προκείµενη: Οι Έλληνες είναι όµορφοι. Ελάσσων προκείµενη: Ο Χρήστος είναι Έλληνας. Συµπέρασµα: Αρα, ο Χρήστος είναι όµορφος. β) Στους επαγωγικούς συλλογισµούς: Οι επαγωγικοί συλλογισµοί διακρίνονται σε δύο κατηγορίες 1) Οι τέλειοι επαγωγικοί συλλογισµοί οδηγούν πάντοτε σε ασφαλές και βέβαιο συµπέρασµα. - Παράδειγµα τέλειας επαγωγής που οδηγεί σε βέβαιο αποτέλεσµα. Μείζων προκείµενη: Ο Θανάσης είναι ξανθός, ο Τάσος είναι ξανθός και ο Ανδρέας είναι ξανθός. Ελάσσων προκείµενη: Ο Θανάσης, ο Τάσος και ο Ανδρέας είναι τα παιδιά του ζεύγους Μαυρόπουλου. Συµπέρασµα: Αρα, τα παιδιά του ζεύγους Μαυρόπουλου είναι ξανθά. 2) Oι ατελείς επαγωγικοί συλλογισµοί οδηγούν απλώς σε πιθανολογικό συµπέρασµα, εφόσον βασίζονται σε ένα λογικό άλµα. Για να ισχύει, όµως, η λογική αυτή αρχή και να θεωρείται αποδεκτό το συµπέρασµα µιας ατελούς επαγωγής, πρέπει να ελέγχονται οι εξής παράµετροι: i) Εφόσον πρόκειται για ατελή επαγωγή µε γενίκευση: • Μήπως η γενίκευση δε στηρίζεται σε επαρκή στοιχεία, αλλά πρόκειται για µια επισφαλή και βεβιασµένη γενίκευση; - Παράδειγµα ατελούς επαγωγής µε γενίκευση που οδηγεί σε αποδεκτό συµπέρασµα: Μείζων προκείµενη: Στους τελευταίους Ολυµπιακούς Αγώνες ο τοξοβόλος Α. είχε 20/20 εύστοχες βολές, ο τοξοβόλος Β. είχε 20/20 εύστοχες βολές, ο τοξοβόλος Γ. είχε 19/20 εύστοχες βολές, ο τοξοβόλος ∆. είχε 17/20 εύστοχες βολές και ο τοξοβόλος Ε. είχε 10/20 εύστοχες βολές. Ελάσσων προκείµενη: Ο τοξοβόλος Α., ο τοξοβόλος Β., ο τοξοβόλος Γ., ο τοξοβόλος ∆. και ο τοξοβόλος Ε. αποτελούσαν την αντιπροσωπεία της Ελλάδας στο άθληµα της τοξοβολίας στους τελευταίους Ολυµπιακούς Αγώνες. Συµπέρασµα: Αρα, η ελληνική αντιπροσωπεία στο άθληµα της τοξοβολίας είχε εξαιρετική επίδοση στους τελευταίους Ολυµπιακούς Αγώνες. - Παράδειγµα ατελούς επαγωγής µε γενίκευση που οδηγεί σε άστοχο συµπέρασµα: Μείζων προκείµενη: Ο γείτονας µου δεν είναι γενναιόδωρος. Ελάσσων προκείµενη: Ο γείτονας µου είναι Σκοτσέζος. Συµπέρασµα: Αρα, οι Σκοτσέζοι δεν είναι γενναιόδωροι. ii) Εφόσον πρόκειται για ατελή επαγωγή µε αίτιο-αποτέλεσµα: • Μήπως η αιτιώδης σχέση δεν είναι λογική (δηλαδή δεν υπάρχει λογική συνάφεια και ακολουθία µεταξύ αιτίου και αποτελέσµατος), αλλά απλώς χρονολογική (δηλαδή το αίτιο απλώς προηγήθηκε χρονικά του αποτελέσµατος); - Παράδειγµα ατελούς επαγωγής µε αίτιο-αποτέλεσµα που βασίζεται σε λογική σχέση: Μείζων προκείµενη: Οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές διαθέτουν τεράστιες δυνατότητες αποθήκευσης στοιχείων. Ελάσσων προκείµενη: Τα αρχεία των εφηµερίδων, λόγω του συνεχώς αυξανόµενου όγκου τους, δεν µπορούν πλέον να αποθηκεύονται σε τόµους. Συµπέρασµα: Αρα, οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές µπορούν να προσφέρουν την πολυπόθητη λύση για την αποθήκευση των αρχείων των εφηµερίδων. -Παράδειγµα ατελούς επαγωγής µε αίτιο-αποτέλεσµα που βασίζεται σε χρονολογική σχέση:

31

Μείζων προκείµενη: Σήµερα το πρωί είδα µια µαύρη γάτα. Ελάσσων προκείµενη: Το µεσηµέρι µε χτύπησε µια γλάστρα στο κεφάλι. Συµπέρασµα: Αρα, η µαύρη γάτα µού έφερε γρουσουζιά. • Μήπως γίνεται υπεραπλούστευση της σχέσης µεταξύ αιτίου-αποτελέσµατος και µία µερικότερη αιτία προβάλλεται ως η µοναδική, ενώ στην πραγµατικότητα τα αίτια ήταν περισσότερα και πιο σύνθετα; - Παράδειγµα ατελούς επαγωγής µε αίτιο-αποτέλεσµα όπου δε γίνεται υπεραπλούστευση της αιτίας: Μείζων προκείµενη: Είναι τραγουδιστής µε σπάνιο φωνητικό και χορευτικό ταλέντο. Ελάσσων προκείµενη: Το είδος της µουσικής, µε το οποίο ασχολείται, απαιτεί φωνητικές ικανότητες και καλή σκηνική παρουσία. Συµπέρασµα: Αρα, αυτός ο τραγουδιστής θα γνωρίσει επιτυχία στο συγκεκριµένο είδος µουσικής. - Παράδειγµα ατελούς επαγωγής µε αίτιο-αποτέλεσµα όπου γίνεται υπεραπλούστευση της αιτίας: Μείζων προκείµενη: Ο διαιτητής απέβαλε τον ποδοσφαιριστή της οµάδας µας πέντε λεπτά πριν τη λήξη του αγώνα. Ελάσσων προκείµενη: Η οµάδα µας έπαιζε µε λιγότερους παίκτες για πέντε λεπτά. Συµπέρασµα: Αρα, η ήττα της οµάδας µας µε 8-0 ήταν άδικη. • Μήπως η αιτία δεν είναι συγχρόνως και αναγκαία (δηλαδή χωρίς αυτήν δεν µπορεί να προκύψει το αποτέλεσµα) και επαρκής (δηλαδή αρκεί µόνο αυτή, για να προκύψει το αποτέλεσµα) συνθήκη; - Παράδειγµα ατελούς επαγωγής µε αναγκαία και επαρκή συνθήκη: Μείζων προκείµενη: Θα τοποθετήσω την κατσαρόλα µε το νερό πάνω στην εστία της κουζίνας. Ελάσσων προκείµενη: Η θερµοκρασία πάνω στην εστία της κουζίνας είναι 100° C. Συµπέρασµα: Αρα, το νερό που βρίσκεται µέσα στην κατσαρόλα θα βράσει. Παράδειγµα ατελούς επαγωγής µε αναγκαία, αλλά µη επαρκή συνθήκη: Μείζων προκείµενη: Η Κατερίνα είναι µια ταλαντούχος ζωγράφος. Ελάσσων προκείµενη: Κάθε διάσηµος ζωγράφος διαθέτει ταλέντο. Συµπέρασµα: Αρα, η Κατερίνα θα γίνει µια διάσηµη ζωγράφος. Παράδειγµα ατελούς επαγωγής µε επαρκή, αλλά µη αναγκαία συνθήκη: Μείζων προκείµενη: Οι δύο έφηβοι κατέστρεψαν µια πινακίδα της Τροχαίας. Ελάσσων προκείµενη: Η καταστροφή πινακίδων της Τροχαίας τιµωρείται από το Νόµο. Συµπέρασµα: Αρα, οι δύο έφηβοι θα τιµωρηθούν. iii) Εφόσον πρόκειται για ατελή επαγωγή µε αναλογία: • Εάν η αναλογία είναι κυριολεκτική, είναι οι οµοιότητες που επισηµαίνονται ανάµεσα στα συγκρινόµενα αντικείµενα ή έννοιες επαρκείς σε αριθµό και σχετικές µε το θέµα / συµπέρασµα; Μήπως η αναλογία υπερβαίνει το επιτρεπόµενο όριο; - Παράδειγµα ατελούς επαγωγής µε κυριολεκτική αναλογία µε αποδεκτό συµπέρασµα: Μείζων προκείµενη: Κάθε σοβαρός αθλητής, που ενδιαφέρεται να γνωρίσει αγωνιστικές επιτυχίες, ακούει την άποψη ενός, αλλά ειδικευµένου προπονητή και όχι τη γνώµη πολλών, αλλά µη ειδικευµένων φιλάθλων. Ελάσσων προκείµενη: Εσύ είσαι ένας έφηβος, που προβληµατίζεται εάν θα πρέπει να ακούσει τη γνώµη ενός ειδικά καταρτισµένου συµβούλου πάνω σε θέµατα επαγγελµατικού προσανατολισµού ή την άποψη των άπειρων συµµαθητών του. Συµπέρασµα: Αρα, αν θέλεις να κάνεις µια σωστή επαγγελµατική επιλογή, πρέπει να ακούσεις τη γνώµη ενός ειδικά καταρτισµένου συµβούλου. - Παράδειγµα ατελούς επαγωγής µε κυριολεκτική αναλογία µε άστοχο συµπέρασµα: Μείζων προκείµενη: Η βασική αιτία της Σικελικής εκστρατείας το 414 π.Χ. ήταν τα οικονοµικά και

32

στρατηγικά οφέλη που θα αποκόµιζαν οι Αθηναίοι, ενώ η βασική αιτία του Πολέµου στον Κόλπο το 1991 ήταν τα οικονοµικά και στρατηγικά οφέλη που θα αποκόµιζαν ol Συµµαχικές ∆υνάµεις. Ελάσσων προκείµενη: Η Σικελική Εκστρατεία και ο Πόλεµος στον Κόλπο πραγµατοποιήθηκαν ουσιαστικά για τον ίδιο σκοπό. Συµπέρασµα: Αρα, η βασική αιτία ενός πολέµου σε διαχρονικό επίπεδο είναι οικονοµικής καιγεωστρατηγικής φύσεως. • Εάν η αναλογία είναι µεταφορική, διαθέτει την αποδεικτική αξία ενός λογικού επιχειρήµατος; - Παράδειγµα ατελούς επαγωγής µε µεταφορική αναλογία µε αποδεκτό συµπέρασµα: Μείζων προκείµενη: Ol ∆αναΐδες είχαν καταδικαστεί να ρίχνουν αιωνίως νερό µέσα σε ένα τρύπιο πιθάρι, που δε γέµιζε ποτέ. Ελάσσων προκείµενη: Ο σύγχρονος υπερκαταναλωτικός άνθρωπος µοιάζει µε τον πίθο των ∆αναΐδων, αφού ποτέ δεν µπορεί να ικανοποιηθεί και συνεχώς αναζητά περισσότερα υλικά αγαθά. Συµπέρασµα: Αρα, ο υπερκαταναλωτικός άνθρωπος αποδύεται σε ένα µάταιο αγώνα για την κάλυψη των τεχνητών αναγκών του. - Παράδειγµα ατελούς επαγωγής µε µεταφορική αναλογία µε άστοχο συµπέρασµα: Μείζων προκείµενη: Ο γατόπαρδος είναι το πιο γρήγορο ζώο πάνω στον πλανήτη. Ελάσσων προκείµενη: Αυτός ο αθλητής τρέχει σαν το γατόπαρδο. Συµπέρασµα: Αρα, αυτός ο αθλητής θα κερδίσει το χρυσό µετάλλιο στους αγώνες. γ) Στους αναλογικούς συλλογισµούς: Οι αναλογικοί συλλογισµοί οδηγούν πάντοτε σε συµπέρασµα µε πιθανολογικό χαρακτήρα Σηµασία και αξιολόγηση των τεκµηρίων Τα τεκµήρια, παρά το ότι δε διαθέτουν καθεαυτά αποδεικτική αξία, χρησιµοποιούνται κατά κόρον ως µέσο πειθούς, γιατί αποτελούν εξακριβωµένα και επεξεργασµένα στοιχεία και συµπληρώνουν ή αποσαφηνίζουν την επιχειρηµατολογία προσδίδοντας της αµεσότητα, παραστατικότητα και υφολογική ποικιλία (βλ. ενότητα Α και πίνακα 5). Εντούτοις, σε αρκετές περιπτώσεις τα τεκµήρια µπορούν να παραπλανήσουν το δέκτη είτε γιατί δεν είναι επεξεργασµένα και εξακριβωµένα είτε γιατί παρουσιάζονται µε επιλεκτικό (αποσπασµατικό) τρόπο. Τα τεκµήρια, εποµένως, πρέπει να υποβάλλονται σε έλεγχο ώστε να διαπιστωθεί αν είναι: α) επιστηµονικώς άρτια, β) κοινώς αποδεκτά, γ) επαρκή, δ) αξιόπιστα, ε) κατάλληλα/σχετικά µε το θέµα/επιχείρηµα, και στ) παρατιθέµενα κατά ολοκληρωµένο και όχι επιλεκτικό τρόπο.

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΝ ΕΙ∆ΟΣ ΤΕΚΜΗΡΙΩΝ ΠΡΟ∆ΙΑΓΡΑΦΕΣ ΟΡΘΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΑΠΟ∆ΕΚΤΟΤΗΤΑΣ

ΤΕΚΜΗΡΙΩΝ 1. Παραδείγµατα 2. Στατιστικά στοιχεία 3. Πορίσµατα ερευνών 4. Ιστορικά συµβάντα 5 . Επικαιρικά γεγονότα 6 . Παραθέµατα / Μαρτυρίες 7. Εποπτείες αισθήσεων 8 . Εµπειρικές αλήθειες

Να είναι επιστηµονικώς άρτια (τόσο στη µεθοδολογία, όσο και στην αναφορά των επιστηµονικών φορέων) Να είναι κοινώς αποδεκτά Να είναι επαρκή (σε αριθµό) Να διακρίνονται από αξιοπιστία Να είναι κατάλληλα / σχετικά µε το θέµα ή επιχείρηµα Να παρουσιάζονται ολοκληρωµένα

33

2 . Η ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΣΤΟ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ Η πειθώ έχει ως στόχο να προκαλέσει µία συγκεκριµένη επιλογή, πρωτοβουλία ή ενέργεια από την πλευρά του δέκτη. Ο στόχος αυτός επιτυγχάνεται κατά κύριο λόγο µε την επίκληση στη λογική, αλλά συχνά ο ποµπός προτιµά ή αναγκάζεται να χρησιµοποιήσει την επίκληση στο συναίσθηµα του δέκτη. Σε παρόµοιες περιπτώσεις καταβάλλεται προσπάθεια εκ µέρους του ποµπού να διεγείρει κάποια συναισθηµατική αντίδραση ή ανταπόκριση εκ µέρους του ποµπού απευθυνόµενος στο θυµικό του. Ο Αριστοτέλης στη «Ρητορική του» παρουσιάζει διεξοδικά το συγκεκριµένο τρόπο πειθούς και υποδεικνύει πώς ένας ρήτορας µπορεί να προκαλεί στο ακροατήριο του διάφορα συναισθήµατα, όπως πραότητα, οργή, αγάπη, µίσος, φόβο, εµπιστοσύνη κτλ. Ο Αριστοτέλης, παράλληλα, ορίζει τρεις παραµέτρους, τις οποίες πρέπει να λαµβάνει υπόψη του ένας ρήτορας, προκειµένου να προκαλέσει στο ακροατήριο την επιθυµητή για τον ίδιο συναισθηµατική αντίδραση. Οι παράµετροι αυτές είναι οι εξής: α) Σε ποια ψυχική κατάσταση πρέπει να βρίσκεται το ακροατήριο, β) Προς ποιους απευθύνεται η συναισθηµατική αντίδραση του ακροατηρίου, γ) Ποιοι είναι οι λόγοι που προκαλούν τη συγκεκριµένη συναισθηµατική αντίδραση του ακροατηρίου. Τα µέσα, µε τα οποία ο ποµπός µπορεί να προκαλέσει κάποια συναισθηµατική αντίδραση στο δέκτη, είναι τα εξής: α) η περιγραφή, β) η αφήγηση, γ) τα ρητορικά ερωτήµατα, δ) οι συναισθηµατικά φορτισµένες λέξεις και φράσεις, ε) η ειρωνεία και ο σαρκασµός, και στ) το χιούµορ και τα σκώµµατα. 3 . Η ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΣΤΗΝ ΑΥΘΕΝΤΙΑ Η πειστικότητα των λόγων ενός ατόµου ενισχύεται σε µεγάλο βαθµό, αν ο ποµπός του µηνύµατος παραθέτει απόψεις ειδηµόνων (αυθεντιών) ή ευρέως αποδεκτών προσώπων που συµφωνούν µε τις θέσεις του. Η επίκληση στην αυθεντία συνδέεται άµεσα µε µια άλλη µέθοδο πειθούς, την επίκληση στη λογική, εφόσον οι γνώµες των ειδηµόνων θεωρούνται εξ ορισµού πως είναι επιστηµονικά τεκµηριωµένες και λογικά επεξεργασµένες. Με την επίκληση στην αυθεντία ο ποµπός επιτυγχάνει τα εξής: α) να επιρρώσει την αποδεικτική αξία του επιχειρήµατος του, β) να εµπλουτίσει τη διακειµενικότητα και ενίοτε την υφολογική ποικιλία του κειµένου του, και γ) να καταδείξει την ευρυµάθεια του. Ωστόσο, πρέπει πάντοτε να ελέγχονται οι ακόλουθες παράµετροι της συγκεκριµένης µεθόδου πειθούς: α) Μήπως ο ποµπός καταφεύγει σε κατάχρηση παραθεµάτων ή µαρτυριών, προκειµένου να καλύψει τα κενά ή τις ελλείψεις στην επιχειρηµατολογία του; β) Μήπως ο ποµπός παρουσιάζει ως αυθεντίες πρόσωπα, τα οποία δεν είναι ειδήµονες στο υπό εξέταση ζήτηµα, αλλά απλώς διάσηµα ή δηµοφιλή πρόσωπα; γ) Μήπως τα παραθέµατα / µαρτυρίες δεν είναι σχετικά µε το υπό συζήτηση θέµα, αλλά λειτουργούν παραπλανητικά για το δέκτη, λόγω της βαρύτητας του ονόµατος της αυθεντίας που τα εξέφερε . 4 . Η ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΣΤΟ ΗΘΟΣ Η επίκληση στο ήθος συνιστά τον τέταρτο στη σειρά παρουσίασης, αλλά όχι και σηµασίας τρόπο πειθούς. Ο συγκεκριµένος τρόπος πειθούς διακρίνεται σε τρεις επιµέρους τοµείς: α) επίκληση στο ήθος του ποµπού, β) επίκληση στο ήθος του δέκτη, και γ) επίθεση στο ήθος του αντιπάλου α) Επίκληση στο ήθος του ποµπού: Το ήθος του ρήτορα αποτελεί, σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη, τον τρόπο πειθούς µε τη µεγαλύτερη αποδεικτική αξία. Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη πάντοτε, η

34

έντεχνη προβολή του ήθους του ποµπού ενισχύει τόσο το σκέλος της εγκυρότητας, όσο και το σκέλος της αλήθειας των επιχειρηµάτων του, επειδή ο δέκτης είναι προδιατεθειµένος να αποδεχτεί ευκολότερα τις απόψεις, που προέρχονται από ανθρώπους µε ηθική ακεραιότητα. Οπωσδήποτε, όµως, η ηθική ακεραιότητα του ποµπού δεν εκλαµβάνεται ως εκ προοιµίου δεδοµένη, αλλά πρέπει πάντα να αναδεικνύεται εµπράκτως τόσο µέσω του µηνύµατος του προς τους δέκτες, όσο και µέσω της εν γένει συµπεριφοράς του, ώστε οι δέκτες να σχηµατίσουν µία σφαιρικά ευνοϊκή εικόνα για εκείνον. Όπως καθίσταται φανερό, η επίκληση στο ήθος του ποµπού σχετίζεται άµεσα µε την επίκληση στο συναίσθηµα, καθώς βασίζεται στη θετική αντίληψη, που θα σχηµατίσουν οι δέκτες για τον ποµπό, κάτι που προϋποθέτει βέβαια τη διέγερση µιας συγκεκριµένης συναισθηµατικής αντίδρασης εκ µέρους τους. β) Επίκληση στο ήθος του ποµπού: Ο ποµπός επικαλείται το ήθος του δέκτη, όταν επιθυµεί να προσδώσει στα λεγόµενα του µια ευρύτερη αξιολογική χροιά ηθικής τάξεως. Ο ποµπός προσπαθεί συνήθως να τονίσει πως η άποψη και η στάση του δέκτη είναι σύµφωνες προς την «ηθική τάξη» ή τουλάχιστον προς τα κυρίαρχα ήθη. Σε άλλες περιπτώσεις ο ποµπός προσπαθεί να υπογραµµίσει ότι οι απόψεις του αντιπάλου είναι αντίθετες προς αυτήν την «ηθική τάξη» ή «ηθική αντίληψη» .Η επίκληση στο ήθος του δέκτη συνδέεται, επίσης, άµεσα µε την επίκληση στο συναίσθηµα, επειδή ο ποµπός προσπαθεί να κολακεύσει το δέκτη και να εκθειάσει την ηθική ακεραιότητα, σταθερότητα ή ανωτερότητα του. γ) Επίθεση στο ήθος του αντιπάλου: Ο ποµπός συχνά καταφεύγει σε επιθέσεις ηθικής τάξεως εναντίον κάποιου αντιπάλου του. Σε αυτές τις περιπτώσεις ο ποµπός επιτίθεται εναντίον του αντιπάλου του σε καθαρά προσωπικό επίπεδο και όχι σε επίπεδο θέσεων και επιχειρηµάτων. Σύµφωνα µε αυτήν την τακτική, ο αντίπαλος δέχεται κριτική, επειδή είναι άτοµο µεµπτού ήθους και, εποµένως, υπάρχουν βάσιµες υποψίες ότι έχει υστερόβουλες επιδιώξεις ή ότι οι θέσεις του είναι παραπλανητικές ή αντίθετες προς την «ηθική τάξη». Πρόκειται, βέβαια, για µια µέθοδο πειθούς που χρησιµοποιείται κυρίως είτε για να καλυφθούν oι ελλείψεις ή τα κενά στην επιχειρηµατολογία του ποµπού είτε για να επηρεαστεί συναισθηµατικά ο δέκτης, ο οποίος συνήθως χαρακτηρίζεται από πουριτανικό τρόπο σκέψης ή από αδαηµοσύνη ή από προκαταλήψεις.

ΜΟΡΦΕΣ ΠΕΙΘΟΥΣ Η ΠΕΙΘΩ ΣΤΟ ∆ΙΑΦΗΜΙΣΤΙΚΟ ΛΟΓΟ ∆ιαφήµιση ονοµάζεται η δηµιουργία και η προβολή ενός πρωτότυπου µηνύµατος, µε σκοπό να πείσει ή /και να παρακινήσει τους δέκτες να προτιµήσουν ένα αντικείµενο, µία υπηρεσία, ένα πρόσωπο, µία οµάδα ατόµων, µία εκδήλωση, ένα γεγονός ή, εν γένει, ένα προϊόν υλικής ή πνευµατικής µορφής ή κοινωνικοπολιτικού χαρακτήρα. Είδη της διαφήµισης: Η διαφήµιση διακρίνεται στα ακόλουθα είδη 1) Ανάλογα µε τη θεµατική της: α) Οικονοµική ή εµπορική (αφορά στην προώθηση προϊόντων ή υπηρεσιών) , β) Πολιτική (αφορά στην προβολή πολιτικών προσώπων ή παρατάξεων κυρίως σε προεκλογικές περιόδους),

35

γ) Κοινωνική (αφορά στην ενηµέρωση των πολιτών πάνω σε θέµατα κοινωνικού ενδιαφέροντος, όπως φιλανθρωπικές εκστρατείες, αθλητικές συναντήσεις, καλλιτεχνικές παραστάσεις, πολιτιστικές εκδηλώσεις κ.λπ.), δ) Επαγγελµατική (αφορά στην προβολή των πλεονεκτηµάτων ορισµένων επαγγελµατικών κλάδων ή στις διεκδικήσεις των συνδικαλιστικών οργάνων ορισµένων επαγγελµατικών οµάδων). Ανάλογα µε το στόχο της: α) Εξαγγελτική ή εισαγωγική (αποσκοπεί στην γνωστοποίηση ενός προϊόντος ή υπηρεσίας που εισάγεται για πρώτη φορά στην ανταγωνιστική αγορά, β) Εκπαιδευτική ( αποβλέπει στο να προκαλέσει την εκδήλωση µιας ανάγκης, που βρίσκεται σε λανθάνουσα ή υποτονική κατάσταση στους καταναλωτές και να τους οδηγήσει σε συγκεκριµένη κατεύθυνση), γ) Υποµνηστική ή συντήρησης (επιδιώκει τη διατήρηση του ενδιαφέροντος ή των προτιµήσεων του κοινού προς συγκεκριµένο προϊόν, υπηρεσία ή πρόσωπο), δ) Κύρους (στοχεύει στην εδραίωση και στην αναβάθµιση της εµπιστοσύνης του κοινού απέναντι στο προβαλλόµενο προϊόν). Ανάλογα µε το διαφηµιζόµενο προϊόν: α) ∆ιαφήµιση προϊόντος, β) ∆ιαφήµιση υπηρεσίας ή εταιρικής επιχείρησης, γ) ∆ιαφήµιση προσώπου, δ) ∆ιαφήµιση οµάδας προσώπων, ε) ∆ιαφήµιση γεγονότος ή εκδήλωσης. Ανάλογα µε το υποκείµενο της: α) Μεµονωµένη (όταν η διαφήµιση απευθύνεται σε µεµονωµένα άτοµα), β) Μαζική (όταν η διαφήµιση απευθύνεται σε µεγάλες µάζες καταναλωτών). Ανάλογα µε την επίδραση της στη συνείδηση του υποκειµένου: α) Πληροφοριακή (όπου γίνεται επίκληση στη λογική του δέκτη-καταναλωτή και παρατίθενται λεπτοµερή στοιχεία και πληροφορίες για τα πλεονεκτήµατα του διαφηµιζόµενου προϊόντος ή υπηρεσίας), β) Υποκινητική ή επηρεασµού (όπου γίνεται, κατά κύριο λόγο, επίκληση στο συναίσθηµα του δέκτη-καταναλωτή και καταβάλλεται προσπάθεια να διεγερθεί µία συγκεκριµένη συναισθηµατική αντίδραση εκ µέρους προς όφελος του διαφηµιζόµενου προϊόντος, υπηρεσίας ή προσώπου). Ανάλογα µε τη σχέση διαφηµιζόµενου προϊόντος και διαφηµιστικού υποκειµένου: α) Άµεση (όπου ο δέκτης καταναλωτής έχει τη δυνατότητα να προβεί ο ίδιος στην αγορά του διαφηµιζόµενου προϊόντος), β) Έµµεση (όπου ο δέκτης καταναλωτής δεν µπορεί να προβεί ο ίδιος στην αγορά του διαφηµιζόµενου προϊόντος, αλλά µπορεί να πείσει κάποιους άλλους να το αγοράσουν προς δικό του όφελος). Η διαφήµιση ως µορφή επικοινωνίας: Η διαφήµιση είναι πρωτίστως µια µορφή επικοινωνίας και τα συστατικά στοιχεία της είναι: 1) ο ποµπός (ο παραγωγός και ο διαφηµιστής του προϊόντος), 2) Το επικοινωνιακό µέσο ή κανάλι / δίαυλος), δηλαδή τα µέσα επικοινωνίας (τηλεόραση, ραδιόφωνο, εφηµερίδες, περιοδικά, αφίσες, φυλλάδια, αεροπανό, αυτοκόλλητα, ∆ίαδίκτυο κ.λπ.),

36

3) Ο επικοινωνιακός κώδικας, δηλαδή ο συνδυασµός λόγου, εικόνας, ήχου και άλλων αισθητηριακών ερεθισµάτων, µέσω των οποίων διαβιβάζεται το διαφηµιστικό µήνυµα, 4) Το µήνυµα, δηλαδή το διαφηµιστικό «κείµενο» (προφορικό ή γραπτό, άµεσο ή έµµεσο), 5) Ο δέκτης, δηλαδή το πρόσωπο ή τα πρόσωπα, στα οποία απευθύνεται, κατά κύριο λόγο, το διαφηµιστικό µήνυµα (γνωστά στη διαφηµιστική ορολογία ως δέκτες-στόχοι ή target group), και 6) Ο σκοπός, δηλαδή το βασικό αιτούµενο, για το οποίο διαβιβάζεται το διαφηµιστικό µήνυµα (συνήθως η εµπορική προώθηση ή η κοινωνική αποδοχή) Οι βασικότερες προϋποθέσεις µιας αποτελεσµατικής διαφηµιστικής επικοινωνίας είναι οι ακόλουθες: α) Η πληρέστερη δυνατή γνώση του προϊόντος εκ µέρους του διαφηµιστή, β) Η µεγαλύτερη δυνατή πρόσκτηση πληροφοριών από την πλευρά του διαφηµιστή σχετικά µε το καταναλωτικό κοινό, στο οποίο θα απευθύνει το µήνυµα του, γ) Η καλύτερη δυνατή γνώση εκ µέρους του παραγωγού και του διαφηµιστή των ιδιαίτερων οικονοµικών, κοινωνικών, πολιτικών και νοµικών κανόνων, που διέπουν την αγορά, δ) Η επιλογή του κατά περίπτωση ενδεικνυόµενου επικοινωνιακού διαύλου ανάλογα µε τις αντικειµενικές δυνατότητες του παραγωγού και τις επικρατούσες οικονοµικές και κοινωνικές συνθήκες και τάσεις, ε) Η δηµιουργία ενός επιτυχηµένου και πρωτότυπου διαφηµιστικού µηνύµατος, το οποίο θα ανταποκρίνεται στις ανάγκες και αξιώσεις των καταναλωτών και στις προδιαγραφές που έχει θέσει ο παραγωγός. Ένα επιτυχηµένο διαφηµιστικό µήνυµα πρέπει να προσελκύει το ενδιαφέρον του δέκτη, να προκαλεί το ενδιαφέρον του, να του δηµιουργεί την ανάγκη να το προτιµήσει και, τελικά, να τον οδηγεί στην αγορά του προϊόντος. Μορφές της διαφήµισης: Ένα διαφηµιστικό µήνυµα µπορεί να λάβει τις ακόλουθες µορφές: 1. Μήνυµα άµεσα περιγραφικό (µε ελάχιστα λόγια) 2. Μήνυµα αφηγηµατικό (µε σύντοµη ιστορία) 3. Μήνυµα µε µαρτυρία προσώπου (µονόλογος-διάλογος) 4. Μήνυµα επιχειρηµατολογικό 5. Μήνυµα επεξηγηµατικό (µε λεζάντα για την εικόνα) 6 . Μήνυµα ευρηµατικό (µε ιδιαίτερη ή αξιοπερίεργη χρήση της γλώσσας) Τρόποι πειθούς στο διαφηµιστικό λόγο: Οι τρόποι πειθούς που χρησιµοποιούνται στο διαφηµιστικό λόγο είναι οι εξής: Επίκληση στη λογική Επίκληση στο συναίσθηµα Επίκληση στην αυθεντία Επίκληση στο ήθος Μέσα / τεχνικές της διαφηµιστικής πειθούς: Τα µέσα / τεχνικές πειθούς που χρησιµοποιούνται στο διαφηµιστικό λόγο είναι οι εξής: Συνειρµός ιδεών Αναλυτική περιγραφή και επίδειξη των ιδιοτήτων ενός προϊόντος Επίκληση στην αυθεντία (σε έναν ειδικό, σε έναν επιστήµονα, σε ένα δηµοφιλές πρόσωπο κ.ά.) Επίκληση στο συναίσθηµα (πρόκληση συγκεκριµένης συναισθηµατικής ανταπόκρισης εκ µέρους του δέκτη) Παράθεση επιχειρηµάτων (λογικών ή σοφιστικών) Λανθάνων αξιολογικός χαρακτηρισµός (λανθάνουσα αξιολογική που λειτουργεί δεσµευτικά για το δέκτη-καταναλωτή)

37

Χαρακτηριστικά του διαφηµιστικού λόγου: Τα κυριότερα χαρακτηριστικά του διαφηµιστικού λόγου είναι τα ακόλουθα: Η λεξιλογική επανάληψη Η πολυσηµία Η φωνολογική επανάληψη Η παράφραση Ο παραλληλισµός Η έλλειψη Η χρήση δεικτικών αντωνυµιών µε εµφατικό τονισµό Η χρήση της προστακτικής έγκλισης Η χρήση νοηµατικών ασυµφωνιών και παραδοξολογηµάτων Η χρήση νεολογισµών Η χρήση εκφράσεων που θυµίζουν παροιµίες ή γνωµικά Η µεταφορά σηµασίας µέσω της µεταφοράς σηµείων Η φωνολογική απόκλιση που συνδέεται µε το όνοµα (µάρκα) του προϊόντος Η µεταφορική χρήση των λέξεων Η υιοθέτηση στοιχείων του επιστηµονικού λόγου Η απροσδόκητη ανατροπή των προσδοκιών του δέκτη Η χρήση ρητορικών ερωτήσεων Αθέµιτη και παραπλανητική διαφήµιση: Μία διαφήµιση χαρακτηρίζεται αθέµιτη όταν είναι αντίθετη προς τα χρηστά ήθη ή προς τους θετούς νόµους ή προς τον κώδικα διαφηµιστικής δεοντολογίας και οδηγεί σκόπιµα ή µη στα εξής αποτελέσµατα: Την πρόκληση ή εκµετάλλευση των αισθηµάτων φόβου του δέκτη. Την πρόκληση µειωτικών ή προσβλητικών διακρίσεων σχετικά µε το φύλο, τη φυλή, το θρήσκευµα, την ηλικία κ.ά. και την παρουσίαση δεκτών που διαθέτουν ορισµένα γνωρίσµατα ως «ανώτερων» από τους άλλους που δεν τα διαθέτουν. Την εξώθηση ατόµων σε βίαιες, εγκληµατικές και εν γένει αντικοινωνικές πράξεις. Την εκµετάλλευση της απειρίας και της ευπιστίας ορισµένων κατηγοριών δεκτών. Την άσεµνη παρουσίαση του ανθρώπινου σώµατος ως σεξουαλικού αντικειµένου. Την προσβολή της προσωπικότητας µεµονωµένων ατόµων ή οµάδων προσώπων, που διαθέτουν ειδικά χαρακτηριστικά (κυρίως φυσικά ή διανοητικά ελαττώµατα). Μία διαφήµιση θεωρείται παραπλανητική όταν µε πράξεις ή παραλείψεις της ή µε οποιονδήποτε άλλο τρόπο προκαλεί ή ενδέχεται να προκαλέσει στους δέκτες το σχηµατισµό µιας εσφαλµένης εντύπωσης (πλάνης) για το προβαλλόµενο προϊόν µε αποτέλεσµα να επηρεάσει άµεσα ή έµµεσα την οικονοµική συµπεριφορά τους ή να βλάψει οποιοδήποτε φυσικό ή νοµικό πρόσωπο παράγει ή εµπορεύεται όµοια ή παραπλήσια προϊόντα ή υπηρεσίες. Μία διαφήµιση είναι παραπλανητική κυρίως όταν: Χρησιµοποιεί πρόσωπα, τα οποία εµφανίζονται να διαθέτουν κάποια συγκεκριµένη ιδιότητα (συνήθως επιστηµονική), προκειµένου να προσδώσουν βαρύτητα αυθεντία στο διαφηµιζόµενο προϊόν, χωρίς, όµως, να διαθέτουν τα πρόσωπα αυτά τη συγκεκριµένη ιδιότητα στην πραγµατικότητα. Οδηγεί τους δέκτες στο σχηµατισµό της εντύπωσης, ότι η τεχνολογία ή η επιστήµη µιας ορισµένης χώρας είναι άµεσα ή έµµεσα δηλωτικές της ποιότητας του διαφηµιζόµενου προϊόντος. Εµφανίζεται µε τη µορφή διαφηµιστικής είδησης ή σχολίου ή άρθρου ή µε τη µορφή επιστηµονικής ανακοίνωσης ή πορίσµατος χωρίς να δηλώνεται ρητά και ευδιάκριτα πως πρόκειται για διαφήµιση.

38

Η ΠΕΙΘΩ ΣΤΟ ∆ΙΚΑΝΙΚΟ ΛΟΓΟ ∆ικανικοί ονοµάζονται οι Λόγοι, που εκφωνούνται σε δικαστήρια, από τους συντελεστές µιας δίκης, προκειµένου να αποσαφηνίσουν τα διαφιλονικούµενα θέµατα και να ανακαλύψουν την αλήθεια. Κάθε συντελεστής της δίκης (εισαγγελέας, δικηγόροι, αντίδικοι, µάρτυρες), βέβαια, ορµάται από διαφορετικές θέσεις και συνεπώς προσπαθεί να πείσει όσους παρακολουθούν την ακροαµατική διαδικασία ότι η εκ µέρους του προσέγγιση του θέµατος είναι η ορθή. Στην προσπάθεια του αυτή και ανάλογα µε το ρόλο του στη δίκη οργανώνει τον προφορικό ή γραπτό λόγο του κατά τρόπο τέτοιο, ώστε να πείσει το σώµα των δικαστών ότι το δίκιο βρίσκεται µε το µέρος του. Για να πετύχει το στόχο του µπορεί ανάλογα πάντοτε µε το ρόλο του στη δίκη να χρησιµοποιήσει και τους τέσσερις τρόπους πειθούς, δηλαδή την επίκληση στη λογική, την επίκληση στο συναίσθηµα, την επίκληση στην αυθεντία και την επίκληση στο ήθος. Η επίκληση του κατάλληλου τρόπου πειθούς, µάλιστα, εξαρτάται συχνά και από το ίδιο το είδος της εκδικαζόµενης υπόθεσης, καθώς η φύση κάθε δίκης ποινική, αστική κτλ.προϋποθέτει το συνυπολογισµό πολλών και διάφορων παραµέτρων, οι οποίες µε τη σειρά τους βασίζονται σε στοιχεία άλλοτε ελέγξιµα βάσει της λογικής κι άλλοτε υποκείµενα σε ηθικές και κοινωνικές αξιολογήσεις ή συναισθηµατικούς επηρεασµούς. Μία δικαστική ετυµηγορία βασίζεται σε έναν τυπικό δικανικό συλλογισµό, ο οποίος έχει την ακόλουθη δοµική µορφή: Μείζων προκείµενη: Κανόνας δικαίου που σχετίζεται µε το εκδικαζόµενο θέµα. Ελάσσων προκείµενη: Αξιολόγηση του εκδικαζόµενου θέµατος υπό το πρίσµα του κανόνα δικαίου. Συµπέρασµα: Πόρισµα δικανικού συλλογισµού ή διατακτικό. Η ΠΕΙΘΩ ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΛΟΓΟ Στον πολιτικό Λόγο ο ποµπός καταβάλλει προσπάθεια να πείσει το δέκτη να Λάβει ορισµένες αποφάσεις ή να προβεί σε συγκεκριµένες ενέργειες ή πρωτοβουλίες. Ο ποµπός προσπαθεί να πείσει το δέκτη ότι οι επιλογές ή οι ενέργειες του είναι επωφελείς για τον ίδιο ή για ένα ευρύτερο σύνολο, στο οποίο ανήκει, ενώ στην πραγµατικότητα ενδιαφέρεται πρωτίστως για την ευόδωση των προσωπικών του επιδιώξεων ή συµφερόντων. Ο ποµπός του πολιτικού λόγου (ρήτορας / πολιτικός) χρησιµοποιεί και τους τέσσερις γνωστούς τρόπους πειθούς, δηλαδή την επίκληση στη λογική, την επίκληση στο συναίσθηµα, την επίκληση στην αυθεντία και την επίκληση στο ήθος (σε όλες τις επιµέρους µορφές της). Μάλιστα, παρά το ότι στον πολιτικό λόγο (γραπτό ή προφορικό) δεν υποβαθµίζεται η παράθεση επιχειρηµάτων και τεκµηρίων, είναι ιδιαίτερα συχνή η χρήση συναισθηµατικά φορτισµένων όρων και επιτηδευµένων ρητορικών σχηµάτων κυρίως όταν ο ποµπός απευθύνεται σε µαζικά ακροατήρια. Εντούτοις, ο πολιτικός λόγος σε πολλές περιπτώσεις ταυτίζεται µε την προπαγάνδα, δηλαδή την εσκεµµένη προσπάθεια µονοµερούς επηρεασµού ή προσανατολισµού του δέκτη προς ορισµένη κατεύθυνση. Στις περιπτώσεις αυτές ο ποµπός θέτει ως στόχο την παραπλάνηση ή/και τον εκφοβισµό του δέκτη, ώστε ο τελευταίος να αποδεχθεί άκριτα τις θέσεις του πρώτου. Για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο, ο ποµπός υποκαθιστά τα επιχειρήµατα µε αυταπόδεικτες έννοιες ή µε όρους µε τέτοια ηθική διάσταση, που παρεµποδίζουν το λογικό έλεγχο και εγκλωβίζουν ηθικά το δέκτη. Τα κύρια χαρακτηριστικά του προπαγανδιστικού πολιτικού λόγου είναι ο λεκτικός πληθωρισµός, η χρήση ηθικά δεσµευτικών αξιολογικών κρίσεων, η ευφηµιστική γλώσσα, ο συµφυρµατικός χαρακτήρας µεταξύ νοηµάτων και λέξεων και ο διχοτοµικός µανιχαϊστικός διαχωρισµός των εννοιών.

39

Η ΠΕΙΘΩ ΣΤΟΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΛΟΓΟ Στον επιστηµονικό λόγο καταβάλλεται προσπάθεια εκ µέρους του ποµπού είτε να περιγράψει ένα φαινόµενο είτε να ερµηνεύσει ένα ζήτηµα είτε να πείσει για την ορθότητα των απόψεων του σχετικά µε ένα θέµα. Ο επιστήµονας, όµως, πρέπει να κινείται µέσα στο πλαίσιο που οριοθετεί το υψηλό πνευµατικό λειτούργηµα του και για το λόγο αυτό πρέπει να αποφεύγει κάθε παρείσφρηση υποκειµενικών σχολίων ή συναισθηµατικών φορτίσεων ή προσωπικών αναφορών στον προφορικό ή γραπτό λόγο του. Οι τρόποι πειθούς, εποµένως, στον επιστηµονικό λόγο περιορίζονται στην επίκληση στη λογική (παράθεση επιχειρηµάτων και τεκµηρίων) και στην επίκληση στην αυθεντία. Όσον αφορά, δε, τις προδιαγραφές του επιστηµονικού λόγου, αυτές είναι οι εξής: α) να είναι αντικειµενικός β) να είναι περιγραφικός, γ) να είναι ερµηνευτικός, δ) να είναι αποδεικτικός, και ε) να είναι απρόσωπος.

∆ΟΚΙΜΙΟ ∆οκίµιο καλείται το ιδιαίτερο είδος του πεζού λόγου µε µέση έκταση που πραγµατεύεται φιλολογικά, φιλοσοφικά, επιστηµονικά θέµατα, καθώς και θέµατα τέχνης, ηθικής, πολιτικής, κοινωνιολογίας κ.λπ. Όπως υποδηλώνει και η ονοµασία του αποτελεί µια δοκιµή, µια προσπάθεια να διερευνηθεί ένα θέµα καινά προσφερθεί στον αναγνώστη µε συντοµία, σαφήνεια και καλλιέπεια. ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ∆ΟΚΙΜΙΟΥ Στο περιεχόµενο Στη µορφή 1. Είναι µια απόπειρα ανολοκλήρωτης πραγµάτευσης ενός αξιόλογου αισθητικού, ηθικού, κοινωνικού, πολιτικού, ακόµη και επιστηµονικού θέµατος.

1. Το ύφος του είναι απολύτως προσωπικό, επειδή είναι προϊόν προσωπικής πνευµατικής και αισθητικής ωριµότητας.

2. Στόχος του δεν είναι τόσο να δώσει αναµφισβήτητες απαντήσεις, όσο να προβληµατίσει µε τη στοχαστική διάθεση, «το διανοούµενο λόγο», του δοκιµιογράφου και έµµεσα να διδάξει.

2. Ο τόνος του εξαρτάται από το σκοπό του συγγραφέα και µπορεί να είναι απολογητικός, εξοµολογητικός, διδακτικός, σοβαρός, χιουµοριστικός, φιλοσοφικός, σατιρικός κ.λπ.

3. ∆ε στέκεται στο επικαιρικό και το προσωρινό, αλλά (και όταν συµβαίνει κάτι τέτοιο) ανάγεται στο µόνιµο και το γενικό -από τη λεπτοµέρεια προχωρεί στη γενική θεώρηση και την εποπτεία.

3. Έχει µέση έκταση, καθώς περιορίζεται σε ορισµένες µόνο πλευρές ενός θέµατος.

4. Προσφέρει αισθητική απόλαυση τόσο µε τη λογική όσο και µε τη συγκινησιακή χρήση της γλώσσας.

ΤΑ ΕΙ∆Η ΤΟΥ ∆ΟΚΙΜΙΟΥ

40

ΣΤΟΧΑΣΤΙΚΟ (ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΟ) ΑΠΟ∆ΕΙΚΤΙΚΟ (ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΟ)

Προσεγγίζει τη λογοτεχνία Προσεγγίζει τον επιστηµονικό λόγο

ΠΡΟΘΕΣΗ Ελεύθερος στοχασµός: ο δοκιµιογράφος περιδιαβαίνει ελεύθερα πάνω σε ένα θέµα και εκφράζει τις προσωπικές του παρατηρήσεις, εκτιµήσεις KaL προβληµατισµούς, που τα αντλεί από τη γενική πείρα της ζωή του, τις γνώσεις, τις σκέψεις και τη φαντασία του (εξοµολογητικός τόνος), µε απώτερο στόχο να προκαλέσει αισθητική συγκίνηση.

Απόδειξη µιας θέσης: ο δοκιµιογράφος κρίνει ή εκλαϊκεύει επιστηµονικά θέµατα διασαφηνίζοντας κάποια σηµεία τους που δεν είναι κατανοητά, πληροφορεί, ερµηνεύει, αποδεικνύει, µεταδίδει στο ευρύ κοινό γνώσεις, φιλτραρισµένες από την προσωπικότητα του.

ΓΛΩΣΣΑ Ποιητική / συνυποδηλωτική χρήση της γλώσσας: συνειρµικό παιχνίδι µε τις λέξεις, τις εικόνες, τις ιδέες που συµβολο-ποιούνται, υποβάλλοντας παρά πείθοντας.

Αναφορική / κυριολεκτική / λογική χρήση της γλώσσας: ακρίβεια στη διατύπωση.

ΜΕΣΑ πειθούς

Επίκληση στο συναίσθηµα (έµµεση πειθώ).

Επίκληση στη λογική.

ΟΡΓΑΝΩΣΗ Συνειρµική: διαισθητική ανάπτυξη των ιδεών. ∆εν είναι εύκολο να ανιχνεύσουµε τη σχέση θέση απόδειξη, ενδιαφέρει περισσότερο η ύφανση του λόγου και όχι η λογική που διέπει το δοκίµιο. Η συνεκτικότητα στηρίζεται στη συνειρµική σύνδεση των παραγράφων.

Λογική διάταξη δόµηση του λόγου.

ΣΚΟΠΙΑ Υποκειµενική: προσωπική σκοπιά, ελευθερία ερµηνείας του θέµατος, παράθεση υποκειµενικών κρίσεων που σχετίζονται µε την παρατήρηση ή τη φαντασία.

Αντικειµενική: τεκµηρίωση µε βάση τις γνώσεις.

Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΟΥ ∆ΟΚΙΜΙΟΥ Ξεφεύγει από τον καθηµερινό προφορικό Λόγο, παρουσιάζει πιο λόγια µορφή, αντίστοιχη µ' αυτή που συναντάµε σε επιστηµονικά κείµενα. Παρατηρεί Λοιπόν κανείς:

• τεχνικές οµαλής µετάβασης • εκφραστικά µέσα που χαρακτηρίζουν ένα επιστηµονικό και διανοούµενο λόγο (π.χ.

επιρρήµατα ποτ φανερώνουν µια ορισµένη στάση του οµιλητή απέναντι σ' αυτό που λέει (πιθανώς, ενδεχοµένως, βεβαίως...) ή την οπτική γωνία απ την οποία αντιµετωπίζει το θέµα (οικονοµικά, πολιτικά...)

• περίπλοκη σύνταξη πιο σύνθετη δοµή των προτάσεων αφηρηµένο λεξιλόγιο • επιγραµµατική και αποφθεγµατική διατύπωση • δεν αποκλείεται και κάποια προφορικότητα στην έκφραση και οικειότητα στο ύφος.

Συµπερασµατικά, το δοκίµιο χαρακτηρίζεται από: α) από επιστηµονική λιτότητα και ακρίβεια, χωρίς να πέφτει σε εκφραστική ξηρότητα και

41

β) από γλώσσα λυρική, φορτισµένη συναισθηµατικά που κρατά την εικονοπλαστική της δύναµη. Επειδή, λοιπόν, το δοκίµιο ταλαντεύεται ανάµεσα στον επιστηµονικό και το λογοτεχνικό λόγο, χρησιµοποιεί και την: Αναφορική / λογική γλώσσα Ποιητική / συγκινησιακή γλώσσα Η πράξη επικοινωνίας αναφέρεται κυρίως στον πραγµατικό κόσµο ή στην αντίληψη που έχουµε γι' αυτόν. Το µήνυµα παρέχει στο δέκτη κυρίως πληροφόρηση και η γλώσσα λειτουργεί µε λογικό τρόπο.

Η πράξη επικοινωνίας αναφέρεται κυρίως στον εαυτό της, στο ίδιο το µήνυµα και µάλιστα στη µορφή του. Την προσοχή δηλαδή του δέκτη δεν την ελκύει τόσο η πληροφορία που φέρνει το µήνυµα όσο η µορφή που παίρνει: ήχοι λέξεων, συνυποδηλωτική τους χρήση, επαναλήψεις, συνηχήσεις, µέτρο, ρυθµός κ.λπ.

∆ΟΚΙΜΙΟ ΚΑΙ ∆ΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΕΙ∆Η οµοιότητες δοκιµίου άρθρου, επιφυλλίδας, χρονογραφήµατος

διαφορές δοκιµίου άρθρου, επιφυλλίδας, χρονογραφήµατος

-Κοινωνικός χαρακτήρας -Έντονος προβληµατισµός -Ένα κείµενο που δηµοσιεύεται ως άρθρο µπορεί κάποτε χάρη στον εννοιολογικό του εξοπλισµό και την υφολογική επεξεργασία του και, κυρίως χάρη στον πλούτο των αναφορών του που ξεπερνούν το επικαιρικό γεγονός να θεωρηθεί δοκίµιο.

Αντλεί το υλικό του από κάποια σκέψη ή ιδέα και αναφέρεται στο µόνιµο και διαχρονικό.

Έχουν επικαιρικό χαρακτήρα και ασχολούνται µε καθηµερινά θέµατα. - Κυριαρχεί η αναφορική λειτουργία της γλώσσας, κάτι που δε συµβαίνει σε όλα τα δοκίµια (στα στοχαστικά). - Το άρθρο δεν έχει συνήθως τον προσωπικό και οικείο τόνο που χαρακτηρίζει το δοκίµιο. - Το άρθρο που δηµοσιεύεται στην εφηµερίδα είναι συντοµότερο από ένα δοκίµιο. - Το δοκίµιο χαρακτηρίζεται «υβρίδιο», γιατί κινείται ανάµεσα στην επιστήµη ή τη φιλοσοφία και την λογοτεχνία, ενώ το άρθρο έχει πιο ξεκάθαρο χαρακτήρα. Απέχει σαφώς από τη λογοτεχνία και κινείται στο χώρο της ερµηνευτικής δηµοσιογραφίας.

ΤΑ ΑΛΛΑ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΚΑ ΕΙ∆Η Πραγµατεία = η σχετικά εκτενής γραπτή έκθεση µιας επιστηµονικής έρευνας και των πορισµάτων στα οποία κατέληξε . Μελέτη = γραπτή εργασία που προκύπτει ύστερα από συστηµατική έρευνα ενός θέµατος και αποτελεί µεθοδική έκθεση των πορισµάτων της. ∆ιατριβή = η εξέταση ενός επιστηµονικού θέµατος από όλες τις απόψεις του µε τρόπο εξαντλητικό, χωρίς να αφήνει πουθενά κανένα κενό ή χάσµα. Είναι µια µεθοδική διείσδυση στο βάθος ολόκληρου του θέµατος.

42

∆ιδαχή = λόγος µε πρόθεση νουθεσίας αλλά και προσπάθεια άµεσου επηρεασµού του αναγνώστη ή ακροατή. Αποτελεί διακριτικό γνώρισµα της εκκλησιαστικής (όπως και της πολιτικής και όποιας άλλης) ρητορικής. Ηµερολόγιο = είδος αυτοβιογραφίας που στηρίζεται στη χρονολογική καταγραφή προσωπικών βιωµάτων καθώς και κρίσεων, παρατηρήσεων στα καθηµερινά γεγονότα. Επιστολή =γραπτή επικοινωνία µεταξύ δύο ανθρώπων που βρίσκονται µακριά ο ένας από τον άλλο. ∆ιάλογος =(ανήκει περισσότερο στο λογοτεχνικό είδος) συζήτηση µεταξύ δύο ή περισσότερων προσώπων, τα οποία µε τη σειρά τους εκφράζουν τις σκέψεις και τα συναισθήµατα τους. Άρθρο = δηµοσίευµα σε εφηµερίδα ή σε περιοδικό που πραγµατεύεται ένα ειδικό, επίκαιρο θέµα γενικού ενδιαφέροντος. Το κύριο άρθρο που δηµοσιεύεται στην πρώτη σελίδα, αναφέρεται στο σπουδαιότερο θέµα της ηµέρας, ενώ τα δευτερεύοντα άρθρα, που αφορούν διάφορα θέµατα, ασκούν κριτική επιδοκιµαστική ή αποδοκιµαστική σε διάφορα πρόσωπα, γεγονότα ή καταστάσεις. Επιφυλλίδα = ένας τύπος δηµοσιογραφικού κειµένου που αναφέρεται σε διάφορα θέµατα φιλολογικά, επιστηµονικά, κοινωνικά, καλλιτεχνικά, πολιτικά κ.λ.π. και γράφεται από πρόσωπο ειδικό στο θέµα. Ο επιφυλλιδογράφος µπορεί να ξεκινήσει από ένα επίκαιρο θέµα, αλλά δε µένει προσκολληµένος στο επίκαιρο, προχωρεί σε παρατηρήσεις και σκέψεις διαχρονικού χαρακτήρα και γενικότερου ενδιαφέροντος. Χρονογράφηµα =δηµοσιογραφικό κείµενο µε επικαιρικό χαρακτήρα, που σχολιάζει µε εύθυµο τρόπο και παιγνιώδη, ειρωνική διάθεση ποικίλα κοινωνικά, πολιτιστικά ή πολιτικά θέµατα. Μονογραφία =έρευνα σε ένα απόλυτα εξειδικευµένο και αυτοτελές θέµα.

43

ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ

ΠΑΙ∆ΕΙΑ Εννοιολογική προσέγγιση Μάθηση είναι η απόκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων αλλά κυρίως η εφαρµογή και η αξιοποίηση τους στην πράξη ως αποτέλεσµα συστηµατικής µελέτης, προσπάθειας / µόχθου και παιδείας. Η µάθηση ως διαδικασία / λειτουργία είναι αµφίδροµη, πολύπλοκη και µακροχρόνια. Σύµφωνα µε την ψυχολογία, τα στοιχεία της µάθησης είναι το ερέθισµα, ο άνθρωπος, η αντίδραση. Τα έµφυτα προσόντα γίνονται επίκτητα προτερήµατα µε τη µάθηση. Μόρφωση Καλλιέργεια Η µόρφωση συνίσταται στο να διαθέτει το άτοµο πολλές γνώσεις σε διάφορους τοµείς (στενότερη έννοια) αλλά και να αναπτύσσει ισόρροπα και αρµονικά όλες τις ηθικοπνευµατικές του δυνάµεις (ευρύτερη έννοια). Τότε ο άνθρωπος χαρακτηρίζεται καλλιεργηµένος, γιατί η µόρφωση είναι ό,τι αποµένει στον άνθρωπο, όταν λησµονήσει όσα διδάχθηκε. Είναι, τελικά, η ευρύτερη καλλιέργεια, η ολόπλευρη ανάπτυξη του ατόµου (πεπαιδευµένος άνθρωπος). Σαφέστατα, η κατάκτηση της µόρφωσης συνδέεται άρρηκτα µε την επίτευξη των προηγούµενων διαδικασιών: η εκπαίδευση σε συνδυασµό µε την αγωγή και τη µάθηση οδηγούν στην καλλιέργεια της ανθρώπινης προσωπικότητας και την ποιότητα ζωής που αυτή εξασφαλίζει. Προσοχή : Η προσπάθεια για συνεχή και αρµονική καλλιέργεια του ανθρώπου δεν περιορίζεται µόνο στη νέα γενιά, αλλά επεκτείνεται σε όλες τις ηλικίες («διά βίου παιδεία», «γηράσκω αεί διδασκόµενος»), τις τάξεις και τα κοινωνικά στρώµατα (καθολική παιδεία). ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΚΑΙ ΜΕΣΑ ΠΑΙ∆ΕΙΑΣ Παράγοντες αγωγής και παιδείας

• Οι ατοµικές προδιαθέσεις / κληρονοµικές καταβολές και η συµπεριφορά / αντίδραση του ατόµου στα εξωτερικά ερεθίσµατα

• Το φυσικό περιβάλλον. • Το κοινωνικό πλαίσιο: η οικογένεια, η εκπαίδευση, οι οµάδες συνοµηλίκων, τα Μ.Μ.Ε., η

θρησκεία / εκκλησία. • Το πολιτισµικό περιβάλλον (τέχνη, διανόηση, επιστήµη). • Η πολιτεία.

Μέσα «εργαλεία» αγωγής και παιδείας

• Οι θεσµοί και οι νόµοι. • Η ποινή / τιµωρία. • Ο έπαινος. • Το ζωντανό παράδειγµα. • Ο διάλογος, η πειθώ, η επιχειρηµατολογία. • Τα όργανα µόρφωσης (π.χ. βιβλία, διαδίκτυο). • Τα παρεχόµενα κίνητρα. • Τα εκπαιδευτικά προγράµµατα.

Η ΑΞΙΑ ΤΗΣ ΠΑΙ∆ΕΙΑΣ

44

Ο κοινωνικός χαρακτήρας της παιδείας / αγωγής καταδεικνύει εξ ορισµού τη σηµασία της για όλους τους τοµείς της ανθρώπινης δράσης και την ανάγει σε µέγιστη αξία. Ειδικότερα: Πνευµατικός Η παιδεία συµβάλλει στην πολύπλευρη µόρφωση του ανθρώπου για τους εξής λόγους: Καλλιεργεί τα γνωστικά ενδιαφέροντα του ατόµου και συντελεί στη µόρφωση του διευρύνοντας τους πνευµατικούς του ορίζοντες και µεταδίδοντας γνώσεις µε τις οποίες δηµιουργείται το πνευµατικό υπόβαθρο του ανθρώπου. Αναπτύσσει τον προβληµατισµό, την περίσκεψη, τη γόνιµη αµφιβολία, την αµφισβήτηση και την ευθυκρισία, ενώ παράλληλα απαλλάσσει το άτοµο από δεισιδαιµονίες, προλήψεις, δογµατισµό, φανατισµό και προκατασκευασµένες απόψεις, απελευθερώνοντας το από τον πνευµατικό σκοταδισµό και την πνευµατική δουλεία. Όταν ο άνθρωπος αντιλαµβάνεται την αναγκαιότητα της πνευµατικής ελευθερίας και της αυτενέργειας, αµύνεται ενάντια σε κάθε προσπάθεια χειραγώγησης του και αγωνίζεται για την προάσπιση της αλήθειας. Ηθικός Η παιδεία αποτελεί µια αδιάλειπτη προσπάθεια του ανθρώπου, µέσα από γόνιµη ενδοσκόπηση, να ολοκληρωθεί ως προσωπικότητα, γιατί: Η παιδεία εκλεπτύνει τους τρόπους συµπεριφοράς του ατόµου και το εξυψώνει παραµερίζοντας τις εγωπάθειες, ενώ θέτει ως κέντρο των επιδιώξεων του πάντα τον ίδιο τον άνθρωπο. Το άτοµο συνειδητοποιεί τα προτερήµατα και τα ελαττώµατα του, και ωθείται στην κατάκτηση της αυτογνωσίας. Η αγωγή διαµορφώνει προσωπικότητα µε πίστη σε υψηλά ιδανικά και σε διαχρονικές αξίες, και υποδεικνύει αγνά πρότυπα συµπεριφοράς. Με την παιδεία και την αγωγή καλλιεργούνται οι ηθικές αρετές και επικρατεί η δικαιοσύνη, η ειλικρίνεια, η τιµιότητα, το µέτρο. Ψυχοσωµατικός Η παιδεία συµβάλλει στην ανωτερότητα του ψυχισµού µας και αποτελεί πηγή ευτυχίας, διότι: Ενισχύει την ευαισθησία του ατόµου και καλλιεργεί ψυχικές αρετές, ενώ αποκρούει δυσάρεστα συναισθήµατα, όπως η έπαρση, η ζηλοφθονία. Ο άνθρωπος ωθείται στη δηµιουργικότητα, που προσφέρει ευχαρίστηση και ζωντάνια, αποκτά ενδιαφέροντα και δυναµική παρουσία στη ζωή, χωρίς να επιδεικνύει µοιρολατρική, αλλά αγωνιστική στάση ζωής (µοιροϋβριστής). Επιτυγχάνεται ισορροπία στην ψυχική και σωµατική κατάσταση του ατόµου Κοινωνικός Επενεργεί στην υγιή κοινωνικοποίηση, στην οµαλή ένταξη του ατόµου στην κοινωνία, στην ανάληψη κοινωνικών ρόλων µε σοβαρότητα και υπευθυνότητα. Ειδικότερα: Επηρεάζει θετικά την ανθρώπινη συµπεριφορά, ώστε το άτοµο να αντιληφθεί την αναγκαιότητα των ουσιαστικών ανθρώπινων σχέσεων, της αληθινής ψυχικής επαφής και της γνήσιας επικοινωνίας, συµβάλλοντας στην κοινωνική οργάνωση. Ενισχύει το αίσθηµα της συλλογικής ευθύνης, υποδεικνύει την ανάγκη συνεργασίας, αλληλεγγύης, αλτρουισµού και προαγωγής της ισοτιµίας και της αξιοκρατίας. Περιορίζει τα φαινόµενα κοινωνικής παθογένειας, ενώ συνάµα υποστηρίζει την πάταξη κάθε άνοµης συµπεριφοράς. Πολιτικός

45

Πολιτικοποιεί το άτοµο τονίζοντας την αναγκαιότητα ενεργούς συµµετοχής σε όλες τις εκφάνσεις του δηµόσιου βίου. Βοηθά τον άνθρωπο να αντιληφθεί και να αντιπαλέψει τις απόπειρες επιβολής λαϊκιστικού ή µεσσιανιστικού τύπου ηγεσιών, να προασπίσει το διάλογο, την αξιοκρατία, τη διαφάνεια και να αγωνιστεί για την εδραίωση µιας γνήσιας δηµοκρατίας. Όσοι πολιτικοί είναι κοινωνοί της αληθινής παιδείας, διακρίνονται για την ιδεολογία τους, το ηθικό τους παράστηµα, το σθένος και τη µαχητικότητα τους, τον αγώνα τους για τη διασφάλιση του εθνικού συµφέροντος και την κατοχύρωση των ανθρώπινων δικαιωµάτων. Οικονοµικός Επαγγελµατικός – Οικολογικός Πολιτικοποιεί το άτοµο τονίζοντας την αναγκαιότητα ενεργούς συµµετοχής σε όλες τις εκφάνσεις του δηµόσιου βίου. Βοηθά τον άνθρωπο να αντιληφθεί και να αντιπαλέψει τις απόπειρες επιβολής λαϊκιστικού ή µεσσιανιστικού τύπου ηγεσιών, να προασπίσει το διάλογο, την αξιοκρατία, τη διαφάνεια και να αγωνιστεί για την εδραίωση µιας γνήσιας δηµοκρατίας. Όσοι πολιτικοί είναι κοινωνοί της αληθινής παιδείας, διακρίνονται για την ιδεολογία τους, το ηθικό τους παράστηµα, το σθένος και τη µαχητικότητα τους, τον αγώνα τους για τη διασφάλιση του εθνικού συµφέροντος και την κατοχύρωση των ανθρώπινων δικαιωµάτων. Οικονοµικός Επαγγελµατικός Οικολογικός Συντελεί στην άνοδο του βιοτικού επιπέδου, στην ταχύτατη και αειφόρα ανάπτυξη οικονοµικών κλάδων, σε εκλογικευµένη ανάπτυξη της επιστήµης και της τεχνολογίας, στην κατάκτηση µιας ποιοτικά ανώτερης ζωής. Η παιδεία / καλλιέργεια βοηθά το άτοµο να ιεραρχήσει τις ανάγκες του, ώστε να µη γίνεται θύµα και δούλος του χρήµατος και του καταναλωτισµού. Ωθεί στην αξιοποίηση των ικανοτήτων και δεξιοτήτων του ατόµου, συµβάλλει στην επαγγελµατική του αποκατάσταση, ενισχύει την επαγγελµατική του συνείδηση και το καταξιώνει κοινωνικά. Καταπολεµά τη µονοµέρεια, την τυποποίηση και την αλλοτρίωση στην εργασία. Η αληθινή παιδεία βοηθά το άτοµο να συνειδητοποιήσει την αναγκαιότητα προστασίας του πλανήτη µας και να αγωνιστεί για τη σωτηρία του. Πολιτιστικός Η παιδεία συµβάλλει πολλαπλά στην πολιτιστική δηµιουργία προωθώντας τα γράµµατα, τις επιστήµες, τις τέχνες, τον αθλητισµό. Κατακτώντας την αληθινή παιδεία, ο άνθρωπος προβαίνει σε σωστές επιλογές ψυχαγωγίας, διοχετεύοντας γόνιµα τις ελεύθερες ώρες του σε δραστηριότητες που εξευγενίζουν την ψυχή του και τον εξυψώνουν. Η παιδεία τονίζει την αναγκαιότητα ανθρωποπλαστικού χαρακτήρα του πολιτισµού µας και θέτει τους πνευµατικούς ταγούς ενώπιον των ευθυνών τους. Επιδρά στο λειτουργικό συγκερασµό παράδοσης και πολιτιστικού παρόντος διά της επαφής µε τα ήθη και έθιµα του λαού µας. Εθνικός ∆ιεθνιστικός Ενισχύει την εθνική συνείδηση, τονώνει το εθνικό φρόνηµα, διαφυλάσσει την εθνική ταυτότητα, ενώ ταυτόχρονα διδάσκει το σεβασµό απέναντι σε όλα τα έθνη τονίζοντας την ξεχωριστή αξία των πολιτισµών τους. Οδηγεί στην ενότητα των ανθρώπων, στην ειρηνική συνύπαρξη και συµβίωση των λαών, καθώς στηρίζει τον υγιή διεθνισµό.

46

∆ιδάσκει τη σωστή στάση απέναντι στην παγκοσµιοποίηση, προτάσσει τον ανθρωπισµό και ωθεί τους λαούς σε αγωνιστική δράση, προκειµένου να επιλύσουν από κοινού οικουµενικά προβλήµατα που ταλανίζουν την υφήλιο. ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ Η σχολική εκπαίδευση στη χώρα µας διαρκεί 13 έτη: 1 έτος στο νηπιαγωγείο (προσχολική αγωγή — προαιρετικά τα προνήπια), 9 έτη υποχρεωτικής εκπαίδευσης (δηµοτικό και γυµνάσιο) και 3 έτη µεθυποχρεωτικής εκπαίδευσης (λύκειο). Ανεξαρτήτως των συγκεκριµένων σκοπών που τίθενται στις επιµέρους βαθµίδες της σχολικής εκπαίδευσης, το σχολείο µπορεί (µε όρους και προϋποθέσεις) και επιβάλλεται να εκπληρώνει τον πολύπλευρο / πολυδιάστατο ρόλο του ανταποκρινόµενο στις απαιτήσεις της εποχής µας. Από το σχολείο, ως φορέα γνώσεων, γενικών και ειδικών, ως φορέα αξιών και κοινωνικοποίησης, απαιτείται να εκπληρωθούν οι ακόλουθοι στόχοι: Η πνευµατική καλλιέργεια των νέων, δηλαδή η διάπλαση ανθρώπων σκεπτόµενων, µε αναπτυγµένη την ορθή κρίση, το στοχασµό και την οξύνοια του πνεύµατος. Έτσι καταπολεµείται η άγνοια και η αµάθεια, παράγεται η γνώση και ο µαθητής, αντιλαµβανόµενος ρεαλιστικά την πραγµατικότητα, καθίσταται πνευµατικά ελεύθερος. Έχει τη δυνατότητα, λοιπόν, να εντοπίσει τα «κακώς κείµενα», να προβεί σε γόνιµη αµφισβήτηση τους, να αντισταθεί στους µηχανισµούς παραπληροφόρησης και προπαγάνδας, που οδηγούν στη χειραγώγηση και µαζοποίηση του ατόµου, να απαλλαγεί από αναχρονιστικές αντιλήψεις που θολώνουν την όραση, να υπερκεράσει τη στείρα ειδίκευση που επιτείνει την πνευµατική µονοµέρεια. Με αυτά τα εφόδια ο νέος θα προβαίνει σε ορθές και επιτυχηµένες επιλογές στη ζωή του. Η ηθική και ψυχική διαπαιδαγώγηση της µαθητιώσας νεολαίας: Μεταγγίζοντας αξίες, αρχές και υγιή πρότυπα το σχολείο αποβλέπει στη διάπλαση ατόµων µε ήθος και αρετές (υπευθυνότητα, αυτοπειθαρχία, ανθρωπιά κ.ά.) τα οποία προβαίνουν σε ενδοσκόπηση, επιδιώκουν την αυτογνωσία και αγωνίζονται για την τιθάσευση των παθών και των αδυναµιών τους που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Η εµφύσηση ιδανικών και ανώτερων σκοπών είναι αναγκαία ιδίως στην εποχή µας που κατακλύζεται από φαινόµενα αµοραλισµού, αλαζονείας και απανθρωπιάς. Συνάµα, το σχολείο στοχεύει στην ενδυνάµωση των ψυχικών αρετών (θάρρος, τόλµη, αγωνιστικότητα), έτσι ώστε οι νέοι να αντιµετωπίζουν τη ζωή ενεργητικά και όχι παθητικά (µοιρολατρία), ενώ παράλληλα, επιδιώκει τον εξευγενισµό της ψυχής του ατόµου και την εκλέπτυνση των συναισθηµάτων του, προκειµένου να µπορεί να αντιπαλέψει την αναλγησία των καιρών µας, µια που η ψυχρή λογική καταπιέζει τις ευαισθησίες. Η κοινωνική και πολιτική ένταξη της νεολαίας: Ως µικρογραφία της κοινωνίας, η σχολική κοινότητα, µε κανόνες νόµους, επιχειρεί να διαµορφώσει ανθρώπους που θα προτάσσουν το συλλογικό όφελος και όχι µόνο το ατοµικό, που θα συνεργάζονται και θα αναπτύσσουν τις κοινωνικές αρετές της αλληλεγγύης, της ανεκτικότητας, αλλά και θα εναντιώνονται στο ρατσισµό και τον καιροσκοπισµό. Το σχολείο προετοιµάζει τους αυριανούς πολίτες που θα συµµετέχουν στα κοινά, θα πειθαρχούν στους νόµους της κοινωνίας, θα µετέρχονται το διάλογο και την πειθώ και όχι τη βία για να λύνουν τις διαφορές τους. ∆ιαµορφώνει, δηλαδή, ενεργούς πολίτες σφυρηλατώντας δηµοκρατικά ακέραιες προσωπικότητες, ιδιαίτερα σε µια εποχή στην οποία παρατηρείται αδιαφορία για τα κοινά, εκτεταµένη κρίση της πολιτικής αλλά, κυρίως, διόγκωση της αδικίας και της ανισότητας. Η εθνική και οικουµενική συνείδηση των νέων: Μεταβιβάζοντας την υλική, πνευµατική, πολιτιστική κληρονοµιά στις νέες γενιές, ο θεσµός του σχολείου φιλοδοξεί να ενσταλάξει στους µαθητές το νόηµα της εθνικής ταυτότητας και να ενδυναµώσει το εθνικό φρόνηµα και τη φιλοπατρία, καθώς στον παγκοσµιοποιηµένο πια πολιτισµό καθίσταται ευχερέστερη η πολιτιστική διείσδυση των ισχυρών κρατών και καραδοκεί ο κίνδυνος αποµάκρυνσης απ' ό,τι συνδέει και

47

συγκρατεί το έθνος µας (γλώσσα, θρησκεία, ιστορία, παραδόσεις). Παράλληλα, η εκπαίδευση προτίθεται να ενισχύσει την ευρωπαϊκή και παγκόσµια συνείδηση καθιστώντας τη νεολαία κοινωνό του ευρωπαϊκού οράµατος και του υγιούς διεθνισµού, ο οποίος αντιστρατεύεται τον εθνικισµό και τις άγονες αντιπαραθέσεις µεταξύ των λαών και ευαγγελίζεται µια παγκόσµια κοινωνία ειρηνικής συνύπαρξης και γόνιµων ανταλλαγών. Η αισθητική αγωγή και η γενικότερη πολιτιστική πρόοδος: Στόχος της σχολικής αγωγής είναι και η αναβάθµιση της αισθητικής αντίληψης των µαθητών και η µύηση τους στον κόσµο των Μουσών, στην τέχνη. Έτσι η νεολαία θα µπορεί να επιλέγει έργα ποιοτικά και όχι εµπορευµατοποιηµένα (προϊόντα µαζικής υποκουλτούρας) και να αυτοεκφράζεται µε τρόπο δηµιουργικό και εκλεπτυσµένο. Εξάλλου, το σχολείο επιδιώκει την πνευµατική προαγωγή (επαφή µε το βιβλίο και τη διανόηση) αλλά και την εµφύσηση του αθλητικού ιδεώδους (άµιλλα και σωµατική υγεία) σε µια εποχή που τα αναβολικά, ο υπερπρωταθλητισµός και ο χουλιγκανισµός τείνουν να αφανίσουν το ουσιαστικό περιεχόµενο του αθλητισµού ολυµπισµού. Η επιστηµονική τεχνολογική ανάπτυξη και, γενικότερα, η οικονοµική πρόοδος, ατοµική και κοινωνική: Με τη δηµιουργία κατευθύνσεων ο µαθητής µπορεί να προετοιµαστεί και να προσανατολιστεί για µια επιτυχηµένη µελλοντική επαγγελµατική επιλογή. Με την παροχή ειδικών γνώσεων, οι οποίες είναι προσαρµοσµένες στις τρέχουσες επιστηµονικές και τεχνολογικές εξελίξεις, το σχολείο δίνει τη δυνατότητα στο νέο να συµµετάσχει ισότιµα στην κοινωνία των νέων τεχνολογιών, συµβάλλοντας έτσι στην παραγωγικότητα και την οικονοµική ανάπτυξη µέσω της τεχνογνωσίας. Άλλωστε, µε τον επαγγελµατικό προσανατολισµό ο νέος µπορεί να ανακαλύψει τα ενδιαφέροντα, τις κλίσεις και τα ταλέντα του και να επιλέξει επάγγελµα που ταιριάζει στην ψυχοσύνθεση του, οπότε θα είναι δηµιουργικός στην παραγωγική διαδικασία. Η περιβαλλοντολογική εκπαίδευση: Επειδή η νεανική προσωπικότητα είναι εύπλαστη, είναι εφικτή η διαµόρφωση οικολογικής συνείδησης στους µαθητές, έτσι ώστε να διαφοροποιηθεί η κυρίαρχη νοοτροπία της αδιαφορίας απέναντι στο περιβάλλον και να επιδειχθεί µια συνειδητοποιηµένη και υπεύθυνη στάση του ανθρώπου για την προστασία του. Το σχολείο αποτελεί κατάλληλο χώρο για την εµφύσηση της οικολογικής σκέψης και τρόπου ζωής (επιµορφωµένοι εκπαιδευτικοί, εµπειρικός χαρακτήρας µάθησης). Εξάλλου, οι µελλοντικές αλλαγές αφορούν κυρίως τη νεότερη γενιά, οπότε επιβάλλεται η νεολαία να διαθέτει ενηµέρωση και γνώση των περιβαλλοντικών θεµάτων, προκειµένου να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις των καιρών. Οµοίως, επιτακτική προβάλλει και η προώθηση της εθελοντικής δράσης στα πλαίσια του σχολείου. ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗΣ Α. ΘΕΤΙΚΑ Ραγδαία βελτίωση στους δείκτες µόρφωσης. Άµβλυνση των ανισοτήτων µε την καθιέρωση της δωρεάν εκπαίδευσης. Φιλελευθερισµός και δηµοκρατικότητα που επιτεύχθηκαν µε τον περιορισµό του µονολόγου, την ανάπτυξη του διαλόγου και την πολιτική κοινωνικοποίηση (π.χ. θεσµός µαθητικών κοινοτήτων, Βουλή των Εφήβων). Καλλιέργεια της κρίσης και του προβληµατισµού. Καθιέρωση της δηµοτικής γλώσσας. Μύηση στη φιλοπονία / εργατικότητα. Σύγχρονες γνώσεις (πληροφόρηση, ενηµέρωση), γλωσσοµάθεια και αναβάθµιση των σχολικών εγχειριδίων. Υλικοτεχνική υποδοµή (λ.χ. βιβλιοθήκες, εργαστήρια, εποπτικά µέσα διδασκαλίας). Προγράµµατα ανταλλαγής µαθητών. Κοινωνική δραστηριοποίηση (π.χ. εθελοντισµός, φιλανθρωπική δράση).

48

Β. ΑΡΝΗΤΙΚΑ Ωστόσο, κανείς δεν µπορεί να παραγνωρίσει το εκπαιδευτικό πρόβληµα και τις αρρυθµίες της σχολικής ζωής. Η δυσφορία των µαθητών και οι χαµηλές επιδόσεις τους, οι διαδηλώσεις των καθηγητών, η αρθρογραφία των πνευµατικών ανθρώπων, οι καταγγελίες των δηµοσιογράφων αλλά και η γενικότερη κρίση σε οικονοµικό, πολιτικό και ηθικοκοινωνικό επίπεδο, αντανακλούν / καθρεπτίζουν την κρίση στο χώρο της σχολικής εκπαίδευσης. Σε αδρές γραµµές, στο εκπαιδευτικό µας σύστηµα νοσούν πέντε επίπεδα / άξονες που συνδέονται τόσο µε τους διαχρονικούς στόχους του σχολείου όσο και µε τις σύγχρονες εξελίξεις: Το ανθρωπιστικό περιεχόµενο των σπουδών. Ο εθνικός προσανατολισµός της παιδείας. Η ευρωπαϊκή και οικουµενική κατεύθυνση του σχολείου. Η ισότητα των ευκαιριών. Ο εκσυγχρονισµός των στόχων, των µέσων και των µεθόδων. Υπεύθυνοι για το εκπαιδευτικό πρόβληµα είναι κυρίως η πολιτική ηγεσία, η οποία υποτάσσει την παιδεία στην ωµή χρησιµοθηρία, διενεργεί εκπαιδευτικές µεταρρυθµίσεις που επιχειρούν να βελτιώσουν µόνο το «τέλος» (Πανεπιστήµιο) και όχι την «αρχή» (τις δυο πρώτες βαθµίδες της εκπαίδευσης), η πνευµατική ηγεσία, µε την αδιαφορία ή την αδυναµία / ανεπάρκεια της για ουσιαστικές και ποιοτικές επιλογές, οι δάσκαλοι και οι καθηγητές, οι γονείς (έµµεσα) και το γενικότερο πνεύµα της εποχής µας. Ολοφάνερο, άλλωστε, είναι ότι η αποθέωση των υλιστικών, τεχνοκρατικών και καταναλωτικών προτύπων οδηγεί απρόσκοπτα σε υποβιβασµό την αξία της γνώσης, της ηθικής και της προσωπικής καλλιέργειας. Τα αρνητικά της σύγχρονης εκπαίδευσης µπορούν να οµαδοποιηθούν ανάλογα µε την εστία αιτία που τα δηµιουργεί και είναι ορατά ως δυσλειτουργίες στο ελληνικό σχολείο: Το πολιτικό πλαίσιο ∆εν υπάρχει µακροπρόθεσµα οργανωµένο εκπαιδευτικό σύστηµα, καθώς τα προγράµµατα σπουδών διαφοροποιούνται κάθε φορά που δροµολογούνται αλλαγές στην εκάστοτε εξουσία (π.χ. η αλλαγή του Υπουργού Παιδείας προοιωνίζει τροποποιήσεις στο ισχύον εκπαιδευτικό σύστηµα), µε αποτέλεσµα να βρίσκονται σε σύγχυση οι µαθητές και οι εκπαιδευτικοί. Υπ' αυτές τις συνθήκες, όµως, η εκπαίδευση ανάγεται σε άθυρµα της εκάστοτε κυβέρνησης, ενώ στην ουσία, επιβάλλεται ένας µακροπρόθεσµος καθολικός σχεδιασµός µε συναίνεση όλων των πολιτικών παρατάξεων. Καταφαίνεται, λοιπόν, ότι οι πολιτικοί δεν έχουν συνειδητοποιήσει την αναγκαιότητα της παιδείας ή µεθοδευµένα την παραβλέπουν, γι' αυτό και δεν εκφράζουν ισχυρή πολιτική βούληση για ουσιαστικές αλλαγές στο εκπαιδευτικό σύστηµα. ∆υσλειτουργίες στην εκπαίδευση προκαλούνται και λόγω του εγκλωβισµού των υπευθύνων στη λογική της δηµοσιονοµικής αδράνειας κατά τους καλοκαιρινούς µήνες' κάθε χρόνο διαπιστώνεται η επιδίωξη επίλυσης των εκπαιδευτικών ζητηµάτων (λ.χ. επάνδρωση των σχολείων, µετακινήσεις καθηγητών και δασκάλων, τροποποίηση του συστήµατος εισαγωγής στο Πανεπιστήµιο, εξεταστέα ύλη) κατά τη διάρκεια και όχι πριν την έναρξη του σχολικού έτους, µε πιθανές επιπτώσεις την απώλεια σχολικών ωρών, τις αδιέξοδες κινητοποιήσεις των εκπαιδευτικών, τις αποχές ή καταλήψεις των µαθητών κ.λπ. Ανεπάρκεια υλικοτεχνικής υποδοµής (θερµαινόµενες, ευάερες και ευήλιες αίθουσες, εποπτικά µέσα διδασκαλίας, εργαστήρια φυσικής, χηµείας και τεχνολογίας, αίθουσες πληροφορικής επανδρωµένες µε Η/Υ για κάθε µαθητή, βιβλιοθήκες, σπουδαστήρια, αίθουσες τελετών και γυµναστικής, χώροι υγιεινής κ.ά.) εξαιτίας του ελάχιστου ποσοστού από το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν (Α.Ε.Π.) που διατίθεται για την παιδεία και έλλειψη προγραµµάτων σπουδών που να ανταποκρίνονται στις εξελίξεις.

49

Εκπαιδευτική ανισότητα: αναντίρρητα, οι µαθητές της ελληνικής επικράτειας δεν ξεκινούν από την ίδια αφετηρία στον αγώνα για την κατάκτηση της γνώσης" οι οικονοµικές, κοινωνικές και πνευµατικές ανισότητες υφίστανται ακόµη παρά τη θεσµοθέτηση της δωρεάν παιδείας. Η «δικτατορία του ενός βιβλίου» και η επικράτηση της µηχανιστικής αποστήθισης. Ο αυστηρά τεχνοκρατικός προσανατολισµός της εκπαίδευσης δηµιουργεί µονοµέρεια, καθώς οι ανθρωπιστικές σπουδές, συν τω χρόνω, υποβαθµίζονται. Ο µαθητής, κατά συνέπεια, αδιαφορεί για τις κλασικές σπουδές, αποξενώνεται από τη µητρική του γλώσσα, απαξιώνει τα θεωρητικά γνωστικά αντικείµενα (π.χ. η ιστορία αντιµετωπίζεται χρησιµοθηρικά), γι' αυτό και εθίζεται στον ωφελιµισµό, τη χρησιµοθηρία και την επιδερµικότητα, που υπονοµεύουν την αληθινή παιδεία. Το εκπαιδευτικό σύστηµα σήµερα ενδιαφέρεται κυρίως για το πώς θα επανδρώσει το κοινωνικό σώµα µε στελέχη, πρωτίστως επιστήµονες και τεχνοκράτες, µέσα στο πιεστικό πλαίσιο του εκσυγχρονισµού της χώρας (λ.χ. τεχνοκρατία, οικονοµικά συστήµατα, υπερκαταναλωτισµός). ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΚΑΙ Η ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΣΠΟΥ∆ΩΝ

• Η διδασκαλία της τέχνης είναι αποσπασµατική έως ανύπαρκτη, µε συνέπεια να µην καλλιεργούνται η ευαισθησία, η καλαισθησία, η φαντασία του νέου. Στο ίδιο πλαίσιο αδράνειας εγκλωβίζεται και η οικολογική παιδεία, γι' αυτό δεν αναπτύσσεται η οικολογική συνείδηση των νέων.

• Το περιεχόµενο πολλών µαθηµάτων σε συνδυασµό µε την επιβολή της γνώσης δεν ερεθίζουν τη φιλοπεριέργεια και το ενδιαφέρον του µαθητή. Αντιθέτως, παρέχονται «στείρες» γνώσεις, επιβραβεύεται η παπαγαλία και η χρησιµοθηρία και δεν προάγεται η κριτική ικανότητα. ∆ίνεται έµφαση στην ποσότητα και όχι στην ποιότητα της παρεχόµενης γνώσης, ενώ συχνά η φιλοµάθεια «τιµωρείται» ή αµφισβητείται.

• Αυθεντίες και δογµατικές θέσεις σπανίζουν µεν, αλλά δεν απουσιάζουν από την εκπαίδευση. • Η στερεότυπη παραδοσιακή µεθοδολογία της εκπαιδευτικής πράξης (π.χ. µονότονη

παράδοση και εξέταση) πολύ συχνά στερεί από το µαθητή την πρωτοβουλία, ναρκώνει τη σκέψη του, κατευθύνει την έκφραση του. Στα ίδια αποτελέσµατα οδηγεί και η «δικτατορία» του ενός βιβλίου / συγγράµµατος.

• ∆υστυχώς, το σχολείο σήµερα δεν προσφέρει στους µαθητές ορθό επαγγελµατικό προσανατολισµό. Οι δυσλειτουργίες στη διδασκαλία του Σ.Ε.Π., η ανούσια θεωρητικολογία, η αδιαφορία ή η άγνοια των εκπαιδευτικών, ο µονοµερής τεχνοκρατικός προσανατολισµός και η ελλιπής κατάρτιση δεν υποδεικνύουν τις πραγµατικές ανάγκες στον εργασιακό χώρο.

• Η εκπαίδευση φαίνεται ότι αφορά περισσότερο το παρελθόν κι όχι το µέλλον, όταν διδάσκονται στα παιδιά παρωχηµένες γνώσεις και όταν απουσιάζει ο εκσυγχρονισµός στην εκπαιδευτική διαδικασία (π.χ. το µάθηµα της πληροφορικής είναι επιλεγόµενο κι όχι υποχρεωτικό!). Επίσης, λείπει —ή υπάρχει αποσπασµατική— η παροχή γνώσεων για άλλους πολιτισµούς.

• Το σηµερινό σχολείο δεν προπορεύεται της εποχής του και δεν έχει λάβει ευρωπαϊκή διάσταση. Αντιθέτως, παραµένει παρατηρητής των εκπαιδευτικών εξελίξεων στην Ευρώπη, αφού δεν αντιλαµβάνεται τις εξελίξεις ή βραδυπορεί. Αλλά κι όταν ακόµη εφαρµόζει εκπαιδευτικές τακτικές δοκιµασµένες στο εξωτερικό, δεν εναρµονίζει τα εκπαιδευτικά αυτά προγράµµατα µε τις ιδιαιτερότητες του λαού µας.

• ∆εν υπάρχει συγχρονισµός της κοινωνικής πραγµατικότητας µε τις παρεχόµενες σχολικές γνώσεις. Το σχολείο είναι «κλειστό» στην κοινωνία, µε αποτέλεσµα να µην παρέχει υγιείς προσανατολισµούς, ώστε να αποφευχθούν προβλήµατα κοινωνικής παθογένειας (λ.χ. έλλειψη µαθηµάτων σεξουαλικής αγωγής, σωµατικής υγιεινής, ελλιπής ενηµέρωση για ζητήµατα που αφορούν κατεξοχήν τη νεολαία, όπως τα ναρκωτικά, το κάπνισµα, το AIDS, ο αλκοολισµός).

50

• Το σχολείο δεν παρέχει επαρκή στοιχεία πολιτικής αγωγής στους µαθητές. Ο θεσµός των µαθητικών κοινοτήτων είναι υποβιβασµένος σε τέτοιο σηµείο που οι µοναδικές αρµοδιότητες του πλέον είναι η διοργάνωση χορών και εκδροµών. Γι' αυτό ατροφεί η πολιτική συνείδηση του νέου που δεν εθίζεται στις δηµοκρατικές διαδικασίες, απουσιάζει η ανάληψη πρωτοβουλιών, ενώ ατονεί το συναίσθηµα της κοινωνικής ευθύνης.

• Οι πολυήµερες σχολικές εκδροµές έχουν απολέσει τον εκπαιδευτικό τους χαρακτήρα και τον πολιτιστικό τους ρόλο. Απεναντίας, αντιµετωπίζονται σαν µέσο εκτόνωσης και συνοδεύονται από πλήθος αρνητικών (π.χ. υπερβολική χρήση αλκοόλ, κάπνισµα, υλικές καταστροφές), αντί να λειτουργούν ως ευκαιρία για ευχάριστη διδασκαλία, γνήσια ψυχαγωγία και καλλιέργεια, για απόκτηση εµπειριών.

Η ΣΧΟΛΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ α) ∆ιδάσκοντες

• Οι δάσκαλοι / καθηγητές λόγω των χαµηλών αποδοχών, οδηγούνται σε αναξιοπρεπή διαβίωση που παρεµποδίζει την προσπάθεια τους για βελτίωση των γνώσεων και των ικανοτήτων τους, γεγονός που έχει άµεσο αντίκτυπο στο εκπαιδευτικό τους έργο. Αρκετοί, πάλι, απολαµβάνουν την ηµιµάθεια τους, ελλείψει συστήµατος ουσιαστικής αξιολόγησης, και διακρίνονται για τη «δηµοσιοϋπαλληλική νοοτροπία» τους. Το κύρος των εκπαιδευτικών αποτελεί πλέον µύθευµα παλαιότερων εποχών.

• Πολλοί εκπαιδευτικοί αντιµετωπίζουν το λειτούργηµα τους σαν µια απλή βιοποριστική απασχόληση και, αποποιούµενοι τον παιδαγωγικό ρόλο τους, δηµιουργούν µια πελατειακή σχέση µεταξύ διδάσκοντα και διδασκοµένου.

• Κάποιοι εκπαιδευτικοί είναι ηµιµαθείς, ενώ συχνά το αξιόλογο εκπαιδευτικό προσωπικό εξοµοιώνεται µε το ακατάλληλο.

• Πολλές φορές επικρατεί ανταγωνισµός στον κύκλο των εκπαιδευτικών µε την επιδίωξη της εξίσωσης προς τα κάτω.

• Ορισµένοι εκπαιδευτικοί καταχρώνται τη θέση τους, λειτουργούν από θέση ισχύος, µε αποτέλεσµα να χάνουν το ηθικό τους παράστηµα και να µην αποτελούν καθοδηγητές των νέων.

• Συχνά κυριαρχεί ο διδακτικός µονολιθισµός και η αυθεντία του διδάσκοντα, ενώ απουσιάζει ο κριτικός λόγος και ο διάλογος.

• Η οικονοµική δυσχέρεια που το κράτος επιβάλλει στους εκπαιδευτικούς τούς ωθεί στην παραπαιδεία, µε συνέπεια την έλλειψη παραγωγικότητας στο σχολικό χώρο.

• Ακόµη και στην εποχή µας καταγγέλλονται περιστατικά άσκησης φυσικής αλλά κυρίως ψυχολογικής βίας προς τους µαθητές.

β) ∆ιδασκόµενοι

• Η πλειοψηφία των µαθητών διαχωρίζει τα µαθήµατα σε «αναγκαία» και «µη αναγκαία», προβάλλοντας µια επιλεκτική στάση απέναντι σε ορισµένους κλάδους γνώσης, µε συνέπεια να κυριαρχεί η ηµιµάθεια και ο αγνωστικισµός. Οι µαθητές κατ' ανάγκη στοχεύουν αποκλειστικά στην πρόσβαση τους στην τριτοβάθµια εκπαίδευση κι όχι στην απόκτηση ουσιαστικών γνώσεων και αληθινής παιδείας, εκφράζοντας έτσι µια χρησιµοθηρική αντίληψη για το σχολείο.

• Το ισχύον σύστηµα εξετάσεων για την εισαγωγή σε Α.Ε.Ι. και Τ.Ε.Ι. αποξενώνει / αλλοτριώνει το σχολείο από τους στόχους του, ενισχύει τη βαθµοθηρία και κατ' επέκταση τον ανταγωνισµό των µαθητών, γεννά αντιζηλίες και φθόνο, ενώ δυσχεραίνει τις φιλικές σχέσεις, εθίζοντας τους νέους από νωρίς στον ατοµικισµό.

• Κάποιοι µαθητές αντιµετωπίζουν το σχολείο ως καταναγκαστικό έργο, γεγονός που αποτελεί, πρωτίστως, ευθύνη του σχολείου λόγω του πιεστικού αναλυτικού προγράµµατος.

51

Τα άτοµα αυτά διακρίνονται για την πνευµατική τους οκνηρία, τη φυγοπονία, την απουσία οραµάτων και την έλλειψη στοχοθεσίας.

• Επειδή το σηµερινό σύστηµα εκπαίδευσης περισσότερο επιβάλλει παρά προωθεί τη γνώση, οι µαθητές εκδικούνται καταφεύγοντας συχνά σε διάφορες µορφές άµεσης ή έµµεσης βίας, όπως καταλήψεις και καταστροφές σχολικών κτιρίων, κάψιµο ή σκίσιµο βιβλίων (µαθητικός χουλιγκανισµός).

• Οι µαθητές λόγω του νεαρού της ηλικίας δε διαθέτουν ακόµη τις ανάλογες άµυνες, ώστε να µην παρασύρονται από διάφορους επιτήδειους που επιδιώκουν την κοµµατικοποίηση κι όχι να την πολιτικοποίηση τους. Εφόσον το σχολείο δεν επιδεικνύει πρόνοια τέτοιων καταστάσεων, δεν προετοιµάζει ώριµους και συγκροτηµένους πολίτες, αλλά υποθάλπει στοιχεία απειλητικά για τη δηµοκρατία.

• Τα µειονεκτήµατα της εκπαίδευσης επαυξάνονται, όταν κυρίως άκριτα παρέχονται στους µαθητές ελευθερίες που αγγίζουν τα όρια της ελευθεριότητας (π.χ. απρεπής συµπεριφορά σε πενθήµερες εκδροµές).

ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΠΑΙ∆ΕΙΑ Η αγωγή, εκ του ρήµατος άγω, σηµαίνει την ανατροφή, την καθοδήγηση των νέων. Οι νέοι, µέσω ενός συστήµατος εκπαίδευσης ή ενός συνόλου διαδικασιών που διενεργούνται από φορείς και παράγοντες (όπως η οικογένεια, το σχολείο, τα ΜΜΕ, η πολιτεία, η τέχνη, ο αθλητισµός, η εκκλησία) είναι ανάγκη να αναπτυχθούν, να διαµορφωθούν αρµονικά και ολόπλευρα. ∆ηλαδή, να καλλιεργηθούν, να παιδευτούν και ως εκ τούτου να προετοιµαστούν για την οµαλή ένταξη στην κοινωνία. Γιατί παιδεία σηµαίνει ευρύτερη καλλιέργεια. Η ανθρωπιστική αγωγή προϋποθέτει επιδράσεις που εδράζονται στις ανθρωπιστικές αξίες, στον άνθρωπο. Η σηµασία / σπουδαιότητα της είναι σχεδόν αυταπόδεικτη (Παράβολε «Ευεργετήµατα του ανθρωπισµού»). Ωστόσο, στην εποχή µας, η ανθρωπιστική αγωγή παραµορφώνεται, αλλοιώνεται, καθώς το σύγχρονο µοντέλο αποκόπτεται από τα ζωτικά της στοιχεία. Στοιχεία ανθρωπιστικής αγωγής

• αυτενέργεια, κριτική, «λόγος», µόρφωση • ηθική και ψυχική ωρίµανση • συνεργασία, άµιλλα • υψηλή αισθητική αντίληψη • πνεύµα διεθνισµού / οικουµενισµού.

Αίτια παραµόρφωσης α) Η δυσλειτουργία των φορέων:

• οικογένεια (κρίση θεσµού) • σχολείο (σύγχρονος προσανατολισµός, εσφαλµένη ταύτιση της ανθρωπιστικής αγωγής µε

τη στείρα στροφή στο παρελθόν) • ΜΜΕ (έλλειψη ορθών προτύπων) • κράτος (υποσχεσιολογία) • πνευµατική ηγεσία (απούσα) • τέχνη, αθλητισµός (κατίσχυση θεαµάτων / εµπορευµατοποίηση).

β) Η δοµή των σύγχρονων κοινωνιών: • υλισµός / καταναλωτισµός • τεχνοκρατισµός • κρίση αξιών • ατοµικισµός.

52

γ) Ατοµική ευθύνη • Το άτοµο βολεύεται στην ευκολία και όταν αυτό γίνει συνήθεια, συνθλίβεται στη

µαλθακότητα (Παράβαλε: «Αίτια της κρίσης του ανθρωπισµού»). Πράγµατι στον Ελληνισµό, στον Ελληνικό πολιτισµό, ο άνθρωπος κατέχει κεντρική, περίοπτη θέση. ∆ιάφοροι τοµείς βεβαιώνουν αυτήν τη διαπίστωση. Μυθολογία: ο «Προµηθέας ∆εσµώτης» συµβολίζει την αδούλωτη ψυχή. Πολιτική: η ∆ηµοκρατία καταδεικνύεται το µόνο ανθρώπινο πολίτευµα (ελευθερία, διάλογος). Τέχνες: κυριαρχεί η καλαισθησία, η συµµετρία, µε απόρροια τον εξευγενισµό της ψυχής. Επιστήµη: θεµέλιος λίθος ο ορθός λόγος. Αθλητισµός: αναδεικνύεται το ολυµπιακό ιδεώδες («νους υγιής εν σώµατι υγιεί»), το πνεύµα της ειρήνης (ολυµπιακή εκεχειρία). Παιδεία: παράγεται ο ελεύθερος στοχασµός, ο αντιδογµατισµός. Φιλοσοφία: επιδιώκεται η αυτογνωσία («γνώθι σ'αυτόν»), το ανθρώπινο µέτρο και η εσωτερικότητα (Σωκράτης: «εν οίδα ότι ουδέν οίδα»), η απόρριψη της δουλικότητας (Σόλων: «Σεισάχθεια» / Σοφιστές). Θρησκεία: διαφαίνεται η άρνηση υποταγής σε ιερατεία (αρχαιότητα), αγάπη στον άνθρωπο, λιτότητα (Χριστιανισµός / Βυζάντιο). Γλώσσα: όργανο λόγου λογικής, «κιβωτός» πνευµατικού πλούτου. ∆ιεθνής πολιτική: φανερή η διάθεση πολιτιστικής προσφοράς, εκπολιτισµού (Μέγας Αλέξανδρος), ο καθολικός ανθρωπισµός (Ρήγας Φεραίος: όραµα συνένωσης των Βαλκανικών χωρών). Εθνικοί αγώνες: απόρθητο κάστρο η ανθρώπινη ψυχή, το ηρωικό πνεύµα (1821, 1940). ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ∆ΙΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ Επειδή οι σηµερινοί µαθητές ζουν στην Ενωµένη Ευρώπη, όπου ενδέχεται να σπουδάσουν και να εργαστούν, επιβάλλεται το εκπαιδευτικό σύστηµα της χώρας µας να αποκτήσει ευρωπαϊκή διάσταση. Αυτό µπορεί να επιτευχθεί, εάν εφαρµοστούν στην εκπαίδευση τροποποιήσεις στο περιεχόµενο των σπουδών που συνάδουν µε τα σύγχρονα δεδοµένα. Η αντικειµενική συγγραφή της ιστορίας χωρίς εθνικές προκαταλήψεις, η παροχή γνώσεων σχετικά µε το παρελθόν και το παρόν των Ευρωπαϊκών χωρών, τα προγράµµατα ανταλλαγής των µαθητών µπορούν να λειτουργήσουν θετικά προς την κατεύθυνση αυτή. Οι απώτερες επιδιώξεις είναι: Η ουσιαστική γνωριµία των λαών (επαφή µε τη γλώσσα, την ιστορία, τη θρησκεία, την κουλτούρα κάθε έθνους). Η ελεύθερη διακίνηση και ανταλλαγή ιδεών, προβληµατισµών και εµπειριών (π.χ. επικοινωνία µαθητών µέσω διαδικτύου). Η αµοιβαία κατανόηση, η ανεκτικότητα και ο σεβασµός των διαφορών και των ιδιαιτεροτήτων κάθε λαού. Η προσπάθεια για συνεργασία και αλληλεγγύη. Η αναζήτηση και καλλιέργεια των ενοποιητικών πολιτισµικών στοιχείων και αξιών που συνθέτουν το δυτικοευρωπαϊκό πολιτισµό. Η ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας των µαθητών µε νέες ειδικότητες στην επιστήµη και την τεχνολογία, µε µεταπτυχιακά προγράµµατα και µε πανεπιστηµιακές ανταλλαγές. Βέβαια, αυτά εννοείται ότι θα πραγµατοποιηθούν —χωρίς η εκπαίδευση να δυσχεραίνει ή να πλήττεται η καλλιέργεια της εθνικής συνείδησης— µε τη σύζευξη της εθνικής µε την ευρωπαϊκή παιδεία. ∆ΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ

53

Είναι γεγονός ότι ζούµε σ' έναν κόσµο παγκοσµιοποίησης, σε κοινωνίες που χαρακτηρίζονται από πολιτισµική ετερότητα, καθώς η συνεχής µετακίνηση πληθυσµών αυξάνει τον αριθµό των ιδιαίτερων πολιτισµικών οµάδων που ζουν ανάµεσα µας. Η πολυπολιτισµικότητα αυτή, που χαρακτηρίζει τόσο την Ελλάδα όσο και τις άλλες χώρες, υπαγορεύει την ανάγκη υιοθέτησης νέων προσεγγίσεων σε πολλούς τοµείς (π.χ. πολιτικό, κοινωνικό, διακρατικό, εκπαιδευτικό). Είναι γεγονός ότι, τα τελευταία χρόνια, η ελληνική πολιτεία προσπαθεί να διαµορφώσει κατάλληλες συνθήκες ζωής και εργασίας για τους παλιννοστούντες, τους αλλοδαπούς µετανάστες, τους µουσουλµάνους και τους τσιγγάνους. Στο πλαίσιο αυτό, το ΥΠ.Ε.Π.Θ. υιοθέτησε µια νέα µορφή εκπαίδευσης, τη διαπολιτισµική εκπαίδευση, θέτοντας τις βάσεις για µια ουσιαστική αντιµετώπιση των εκπαιδευτικών αναγκών των οµάδων αυτών. Σκοπός της διαπολιτισµικής εκπαίδευσης είναι η οργάνωση και λειτουργία σχολικών µονάδων πρωτοβάθµιας και δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης για την παροχή εκπαίδευσης σε νέους µε κοινωνικές, πολιτιστικές ή µορφωτικές ιδιαιτερότητες. Στα διαπολιτισµικά σχολεία (όπου ο αριθµός των παλιννοστούντων ή των αλλοδαπών µαθητών πλησιάζει το 45% του συνολικού) εφαρµόζονται τα προγράµµατα των αντίστοιχων δηµοσίων σχολείων, προσαρµοσµένα όµως στις ιδιαίτερες ανάγκες των διδασκοµένων. Όλοι οι εκπαιδευτικοί που διδάσκουν στα σχολεία αυτά έχουν δεχθεί την κατάλληλη επιµόρφωση και όσοι καλούνται να καλύψουν τα δηµιουργούµενα κενά, επιλέγονται µε κριτήριο τις γνώσεις τους στη διαπολιτισµική εκπαίδευση και στη διδασκαλία της Ελληνικής ως δεύτερης ή ξένης γλώσσας. Εποµένως, η θέσπιση των ∆ιαπολιτισµικών Σχολείων σηµατοδοτεί µια νέα κατεύθυνση στην εκπαιδευτική πολιτική του Υπουργείου Παιδείας. Το πρόγραµµα για την εκπαίδευση των παλιννοστούντων και των αλλοδαπών µαθητών σε συνδυασµό µε άλλα προγράµµατα (π.χ. «Εκµάθηση της Ελληνικής γλώσσας σε µετανάστες» από το Ινστιτούτο ∆ιαρκούς Εκπαίδευσης Ενηλίκων) φιλοδοξεί να αποτελέσει µελλοντικά ένα ολοκληρωµένο σχέδιο δια-πολιτισµικής εκπαιδευτικής πολιτικής και πρακτικής. Σήµερα στη χώρα µας λειτουργούν 26 διαπολιτισµικά σχολεία (13 ∆ηµοτικά, 9 Γυµνάσια, 4 Λύκεια), που βάσει απαιτήσεων θα αυξάνονται, παρέχοντας την εγγύηση ισότητας ευκαιριών για όλους τους µαθητές χωρίς διακρίσεις και διαποτίζοντας το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστηµα µε σύγχρονες παιδαγωγικές αντιλήψεις. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΑΛΛΟ∆ΑΠΩΝ ΣΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ∆υσχέρεια ένταξης σε ένα διαφορετικό πολιτισµικό περιβάλλον (λ.χ. άλλες αξίες και αρχές, «πιστεύω», θρησκεία, κουλτούρα, νοοτροπία, παράδοση). ∆υσκολία εκµάθησης της ελληνικής γλώσσας και ανταπόκρισης στις απαιτήσεις του εκπαιδευτικού συστήµατος. Συχνά, µάλιστα, η ανεπαρκής γλωσσική κατάρτιση αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα στην αξιοποίηση του γνωστικού και πολιτισµικού κεφαλαίου που προσφέρεται από τα σχολεία φοίτησης, από το οικογενειακό περιβάλλον τους και από τις ευρύτερες εµπειρίες τους. Εχθρική ή ακόµη και ρατσιστική αντιµετώπιση από συµµαθητές ή διδάσκοντες, στιγµατισµός που εκδηλώνεται στις καθηµερινές διαπροσωπικές σχέσεις. Κάποιες φορές γίνονται θύµατα της ξενοφοβικής συµπεριφοράς (π.χ. ύβρεις, προσβολή αξιοπρέπειας, σωµατική βία, περιθωριοποίηση). Οι αλλοδαποί βιώνουν έντονα ψυχολογικά προβλήµατα (λ.χ. κατωτερότητα, ανασφάλεια, άγχος), που εντείνουν το αίσθηµα νοσταλγίας για την πατρίδα τους. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Επιµόρφωση των εκπαιδευτικών πάνω σε ιδιαίτερα πολιτισµικά χαρακτηριστικά των αλλοδαπών µαθητών τους και γενικότερα σε θέµατα διαπολιτισµικής αγωγής καθώς και επιµορφωτικά σεµινάρια κοινωνικού περιεχοµένου που θα απευθύνονται σε µαθητές, εκπαιδευτικούς και γονείς,

54

προκειµένου να ενηµερώσουν και να τονίσουν τη δυνατότητα συνύπαρξης ατόµων µε διαφορετικά πολιτισµικά χαρακτηριστικά. Εκσυγχρονισµένα αναλυτικά προγράµµατα και προσαρµογή των βιβλίων στην πραγµατικότητα των διαπολιτισµικών σχολείων. Έµπρακτη κατοχύρωση της ελεύθερης πρόσβασης και της ισότιµης συµµετοχής όλων των παλιννοστούντων και αλλοδαπών στο σχολείο και συντονισµένη προσπάθεια ενσωµάτωσης τους στο σχολικό περιβάλλον (π.χ. ενισχυτική διδασκαλία, προγράµµατα εκµάθησης της ελληνικής γλώσσας). ∆υνατότητα ψυχολογικής στήριξης -όσων παιδιών την έχουν ανάγκηαπό ειδικούς παιδαγωγούς και ψυχολόγους. Ιδιαίτερα ο δάσκαλος έχει χρέος να προβάλλει µε τη συµπεριφορά του την ισότητα των ανθρώπων στο σχολείο, προκειµένου οι µαθητές να γίνουν κοινωνοί των ανθρωπιστικών αξιών. Αποβολή ρατσιστικών αντιλήψεων, προκαταλήψεων και στερεοτύπων των γηγενών έναντι των αλλοδαπών και καλοπροαίρετη διάθεση για καταπολέµηση της µονοµέρειας, του αποκλεισµού και της ξενοφοβίας. Καλλιέργεια του πνεύµατος της ανεκτικότητας, επίδειξη σεβασµού στο διαφορετικό, διαλλακτικότητα και, γενικότερα, ανθρωπιστική στάση. Κατανόηση των δυσκολιών που καλούνται να υπερκεράσουν οι αλλοδαποί' επιβάλλεται πνεύµα συνεργασίας, αλληλεγγύης και αλτρουισµού. Ο σεβασµός απέναντι σε άτοµα µε διαφορετική κουλτούρα µαρτυρά τη θέληση και την απόπειρα για προστασία και κατοχύρωση των ανθρώπινων δικαιωµάτων αλλά και την εδραίωση µιας δηµοκρατικής συµπεριφοράς. Επιδίωξη µιας διαπολιτισµικής επικοινωνίας µέσω πολιτιστικών ανταλλαγών και πλουραλισµού, που επιφέρει διεύρυνση των οριζόντων των µαθητών, ώστε να ενδυναµωθεί η ειρηνική συνύπαρξη και το πνεύµα κοσµοπολιτισµού. Στόχος είναι η διαµόρφωση µαθητών ικανών να διαχειριστούν τη δια-πολιτισµική πραγµατικότητα και να επωφεληθούν από αυτή. Τέλος, οι ίδιοι οι αλλοδαποί µαθητές και οι γονείς τους έχουν χρέος να αναγνωρίσουν την πολύτιµη και πολύπλευρη αρωγή της χώρας υποδοχής και να επιδείξουν σεβασµό για τη χώρα και τους κατοίκους της που τους «αγκάλιασαν» και τους προσέφεραν µια δεύτερη ευκαιρία ζωής, αλλά και γνήσιο ενδιαφέρον για την παράδοση και τον ελληνικό πολιτισµό. ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Με τον όρο αυτοµόρφωση περιγράφουµε µία σύνθετη εκπαιδευτική διαδικασία της οποίας θεµελιώδης κινητήρια δύναµη είναι ο ίδιος ο άνθρωπος, ο οποίος, έχοντας επίγνωση των αναγκών και των επιθυµιών του, καλείται να συµβάλει αποφασιστικά στην πορεία της εκπαιδευτικής και επαγγελµατικής του κατάρτισης. Σε αυτή την ατοµική, και πολλές φορές εξαιρετικά δύσκολη, πορεία κατάκτησης νέων γνώσεων, δεν ενεργεί µόνος του, όπως θα µπορούσαµε να υποθέσουµε µε βάση το πρώτο συνθετικό της λέξης αυτοµόρφωση. Ο άνθρωπος δεν δραστηριοποιείται µέσα σε ένα κοινωνικό κενό, αλλά µέσα σε ένα κοινωνικό περιβάλλον. Βρίσκεται δηλαδή σε συνεχή επικοινωνία µε τους άλλους, σε επαφή και ανταλλαγή µε τους επίσηµους ή ανεπίσηµους εκπαιδευτικούς θεσµούς, µε ποικίλους οργανισµούς και κέντρα κατάρτισης, ακόµη και όταν οι νέες τεχνολογίες του επιτρέπουν να µαθαίνει και να εργάζεται σε φυσική απόσταση από τους άλλους. Με αυτή την έννοια, οι διαδικασίες και οι πρακτικές αυτοµόρφωσης στη σηµερινή εποχή δεν σηµαίνουν την απουσία των άλλων, θεσµών και ατόµων, ούτε την κοινωνική αποµόνωση του καθενός ατόµου, αλλά την ενεργητική στάση του, αφού το ίδιο αποφασίζει, άλλοτε αυτοβούλως και άλλοτε κάτω από την πίεση συγκεκριµένων αναγκών, να εκπαιδευθεί. Η ενεργητική στάση συνίσταται στο ότι ο άνθρωπος καλείται να διαµορφώσει µαζί µε τους άλλους συµµετέχοντες

55

(οργανισµούς, εκπαιδευτές, εκπαιδευόµενους) το περιεχόµενο, τη διαδικασία και τους τρόπους της εκπαίδευσής του. Όµως οι πρωταρχικοί παράγοντες που καθιστούν την αυτοµόρφωση αναγκαία για τα άτοµα των σύγχρονων κοινωνιών είναι οι νέες επιστηµονικές και τεχνολογικές ανακαλύψεις και οι συνεπακόλουθες µεταµορφώσεις της αγοράς εργασίας. Μία από τις συνέπειες αυτών των αλλαγών είναι ότι πολλά επαγγέλµατα χάνουν γρήγορα την αξία και τη χρησιµότητά τους, ενώ οι γνώσεις και οι δεξιότητες που τα άτοµα κατέκτησαν στα πρώτα στάδια της ζωής τους καθίστανται ανεπαρκείς για το παρόν και το µέλλον. Η συνολική τεχνολογική αναδιάρθρωση της εργασιακής δραστηριότητας στερεί όλο και περισσότερο στα άτοµα τη δυνατότητα να διατηρούν µία και µοναδική επαγγελµατική ταυτότητα σε όλη τη διάρκεια της ενεργού ζωής τους. Κατά συνέπεια, ανεξάρτητα από τις ψυχοκοινωνικές συνέπειες αυτής της κατάστασης για τα άτοµα, οι νέοι άνθρωποι των τεχνολογικών κοινωνιών καλούνται να αλλάξουν δύο ή τρία επαγγέλµατα στην επαγγελµατική πορεία τους. Το γεγονός αυτό επιβάλλει στα άτοµα να κατακτούν διαρκώς γνώσεις, να ανανεώνουν τις δεξιότητές τους, να αποκτούν γρήγορα νέες ειδικεύσεις, δηλαδή, να εκπαιδεύονται συνεχώς. Η εκπαίδευση δεν νοείται πια ως η απλή, κανονιστική µετάδοση γνώσεων από τις µεγαλύτερες γενιές στις νεότερες, όπως την όριζε ο E. Durkheim κατά τον 19ο αιώνα. Και τούτο επειδή, τόσο το περιεχόµενο της εκάστοτε εκπαιδευτικής πράξης όσο και ο χρόνος που αφιερώνεται σε αυτήν, αποτελούν αντικείµενο διαπραγµάτευσης ανάµεσα στις διαφορετικές γενιές, τα δύο φύλα και τις διαφορετικές κουλτούρες των ανθρώπων, γεγονός που παρατηρείται σε όλες τις σύγχρονες πρακτικές της καθηµερινής ζωής. Η εκπαιδευτική πράξη καθίσταται εποµένως µια διαδικασία που δεν περιορίζεται στο χώρο (το σχολείο) και το χρόνο (περίοδος της νεότητας), αλλά επεκτείνεται σε όλη τη διάρκεια της ζωής και πέραν των σχολικών τειχών. Αλεξάνδρα Κορωναίου, Εκπαιδεύοντας Εκτός Σχολείου, 2002 (∆ιασκευή) Β . ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Α . Να γράψετε στο τετράδιό σας την περίληψη του κειµένου που σας δόθηκε (100-120 λέξεις). Μονάδες 25 Β1. Να αναπτύξετε σε µια παράγραφο 80 έως 100 λέξεων το περιεχόµενο του παρακάτω αποσπάσµατος του κειµένου: ... οι νέοι άνθρωποι των τεχνολογικών κοινωνιών καλούνται να αλλάξουν δύο ή τρία επαγγέλµατα στην επαγγελµατική πορεία τους ... Μονάδες 12 Β2. α) Με ποιον τρόπο αναπτύσσεται η τελευταία παράγραφος του κειµένου; (Η εκπαίδευση δεν νοείται ... των σχολικών τειχών) (µονάδες 4) β) Να εντοπίσετε τα δοµικά µέρη της ίδιας παραγράφου του κειµένου (µονάδες 3) Μονάδες 7 Β3. α) Να γράψετε ένα α ν τ ώ ν υ µ ο για καθεµιά από τις παρακάτω λέξεις: ατοµική, επιτρέπουν, ανεπαρκείς, διαφορετικές, επεκτείνεται. (µονάδες 5) β) Να γράψετε ένα σ υ ν ώ ν υ µ ο για καθεµιά από τις παρακάτω λέξεις: συνεχή, χρησιµότητα, συνέπειες, δεξιότητες, καθίσταται. (µονάδες 5) Μονάδες 10 Β4. Να επισηµάνετε τρία χαρακτηριστικά γνωρίσµατα επιστηµονικού λόγου στο κείµενο που σας δίνεται. Μονάδες 6 Γ1. Σε άρθρο που θα δηµοσιευθεί στην εφηµερίδα του σχολείου σας να αναφερθείτε στη σηµασία της αυτοµόρφωσης και να προτείνετε τρόπους πραγµάτωσής της σε όλη τη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου. (500-600 λέξεις). Μονάδες 40

56

ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ∆ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Είναι αναµφισβήτητο ότι ο άνθρωπος έχει υποχρεώσεις / καθήκοντα που απορρέουν από το γεγονός ότι ζει σε οργανωµένες κοινωνίες. Εκτός, όµως, από ευθύνες κοινωνικής και πολιτικής φύσης, έχει και δικαιώµατα τα οποία εκπορεύονται από το ανθρωπιστικό ιδεώδες. Το δικαίωµα είναι η ελευθερία που αναγνωρίζεται από το νόµο σε φυσικό ή νοµικό πρόσωπο να ενεργεί για την ικανοποίηση των συµφερόντων του. Εποµένως, τα δικαιώµατα προσαποκτούν νοµική διάσταση, καθαρά δεσµευτική, και χτίζονται µε ένα σύνολο νοµικών κανόνων οι οποίοι προστατεύουν τις ελευθερίες των πολιτών. Πρόκειται, ουσιαστικά, για την αξίωση του ανθρώπου να ζει µε αξιοπρέπεια, για την απαίτηση σεβασµού της ανθρώπινης προσωπικότητας αδιακρίτως φυλής / χρώµατος, εθνικής ταυτότητας, ιδεολογίας, κοινωνικής τάξης και θρησκευτικής πεποίθησης· τα δικαιώµατα, δηλαδή, ενέχουν ηθική διάσταση και, ως εκ τούτου, προαιρετική. Εν κατακλείδι, είναι αγαθά άρρηκτα συνδεδεµένα µε την ανθρώπινη φύση, που την υπηρετούν αναβαθµίζοντας την ποιότητα ζωής του ανθρώπου και, συνεπώς, η καταπάτηση τους υποβιβάζει την ανθρώπινη υπόσταση. Άµεσα συνυφασµένη, λοιπόν, µε τα δικαιώµατα του ανθρώπου είναι η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, δηλαδή το αίσθηµα της τιµής κάθε ατόµου, που δυστυχώς συχνά πλήττεται και προσβάλλεται πολλαπλώς. Γενικότερα, τα δικαιώµατα έχουν στόχο την προστασία του ανθρώπου από το φόβο και τη στέρηση, ενώ αντικείµενο τους είναι ο περιορισµός της εξουσίας των ισχυρών και του κράτους και η επιβολή θετικών υποχρεώσεων στους ισχυρούς και στο κράτος απέναντι στους πολίτες. ΜΟΡΦΕΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ∆ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Ατοµικά Αφορούν στην αξίωση του ανθρώπου για προσωπική ελευθερία, στην ανεµπόδιστη δυνατότητα καθορισµού του τρόπου ζωής κάθε ατόµου. Περικλείουν το δικαίωµα της ζωής και της υγείας (σωµατική και ψυχική ακεραιότητα), το δικαίωµα της τιµής, της περιουσίας και της πνευµατικής ιδιοκτησίας, της ανεξιθρησκίας, του απορρήτου των επικοινωνιών, της ελευθερίας σκέψης και γνώµης, της παιδείας / µόρφωσης, της ελεύθερης πληροφόρησης και µετακίνησης, του ασύλου κατοικίας, του απαραβίαστου της ιδιωτικής ζωής κ.ά. Πολιτικά Σχετίζονται µε την πολιτική ελευθερία και περιλαµβάνουν το δικαίωµα του «εκλέγειν» και «εκλέγεσθαι», «συνέρχεσθαι» και «συνεταιρίζεσθαι», το δικαίωµα στην ισότητα, στην ισονοµία / ισοπολιτεία και στην αξιοκρατία, το δικαίωµα σύστασης πολιτικών κοµµάτων και φορέων καθώς και έκφρασης πολιτικών απόψεων, το δικαίωµα διορισµού στο δηµόσιο τοµέα, την απαγόρευση αυθαίρετων συλλήψεων και βασανιστηρίων, το σεβασµό στο διεθνές δίκαιο και στην ειρηνική συνύπαρξη, στην αυτοδιάθεση / ανεξαρτησία των λαών κ.ά. Κοινωνικά Συµφωνά µε αυτή την «ενότητα» δικαιωµάτων, η πολιτεία, το κράτος οφείλει να προσφέρει κοινωνική µέριµνα µε καθορισµένες υπηρεσίες που κατοχυρώνουν την ελεύθερη επιλογή επαγγέλµατος και τη δηµιουργία ευνοϊκών συνθηκών άσκησης του, την ασφάλιση και τη συνταξιοδότηση, την εκπαίδευση, την προστασία του θεσµού της οικογένειας (µητρότητα, παιδική ηλικία), την ένταξη ευπαθών οµάδων στην κοινωνία (ηλικιωµένοι, άτοµα µε ειδικές ανάγκες), την ψυχαγωγία, την προστασία του φυσικού / οικιστικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος (καθαρό / υγιές φυσικό περιβάλλον, φυσιογνωµία πόλης, πολιτιστική φυσιογνωµία: ήθη, έθιµα, µνηµεία, γλώσσα) κ.ά.

57

Παρατηρήσεις Σήµερα, η µεταβολή των πολιτικοκοινωνικών συνθηκών, εξαιτίας της ραγδαίας ανάπτυξης της επιστήµης και της τεχνολογίας, καθιστά αναγκαία την κατοχύρωση νέων δικαιωµάτων, προκειµένου να προστατευθεί αποτελεσµατικά ο πολίτης. Η παρουσίαση των δικαιωµάτων είναι δυνατό να γίνει και µε άλλες διαιρετικές βάσεις. Για παράδειγµα, είναι δυνατό να χωριστούν σε νοµικά και ηθικά, να διακριθούν σε πνευµατικά, ηθικά, ψυχικά, κοινωνικά, πολιτικά, οικονοµικά, εθνικά, διεθνιστικά, πολιτιστικά µε άξονα τους τοµείς κ.ο.κ ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ∆ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ Εύλογα στην εποχή µας ανακύπτει το δίληµµα / ερώτηµα: αναγνωρίζονται, κατοχυρώνονται και προστατεύονται τα δικαιώµατα ή περιφρονούνται, παραβιάζονται και καταπατούνται; Θα ήταν αυθαιρεσία, αν υποστηρίζαµε απόλυτα τη µία ή την άλλη άποψη, και αυτό το βεβαιώνουν οι παρακάτω διαπιστώσεις: ΘΕΤΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ Ποτέ άλλοτε δε σηµειώθηκε τέτοια πρόοδος αναφορικά µε τα ανθρώπινα δικαιώµατα είτε µε την έννοια της κατοχύρωσης τους είτε µε την έννοια της ευαισθητοποίησης προς αυτά. Ζούµε στον «αστερισµό» των δικαιωµάτων, γεγονός που επιβεβαιώνεται από τα ακόλουθα:

• Τα ανθρώπινα δικαιώµατα αποτελούν πλέον παγκόσµια αξία και δεν είναι «εσωτερική υπόθεση» του κάθε κράτους (π.χ. Οικουµενική ∆ιακήρυξη δικαιωµάτων ανθρώπου — Ο.Η.Ε., 1948 / ∆ιακήρυξη δικαιωµάτων του παιδιού Ο.Η.Ε., 1959).

• Ο Ο.Η.Ε. (µε τα κύρια όργανα του αλλά και µε ειδικές και άλλες αυτόνοµες οργανώσεις) αναγορεύεται σε παγκόσµιο θεσµικό προστάτη των δικαιωµάτων. Αυτό, επί παραδείγµατι, γίνεται αισθητό από τη δράση της UNICEF (ταµείο για την προστασία του παιδιού), της UNESCO (εκπαιδευτική, επιστηµονική και πολιτιστική οργάνωση), του ∆ιεθνούς ∆ικαστηρίου της Χάγης (επίλυση διενέξεων µεταξύ των κρατών) κ.ο.κ.

• Οι δηµοκρατικά οργανωµένες κοινωνίες (κράτη δικαίου) αναγνωρίζουν και κατοχυρώνουν τα δικαιώµατα των πολιτών.

• Η Ε.Ε. στηρίζει µε κάθε θεµιτό τρόπο την προσπάθεια για την καθολίκευση και την προστασία των δικαιωµάτων.

• Οι ανεξάρτητες και µη κυβερνητικού χαρακτήρα οργανώσεις ασκούν πίεση στους ισχυρούς της γης και µάχονται για την ευαισθητοποίηση του κόσµου. Κλασικά παραδείγµατα αποτελούν η ∆ιεθνής Αµνηστία που στοχεύει στην αποφυλάκιση των πολιτικών κρατουµένων, στην κατάργηση των βασανιστηρίων και της θανατικής ποινής, οι Γιατροί χωρίς σύνορα που προσφέρουν ανιδιοτελώς τις υπηρεσίες τους σε περιπτώσεις πολέµων, οι οικολογικές οργανώσεις, όπως η WWF και η Greenpeace.

• Τα Μ.Μ.Ε. ενηµερώνουν και καταγγέλλουν τυχόν παραβιάσεις. • Φορείς όπως η εκκλησία, ο καλλιτεχνικός κόσµος και οι διανοούµενοι προσπαθούν να

αφυπνίσουν τον κόσµο µε συναυλίες, διεξαγωγή εράνων και «µαχητική» αρθρογραφία. • Μεµονωµένα άτοµα δρουν οικειοθελώς µε γνώµονα τον άνθρωπο. • Θεµελιώδεις κοινωνικοί θεσµοί (οικογένεια και σχολείο) αποσκοπούν στην

κοινωνικοποίηση και την οµαλή διάπλαση των παιδιών. ΑΡΝΗΤΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ Ωστόσο, τα δικαιώµατα των πολιτών σε µια εποχή πληροφόρησης, ανόδου του βιοτικού επιπέδου, ανύψωσης της πνευµατικής στάθµης και επικράτησης των κρατών δικαίου, δυστυχώς —και αυτό είναι το οξύµωρο— καταπατούνται, παραβιάζονται και µάλιστα κατάφωρα. Σε γενικές γραµµές, οι ευάλωτες / ευπαθείς οµάδες σε παραβιάσεις δικαιωµάτων είναι οι εξής:

58

• Τα παιδιά που είναι φύσει και θέσει ανυπεράσπιστα. • Οι γυναίκες που είναι θύµατα ριζωµένων προκαταλήψεων και συντηρητισµού. • Οι µετανάστες και οι πρόσφυγες, σε βάρος των οποίων διαπιστώνεται έντονη ρατσιστική

συµπεριφορά. • Τα άτοµα µε ειδικές ανάγκες / ικανότητες που γίνονται αντικείµενα περιφρόνησης. • Οι ηλικιωµένοι που είναι φύσει και θέσει ανήµποροι. • Κάθε άτοµο ή µειονότητα / οµάδα µε ιδιαιτερότητα / διαφορετικότητα που βιώνει στο

περιθώριο, όπως οι τσιγγάνοι, οι οµοφυλόφιλοι, οι ιερόδουλες, οι φυλακισµένοι κ.ά. • Οι φτωχοί που είναι αποκλεισµένοι. • Το ασθενικό σώµα του φυσικού περιβάλλοντος και τα κατατρεγµένα ζώα. • Η παραβίαση των ανθρώπινων δικαιωµάτων, βέβαια, είναι πιο έντονη, θα λέγαµε ωµή, στις

υπανάπτυκτες χώρες, αλλά παρατηρείται και στις προηγµένες οικονοµικά και πολιτικά χώρες της ∆ύσης.

ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΚΑΤΑΠΑΤΗΣΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ∆ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Στις υπανάπτυκτες χώρες / Τρίτος Κόσµος Σε πολλές υπανάπτυκτες χώρες δεν υπάρχει συνταγµατική κατοχύρωση και νοµική προστασία των δικαιωµάτων, γι' αυτό παρατηρούνται:

• Φοβερή θνησιµότητα από έλλειψη πόσιµου νερού και φαρµάκων, λιµούς, φυσικές καταστροφές, επιδηµίες κ.ά.

• Συνθήκες άθλιας διαβίωσης: έλλειψη στέγης, οξύτατος υποσιτισµός, φτώχεια κ.ά. • Υψηλή κλίµακα ανεργίας και απάνθρωπες συνθήκες εργασίας. • Τραγικά ποσοστά αναλφαβητισµού. • Πόλεµοι (εµφύλιοι, τοπικοί) µε χιλιάδες θύµατα κυρίως στον άµαχο πληθυσµό και

γενοκτονίες. • Τροµοκρατία από παρακρατικές οργανώσεις. • ∆ιώξεις, βασανιστήρια και εκτελέσεις για πολιτικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις. • Εξευτελισµοί και ταπεινώσεις χωρίς όριο (βιασµοί, σφαγιασµοί, λιθοβολισµοί ιδιαίτερα των

γυναικών). • Σεξουαλική κακοποίηση παιδιών και γυναικών. • ∆ουλεµπόριο (παιδιών, γυναικών) και συνθήκες σκλαβιάς. • Έξαρση πορνείας.

Στα προηγµένα κράτη της ∆ύσης / «πολιτισµένες χώρες» Παρά τον καθοµολογούµενο υψηλό βαθµό ανάπτυξης που µαρτυρούν οι αριθµοί, διαπιστώνονται τα εξής αρνητικά:

• Χαµηλό επίπεδο βιωσιµότητας, ο λεγόµενος «τέταρτος κόσµος» που βάλλεται από χαµηλές συντάξεις, ανεργία, φτώχεια κ.ά.

• Υποχώρηση της κοινωνικής πολιτικής και ειδικότερα του κράτους πρόνοιας κυρίως σε θέµατα παιδείας, υγείας.

• Αδικίες, ανισότητες και αναξιοκρατικά φαινόµενα. • Αποθέωση βίας και εγκληµατικότητας: ληστείες, κλοπές, τροµοκρατία, βιασµοί κ.ά. • Αναζωπύρωση ρατσισµού, φυλετικού και κοινωνικού. • Συστηµατική παραπληροφόρηση και έντεχνοι µηχανισµοί προπαγάνδας, που καθιστούν

ευχερέστερη τη χειραγώγηση του κόσµου.

59

• Καταπάτηση προσωπικών δεδοµένων και επαύξηση των φαινοµένων δυσφήµισης, λασπολογίας και κιτρινισµού.

• Ανθρώπινες σχέσεις απρόσωπες, ψυχρές και συµβατικές. • Παραβίαση του διεθνούς δικαίου από τα ισχυρά κράτη. • Αυθαιρεσία: άδικες συλλήψεις από την εξουσία, έντεχνη λογοκρισία, απουσία ευκαιριών

στους πολίτες για συµµετοχή στα κέντρα λήψης αποφάσεων, παραδικαστικά κυκλώµατα, δηµαγωγία και διαφθορά.

• Ποσοτικοποίηση της παιδείας και της ψυχαγωγίας, αλλοίωση της πολιτιστικής ταυτότητας των µικρών εθνών.

• Υποτίµηση της γυναίκας και εκµετάλλευση του παιδιού. • Έλλειψη σεβασµού στη φύση και καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος, αλλοίωση

οικιστικού περιβάλλοντος (ακαλαίσθητο). ΑΙΤΙΑ ΠΑΡΑΒΙΑΣΗΣ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ∆ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Στις υπανάπτυκτες χώρες Για την παραβίαση των δικαιωµάτων στον Τρίτο κόσµο ευθύνονται κυρίως:

• Το χαµηλό βιοτικό επίπεδο, η οικονοµική και επιστηµονικοτεχνολογική υπανάπτυξη (διαρθρωτικό / δοµικό πρόβληµα).

• Η ύπαρξη αυταρχικών και ολοκληρωτικών καθεστώτων. • Η απουσία ελέγχου των γεννήσεων και ο συνακόλουθος υπερπληθυσµός. • Τα ισχυρά οικονοµικά συµφέροντα των Μεγάλων δυνάµεων, δίκαιο της πυγµής. • Το χαµηλό πνευµατικό επίπεδο των λαών, ο φανατισµός καθώς και η υποταγή στις αρχές

της φυλής, οι επιταγές της εθνότητας και οι ιεροί κανόνες: στο όνοµα της πολιτιστικής ταυτότητας νοµιµοποιούνται εγκλήµατα και κάθε µορφή εξευτελισµού.

Στα αναπτυγµένα κράτη Για την παραβίαση των δικαιωµάτων στον αναπτυγµένο κόσµο ευθύνονται κυρίως:

• Η επικράτηση της κερδοσκοπίας λόγω της υλικοευδαιµονιστικής αντίληψης της ζωής στο πλαίσιο της παγκοσµιοποιηµένης πλέον καπιταλιστικής οικονοµίας, στην οποία επικρατούν οι νόµοι της αγοράς, η αυθαιρεσία και η αλόγιστη εκµετάλλευση της φύσης και του ανθρώπου.

• Η κρίση του ανθρωπισµού (ο άνθρωπος αποτελεί µέσο και όχι σκοπό) και η έκπτωση των ιδανικών µέσα σε ένα περιβάλλον τεχνοκρατίας και υπερεξειδίκευσης που αλλοτριώνει τον άνθρωπο ψυχικά και ηθικοπνευµατικά, µε συνέπεια τη συναισθηµατική αναλγησία για το συνάνθρωπο.

• Η δύναµη της τεχνολογίας, την οποία εκµεταλλεύονται οι οικονοµικά και πολιτικά ισχυροί, για να εξυπηρετήσουν τα συµφέροντα τους (π.χ. διαφήµιση, παρακολούθηση µέσω δορυφόρων, κινητής τηλεφωνίας κ.ά.).

• Η ατοµικιστική νοοτροπία και συµπεριφορά, σύµφωνα µε την οποία προτάσσεται το ατοµικό συµφέρον σε βάρος του κοινού καλού, ενώ, παράλληλα, αναπτύσσεται έντονος ανταγωνισµός.

• Η αστικοποίηση και η κοινωνία της ταχύτητας, µε αποτέλεσµα να γίνεται η ζωή αγχώδης / αβίωτη και να κυριαρχεί η αδιαφορία για κάθε µορφή παραβίασης δικαιωµάτων.

• Η περιθωριοποίηση ατόµων και οµάδων από την πολιτεία και την κοινωνία • λόγω της επικράτησης του φανατισµού που συνδέεται µε την υιοθέτηση ρατσιστικών

αντιλήψεων, ιδιαίτερα εξαιτίας της αθρόας (λαθρο) µετανάστευσης. • Η κρίση των φορέων παιδείας και κοινωνικοποίησης. Ειδικότερα:

60

• Η ελλιπής αγωγή από την οικογένεια λόγω υπερπροστασίας ή άκριτου φιλελευθερισµού δεν αφήνει περιθώρια για υγιή διάπλαση της προσωπικότητας του νέου, µε πιθανά αποτελέσµατα την εκδήλωση επιθετικότητας και αντικοινωνικής συµπεριφοράς αλλά και την ατροφία του πνεύµατος που καθιστά ευχερέστερη τη χειραγώγηση.

• Το σχολείο προσφέρει εκπαίδευση αλλά όχι παιδεία, µε συνέπεια οι νέοι να µη βιώνουν τις διαχρονικές / άφθαρτες αξίες και να µην κοινωνικοποιούνται θετικά.

• Τα Μ.Μ.Ε. υπερπροβάλλουν πρότυπα αντικοινωνικά, ενώ µε τα χαµηλής ποιότητας προγράµµατα οδηγούν το δέκτη σε πνευµατική νάρκωση και σε άκριτη αποδοχή της νοσηρής πραγµατικότητας.

• Η αρχοµανία των πολιτικών που µετέρχονται κάθε µέσο, προκειµένου να επικρατήσουν στην πολιτική σκηνή (λαϊκισµός, µικροπολιτική κ.ά.), η αδυναµία επίλυσης των προβληµάτων που καταλήγουν σε κοινωνικά αδιέξοδα λόγω της ανεπάρκειας ή της απουσίας πολιτικής βούλησης, η εδραίωση της ατιµωρησίας, η γιγαντιαίων διαστάσεων διαπλοκή κ.ά.

• Η αδιαφορία ή αστοχία των διανοουµένων να αφυπνίσουν τον κόσµο. • Τα ψυχολογικά προβλήµατα των ανθρώπων (µίσος, ζηλοφθονία, συµπλέγµατα

κατωτερότητας). ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ∆ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Στον υπανάπτυκτο κόσµο Η ευθύνη βαρύνει τόσο τις αναπτυγµένες χώρες όσο και τα υπανάπτυκτα κράτη:

• Ειλικρινής / ανθρώπινη στάση των ισχυρών κρατών της ∆ύσης, που σηµαίνει αντίσταση στην κερδοσκοπία, παραγραφή των χρεών, στήριξη της προσπάθειας για ανασυγκρότηση και ανάπτυξη των χωρών του Τρίτου κόσµου.

• Ουσιαστικές και αποτελεσµατικές ενέργειες από Ε.Ε. και Ο.Η.Ε. • Ανθρωπιστική βοήθεια από παγκόσµιες µη κυβερνητικές οργανώσεις. • Ευαισθητοποίηση του κόσµου από τα Μ.Μ.Ε., το σχολείο και τους διανοούµενους. • Σταδιακή άνοδος του βιοτικού επιπέδου µε παράλληλη ανάπτυξη της οικονοµίας. • Ενίσχυση της εκπαίδευσης, η οποία αποτελεί την προϋπόθεση για πνευµατική αφύπνιση,

απαλλαγή από τη θρησκοληψία, το φανατισµό και διεκδίκηση δικαιωµάτων. • Προσπάθεια ανατροπής των δικτατορικών καθεστώτων και εκδηµοκρατισµού.

Στον αναπτυγµένο κόσµο

• Έµφαση στην παιδεία µε στόχο την ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας. Μόνον έτσι ενισχύεται η κριτική ικανότητα, η ανεκτικότητα, η αρετή(ήθος και ανιδιοτέλεια), η κοινωνική συνείδηση, η αγωνιστική δράση και παραγκωνίζεται η ιδιοτέλεια, η αδιαφορία, η µοιρολατρία και η χειραγώγηση. Γι' αυτό απαιτείται ανάληψη της προσωπικής ευθύνης (αυτοαναζήτηση και ωριµότητα) καθώς και υγιή λειτουργία των φορέων αγωγής: βίωση θετικών προτύπων στην οικογένεια, ενηµέρωση, θετική κοινωνικοποίηση και αξίες από το σχολείο, ευαισθητοποίηση του κοινού και στηλίτευση των παραβιάσεων από τα Μ.Μ.Ε., διαφώτιση του κόσµου και δραστηριοποίηση από τους διανοουµένους.

• Εδραίωση της γνήσιας δηµοκρατίας που επιβάλλεται να αποτελεί µέληµα τόσο των πολιτών (µε σύσταση εθελοντικών οργανώσεων, γόνιµη αµφισβήτηση και πίεση στις κυβερνήσεις) όσο και των πολιτικών (ήθος και ύφος ηγεσίας, κοινωνική πολιτική προς τους αναξιοπαθούντες, δικαιότερη οργάνωση κοινωνίας, ευνοµία, άνοιγµα δηµοκρατίας, επιβολή δίκαιων ποινών κ.ά.).

61

• Θετική / υπεύθυνη χρήση της γνώσης και της τεχνολογίας από τους επιστήµονες και τα πολιτικά και οικονοµικά κέντρα εξουσίας µε γνώµονα τον άνθρωπο και όχι το κέρδος και τα εθνικά συµφέροντα.

• Παγκόσµια συµφωνία των κρατών για κοινή πολιτική στο ζήτηµα των ανθρώπινων δικαιωµάτων που προϋποθέτει τήρηση του διεθνούς δικαίου.

• Υγιής λειτουργία των διεθνών οργανισµών (Ο.Η.Ε.).

ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ∆ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΥΑΙΣΘΗΤΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΟΜΑ∆ΕΣ

ΓΥΝΑΙΚΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ∆ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΑΝΑ∆ΡΟΜΗ ΣΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ Κατά κοινή οµολογία, τηρουµένων των αναλογιών, η γυναίκα σε παρελθούσες εποχές και στο πλαίσιο µιας ανδροκρατούµενης κοινωνίας, ήταν υποδουλωµένη και αποκλεισµένη. Τα δικαιώµατα της ήταν ανύπαρκτα, γεγονός που επιβεβαιώνει την εικόνα της αντικειµενοποίησης, της χειραγώγησης του µισού πληθυσµού της γης. ∆ιαπιστώσεις Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν αποτυπώνεται στα ακόλουθα: Η γυναίκα ήταν απαίδευτη και πνευµατικά χειραγωγηµένη, Αποτελούσε αντικείµενο εκµετάλλευσης και προσβαλλόταν η αξιοπρέπεια της. Βίωνε την ανασφάλεια και τη δυστυχία (π.χ. «µηχανή αναπαραγωγής»). Περιοριζόταν στο σπίτι και απείχε από την ενεργό κοινωνική και πολιτική δράση: αντιδηµοκρατικότητα. Ήταν οικονοµικά εξαρτηµένη, ακόµη και στην περίπτωση πλούσιας καταγωγής. Ζούσε σε συνθήκες αδικίας, ανισότητας και αντιµετωπιζόταν ρατσιστικά. Θεωρείτο «κατώτερο ον» και «βάρος» για κάθε οικογένεια (π.χ. προίκα). Αίτια Για τη µειονεκτική θέση της γυναίκας ευθύνονταν:

• Η αυταρχική δοµή και ο συντηρητισµός των κλειστών κοινωνιών: αργή εξέλιξη, µε συνέπεια τη µονιµοποίηση των αντιλήψεων.

• Οι ανδροκρατούµενες κοινωνίες: µυθοπλασία περί ανωτερότητας του άνδρα και κατωτερότητας της γυναίκας, παγίωση προκαταλήψεων.

• Η έλλειψη εκπαίδευσης των γυναικών (άκριτη αποδοχή της κατάστασης) και η εσφαλµένη ανατροφή τους από το γονεϊκό περιβάλλον (αντιλήψεις περί φυσιολογικής κατωτερότητας).

• Οι αντιλήψεις που επικρατούσαν στους κόλπους ορισµένων θρησκειών. Η πορεία Η γυναίκα, αργά αλλά σταθερά, διεκδίκησε τη βελτίωση της θέσης της στην κοινωνία και, κυρίως, την ισότητα, δηλαδή την ισότιµη αντιµετώπιση των δύο φύλων, την ουσιαστική και τυπική (νοµοθετική κ.λπ.) αναγνώριση ίσων δικαιωµάτων στις γυναίκες αναφορικά µε αυτά των ανδρών και τη δηµιουργία ίσων ευκαιριών για ανάπτυξη και στα δύο φύλα. Μάλιστα, αυτή η προσπάθεια για ισοτιµία «γέννησε» το φεµινισµό, ο οποίος αποτελεί αντίληψη και κίνηµα που επιδιώκει την ισότητα µεταξύ ανδρών και γυναικών και τη διερεύνηση του ρόλου της γυναίκας µέσα στην κοινωνία. Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ

62

Στις υπανάπτυκτες χώρες ∆υστυχώς, στις χώρες µε βραδεία ανάπτυξη, οι γυναίκες υποτιµώνται, προσβάλλεται η αξιοπρέπεια τους και εν γένει παραβιάζονται κατάφωρα τα δικαιώµατα τους. Αυτό το καταδεικνύουν:

• Τα τραγικά ποσοστά αναλφαβητισµού. • Η πολιτική περιθωριοποίηση των γυναικών. • Ο κατ' οίκον εγκλεισµός τους. • Οι εξευτελισµοί και οι ταπεινώσεις χωρίς όριο (βιασµοί, λιθοβολισµοί, σφαγιασµοί). • Η υποχρεωτική ενδυµασία (µπούρκες, τσαντόρ).

Στις αναπτυγµένες χώρες Οπωσδήποτε, όµως, η γυναίκα στις προηγµένες χώρες της ∆ύσης κατάφερε να επαυξήσει τα δικαιώµατα της. Αναλυτικότερα:

• Συνταγµατική κατοχύρωση της ισοτιµίας και νοµοθετική εξίσωση των δύο φύλων (ισότητα δικαιωµάτων και υποχρεώσεων).

• Πλήρη απόκτηση πολιτικών δικαιωµάτων. • Ισότιµη πρόσβαση και στις τρεις βαθµίδες εκπαίδευσης. • Είσοδος της γυναίκας στον επαγγελµατικό χώρο, εργασιακή εξίσωση όσον αφορά την

επιλογή επαγγέλµατος, το µισθό και την πρόσληψη στο δηµόσιο. • Ριζική µεταβολή του οικογενειακού δικαίου, προστασία µητρότητας και κατάργηση του

θεσµού της προίκας. • Ανατροφή µε καλύτερους όρους από τους γονείς σε σχέση µε το παρελθόν και

περισσότερες δυνατότητες για διασκέδαση, αναψυχή κ.λπ. ΑΙΤΙΑ ΚΑΙ ΑΙΤΙΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ Για την αναµφισβήτητη βελτίωση της θέσης της γυναίκας στην εποχή µας φαίνεται πως συνετέλεσαν:

• Η επιστηµονική και τεχνολογική εξέλιξη (πνευµατική αναβάθµιση και άρση αντιλήψεων σχετικών µε τη µυϊκή δύναµη των ανδρών).

• Η δηµοκρατική οργάνωση των κοινωνιών. • Η πνευµατική ηγεσία. • Τα Μ.Μ.Ε. (ενηµέρωση για το τι συµβαίνει στον κόσµο). • Το φεµινιστικό κίνηµα. • Η κοινωνική ανέλιξη της γυναίκας επέδρασε ευεργετικά στη ζωή της ίδιας αλλά και

ολόκληρου του κοινωνικού συνόλου: Ατοµικά

• Η γυναίκα µορφώνεται, διευρύνει τους ορίζοντες της και είναι σε θέση να αµφισβητήσει τα «κακώς» κείµενα.

• Αναλαµβάνει καθήκοντα (υπευθυνότητα), ωριµάζει και απελευθερώνεται. • Βιώνει το σεβασµό µέσα από την ισότητα και γνωρίζει την κοινωνική καταξίωση. • Στηρίζεται στις δυνάµεις της και ανακτά τη χαµένη αυτοεκτίµηση και αυτοπεποίθηση της. • Έχει επιλογές που τη βοηθούν να ζήσει µε αξιοπρέπεια. • Αποκτά οικονοµική ανεξαρτησία.

Κοινωνικά

• Ενισχύεται η δηµοκρατικότητα και η κοινωνική αλληλεγγύη.

63

• Αναπτύσσεται η οικονοµία (παραγωγικότητα) και ο πολιτισµός, αφού οι γυναίκες συµµετέχουν στους αντίστοιχους τοµείς.

• Αίρονται συντηρητικές και αναχρονιστικές αντιλήψεις και προκαταλήψεις. • Ενδυναµώνεται το µοντέλο της συνεταιριστικής οικογένειας. • Αµβλύνεται ο αυταρχισµός, ο ρατσισµός και η αδικία, γιατί επικρατεί ο ανθρωπισµός και η

δικαιοσύνη. Η ΙΣΟΤΗΤΑ ΣΗΜΕΡΑ ∆ΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ Παρά τη νοµοθετική εξίσωση των δύο φύλων και την απόλαυση βασικών ανθρώπινων δικαιωµάτων στις ∆υτικές / πολιτισµένες κοινωνίες, η ουσιαστική ισοτιµία / ισότητα ανάµεσα στον άνδρα και τη γυναίκα παραµένει ανεκπλήρωτος στόχος. Αυτό επιβεβαιώνεται από τα ακόλουθα προβλήµατα:

• Η φροντίδα για την ανατροφή των παιδιών ανατίθεται, ως επί το πλείστον, στις γυναίκες. • Η γυναίκα λόγω της νοµικής εξίσωσης αποκτά πολλαπλούς ρόλους που την επιβαρύνουν

και την εξαντλούν. • Η οικιακή εργασία (φροντίδα του σπιτιού και των µελών της οικογένειας) δεν

αναγνωρίζεται. • Τα αγόρια και τα κορίτσια τυγχάνουν ανισότιµη διαπαιδαγώγηση και δεν απολαµβάνουν το

ίδιο βαθµό ελευθερίας στην ψυχαγωγία. • Η γυναίκα αντιµετωπίζεται οπωσδήποτε πιο αυστηρά σε θέµατα ηθικής και συµπεριφοράς. • Η «καριέρα» των γυναικών στο χώρο εργασίας θεωρείται, ακόµα και σήµερα, απόκλιση και

όχι κανόνας. • Η γυναίκα βιώνει προβλήµατα στον επαγγελµατικό χώρο (λ.χ. υποτίµηση των ικανοτήτων

της, δυσκολία ανέλιξης / αναρρίχησης στην ιεραρχία, καχυποψία από την πλευρά των συναδέλφων, σεξουαλική παρενόχληση από τους εργοδότες, κίνδυνος απόλυσης λόγω µητρότητας).

• Τα Μ.Μ.Ε. και η διαφήµιση υποβαθµίζουν ποικιλοτρόπως τη γυναικεία προσωπικότητα (την παρουσιάζουν ως κοκέτα / φιλάρεσκη, «σκεύος» ηδονής, οικοδέσποινα, καταναλώτρια, αφελή κ.λπ.).

• Οι απαγορεύσεις και οι διακρίσεις σε βάρος των γυναικών στο χώρο της εκκλησίας διαιωνίζονται ακόµη και σήµερα.

• Στην πολιτική ζωή ισχύουν ακόµη οι ποσοστώσεις. • Γενικότερα, η θεσµοθετηµένη ισότητα των δύο φύλων δεν αποτελεί «πανάκεια», αφού

υπάρχουν ανασχετικοί παράγοντες για την πραγµατική ισοτιµία. ΑΙΤΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ Για την υποτίµηση της γυναίκας στην εποχή µας ευθύνονται κυρίως:

• Η διατήρηση στερεοτυπικών αντιλήψεων και προκαταλήψεων που εξυπηρετούν τα συµφέροντα των ανδρών.

• Ο διαβρωτικός ρόλος των Μ.Μ.Ε.. • Η εσφαλµένη αγωγή από την οικογένεια και το σχολείο. • Οι προλήψεις, η συνήθεια και ο ωφελιµισµός από την πλευρά των γυναικών. • Η έλλειψη ισχυρής πολιτικής βούλησης. • Οι συνέπειες προβλήµατα που βιώνει η γυναίκα σήµερα κρίνονται ανησυχητικές για την

ίδια και την κοινωνία: • Εξάντληση και κόπωση από την πολλαπλότητα των ρόλων. • ∆ιχασµός της προσωπικότητας της.

64

• Άγχος και σύγχυση. • Μειωµένος ελεύθερος χρόνος. • Περιορισµός στο σπίτι και έλλειψη δυνατοτήτων για να καταξιωθεί ή να κάνει καριέρα

(υψηλά ποσοστά ανεργίας). • Σύγκρουση και αντιπαλότητα µε τον ανδρικό πληθυσµό. • Κρίση του θεσµού της οικογένειας (αυξηµένος ο αριθµός διαζυγίων). • Εκµετάλλευση της γυναίκας. • ∆ιαιώνιση του συντηρητισµού και του ηθικισµού κ.λπ.

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΙΣΟΤΗΤΑ Η αντιµετώπιση των προβληµάτων που βιώνει η σύγχρονη γυναίκα αλλά κυρίως η ουσιαστική ισότητα απαιτούν ανάληψη ευθυνών από τους φορείς αγωγής, την πολιτεία και τα δύο φύλα. Ειδικότερα, επιβάλλεται:

• Ισότιµη µεταχείριση των παιδιών από τους γονείς χωρίς διακρίσεις και αδικίες. Οι γονείς οφείλουν να αποτελούν υγιή πρότυπα.

• Έµφαση στην ανθρωπιστική παιδεία, διότι σφυρηλατεί ανθρώπους που σέβονται και εκτιµούν ο ένας τον άλλον.

• Βίωση της ισότητας στο σχολείο · καθοριστική κρίνεται η συµβολή των δασκάλων / παιδαγωγών.

• Εξασφάλιση ίσων µορφωτικών ευκαιριών σε κάθε βαθµίδα εκπαίδευσης. • Ενηµέρωση, διαφώτιση και ευαισθητοποίηση του κόσµου από τα Μ.Μ.Ε. και τους

διανοούµενους µε καταγγελίες, συζητήσεις κ.ά. • ∆ιασφάλιση από την πολιτεία ίσων ευκαιριών στον επαγγελµατικό χώρο και υποστήριξη

της εργαζόµενης µητέρας µέσω µιας σοβαρής κοινωνικής πολιτικής. Επίσης, επιβάλλεται η εφαρµογή κάθε νοµοθετικής ρύθµισης που βελτιώνει ουσιαστικά τη θέση της γυναίκας.

• Πνεύµα συνεργασίας και αλληλοκατανόησης ανάµεσα στα δύο φύλα καθώς και αµοιβαίες υποχωρήσεις.

• Κριτική αντιµετώπιση των παραδεδοµένων και αποφυγή του εγωισµού και των προκαταλήψεων από την πλευρά των ανδρών.

• Αποβολή αυτοϋποτίµησης της γυναίκας µέσα από ενδοσκόπηση, απαλλαγή από τις προλήψεις του παρελθόντος, συµµετοχή στην πολιτική και κοινωνική ζωή, οικονοµική ανεξαρτησία, αλλά, κυρίως, µαζική και οργανωµένη διεκδίκηση διά του φεµινιστικού κινήµατος. Στο σηµείο αυτό είναι ανάγκη να τονιστούν τα εξής αναφορικά µε το φεµινιστικό κίνηµα και την οικιακή εργασία:

Φεµινιστικό κίνηµα Ο αγώνας για τη χειραφέτηση της γυναίκας δεν αξίζει να αναλώνεται σε µια προσπάθεια των γυναικών να διεκδικούν εξυπηρετήσεις που ουσιαστικά διαιωνίζουν τις παρελθούσες αντιλήψεις (λ.χ. νοµοθεσία που αναπαράγει τον παραδοσιακό ρόλο της γυναίκας στο σπίτι) ούτε, φυσικά, οι όποιες απαιτήσεις να αγγίζουν το παράλογο και το εξωπραγµατικό (π.χ. για την επιµέλεια των παιδιών και τη διατροφή µετά από διαζύγιο). Επιπλέον, µε τη χειραφέτηση της η γυναίκα φαίνεται ότι διακινδυνεύει, αφενός, από καταπιεζόµενη να γίνει καταπιεστής και, αφετέρου, στην προσπάθεια αναρρίχησης και κοινωνικής καταξίωσης, να υποσκάπτει τη θηλυκότητα της και τους διακριτούς ρόλους που της προσδίδει η φύση της και η κοινωνία (µάνα, σύζυγος κ.λπ.). Οικιακή εργασία Οι παρελθούσες αντιλήψεις ήθελαν τη γυναίκα να είναι αποκλειστικά υπεύθυνη για το σπίτι και να ασχολείται µε τη φροντίδα του. Η προσφορά της στον τοµέα αυτό, παρότι είναι αναµφισβήτητη,

65

δεν εκτιµάται από το σύνολο του ανδρικού πληθυσµού, ενώ, συχνά, αποτελεί τη «µαγιά» για τη συντήρηση της ανισότητας ανάµεσα στα δύο φύλα. Κάποιοι υποστήριξαν ότι επιβάλλεται να αµείβεται η γυναίκα, γιατί η προσφορά της στο σπίτι είναι ανεκτίµητη. Μολονότι αυτό θα σήµαινε την ηθική επιβράβευση της γυναίκας και την οικονοµική της ενίσχυση, η αποδοχή αυτής της θέσης και η θεσµική κατοχύρωση της «πληρωµένης» οικιακής εργασίας ενέχει τον κίνδυνο της διαιώνισης παγιωµένων αρνητικών αντιλήψεων για το ρόλο και τη θέση της γυναίκας, ενώ εµπεριέχει δυσκολίες καθώς δεν µπορεί να εκτιµηθεί αντικειµενικά το ύψος της αµοιβής. Αυτό που όλοι οφείλουµε να συνειδητοποιήσουµε είναι η πραγµατική ισότητα και µέσα στο σπίτι. Προς την κατεύθυνση αυτή η παιδεία και η επιµεληµένη αγωγή µπορούν να προσφέρουν τη λύση. Το µέλλον της γυναίκας και του άνδρα επιβάλλει ισότιµο καταµερισµό ευθυνών και αγαστή συνεργασία. ΠΑΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ∆ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Η παιδική ηλικία είναι µια ιδιαίτερα κρίσιµη περίοδος στη ζωή του ανθρώπου. Αυτό συµβαίνει διότι τα παιδιά αδυνατούν να στηριχθούν στις δικές τους δυνάµεις, διακρίνονται για την έλλειψη εµπειριών και την ανωριµότητα σε πνευµατικό και ψυχικό επίπεδο (βλέπε «φύση» νέων). Είναι, εποµένως, «ανυπεράσπιστα» και χρειάζονται την αρωγή όλων µας. Οφείλουµε, ως κοινωνία, να παρέχουµε σε όλα τα παιδιά κάθε δυνατότητα για να αναπτυχθούν ολόπλευρα µέσα σε ένα ασφαλές, στοργικό και δηµιουργικό περιβάλλον. Στο πλαίσιο αυτό, σηµαντικό βήµα αποτέλεσε η ∆ιακήρυξη των δικαιωµάτων του παιδιού (1959) και η Σύµβαση για τα δικαιώµατα του (Ο.Η.Ε. 1989) που επικυρώθηκε από όλα σχεδόν τα κράτη του κόσµου. Σύµφωνα µε τη ∆ιακήρυξη, τα ακόλουθα δικαιώµατα ανήκουν στα παιδιά:

• Η αξιοπρεπής διαβίωση: στέγαση, διατροφή, ρουχισµό, ιατροφαρµακευτική κάλυψη. • Η δυνατότητα να αναπαύονται, να παίζουν, να ψυχαγωγούνται, να µελετούν και να

εκπαιδεύονται. • Επιβάλλεται να µην υφίστανται καµιά µορφή διάκρισης και να βιώνουν την αξιοκρατία και

την ισότητα ανεξαρτήτως θρησκείας, φύλου, φυλής, οικονοµικής και κοινωνικής κατάστασης.

• Το δικαίωµα της εθνικότητας. • Η απόκτηση ταυτότητας. • Η απρόσκοπτη επαφή µε τη φύση. • Το να µη γίνονται αντικείµενο εκµετάλλευσης και βαρβαρότητας. • Το να µην είναι θύµατα αµέλειας, παραµέλησης και εγκατάλειψης. • Το δικαίωµα της κατανόησης, της αγάπης και του σεβασµού. • Η ζωή σε έναν κόσµο ειρήνης, διαλλακτικότητας και επιείκειας. • Η απόλαυση ιδιαίτερης φροντίδας και προτεραιότητας σε κάθε περίπτωση έκτακτης

ανάγκης. • Γενικά, το να τυγχάνουν τα αναγκαία και επαρκή στοιχεία για ολοκληρωµένη ανάπτυξη

(ηθικοπνευµατική, σωµατική, ψυχική και κοινωνική). Η ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ ΤΩΝ ∆ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΠΑΙ∆ΙΟΥ 0 ανθρωπισµός και το επίπεδο πολιτισµού µιας κοινωνίας φαίνονται και από τον τρόπο που συµπεριφέρεται στην πιο αδύναµη ηλικιακή οµάδα, τα παιδιά. Η προστασία των δικαιωµάτων τους θέτει τα θεµέλια για την υγιή διαµόρφωση της προσωπικότητας τους καθώς και την οµαλή κοινωνικοποίηση τους, διότι:

66

• ∆ιαβιούν αξιοπρεπώς (από υλικής πλευράς), χωρίς στερήσεις και κακουχίες, γεγονός που τους επιτρέπει, αφενός, να αντιµετωπίζουν αισιόδοξα τη ζωή και, αφετέρου, να θέτουν τις βάσεις για την ολοκλήρωση της ανάπτυξης τους (υγεία και σωµατική διάπλαση).

• Έχουν τη δυνατότητα, εφόσον εκπαιδεύονται, να µορφωθούν, να διευρύνουν τους ορίζοντες τους, να διεκδικήσουν επαγγελµατική αποκατάσταση.

• Αισθάνονται ασφάλεια και σιγουριά (υγιής ο ψυχικός κόσµος) βιώνοντας τη θαλπωρή, τη φροντίδα και τη ζεστασιά, ενώ παράλληλα ψυχαγωγούνται, αθλούνται, δηµιουργούν και αυτενεργούν (θεραπεία ψυχής).

• Μεγαλώνουν σε έναν κόσµο φιλικό, όχι απάνθρωπο και σκληρό. Έτσι, µπορούν να µυηθούν στις υψηλές αξίες της ζωής (λ.χ. σεβασµός, αγάπη, ανιδιοτέλεια) και να σφυρηλατήσουν µια ηθική προσωπικότητα.

• Περιορίζονται, µακροπρόθεσµα, τα φαινόµενα επιθετικότητας και παραβατικής συµπεριφοράς (δύσκολα θα αποτελέσουν εν δυνάµει εγκληµατίες), εφόσον δε γίνονται θύµατα εκµετάλλευσης ούτε γνωρίζουν την αδικία και την ανισότητα. Αντίθετα, ενδέχεται να καλλιεργηθεί στέρεα µέσα τους ένα πνεύµα συνεργασίας και συντροφικότητας, αλληλεγγύης και αλτρουισµού.

• Προετοιµάζονται πολίτες ενεργοί και όχι άβουλα όντα, εφόσον η πολιτεία και η κοινωνία προασπίζουν τα δικαιώµατα και τις ελευθερίες τους.

• Έρχονται σε επαφή µε τις παραδόσεις, τη γλώσσα, τη θρησκεία τους, µε αποτέλεσµα την αποτροπή της περιθωριοποίησης και τη διαφύλαξη της εθνικής ταυτότητας.

• Τελικά, ζουν την παιδική ηλικία µε ανεµελιά και ευχαρίστηση, µε αθωότητα και καλοσύνη, δηλαδή µεγαλώνουν µε όµορφες παραστάσεις που µένουν ανεξίτηλες για ολόκληρη τη ζωή τους και επιδρούν ευεργετικά στην ψυχοσύνθεση τους.

ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΚΑΤΑΠΑΤΗΣΗΣ ∆ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΠΑΙ∆ΙΟΥ Κανείς δεν αµφισβητεί στην εποχή µας την κατοχύρωση των δικαιωµάτων του παιδιού και την ευαισθητοποίηση ατόµων, οµάδων, φορέων και οργανώσεων για τα ζητήµατα που αφορούν τα παιδιά. Ωστόσο, η πραγµατικότητα επιβεβαιώνει ότι η απόλαυση βασικών δικαιωµάτων από τα παιδιά είναι, ακόµη και σήµερα, µια θεωρητική διακήρυξη, ένας ευσεβής πόθος καθώς τα δικαιώµατα τους εµφανώς παραβιάζονται: Στις υπανάπτυκτες χώρες

• Πολλά παιδιά πεθαίνουν από έλλειψη τροφής, πόσιµου νερού, φαρµάκων ή υποφέρουν από υποσιτισµό, επιδηµίες και φυσικές καταστροφές (παιδιά άστεγα και εύκολα θύµατα µεταδοτικών ασθενειών).

• Υπάρχουν παιδιά που είναι επαίτες στο δρόµο ή δουλεύουν σε εργοστάσια έναντι πενιχρών αποδοχών και άλλα που είναι υπηρέτες (εκµετάλλευση παιδικής εργασίας).

Στις αναπτυγµένες χώρες

• Κακοποίηση παιδιών από τους γονείς τους, καταπίεση ή υπερπροστασία. • Παιδιά απροστάτευτα και εγκαταλελειµµένα ύστερα από διαζύγια. • Έλλειψη χώρων άθλησης, ελαχιστοποίηση του παιχνιδιού και κακή ποιότητα ψυχαγωγίας

από τα Μ.Μ.Ε. • Αποµάκρυνση από τη φύση και το φυσικό τρόπο ζωής. • Εκµετάλλευση παιδιού από τη διαφήµιση. • Καταναγκαστική εργασία (παιδιά στα φανάρια). • Χαµηλή ποιότητα εκπαίδευσης. • ∆ιακρίσεις σε παιδιά µεταναστών. • ∆ιακρίσεις µε βάση την οικονοµική και κοινωνική θέση των παιδιών.

67

• Εξάρτηση από τα ναρκωτικά, έξαρση παιδικής παραβατικότητας. • Παιδιά θύµατα σεξουαλικής κακοποίησης, παιδεραστίας, πορνείας, πορνογραφίας. • Απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης για παιδιά φτωχών οικογενειών. • Λειτουργικός αναλφαβητισµός σε παραµεληµένα παιδιά.

ΑΙΤΙΑ ΠΑΡΑΒΙΑΣΗΣ ΤΩΝ ∆ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΠΑΙ∆ΙΟΥ Στις υπανάπτυκτες χώρες Για την κατάφωρη παραβίαση των δικαιωµάτων του παιδιού στις µη αναπτυγµένες χώρες ευθύνονται:

• Το χαµηλό πνευµατικό επίπεδο που ευνοεί την αµάθεια, την αµορφωσιά, και το ανεπαρκές βιοτικό επίπεδο που εντείνει την εξαθλίωση των παιδιών.

• Ο υπερπληθυσµός, ο οποίος δυσχεραίνει την υγιή διαβίωση. • Τα αυταρχικά καθεστώτα, στα οποία λείπει η φροντίδα, η κοινωνική πρόνοια και

µειώνονται δραµατικά οι πιθανότητες διεκδίκησης µιας καλύτερης ζωής για τα παιδιά. • Τα ισχυρά κράτη που, για να ικανοποιήσουν την αναίσχυντη κερδοσκοπία τους στο πλαίσιο

της παγκοσµιοποιηµένης οικονοµίας, εκµεταλλεύονται τις αδύναµες χώρες ποικιλότροπα (πόλεµοι / συρράξεις, φθηνό εργατικό δυναµικό).

• Ο τυφλός φανατισµός που επικρατεί στις υπανάπτυκτες χώρες και ενισχύει κάθε µορφή βίας, ταπείνωσης και απανθρωπισµού.

Στις αναπτυγµένες χώρες Για την καταπάτηση των δικαιωµάτων του παιδιού σε χώρες µε υψηλά µεγέθη ανάπτυξης έχουν ευθύνη:

• Η οικογένεια, εφόσον οι γονείς αποτελούν υγιή πρότυπα, µε το διάλογο και την «ελεύθερη» διαµόρφωση της προσωπικότητας τους µέσα σε ένα κλίµα ασφάλειας και άδολης αγάπης.

• Το σχολείο µε ανθρωπιστική εκπαίδευση, ουσιαστικό ενδιαφέρον από τους δασκάλους κ. ά. • Τα Μ.Μ.Ε. µε ενηµέρωση και ευαισθητοποίηση του κόσµου (µέσα από εκποµπές), δίνοντας

έτσι τη δυνατότητα να ακουστούν οι φωνές των παιδιών ή, και γιατί όχι, οι απόψεις τους. • Η εκκλησία και οι διανοούµενοι µε διαφώτιση, ανάληψη δράσης (π.χ. επιστηµονική έρευνα

για τα προβλήµατα των παιδιών, πολυεπίπεδη προσφορά). • Η κοινωνία των πολιτών µε εθελοντική δράση (σύσταση οργανώσεων για το παιδί), που

προϋποθέτει περιορισµό του ατοµικισµού και του καταναλωτισµού, αίσθηµα κοινωνικής ευθύνης και κριτική µατιά.

Σε αδρές γραµµές, για να γίνει πραγµατικότητα η διακήρυξη των δικαιωµάτων του παιδιού, υπάρχει µέγιστη ανάγκη να θυµηθούµε το «παιδί» που κρύβουµε µέσα µας και να επιδιώξουµε:

• Μόρφωση και ήθος, • ανιδιοτέλεια και ανθρωπιά / αγάπη, • κοινωνική συνείδηση, • ευαισθησία και αγωνιστικότητα.

ΑΤΟΜΑ ΜΕ ΕΙ∆ΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΕΣ Ο όρος χρησιµοποιείται µάλλον κατ' ευφηµισµό, αφού στην πραγµατικότητα αξιοποιείται λέξη µε θετική σηµασία για την ονοµασία δυσάρεστης κατάστασης. Στη συγκεκριµένη περίπτωση αναφερόµαστε σε άτοµα µε προβλήµατα σωµατικής αναπηρίας ή διανοητικής διαταραχής που είτε υπάρχουν από τη γέννηση τους είτε τα απέκτησαν κατά τη διάρκεια της ζωής τους εξαιτίας ασθενειών ή δυστυχηµάτων.

68

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΑΙΤΙΑΣΕΙΣ Είναι ηλίου φαεινότερο ότι τα άτοµα µε ειδικές ανάγκες αντιµετωπίζουν σοβαρά προβλήµατα αυτοσυντήρησης, µετακίνησης, επιβίωσης, κοινωνικής ένταξης κ.ά. Στην κατάσταση που βρίσκονται χρειάζονται τη βοήθεια των συνανθρώπων τους και της οργανωµένης πολιτείας. Σήµερα, δεν αµφισβητείται το ενδιαφέρον που εκδηλώνεται από ορισµένα άτοµα ή από τους ιδιωτικούς φορείς, την εκκλησία και την πολιτεία µε νοµοθετικές ρυθµίσεις, ηθική υποστήριξη, οικονοµική ενίσχυση, φιλανθρωπικές εκδηλώσεις, τηλεµαραθώνιους, εράνους κ.ά. Παρά τις φιλότιµες προσπάθειες, όµως, τα προβλήµατα παραµένουν άλυτα, αφού, συχνά, οι άνθρωποι αυτοί βιώνουν τον ψυχικό πόνο, την παραµέληση, την εγκατάλειψη και τη µοναξιά, την κακοµεταχείριση, τον οίκτο, τον αποκλεισµό, το ρατσισµό και, γενικότερα, την αδιαφορία όλων µας (συγγενών, φίλων κ.ά.). Οι λόγοι που οδηγούν στη στάση αυτή σε ατοµικό και συλλογικό επίπεδο είναι:

• Η πολιτεία φαίνεται ότι δε διαθέτει πολιτική βούληση για αποτελεσµατικό κράτος πρόνοιας και αρωγή προς αυτά τα άτοµα. Αντίθετα, στο πλαίσιο µιας τεχνοκρατικής και οικονοµοκεντρικής πολιτικής ο άνθρωπος, δυστυχώς, τίθεται στο περιθώριο.

• Η έλλειψη ανθρωπιστικής παιδείας, η οποία εκδηλώνεται µε αδιαφορία προς τον πάσχοντα άνθρωπο. Για την κρίση της παιδείας η ευθύνη βαρύνει, κυρίως, την οικογένεια και το σχολείο, φορείς αγωγής που δεν καταφέρνουν να νοηµατοδοτήσουν τη ζωή των νέων µε αρχές και αξίες είτε λόγω της κρίσης του οικογενειακού θεσµού είτε εξαιτίας του νοοκρατικού προσανατολισµού της εκπαίδευσης (µονοµερής εξειδίκευση).

• Η αλλοίωση, συναισθηµατική και ηθική, του ανθρώπου µέσα σε ένα περιβάλλον ανταγωνιστικό, σε µια εποχή ταχύτητας και ατοµικισµού. Υπό

αυτές τις συνθήκες, κυρίως στις µεγαλουπόλεις, ο άνθρωπος εξαντλείται ψυχικά και σωµατικά, δεν έχει χρόνο και διάθεση να βοηθήσει, δεν προσφέρει ανιδιοτελώς τις υπηρεσίες του ούτε τον αγγίζει ουσιαστικά το πρόβληµα του συνανθρώπου.

• Ο διαβρωτικός ρόλος των Μ.Μ.Ε. και ιδίως της τηλεόρασης, η οποία µας «βοµβαρδίζει» µε υλιστικά πρότυπα που, τελικά, µετατοπίζουν το κέντρο βάρους των ενδιαφερόντων µας από το ουσιώδες, τον άνθρωπο, στο επουσιώδες, την οικονοµική άνεση.

• Τα στερεότυπα, οι προκαταλήψεις και η άγνοια, που εθίζουν τον άνθρωπο στην αδιαφορία και τη µοιρολατρία, ενώ του εµβάλλουν την αντίληψη ότι οι άνθρωποι µε ειδικές ανάγκες είναι «καταδικασµένοι», γεγονός που παραπέµπει στον Καιάδα.

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΖΩΗΣ Τα άτοµα µε ειδικές ανάγκες δεν είναι παιδιά ενός «κατώτερου Θεού». Τους αξίζει να ζήσουν µε αξιοπρέπεια, όπως αρµόζει σε κάθε άνθρωπο. Για την υλοποίηση αυτού του στόχου απαιτείται κατά βάση αλλαγή νοοτροπίας, την οποία επιτυγχάνουν:

• Η ανθρωπιστική παιδεία, η οποία σφυρηλατεί προσωπικότητες µε ψυχική αρχοντιά, ευαισθησία, σεβασµό και αγάπη.

• Η κριτική στάση ζωής που αποσπά τον άνθρωπο από τη µάζα και τον καθιστά µέλος της πραγµατικής κοινωνίας των πολιτών µε αγωνιστική διάθεση και ενδιαφέρον (άσκηση πίεσης, έρανοι, ηθική ενίσχυση).

• Επιβάλλεται, όµως, βραχυπρόθεσµα να συµβάλουν η πολιτεία και οι υπόλοιποι φορείς αγωγής και κοινωνικοποίησης. Ειδικότερα:

• Η πολιτεία οφείλει να εφαρµόσει αποτελεσµατική κοινωνική πολιτική για την ανακούφιση αυτών των ατόµων µε αύξηση των συντάξεων, περίθαλψη, επαγγελµατική αποκατάσταση (π.χ. τηλεργασία), ίδρυση επαρκούς αριθµού σχολείων ειδικής αγωγής, ψυχολογική υποστήριξη µέσω κοινωνικών λειτουργών και ψυχολόγων, ενίσχυση αθλητικών εκδηλώσεων (π.χ. Παραολυµπιακοί Αγώνες), ειδικές ράµπες στα λεωφορεία και τα πεζοδρόµια, βελτίωση των χώρων ψυχαγωγίας κ.λπ.

69

• Τα Μ.Μ.Ε., οι πνευµατικοί άνθρωποι και η εκκλησία έχουν χρέος, αφενός, να ενηµερώνουν, να ευαισθητοποιούν την κοινή γνώµη και, αφετέρου, να ενισχύουν στην πράξη αυτά τα άτοµα µε την ίδρυση κέντρου προστασίας ατόµων µε ειδικές ανάγκες.

• Η οικογένεια και το σχολείο έχουν καθήκον να αναδείξουν την εθελοντική ιδέα και να καλλιεργήσουν ανθρώπους και όχι άβουλα, ετεροκατευθυνόµενα όντα.

• Τέλος, τα ίδια τα άτοµα µε ειδικές ανάγκες είναι αναγκαίο να δουν τη ζωή αισιόδοξα και να µην την αντιµετωπίζουν µοιρολατρικά.

ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ – ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ∆είγµατα ∆ιαχρονικό φαινόµενο µε έξαρση στον αιώνα µας. ∆ωριείς, αποικίες, παροικίες Τουρκοκρατίας. Μικρασιάτες, Κύπριοι, Βορειοηπειρώτες, Πόντιοι, Αλβανοί, Αρµένιοι, Κούρδοι, Ανατολικοευρωπαίοι κ.α. Αίτια Πόλεµοι. Ολοκληρωτικά καθεστώτα, καταπίεση, παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωµάτων, πολιτικές διώξεις. Κοινωνικές συγκρούσεις. Φτώχεια, χαµηλό βιοτικό επίπεδο. Αποτελέσµατα – Προβλήµατα για τους ίδιους τους πρόσφυγες – µετανάστες ∆ύσκολη εγκατάσταση και εξασφάλιση διαµονής και µέσων επιβίωσης – ανεργία – εκµετάλλευση (αποτελούν φτηνότερο εργατικό δυναµικό και αµείβονται µε πενιχρά ηµεροµίσθια, που όµως είναι καλύτερα απ’ ό,τι στη χώρα τους). ∆υσκολίες προσαρµογής στο νέο περιβάλλον ζωής (εκµάθηση γλώσσας, νοοτροπία, αξίες). Εχθρική συχνά η αντιµετώπισή τους και κακές οι συνθήκες διαβίωσης και περίθαλψής τους. Ψυχολογικά προβλήµατα και µνήµες της χαµένης πατρίδας, συµπλέγµατα κατωτερότητας, αίσθηµα µειονεξίας, ανασφάλεια, άγχος αποδοχής και προόδου. Αδυναµία µόρφωσης – εύκολη λεία για χειραγώγηση και µαζοποίηση – κίνδυνος πολιτιστικής αλλοτρίωσης και πνευµατικής υποβάθµισης (π.χ. κάποιοι που στην πατρίδα τους ήταν πολιτικοί µηχανικοί, εδώ είναι απλοί εργάτες κ.λ.π.) Εκµετάλλευση, περιθωριοποίηση, έλλειψη σεβασµού απέναντί τους (αναγκάζονται να οδηγηθούν ακόµα και στο έγκληµα για την επιβίωσή τους). ∆εν συµµετέχουν στα κοινά, δεν ελέγχουν την ηγεσία, αισθάνονται έξω από τις πολιτικές εξελίξεις, αποπολιτικοποιούνται και αδρανούν). Αποτελέσµατα – Προβλήµατα στις χώρες υποδοχής τους ∆υσκολίες ένταξης και αφοµοίωσης. Κίνδυνος εθνολογικής αλλοίωσης του ντόπιου πληθυσµού. Οικονοµική επιβάρυνση αποκατάστασης – ανεργία. Προβλήµατα κοινωνικής παθογένειας. Συχνά δηµιουργούνται «γκέτο» που λειτουργούν σαν µαφία, ενισχύονται οι κοινωνικές, πολιτικές, θρησκευτικές εντάσεις, τα φαινόµενα των ναρκωτικών και της εγκληµατικότητας. Προωθείται ο ρατσισµός, διασπάται η κοινωνική συνοχή, περιορίζεται η αλληλεγγύη και απειλείται τελικά η ίδια η δηµοκρατία.

70

Τρόποι αντιµετώπισης Α. Από ∆ιεθνείς Οργανισµούς (ΟΗΕ, UNICEF, UNESCO, Ερυθρός Σταυρός κ.λπ.) Μέτρα πρόληψης των αιτιών της προσφυγιάς (µέριµνα για επικράτηση – διατήρηση δηµοκρατίας, για διασφάλιση ειρήνης, για παροχή βοήθειας σε θύµατα πολέµου). Σωστός καταµερισµός προσφύγων ανά κράτος και περιοχή, µέτρα άµεσης περίθαλψης. Σεβασµός και εφαρµογή νοµοθεσίας για τα ανθρώπινα δικαιώµατα. Ανθρωπιστική βοήθεια, οικονοµική ενίσχυση. Β. Από το Κράτος ή τα Κράτη Οργάνωση – προετοιµασία δοµών υποδοχής και χωροταξική κατανοµή των προσφύγων. Προγράµµατα ένταξης και προσαρµογής των προσφύγων. Προστασία και αξιοποίηση της πολιτισµικής ιδιαιτερότητάς τους. Ενηµέρωση κι επιµόρφωση των ντόπιων και των προσφύγων. Παραγωγική αξιοποίηση των προσφύγων ανάλογα µε τις ικανότητές τους ή τις σπουδές τους στις χώρες προέλευσής τους. Γ. Από τα ίδια τα άτοµα Ήθος, σεβασµός, ευαισθησία, ανθρωπισµός, ηθική και υλική συµπαράσταση. Φιλάνθρωπη αντιµετώπιση, υλική και ηθική. Σεβασµός της πολιτιστικής ιδιαιτερότητας των προσφύγων. Πρωτοβουλίες για την ανακούφισή τους (π.χ. έρανοι, εκδηλώσεις, προσφορά τροφίµων, ρουχισµού κ.λπ.)

ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ Α. ΚΕΙΜΕΝΟ «Λέξεις που τραυµατίζουν»

Α΄ Σε µια τάξη γυµνασίου κεντρικής συνοικίας, στο µάθηµα της έκθεσης, µε αφορµή ένα κείµενο άλλης εποχής γίνεται συζήτηση για τη µετανάστευση, και ξάφνου γλιστράει από τα ίδια τα παιδιά η συζήτηση και έρχεται στους λίγους Ρωσοπόντιους µαθητές που έχει η τάξη και στα Αλβανάκια που έχει το διπλανό ∆ηµοτικό.

Β΄ Εκφράζουν µεγάλο θυµό εναντίον των «ξένων» κάποια παιδιά, λένε επίθετα όπως «βρώµικοι» και «κλέφτες», λένε µε πεποίθηση «Μας παίρνουν τα σπίτια», «Μας παίρνουν τις δουλειές», ύστερα φωνάζουν «Να φύγουν!», «Να φύγουν!», ενώ η εµβρόντητη φιλόλογος προσπαθεί να σταµατήσει το χείµαρρο, οπότε σηκώνονται κλαίγοντας γοερά τα Ρωσοποντιάκια και φεύγουν από το µάθηµα, κι ακόµα σήµερα συζητάνε οι εκπαιδευτικοί ταραγµένοι τι πρέπει να κάνουνε. Γ΄ Μικρά παιδιά που λένε τη λέξη «ξένοι» σαν βρισιά, που λένε δίπλα της επίθετα προσβλητικά

και ταπεινωτικά. Μικρά παιδιά µε λέξεις που περιθωριοποιούν, που απελπίζουν, που τραυµατίζουν άλλα µικρά παιδιά.

∆΄ Τα παιδιά εκφράζουν αυτά που ακούνε γύρω τους, που βλέπουν στην τηλεόραση, που λέει το άµεσο περιβάλλον τους. Πρέπει να σκεφτούµε πολύ σοβαρά τι θα κάνουµε µε ένα φαινόµενο που κανένας µας δεν ήξερε πριν από λίγα χρόνια ότι υπάρχει στην κοινωνία µας, το ρατσισµό.

Ε΄ Πρέπει να σκεφτούµε πολύ σοβαρά πώς θα διαπαιδαγωγήσουµε τα παιδιά µας, γιατί αυτά τα παιδιά θα ζήσουν οπωσδήποτε, είτε το θέλουµε είτε όχι, σ’ έναν κόσµο πολύγλωσσο, πολυθρησκευτικό, πολυπολιτισµικό και πρέπει να µάθουν να διαχειρίζονται τη διαφορά και την οµοιότητα.

ΣΤ΄ Είµαστε χώρα – µέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και καθώς περνούν τα χρόνια και µεγαλώνουν τα παιδιά µας, θα αυξάνονται οι «ξένοι» ελεύθερα κινούµενοι εργαζόµενοι, έχουµε

71

ήδη στη χώρα µας, κατά ανεπίσηµες πηγές, καµιά εξακοσαριά χιλιάδες µετανάστες και πρόσφυγες, µε ανάµεσά τους περίπου διακόσιες χιλιάδες Αλβανούς. Οι µετακινήσεις πληθυσµών, λένε οι ειδήµονες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, θα αυξάνονται τον αιώνα που έρχεται.

Ζ΄ Η Ελλάδα δεν είναι κοινωνία χωρίς εµπειρίες τέτοιων φαινοµένων. Υπολογίζονται από τους ιστορικούς σε κοντά δύο εκατοµµύρια οι πρόσφυγες από τη Μικρασία το 1922. Με τον πληθυσµό της εποχής προστέθηκε ένας πολίτης στους τέσσερις στη χώρα µέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστηµα. Και µολονότι υπήρξαν και τότε φαινόµενα ξενοφοβικά, εχθρική στάση κατοίκων σε διάφορες περιοχές, που έλεγαν «δεν τους θέλουµε εµείς εδώ, πηγαίνετέ τους παρακάτω», µολονότι υπήρξε µια ολόκληρη ρατσιστική φιλολογία µε ανέκδοτα υποτιµητικά για τις «Σµυρνιές», µολονότι ακόµα επιζεί η ρατσιστική ανεκδοτολογία ότι οι Πόντιοι είναι δήθεν κουτοί, η πλειονότητα της κοινωνίας αντέδρασε µε σωφροσύνη και ανθρωπιά, και ταχύτατα οι πρόσφυγες εντάχθηκαν στην κοινωνία αρµονικά. Η΄ Από την άλλη µεριά, ο ελληνικός λαός έχει ο ίδιος µακρά παράδοση µετανάστευσης και προσφυγιάς. Πάνω από τους µισούς θα πρέπει να είναι οι Έλληνες που έχουν στις οικογένειές τους µνήµες και εµπειρίες του πρόσφυγα και του µετανάστη. Οι πρόσφυγες του εµφυλίου πολέµου στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες, οι µετανάστες στην Αµερική, την Αυστραλία και τον Καναδά. Κι ακόµα, οι πρόσφατοι µετανάστες της δεκαετίας του 1960. Εκατό χιλιάδες άτοµα το χρόνο έφευγαν για τα εργοστάσια της Βόρειας Ευρώπης. Κι εκεί έζησαν τη σκληρή ζωή του ανθρώπου που ξενιτεύεται για το ψωµί. Θυµάστε «τα τραγούδια της Γερµανίας» του Θεοδωράκη να λένε «Για µεροκάµατο διπλό / τον ουρανό µας κρύψανε»; Κι εκεί έζησαν το ρατσισµό των Βορειοευρωπαίων και την αλληλεγγύη των λαών «Έλληνες, Τούρκοι κι Ιταλοί / κατέβηκαν σ’ απεργία / γιατί δύο Ισπανοί / κλείστηκαν στα µεταλλεία».

Θ΄ Αυτές οι ιστορικές εµπειρίες του ελληνικού λαού πρέπει να λειτουργήσουν σαν µαθήµατα για τα παιδιά µας. Γιατί αυτές οι εµπειρίες λένε ότι ο ρατσισµός πάει χέρι χέρι µε την αυταρχική κοινωνία και την πολιτική βία. Ο ρατσισµός την καταστρέφει τη δηµοκρατία. Ο ελληνικός λαός έχει υποφέρει πολλές δεκαετίες και γνωρίζει τι σηµαίνει αυταρχική κοινωνία και καταπάτηση των δικαιωµάτων των πολιτών, γνωρίζει καλά πόσο πολύτιµη είναι η δηµοκρατία.

Ι΄ Άρα η µεγάλη πλειοψηφία θα πρέπει ν’ αντιλαµβάνεται µε ευκολία ότι εάν ο ρατσισµός επικρατήσει ως ιδεολογία σε µια κοινωνία, γίνεται µια τεράστια νάρκη στα θεµέλια της δηµοκρατίας.

ΙΑ΄ Θα πρέπει να υπάρχουν µερικοί που πιστεύουν ότι ο ρατσισµός βλάπτει µόνο τα θύµατά του, δηλαδή µόνο τις ανθρώπινες οµάδες που ονοµάζονται εχθρικά «ξένοι» και «ανεπιθύµητοι». Ωστόσο, µια κοινωνία που εχθρεύεται τους «ξένους», τους «αλλιώτικους», αλλόθρησκους, αλλόγλωσσους, αλλοεθνείς ή ό,τι διαφορετικό, είναι µια κοινωνία που διεκδικεί να είναι όλοι της οι πολίτες ίδιοι και απαράλλαχτοι, εθνικά και πολιτισµικά «καθαροί». Αυτή η ιδέα της εθνικής καθαρότητας οδήγησε στο ναζισµό. Οδήγησε όµως και µόλις χθες σε σφαγή στη γειτονική µας Γιουγκοσλαβία. Οδηγεί ακόµα σήµερα τα κανόνια που προσπαθούν να εξαφανίσουν στους Κούρδους. Καθοδηγεί στην Αλγερία σε οµαδικές δολοφονίες των «απίστων».

ΙΒ΄ Ο ρατσισµός είναι µεγάλη νάρκη στα θεµέλια της δηµοκρατίας. ∆ική µας ευθύνη είναι να διαπαιδαγωγήσουµε τα παιδιά µας, ώστε να µαθαίνουν γράµµατα τα Αλβανάκια στα δηµοτικά, ώστε να µη φεύγουν κλαίγοντας από τις τάξεις των Νέων Ελληνικών τα Ρωσοποντιάκια στα γυµνάσια, ώστε να µεγαλώσει σαν πλάτανος το πολύτιµο δεντράκι της δηµοκρατίας, που από το 1974 είναι ακόµα µόνο εικοσιτεσσάρων χρόνων. Άννα Φραγκουδάκη Εφηµερίδα «Τα Νέα»

Β.ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Να αποδώσετε περιληπτικά το κείµενο. (150-170 λέξεις) (µονάδες 25)

72

2. «Από την άλλη µεριά … στα µεταλλεία»: Με ποιον / ποιους τρόπους έχει αναπτυχθεί η συγκεκριµένη παράγραφος; (µονάδες 5) 3. «Τα παιδιά εκφράζουν … το ρατσισµό»: Να εντοπίσετε και να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις της παραγράφου. Τι είδους υπόταξη έχουµε, απλή ή διαδοχική; (µονάδες3) 4. Ποια νοηµατική σχέση συνδέει την έβδοµη µε την όγδοη παράγραφο του κειµένου; Να δικαιολογήσετε την άποψή σας. (µονάδες 3) 5. «Ο ρατσισµός την καταστρέφει τη δηµοκρατία». Να αναπτύξετε την άποψη σε µια παράγραφο δέκα σειρών. (µονάδες 10 ) 6. α) «Άρα η µεγάλη πλειοψηφία θα πρέπει ν’ αντιλαµβάνεται µε ευκολία ότι εάν ο ρατσισµός επικρατήσει ως ιδεολογία σε µια κοινωνία, γίνεται µια τεράστια νάρκη στα θεµέλια της δηµοκρατίας»: Να σχολιάσετε τη χρήση των κοµµάτων στο συγκεκριµένο χωρίο. Είναι σωστή ή λανθασµένη; (µονάδες 2 ) β) Σε ποιο γραµµατειακό είδος ανήκει το κείµενο και γιατί; (µονάδες 2) 7. Υποθέστε ότι συµµετέχετε σε παγκόσµιο Συνέδριο Νεολαίας και διατυπώνετε τις απόψεις σας σχετικά µε το φαινόµενο της ξενοφοβίας που αναπτύσσεται σε διάφορες χώρες της Ευρώπης και ειδικά στη χώρα µας τα τελευταία χρόνια. Πού αποδίδεται και πώς µπορεί να αντιµετωπιστεί; (µονάδες 40 )

ΦΥΣΗ – ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Το περιβάλλον αποτελεί το σύνολο των φυσικών / γεωγραφικών στοιχείων και των κοινωνικών συνθηκών µέσα στις οποίες ο άνθρωπος µεγαλώνει, διαπλάθεται, αναπτύσσεται, δηµιουργεί. ΜΟΡΦΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Φυσικό Τεχνητό Κοινωνικό • έδαφος, υπέδαφος, • κλίµα • γεωγραφική θέση • υλικά στοιχεία • οργανισµοί (φυτικοί ζωικοί)

ό,τι δηµιουργεί ο άνθρωπος (κατασκευές)

• πολιτικό • οικογενειακό • σχολικό • επαγγελµατικό / οικονοµικό • πολιτιστικό (τέχνη, παραδόσεις, αθλητισµός) • ηθικοπνευµατικό (αξίες, αντιλήψεις, µόρφωση) • εθνικό, διεθνιστικό

ΦΥΣΗ Η φύση είναι το σύνολο των φυτικών και ζωικών οργανισµών (χλωρίδα και πανίδα), των γεωλογικών σχηµατισµών (βουνά, έδαφος, θάλασσες...), των υλικών στοιχείων (αέρας, φωτιά, νερό...) και γενικότερα το υλικό σύµπαν και οι λειτουργίες του, µέσα στο οποίο ο άνθρωπος υπάρχει.

73

Η φύση είναι ενιαία και αδιαίρετη. Ο άνθρωπος (υποσύνολο) υπάγεται στη φύση (σύνολο) και στους νόµους που τη διέπουν · η ανθρωπογνωσία δηλαδή υπάγεται στην πραγµατογνωσία. ΠΡΟΣΦΟΡΑ / ΣΗΜΑΣΙΑ ΦΥΣΗΣ Προβάλλει αναγκαία η επαφή του συγχρόνου ανθρώπου µε τη φΰση, διότι είναι πλέον προφανές ότι υπάρχει αιτιώδης σχέση της φύσης µε την ποιότητα ζωής. Γίνεται αντιληπτό στους τοµείς: Ψυχικός Ο άνθρωπος βιώνει και απολαµβάνει την οµορφιά της φύσης (γεωλογικοί σχηµατισµοί, τοπία, χρώµατα, ήχοι, φυσικές εναλλαγές), ιδιαίτερα σε µια εποχή ασχήµιας / ακαλαισθησίας. Η πρόσληψη της εικόνας της φύσης προσδίδει υψηλή αισθητική αντίληψη. Οι φυσικές οµορφιές και η αίσθηση ελευθερίας αναζωογονούν, αγαλλιάζουν, ξεκουράζουν τον άνθρωπο, γλυκαίνουν και εξευγενίζουν την ψυχή του, ιδίως αν αναλογιστούµε τους φρενήρεις ρυθµούς ζωής, την απευαισθητοποίηση και το άγχος που απορρέει από την προσπάθεια του ανθρώπου να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της σύγχρονης εποχής. Η φυσιολατρία απελευθερώνει τον ψυχισµό του ανθρώπου από τα µελαγχολικά δεσµά, δηµιουργώντας του αισιόδοξους ορίζοντες. Πνευµατικός Η συνεχής εναλλαγή της φύσης και ο κύκλος της φθοράς και της γένεσης εµπνέει το θαυµασµό και το δέος για το άγνωστο, κινητοποιεί τις δηµιουργικές δυνάµεις του ανθρώπου, ενεργοποιεί τη φαντασία του και τον απαλλάσσει από την πνευµατική ραστώνη, αποκαθαίρει το µυαλό. Η φύση κεντρίζει την περιέργεια, προκαλεί την έρευνα για την εξιχνίαση των φαινοµένων και οδηγεί στη γνώση των νόµων που τα διέπουν. ∆ηµιούργησε απαρχής απορίες και ερωτηµατικά στον άνθρωπο που κατέληξαν στην ανάπτυξη της φιλοσοφίας, της θρησκείας, του µύθου. Η φύση φαίνεται πως απασχόλησε τον άνθρωπο σε κάθε εποχή και µελετήθηκε σε όλες τις φανερές και µυστικές εκδηλώσεις της (Ίωνες φιλόσοφοι, Ρουσό...). Εποµένως, είναι πασίδηλο ότι εµπλουτίζει τον άνθρωπο µε νέες εµπειρίες και τον καθοδηγεί προς την αλήθεια. Κοινωνικός Η ύπαρξη φυσικών νόµων, που διασφαλίζουν τη φυσική ισορροπία, οδήγησε στη σκέψη να αναζητηθούν κοινωνικοί κανόνες που να ευνοούν την κοινωνική ευρυθµία (Ευρωπαϊκός ∆ιαφωτισµός). Επίσης, η αµοιβαία εξάρτηση, που διδάσκει η φύση, οδήγησε στην κοινωνικοποίηση, την οµόνοια, την εργασία, ενώ η πρόνοια της φύσης οδήγησε στον προγραµµατισµό και την οργάνωση. Ηθικός Η νοµοτέλεια της φύσης διδάσκει στον άνθρωπο την πειθαρχία, το σεβασµό, τη συνέπεια, την προνοητικότητα. Η σοφή ισορροπία και η απλότητα της διδάσκει την ταπεινοφροσύνη, το µέτρο, τη λιτότητα, ιδιαίτερα σε µια εποχή απληστίας, εκζήτησης / προσποίησης (: προσωπείο), επικράτησης του ατοµικισµού, της ηθικής του συµφέροντος. Εξάλλου, η γεωγραφική θέση και το κλίµα φαίνεται πως διαµορφώνουν εν µέρει την ιδιοσυγκρασία και τον ψυχισµό ενός λαού. (Λ.χ. Το Μεσογειακό εύκρατο κλίµα ευνοεί τη ζωντάνια, τους ανοιχτούς τύπους, ενώ το ψυχρό κλίµα Βόρειων περιοχών, που είναι συνήθως οµιχλώδες και βροχερό, συντηρεί κλειστούς τύπους). Σωµατικός Οικονοµικός Η φύση εξασφαλίζει τα απαραίτητα για την επιβίωση του ανθρώπου (ύλη για την κατασκευή εργαλείων, σπιτιού, τροφή, νερό). Ακόµη, του προσφέρει το αγαθό της υγείας (οξυγόνο) και του

74

χαρίζει ζωντάνια, ενεργητικότητα και σωµατική ευεξία, κυρίως σε µια εποχή καθιστικής ζωής, που απειλείται η υγεία µας από πολλούς παράγοντες (τρόφιµα, καταχρήσεις, νέφος). Αξιοσηµείωτο είναι ότι η φυσιοθεραπεία θεωρείται σηµαντική για την ίαση ασθενειών. Η µελέτη της φύσης, η παρατήρηση των φυσικών φαινοµένων οδήγησε αφενός στην ανάπτυξη των θετικών επιστηµών και αφετέρου στη διατύπωση νόµων των οποίων η αξιοποίηση ωφέλησε τον άνθρωπο πρακτικά (άνοδος βιοτικού επιπέδου). Επίσης, η φύση αποτελεί συντελεστή οικονοµικής ανέλιξης, διότι βάσει αυτής αναπτύσσονται παραγωγικοί οικονοµικοί κλάδοι (γεωργία, αλιεία, κτηνοτροφία, τουρισµός, ναυτιλία, εµπόριο) και, µε τις πρώτες ύλες που προσφέρει (π.χ. πετρέλαιο), παράγονται αγαθά και εξελίσσεται ο τεχνικός πολιτισµός. Πολιτιστικός Το ωραίο στη φύση (καλαισθησία, αισθητική καλλιέργεια) αποτελεί «ωθούν αίτιο» για την καλλιτεχνική δηµιουργία. Ο φυσικός κόσµος ξαναζωντανεύει µέσα σε καλλιτεχνικά έργα. (Η αρµονία της φύσης συµπαρέσυρε µεγάλους µουσουργούς στην αναζήτηση της µουσικής αρµονίας στο έργο τους). Εθνικός – ∆ιεθνιστικός Η φύση συνδέεται µε την ταυτότητα κάθε λαού (γλώσσα, θρύλοι, ιστορία) και φυσικά ενώνει τους λαούς, διότι αποτελούν επιβάτες του ίδιου πλανήτη. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΥΣΗ Χαρακτηριστικά της ελληνικής φύσης

• Ποικιλοµορφία φυσικού χώρου: συνύπαρξη αντιθέσεων («άλλες γραµµές βουνών, άλλα χρώµατα, άλλη πανίδα», Κων/νος Τσάτσος).

• Υλικός πλούτος. • Μέτρο, αρµονία. • Φωτεινότητα / ήλιος. • Απεραντοσύνη: θάλασσα, ουρανός / χρώµατα. • Τόπος συνάντησης / σταυροδρόµι: γεωγραφική θέση. • Εύκρατο κλίµα (γλυκύτητα, ηπιότητα). • ∆υναµισµός.

Επίδραση της φύσης στον Έλληνα και τον πολιτισµό Τα παραπάνω διακριτικά γνωρίσµατα της ελληνικής φύσης αποτελούν παράγοντα διαµόρφωσης της φυσιογνωµίας του Έλληνα και της ανάπτυξης του πολιτισµού του, διότι:

• Ενθαρρύνουν το φιλοπερίεργο και φιλερευνητικό πνεύµα, ενισχύουν την αναζήτηση, τη γνώση, τη φαντασία και τη δεκτικότητα σε νέα / καινοφανή στοιχεία.

• ∆ιαµορφώνουν ανθρώπους κεφάτους, ανοιχτόκαρδους και φιλόξενους, µε ενθουσιασµό και ζωντάνια.

• Προάγουν την τόλµη και το ριψοκίνδυνο. • Προωθούν την καλαισθησία. • Ευνοούν τη δραστηριότητα. • Καλλιεργούν το πνεύµα αισιοδοξίας και ευθυµίας. • Συντελούν στην ανάπτυξη παραγωγικών οικονοµικών κλάδων (ναυτιλία, εµπόριο,

τουρισµός). • Βοήθησαν τον Έλληνα να έλθει σε επαφή µε άλλους πολιτισµούς, να ανταλλάξει στοιχεία,

να αφοµοιώσει καινούργια και να προοδεύσει στην τέχνη, στα γράµµατα, στη γλώσσα (π.χ. Φοινικικό αλφάβητο), να διευρύνει τους ορίζοντες του.

75

• Συνέβαλαν στην επέκταση του Ελληνισµού στα πέρατα της γης (αποικισµοί, µετανάστευση). • Εµπέδωσαν τη συνειδητοποίηση της ανάγκης για συνεργασία των λαών.

ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ Το πρόβληµα είναι πλέον οικουµενικό, γιατί η περιβαλλοντική υποβάθµιση δε γνωρίζει σύνορα. Η ανθρωπότητα οφείλει να συνειδητοποιήσει τον κίνδυνο που την απειλεί. ∆ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ / ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΛΟΓΙΑ

• Φαινόµενο θερµοκηπίου. • Ρύπανση θαλασσών, εδαφών, ατµόσφαιρας. • Ακραία κλιµατικά φαινόµενα. • Ξηρασία, λειψυδρία, ερηµοποίηση τοπίου. • Καταστροφή του όζοντος (βλαπτικές οι υπεριώδεις ακτινοβολίες). • Καταστροφή χλωρίδας και πανίδας. • Εξάντληση φυσικών πόρων και κατασπατάληση πηγών ενέργειας. • Προσβολή της αισθητικής του περιβάλλοντος (αποπνικτικοί σκουπιδότοποι). • Νέφος. • Υποβάθµιση εδάφους υπεδάφους. • Αποδάσωση. • Ηχορρύπανση.

ΑΙΤΙΟΛΟΓΗΣΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ Σε αδρές γραµµές, η περιβαλλοντική κρίση είναι στην ουσία η κρίση του συγχρόνου πολιτισµού και των αξιών του. Ειδικότερα, για την κρίση ευθύνονται:

• Αφενός η έλλειψη ουσιώδους παιδείας που επιφέρει απώλεια του µέτρου και οδηγεί στην παραβίαση της ηθικής, αφετέρου η εδραίωση του δόγµατος «ανάπτυξη για την ανάπτυξη» (επιστηµονική / τεχνολογική) µε κάθε τίµηµα λόγω του πόθου για δύναµη και υπεροχή αποτελούν πλέον «καθεστώς» πλέον στο σύγχρονο παγκόσµιο σύστηµα, γι' αυτό και δεν τηρούνται τα µέτρα προστασίας του περιβάλλοντος: α) οι βιοµηχανίες καταστρέφουν το όζον και υπερθερµαίνουν τον πλανήτη, β) η παγκόσµια ανάπτυξη τροφίµων µε µονοκαλλιέργειες υποβαθµίζει το έδαφος λόγω της µαζικής χρήσης λιπασµάτων και ζιζανιοκτόνων, γ) η παραγωγή πυρηνικής ενέργειας για πολεµικούς σκοπούς.

• Στο πλαίσιο αυτό κυριαρχεί ο άτεγκτος ανταγωνισµός µεταξύ των κρατών και των πολυεθνικών (λογική αγοράς), οι οποίες επενδύουν κυρίως σε φτωχές χώρες ανεξέλεγκτα (οι ΗΠΑ φαίνονται ως ο µεγαλύτερος ρυπαντής). Εποµένως, τα µεγάλα συµφέροντα ενταφίασαν κάθε φιλοπεριβαλλο-ντική επίσηµη πολιτική. Οι πολιτικοί, σε παγκόσµιες διασκέψεις, χαρακτηρίζουν «Κασσάνδρες» τους επιστήµονες που ανησυχούν.

• Η αποθέωση των υλικών αξιών / αποκτησιοµανία (απληστία: η φύση πηγή πλουτισµού και αλόγιστης εκµετάλλευσης). Συνέπειες αυτής αποτελούν η υπερπαραγωγή (εξάντληση φυσικών πόρων και πρώτων υλών, βιοµηχανική ρύπανση) και η υπερκατανάλωση που προκαλεί συσσώρευση του όγκου των απορριµµάτων. Έτσι εµποδίζεται η ανάπτυξη τρόπων ζωής που εξοικονοµούν ενέργεια και είναι φιλικοί προς το περιβάλλον.

• Ο υπερπληθυσµός, που σηµαίνει αύξηση αναγκών και κατά συνέπεια • ένταση πιέσεων στο περιβάλλον. • Η αστική ανάπτυξη (ουρµπανισµός) και η έλλειψη πράσινου λόγω της απρογραµµάτιστης

επέκτασης πόλεων. Εκτός των παραπάνω γενεσιουργών αιτιών, το πρόβληµα διαιωνίζεται εξαιτίας:

76

• της γενικότερης αδιαφορίας που προκύπτει από τις απαιτήσεις της ζωής, της ευζωίας, του υλικού συµφέροντος και κυρίως του ατοµικισµού.

• της αντίληψης ότι η φύση είναι ανεξάντλητη ή αποτελεί πεδίο εκµετάλλευσης και µόνο. • της άγνοιας για τις διαστάσεις του προβλήµατος. • της ελλιπούς αγωγής από τους φορείς (οικογένεια, σχολείο) και της επίδρασης των ΜΜΕ

που προβάλλουν το καταναλωτικό όραµα. • της ανεπάρκειας των κυβερνήσεων και της δυσλειτουργίας του κράτους (γραφειοκρατία,

διαφθορά, πληµµελής έλεγχος κ.ά.). ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Στη φύση διαπιστώνεται γενικότερη διαταραχή του οικοσυστήµατος Στον άνθρωπο και τον πολιτισµό του, καταγράφονται:

• Υπονόµευση των προοπτικών περαιτέρω οικονοµικής ανάπτυξης (τουρισµός, γεωργία, πρώτες ύλες).

• Κίνδυνοι για τις επερχόµενες γενεές (υποθήκευση µέλλοντος). • Επιπτώσεις στη φυσική υγεία (καρκινογενέσεις, καρδιακά, αναπνευστικά και πνευµονικά

προβλήµατα). • Επιπτώσεις στην ψυχική υγεία (κλονισµός ψυχικής ισορροπίας, άγχος, επιθετικότητα,

απώλεια πνευµατικής ευεξίας, ηρεµίας). • Επιπτώσεις στην αισθητική. • Καταστροφή µνηµείων (π.χ. Παρθενώνας).

Ευθύνη πολιτική Προαπαιτείται ισχυρή πολιτική βούληση και φρόνηση. Επιβάλλεται εκλογίκευση της οικονοµικής ανάπτυξης, ρυθµιζόµενος ανταγωνισµός, παγκόσµια κοινή συµφωνία, γιατί σκοπός είναι η βιώσιµη ανάπτυξη (η λογική της αγοράς και του κέρδους δεν ωφελεί να είναι αυτοσκοπός). Στο πλαίσιο αυτό, είναι αναγκαίες:

• νοµοθετικές ρυθµίσεις, • εφαρµογή αυτών και αυστηρές ποινές (παγκόσµιο δίκτυο προστασίας του φυσικού

περιβάλλοντος" καθοριστικός ο ρόλος του ΟΗΕ). • Σηµαντική η συµβολή της Ε.Ε. (εφαρµογή κοινοτικών οδηγιών π.χ. οικολογικό πετρέλαιο).

Επιµέρους προτάσεις: • κίνητρα για αποκέντρωση, • χωροταξικός σχεδιασµός (κανόνες δόµησης και ρυµοτοµίας), • ευθύνη νοµαρχιακών και δηµοτικών αρχών.

Ρόλος Επιστήµης και Τεχνολογίας Με την προϋπόθεση ότι η ανάπτυξη θα υπηρετεί το κοινό καλό, άρα και το περιβάλλον, απαιτούνται:

• περαιτέρω ενίσχυση αντιρρυπαντικής τεχνολογίας (φίλτρα, καταλύτες) • ανακύκλωση απορριµµάτων • ανάπτυξη έρευνας για την παραγωγή καθαρών/ εναλλακτικών µορφών ενέργειας (αιολική,

ηλιακή) • βελτίωση των µεθόδων καλλιέργειας (βιοτεχνολογία, έρευνες: προειδοποίηση).

Οικολογικά κινήµατα

• Ενδυνάµωση κινηµάτων παγκόσµιας εµβέλειας (WWF, GREENPEACE) και τοπικής, εθνικής εµβέλειας που συντονισµένα θα πραγµατοποιούν:

77

• άσκηση πίεσης στις κυβερνήσεις • έρευνες µε δηµοσιοποίηση των αποτελεσµάτων, για να κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου • ενηµέρωση αφύπνιση της παγκόσµιας κοινής γνώµης, δηλαδή ευαισθητοποίηση

(Ακτιβιστές µε δυναµικές πρωτοβουλίες) • παγκόσµια συνεργασία συλλογική δράση • δικαστικούς αγώνες.

Προϋπόθεση αυτών είναι να µην υπάρχουν υπερβολές και ακρότητες, να µην υπηρετούνται συµφέροντα (οικονοµικά, πολιτικοϊδεολογικά) και να αποφεύγονται οι γραφικότητες. Οικογένεια Σχολείο Πρώτιστη ανάγκη προβάλλει η περιβαλλοντική αγωγή, α) από τους γονείς: πρότυπο ολιγάρκειας, κατανάλωσης µε µέτρο και υγιές παράδειγµα (καθαροί χώροι κ.ά.), επιδίωξη επαφής µε τη φύση β) από την εκπαίδευση: πληροφόρηση, κατανόηση της άρρηκτης σχέσης ανθρώπου φύσης, έµπρακτη/ βιωµατική συνειδητοποίηση της αξίας του φυσικού περιβάλλοντος, σύσταση περιβαλλοντικών οµάδων, δράση από µαθητικές κοινότητες, δηµιουργία µαθηµάτων οικολογίας, αφύπνιση των διδασκόντων ώστε να εµφυσήσουν το αίσθηµα ευθύνης, να επιδιώξουν την αισθητική καλλιέργεια, την ενίσχυση της κριτικής. Εποµένως, καταδεικνύεται ως πρωταρχικό µέληµα η παιδεία. Ρόλος των ΜΜΕ Έλεγχος στην ηγεσία, αποκάλυψη της αλήθειας, συζητήσεις, ευαισθητοποίηση του κόσµου, περιορισµός της προβολής του καταναλωτικού οράµατος. Πνευµατικοί άνθρωποι ∆ιανοούµενοι Μπορούν και οφείλουν να διαµορφώσουν µια νέα αντίληψη για τη φύση. Είναι χρέος τους, αφενός, να παρουσιάσουν µία ηθική που θα λαµβάνει σοβαρά υπόψη και τη φύση, θα θέτει δηλαδή ηθικούς κανόνες για το πώς ο άνθρωπος πρέπει να συµπεριφέρεται ως προς το φυσικό περιβάλλον, και, αφετέρου, να αγωνιστούν για την επικράτηση αυτής της ηθικής. Επιπλέον, είναι ανάγκη να επιφορτιστούν µε την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώµης και την ενηµέρωση για τους κινδύνους που απειλούν τη ζωή στον πλανήτη. Ατοµική ευθύνη Νέοι

• Έµφαση στην πνευµατικότητα: υιοθέτηση µεταυλιστικών αξιών και αντιλήψεων που συνεπάγεται λιγότερη κατανάλωση και ενδιαφέρον για µια δηµιουργική ζωή.

• Ενθάρρυνση αγωνιστικής δράσης και του εθελοντισµού σε κάθε επίπεδο (γειτονιά, πόλη, κράτος κ.ά.) µε κάθε µορφή (ανακύκλωση, δεντροφυτεύσεις, αναδασώσεις, καθαριότητα δηµόσιων χώρων κ.ά.).

• Επιδίωξη υψηλής πληροφορητικότητας (σηµαίνουσες πληροφορίες γνώση).

ΒΙΑ Βία ονοµάζεται το φαινόµενο εκείνο κατά το οποίο άτοµα ή οµάδες χρησιµοποιούν δύναµη

για να εξαναγκάσουν, αφαιρούν την ελευθερία εκλογής και ισοπεδώνουν την προσωπικότητα όσων την υφίστανται.

Ειδικότερα, η νεανική βία είναι ο εντοπισµός του παραπάνω φαινοµένου στους χώρους της νεολαίας και η εκδήλωση του µε νέες µορφές. Σκοπός της βίας είναι η διατήρηση και επέκταση εξουσίας, η αναγνώριση του δράστη στον ίδιο τον εαυτό του ή στους άλλους.

78

ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ ΒΙΑΣ Oι κυριότερες µορφές βίας που υιοθετούνται από τους νέους είναι:

• Ληστείες, φόνοι, µικροκλοπές, βιασµοί, επιθέσεις (µη θεσµοθετηµένη βία). • Ο Χουλιγκανισµός, βία στις συναυλίες, στους σχολικούς χώρους (εκτονωτική ή τυφλή βία). • Τροµοκρατία, εξτρεµιστικές ενέργειες, νεοφασισµός, βανδαλισµοί καταστηµάτων ή

δηµόσιων οργανισµών (πολιτική βία). • Ναρκωτικά, αυτοκτονίες, µορφές παράτολµου ηρωισµού, όπως οι καµικάζι

(αυτοκαταστροφική βία). ΑΙΤΙΑ ΑΣΚΗΣΗΣ ΒΙΑΣ: Η κοινωνία διαµορφώνει τα µέλη της ανάλογα µε τον τρόπο που λειτουργεί. Γι' αυτό και το φαινόµενο της νεανικής βίας αντανακλά το πνεύµα της σύγχρονης εποχής και εκεί θα πρέπει να αναζητηθούν τα αίτια του:

• Η έλλειψη αγωγής από την οικογένεια: Oι διαταραγµένες σχέσεις των συζύγων και η απουσία των γονέων από την οικογενειακή εστία εξαιτίας της υπερεργασίας ασκούν αρνητική επίδραση στην ψυχολογία του παιδιού. Η επικοινωνία των µελών της οικογένειας µειώνεται και αυτά οδηγούνται στην αποξένωση. Συχνά, οι γονείς συµπεριφέρονται µε αυταρχικότητα ή υπερπροστατευτισµό στα παιδιά τους, αντιµετωπίζοντας συνάµα πρόβληµα παιδαγωγικής αµηχανίας, αφού αγνοούν τις αξίες και τον τρόπο που θα τους τις µεταλαµπαδεύσουν.

• Ελλιπής παιδεία: Τα δαιδαλώδη σχολικά συγκροτήµατα ευνοούν την ανωνυµία και δηµιουργούν προδιάθεση για επιθετική συµπεριφορά. Οι εκπαιδευτικοί δε γίνονται πάντα αποδέκτες των προβληµάτων των νέων. Η εντατικοποίηση των σπουδών σε συνδυασµό µε τη βαθµοθηρία και το ανταγωνιστικό κλίµα εντείνει το άγχος και ενεργοποιεί τη βία. Το σχολείο δεν παρέχει αρκετές γνώσεις για να ικανοποιήσει ο νέος τις ζωτικές του ανάγκες προκαλώντας το αίσθηµα της απογοήτευσης και της µαταίωσης, που εκφράζεται µε βίαιη συµπεριφορά.

• ∆ιαβίωση στις µεγαλουπόλεις: Η αστικοποίηση, µε την έλλειψη χώρων για προσωπική έκφραση και δηµιουργία που συνοδεύεται από παράλληλο περιορισµό της επικοινωνίας δηµιουργούν ανασφάλεια, αβεβαιότητα, αίσθηµα αδιεξόδου, το οποίο οδηγεί σε εκδηλώσεις επιθετικότητας.

Επίδραση της τηλεόρασης: Η τηλεόραση προβάλλει σκηνές βίας µε αποτέλεσµα τον εθισµό και την απευαισθητοποίηση του νεαρού δέκτη. ∆ηµιουργεί αντικοινωνικά πρότυπα µε τα οποία ο νέος εύκολα ταυτίζεται. Τέλος, προκαλεί ατροφία κρίσης και ο νέος αδυνατεί να διακρίνει το πραγµατικό από το φανταστικό

• Ο Υλικός ευδαιµονισµός: Η εµπορευµατοποίηση της ζωής και το καταναλωτικό πρότυπο εδραιώνουν έναν ποσοτικό τρόπο ζωής, όπου κριτήριο γίνεται η απόκτηση υλικών αγαθών. Το κυνήγι του πλούτου προκαλεί υπαρξιακά αδιέξοδα στο νέο, από τα οποία προσπαθεί να απαλλαγεί µε τη βίαιη συµπεριφορά.

• Η πολυπλοκότητα σύγχρονης κοινωνίας: Η σύγχρονη κοινωνία προβάλλει πολλαπλές απαιτήσεις, χωρίς να παρέχει τα απαραίτητα εφόδια. Ο νέος µένει µετέωρος, αδύναµος να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις αυτές, αφού δε διαθέτει τα ανάλογα ηθικοπνευµατικά ερείσµατα. Οι διαδικασίες οµαλής κοινωνικοποίησης µαταιώνονται και οδηγείται σε βίαιη συµπεριφορά.

79

• Κοινωνική αδικία: Το πρόβληµα της ανεργίας, της αναξιοκρατίας και της διαιώνισης των κοινωνικών ανισοτήτων πληγώνει τη νεανική «ψυχή» και την εξωθεί σε βίαιους τρόπους συµπεριφοράς, ώστε να εκδηλωθεί η απέχθεια και να µορφοποιηθεί σε αντίδραση.

• Ψυχοσύνθεση των νέων: Η απειρία των νέων, η µίµηση κάθε συµπεριφοράς, αλλά και η επαναστατικότητά τους συχνά αποτελούν κίνητρα για παρεκτροπές και βίαιες ενέργειες.

ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΣΚΗΣΗ ΒΙΑΣ

• Η βίαιη αντίδραση ωθεί το νέο σε λανθασµένο τρόπο διεκδίκησης των δικαιωµάτων του που µπορεί να τον οδηγήσει σε στέρηση της ελευθερίας του. Παράλληλα, τον αποπροσανατολίζει από τις εφικτές λύσεις των προβληµάτων του και συντελεί στη διαιώνιση τους.

• Η βία εξαχρεκόνει τον άνθρωπο υποβιβάζοντας τον στο επίπεδο του ζώου, αφού τον υποτάσσει στα ένστικτα του και τον απογυµνώνει από τις ηθικές και πνευµατικές αξίες.

• Η εφαρµογή βίαιων µεθόδων µαρτυρά ανθρώπους µε χαµηλό µορφωτικό επίπεδο και ελλιπή κρίση, που µπορούν εύκολα να χειραγωγηθούν υποκύπτοντας στις τεχνικές της προπαγάνδας.

• Ο Περιθωριοποιείται ένα µεγάλο µέρος του ενεργού παραγωγικού και κοινωνικού δυναµικού και η κοινωνία στερείται το πιο δυναµικό στοιχείο της, τη νεολαία.

• Η βία αποτελεί ένα από τα σηµαντικότερα φαινόµενα κοινωνικής παθογένειας που απειλούν την ασφάλεια, κλονίζουν την κοινωνική ισορροπία και δυναµιτίζουν την ανθρώπινη επικοινωνία και τη συνεργασία.

• Η κοινωνία µετατρέπεται σε «ζούγκλα», όπου επικρατεί το δίκαιο του ισχυρού, καταλύεται ο διάλογος και καταργούνται οι δηµοκρατικοί θεσµοί.

ΜΕΤΡΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΤΗΣ ΒΙΑΣ:

• Άµεση κρίνεται η κρατική µέριµνα για τον εκσυγχρονισµό του τρόπου πρόληψης και αντιµετώπισης του εγκλήµατος. Σ' αυτό θα συµβάλει η αναθεώρηση νοµοθεσίας και η βελτίωση της λειτουργίας των δικαστηρίων, του τρόπου απονοµής της δικαιοσύνης και του σωφρονιστικού συστήµατος γενικότερα.

• Απαιτείται επαναπροσδιορισµός του ρόλου του νέου στην κοινωνία. Αυτός θα καταστεί εφικτός µε τον εκδηµοκρατισµό και εκσυγχρονισµό της εκπαίδευσης. Έτσι, η παιδεία θα καλλιεργήσει στο νεαρό άτοµο κοινωνική συνείδηση, η οποία θα αντικαταστήσει την επιθετικότητα µε τη διαλλακτικότητα. Επιπλέον, θα προσφέρει στο νέο συναισθηµατική σταθερότητα, ασφάλεια, καθώς και τη δυνατότητα να µετατρέπει την επιθετικότητα σε δηµιουργική δραστηριότητα.

• Απαραίτητη θεωρείται η επαγγελµατική κατοχύρωση του νέου µέσω του επαγγελµατικού προσανατολισµού και της καταπολέµησης της ανεργίας.

• Το νεαρό άτοµο χρειάζεται να ενθαρρύνεται προκειµένου να συµµετάσχει στη λήψη αποφάσεων όχι µόνο για ζητήµατα που το αφορούν αλλά και για γενικότερα κοινωνικά προβλήµατα.

• Επιβάλλεται εκσυγχρονισµός και εκδηµοκρατισµός των κοινωνικών θεσµών: της οικογένειας, της διοίκησης, του επαγγέλµατος.

• Κρίνεται σκόπιµο να παρέχεται η δυνατότητα σωστής ενηµέρωσης, καθώς και η ανάπτυξη δραστηριοτήτων ψυχαγωγίας και εκµετάλλευσης του ελεύθερου χρόνου που συµβάλλουν στην ισχυροποίηση των κοινωνικών δεσµών.

• Χρειάζεται να επιδιωχθεί η άµβλυνση των κοινωνικών ανισοτήτων µε τη δικαιότερη κατανοµή του εθνικού εισοδήµατος και τη διασφάλιση της κοινωνικής δικαιοσύνης.

• Αδήριτη ανάγκη αποτελεί η επανακατεύθυνση κοινοτήτων, οµάδων ή ατόµων µακριά από τις εγκληµατικές αξίες και προς δραστηριότητες και συµπεριφορές κοινωνικές.

80

Σύµφωνα µε τον P. Grassi: «Υψώνοντας σηµαίες, χτυπώντας γροθιές στο τραπέζι, καταστρέφοντας και λεηλατώντας, δεν είναι δυνατό να µεταβάλουµε τον κόσµο. ∆εν είναι ούτε οι βόµβες, ούτε τα πυροβόλα όπλα τα µέσα εκείνα που µεταβάλλουν την ιστορία, αλλά η νοηµοσύνη, η λογική, η διαλεκτική, µε µια λέξη η πνευµατική καλλιέργεια και, µερικές φορές, η φαντασία» ΝΑΡΚΩΤΙΚΑ ΟΡΙΣΜΟΣ Ναρκωτικά ονοµάζονται οι διάφορες τοξικές ουσίες, φυσικές και κυρίως βιοµηχανικές, που προκαλούν εθισµό και τελικά εξάρτηση σωµατική και ψυχική, µε αποτέλεσµα να αλλοιώνεται η βούληση του χρήστη και να δηµιουργούνται ταυτόχρονα προβλήµατα στην κοινωνία. ΕΙ∆Η ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ: Ναρκωτικά Ψυχοτρόπα: Ο Ελαφρά (π. χ. χασίς). Ο Μεσαία (π. χ. διεγερτικά, βαρβιτουρικά). Ο Βαριά (π. χ. µορφίνη, ηρωίνη, κοκαΐνη, κρακ). ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ∆ΡΟΜΗ Η χρήση των ναρκωτικών ουσιών είναι πανάρχαια. Τα λατρευτικά έθιµα των αγροτικών πληθυσµών προβλέπουν τη χρήση ναρκωτικών. Η Πυθία χρησµοδοτούσε έπειτα .από αναθυµιάσεις, ενώ ευρήµατα στους ∆ελφούς επιβεβαιώνουν πως η χρήση του οπίου ήταν γνωστή στους αρχαίους Έλληνες. Βέβαια, πρόκειται για χρήση ελεγχόµενη και χρονικά περιορισµένη που δεν έπαιρνε τη µορφή της σύγχρονης µάστιγας. ΑΙΤΙΑ ΣΤΡΟΦΗΣ ΠΡΟΣ ΤΑ ΝΑΡΚΩΤΙΚΑ:

• Οι σύγχρονοι νέοι δυσκολεύονται να αντιµετωπίσουν τα προβλήµατα της ζωής και να συµφιλιωθούν µε την πραγµατικότητα. Γι' αυτό επιχειρούν προσπάθεια διαφυγής απ' αυτήν και στρέφονται στους τεχνητούς παραδείσους των ναρκωτικών.

• Η αδυναµία αντιµετώπισης της ζωής οφείλεται κατά κύριο λόγο στην ελλιπή διαπαιδαγώγηση και συνειδητοποίηση του νέου ανθρώπου. Εποµένως, δεν αποκτά αυτοπεποίθηση και υιοθετεί απαισιόδοξη βιοθεωρία και µηδενιστική στάση ζωής που τον οδηγεί στα ναρκωτικά.

• Ο έντονος ατοµικισµός που προκρίνεται στον κοινωνικό στίβο έναντι της συλλογικής συνείδησης ωθεί στην επιδίωξη ατοµικών λύσεων. Το νεαρό άτοµο θεωρεί τα ναρκωτικά ατοµική διέξοδο από τα κοινά προβλήµατα.

• Ο καταναλωτισµός της σύγχρονης κοινωνίας δηµιουργεί ευδαιµονοθηρικές τάσεις και καλλιεργεί την επιδίωξη φιληδονίας και απολαύσεων. Έτσι, οι ηθικές αντιστάσεις εκµηδενίζονται και ο νέος στρέφεται στα ναρκωτικά για την αναζήτηση νέων εµπειριών.

• Η απειλή της ανεργίας, που αποτελεί µοιραία κατάληξη της ανούσιας παιδείας πολλαπλασιάζει το άγχος, την αβεβαιότητα και την ανασφάλεια του νέου. Για να καλύψει το ψυχικό του κενό καταφεύγει στα ναρκωτικά.

• Η κρίση των ανθρώπινων σχέσεων και η αδυναµία συνεννόησης µε το κοινωνικό περιβάλλον µεγεθύνουν τη µοναξιά των νεαρών ατόµων προκαλώντας τους ψυχολογικά προβλήµατα, όπως η νεύρωση, η ψύχωση, η κατάθλιψη. Συχνά για να απεγκλωβιστούν απ' αυτά, έστω και προσωρινά, καταφεύγουν στους τεχνητούς παραδείσους των ναρκωτικών.

• Η αδυναµία επικοινωνίας των γονέων και η όξυνση του χάσµατος των γενεών σηµατοδοτεί την κρίση του οικογενειακού θεσµού. Εποµένως, η οικογένεια χάνει τον παιδαγωγικό της ρόλο και δεν προσφέρει στοργή, αγάπη και βοήθεια στα νεαρά µέλη της.

• Η κοινωνία της αφθονίας παρέχει καλοπέραση και δηµιουργεί αίσθηµα κορεσµού. Έτσι, οι νέοι, και ιδίως οι εύποροι, στρέφονται στα ναρκωτικά από ανία και έλλειψη ενδιαφερόντων.

81

• Σηµαντικό ρόλο στην όξυνση του φαινοµένου διαδραµατίζει η φιλοπερίεργη φύση του ανθρώπου και η τάση των νέων να έλκονται από το «απαγορευµένο».

• Τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης προβάλλουν ξενόφερτα πρότυπα και συντελούν στην ηρωοποίηση των χρηστών, µε αποτέλεσµα οι νέοι, που αναζητούν είδωλα, να µιµούνται άκριτα όσα παρακολουθούν στη µικρή οθόνη.

• Οι σύγχρονοι νέοι έχουν αποµακρυνθεί από την ψυχαγωγία και εποµένως αδυνατούν να αξιοποιήσουν δηµιουργικά τον ελεύθερο χρόνο τους. Γι' αυτό καταφεύγουν σε διάφορες µορφές κραιπάλης, µία από τις οποίες είναι και τα ναρκωτικά.

ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΣΤΡΟΦΗ ΠΡΟΣ ΤΑ ΝΑΡΚΩΤΙΚΑ:

• Ο εθισµός σε ναρκωτικές ουσίες προκαλεί εξασθένιση του οργανισµού και πνευµατική ατροφία, δηµιουργώντας ανεπανόρθωτες βιολογικές βλάβες.

• Πέρα από τη σωµατική εξάρτηση, ισχυρότερη είναι η ψυχολογική, που απαιτεί αποφασιστικότητα και υποστήριξη προκειµένου να ξεπεραστεί.

ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΤΩΝ ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ:

• Επιβάλλεται η διαµόρφωση µιας νέας κοινωνικής πραγµατικότητας που να διασφαλίζει το σεβασµό των ατοµικών δικαιωµάτων, την ισότητα και τη δικαιοσύνη, κερδίζοντας την εµπιστοσύνη της νεολαίας.

• Είναι ευθύνη της Πολιτείας η θέσπιση θεσµικού και νοµοθετικού πλαισίου που θα δίνει έµφαση στην πρόληψη και θα συµβάλλει στον περιορισµό της διάδοσης των ναρκωτικών.

• Σηµαντικό ρόλο χρειάζεται να διαδραµατίσουν οι φορείς κοινωνικοποίησης -αγωγής. Πρωταρχικά, το σχολείο οφείλει, να παρέχει αγωγή που θα επιτρέπει τη συγκρότηση ολοκληρωµένης προσωπικότητας. Έτσι, ο νέος θα αποκτήσει καλλιέργεια, ωριµότητα και υπευθυνότητα που θα του επιτρέψουν ν' αντισταθεί στην πρόκληση των ναρκωτικών.

• Η οικογένεια χρειάζεται να ανασυγκροτηθεί και να αναλάβει το µεγαλύτερο µερίδιο ευθύνης για τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών, µεταδίδοντας τους κατάλληλες ηθικές αρχές και αξίες και προσφέροντας τους θαλπωρή και αγάπη.

• Μεγάλη µπορεί να είναι η συµβολή των µέσων µαζικής ενηµέρωσης στην πληροφόρηση των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων, για τους κινδύνους από τη χρήση των ναρκωτικών.

• Κρίνεται σκόπιµο από την πλευρά της πολιτείας να παρέχει κίνητρα για την ανάπτυξη δραστηριοτήτων ψυχαγωγίας και εκµετάλλευσης του ελεύθερου χρόνου, που αποµακρύνουν από την εικονική ευτυχία της χρήσης ναρκωτικών ουσιών.

• Επιβάλλεται η συνεργασία αρµόδιων φορέων, ειδικών και πνευµατικών ανθρώπων µέσα από σεµινάρια, διαλέξεις, συζητήσεις και προβολές για υπεύθυνη ενηµέρωση των πολιτών.Οι διαστάσεις του προβλήµατος απαιτούν την άµεση αντιµετώπιση του µε συντονισµένες προσπάθειες. Γι' αυτό το λόγο προτείνεται διακρατική συνεργασία πολιτικών, επιστηµονικών οργανώσεων, κινηµάτων, πνευµατικών ανθρώπων.

• Η πολιτεία χρειάζεται να αναθεωρήσει τη στάση της απέναντι στα εξαρτηµένα άτοµα και να µην τα αντιµετωπίζει ως περιθωριακά στοιχεία. Επιβάλλεται, επίσης, η ίδρυση κέντρων αποτοξίνωσης και η επανένταξη των εξαρτηµένων ανθρώπων στην κοινωνία.

• Τα εξαρτηµένα άτοµα χρειάζονται ενδιαφέρον, κατανόηση, στοργή και βοήθεια. Εποµένως, οφείλει το κοινωνικό σύνολο να υπερβεί τις προκαταλήψεις του και να εγκαταλείψει την αρνητική στάση του απέναντι σ' αυτά. Καλό θα είναι να γίνει συνείδηση η φιλοσοφία της θεραπευτικής κοινότητας «Ιθάκη», που συµπυκνώνεται στη φράση ενός ναρκοµανή: «Βρίσκοµαι εδώ, γιατί επέλεξα, αντί την πορεία προς το θάνατο, την επιστροφή στη ζωή».

82

ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΩΝ ΑΡΕΤΕΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ Πνευµατικές

• Με το ερευνητικό, φιλοπερίεργο, δηµιουργικό και γεµάτο δίψα για µάθηση πνεύµα τους έθεσαν τις βάσεις όλων των επιστηµών και των τεχνών (Φιλοσοφία, Ρητορική, Ιστορία, Λογοτεχνία, Ιατρική, κ. α.).

• Καθιέρωσαν το διάλογο ως βάση για την επίλυση των προσωπικών και πολιτικών θεµάτων. • Βάσισαν τη ζωή τους στο µέτρο («µέτρον άριστον») και στον ορθολογισµό, • συνδυασµένα µε το συναίσθηµα και την ανθρωπιά. Ο Ανέδειξαν τον άνθρωπο ως αξία κι

όχι ως µέσο προς εκµετάλλευση. Στόχος της ανθρωποκεντρικής τους παιδείας ήταν να κάνουν τον άνθρωπο «καλόν καγαθόν».

• θεώρησαν τη ζωή, κατά το Σολωµό, «µέγα καλό και πρώτο», πεδίο αγώνα κι όχι φυγοµαχίας, προκειµένου να την καταξιώσουν.

Ηθικές

• Καλλιέργησαν τον ανθρωποκεντρικό πολιτισµό, ενώ οι ίδιοι ήταν γεµάτοι ανθρωπιά και καλοσύνη.

• Το ελληνικό φιλότιµο, η αίσθηση της τιµής και της αξιοπρέπειας αποτελούν αξεπέραστο στολίδι των Ελλήνων.

• Ανέλυσαν, εξέτασαν και βίωσαν έννοιες, όπως ανδρεία, καλοσύνη, δικαιοσύνη, σωφροσύνη, αρετή, φιλία (Αχιλλέας και Πάτροκλος, Σωκράτης, Αριστείδης, Μακρυγιάννης κ. α).

• Προκαλεί θαυµασµό ο πλούτος των αρετών τους, όπως περηφάνια, αδούλωτο φρόνηµα, λεβεντιά, αρχοντιά, γενναιοψυχία.

• ∆ιακρίνονται για την ευσυνειδησία, ως έκφραση της ηθικότητας του ανθρώπου • στην ιδιωτική και στη δηµόσια ζωή.

Αισθητικές

• Λάτρεψαν, θεοποίησαν και υπηρέτησαν στην καθηµερινότητα τους αλλά και µε κάθε µορφή τέχνης το ωραίο (λογοτεχνία, γλυπτική, κ. α).

• Η Ελληνική Τέχνη στάθηκε το αρχέτυπο για κάθε κατοπινή τέχνη, ενώ η καλλιτεχνική πρωτοπορία συνεχίζεται στις µέρες µας (η Ελλάδα τιµήθηκε µε δύο Νόµπελ Λογοτεχνίας).

• Ο συναισθηµατισµός και η ευαισθησία εκφράστηκαν και εκφράζονται µε κάθε µορφή έκφρασης αλλά και την προφορική παράδοση (δηµοτικά τραγούδια, παραδόσεις).

Κοινωνικές

• Η κοινωνικότητα τους εκφράζεται µε τη συνεργασία, την άµιλλα, τον αλτρουισµό • Αναπτύσσουν εύκολα κοινωνικές αλλά και βαθύτερες φιλικές σχέσεις. Η ψυχική ζεστασιά

και η φιλοξενία ήταν, µάλιστα, υπό την προστασία του Ξένιου ∆ία. • Την κοινωνικότητα όχι µόνο τη βίωσαν, αλλά και τη µελέτησαν φιλοσοφικά. Ο

Αριστοτέλης διατύπωσε και τεκµηρίωσε την άποψη ότι ο άνθρωπος είναι «κοινωνικό ον». • Η ανάπτυξη του τουρισµού οφείλεται στην κοινωνικότητα και στα φιλόξενα αισθήµατα των

Ελλήνων. Πολιτικές

83

• Έκφραση της πολιτικής τους οντότητας αποτελούν: Ο συνεχής αγώνας για την ελευθερία. • Η φιλοπατρία, που δηλώνεται µε τις αµέτρητες θυσίες αίµατος στη µακραίωνη ιστορία του

Ελληνισµού (Περσικοί πόλεµοι, επανάσταση του 1821, το έπος του 1940 κ. α.). • Η θεµελίωση της δηµοκρατίας ως πολιτικού συστήµατος και ως τρόπου ζωής (παρρησία,

ισηγορία, ισονοµία). Ο ύµνος της ελευθερίας διατυπώθηκε περίτρανα από τον Περικλή στον Επιτάφιο του: «το εύδαιµον το ελεύθερον, το δε ελεύθερον το εύψυχον».

Εθνικές Είναι περήφανοι για τον ηρωισµό και την ευφυΐα των πατέρων τους, διατηρούν την

παράδοση ως εµπνευστή και οδηγό τους. Ο Βιώνουν την ιστορία, ταυτιζόµενοι µε τα σύµβολα της.

Ψυχολογικές

• Το ελληνικό φιλότιµο αποτελεί µοναδική αίσθηση της τιµής και της αξιοπρέπειας. • Το αδούλωτο φρόνηµα, η λεβεντιά, το θάρρος, η γενναιοψυχία, στοιχεία απαράµιλλα µιας

µακραίωνης ιστορικής πορείας. Ο Ο συναισθηµατισµός, εκφρασµένος µε τη γραπτή και την προφορική παράδοση. Ο Νεανικοί, µε δροσερά αισθήµατα, µε εφηβική φαντασία και αυθορµητισµό.

• Τρέφουν απεριόριστη αγάπη για τη ζωή. Αποδέχονται το θάνατο ως το φυσικό, όχι, όµως, ως επιθυµητό τέλος.

• Η ανιδιοτέλεια και ο αυθορµητισµός τούς καθιστούν άµεσα αγαπητούς, ενώ η αισιοδοξία κι ο έκδηλος συναισθηµατισµός τούς συνοδεύουν κάθε στιγµή. Άλλα γνωρίσµατα

• Η θρησκευτικότητα τους, που εκφράστηκε διαχρονικά µέσα από τη βαθιά πίστη στο Θεό και την ανάδειξη της Ορθοδοξίας σε τρόπο ζωής.

• Η φτώχεια της ελληνικής γης τούς κατέστησε λιτοδίαιτους και απλούς. • Φιλοτάξιδοι, θα βρεθούν στα πέρατα της γης για εµπορία και θεωρία. • Ανοιχτοµάτες και διαισθητικοί παρατηρητές του κόσµου, αφοµοιώνουν δηµιουργικά τις

εµπειρίες που αποκοµίζουν κατά την επαφή τους µε τους άλλους λαούς. • Το ελληνικό δαιµόνιο, οι ικανότητες ευφυΐας, διαίσθησης και δηµιουργίας του ελληνικού

λαού, δυναµωµένες από την ώθηση των προγόνων, µεταπλάστηκαν σε οµαδικό πνεύµα µε αξία συµβόλου.

• Η εργατικότητα: θεοποίησαν όλες τις µορφές εργασίας και την κατέστησαν µέσο ικανοποίησης των αναγκών της ζωής αλλά και δηµιουργίας και έκφρασης.

• Θαρραλέα και ηρωική αντιµετώπιση των κινδύνων της ζωής. • Αίσθηση της υπεροχής και της αξίας τους έναντι των άλλων: «πάς µη Έλλην βάρβαρος».

ΕΛΑΤΤΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ:

• Η φιλοπρωτία, ο εγωισµός και η αρχοµανία έγιναν αφορµή για ολέθριους εµφύλιους πολέµους (Πελοποννησιακός πόλεµος, εµφύλιοι πόλεµοι 1823 1825, εµφύλιος 1945 -1949).

• Αγνώµονες απέναντι σε µεγάλες προσωπικότητες (Σωκράτη, Θεµιστοκλή, Βενιζέλο, Κολοκοτρώνη).

• Η ιστορική αµνησία τούς οδήγησε σε εθνικές καταστροφές (Μικρασιατική καταστροφή). • Η έλλειψη µεθόδου, συστήµατος και προγραµµατισµού είναι αιτίες συχνών αποτυχιών. • Η ανευθυνότητα έχει άµεση συνέπεια τη νωθρότητα και την προχειρότητα των πράξεων,

που συνυφαίνονται µε τις ατασθαλίες και τον καιροσκοπισµό στις διάφορες εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής.

• Η έννοια της ελευθερίας παρεξηγείται πολλές φορές, µε αποτέλεσµα την απειθαρχία και τη γενικότερη διασάλευση της έννοµης τάξης.

84

• Έχουν έντονο και βαθύ εθνικό σύµπλεγµα κατωτερότητας απέναντι στους άλλους λαούς της Ευρώπης, κατάλοιπο της πολύχρονης σκλαβιάς, που τους οδηγεί στο µιµητισµό και την ξενοµανία.

ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ∆ΙΑΜΟΡΦΩΣΑΝ ΤΑ ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ:

• Η γεωγραφική θέση: σταυροδρόµι των ιδεών και των ηπείρων. • Το φυσικό περιβάλλον: η ωραιότητα και η αρµονία της φύσης ήταν πηγή έµπνευσης και

διαµορφωτικοί παράγοντες της ψυχικής τους ευαισθησίας και επινοητικότητας. • Οι περιπέτειες της φυλής από την ανάγκη της επιβίωσης αλλά και από τους αγώνες

εναντίον των κατακτητικών ξένων διαθέσεων. ΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ:

• Οµόνοια και συνοχή στην εσωτερική και κοινωνική ζωή, προκειµένου να διαφυλαχτεί η οµαλότητα και η ενότητα της ελληνικής κοινωνίας.

• Χάραξη εθνικής στρατηγικής σε θέµατα εξωτερικής πολιτικής. • Προβολή των θέσεων και των απόψεων για τα εθνικά θέµατα στους διεθνείς οργανισµούς

που συµµετέχουµε (NATO, ΟΗΕ, Ε. Ε.). • Εκµετάλλευση του απόδηµου Ελληνισµού. • Προσπάθεια για βελτίωση της οικονοµικής κατάστασης µέσω:

επίλυσης οικονοµικών προβληµάτων. αύξησης παραγωγικότητας. ανάπτυξης εθνικής οικονοµίας.

• Αυτογνωσία, για να καταπολεµήσουµε τα αρνητικά της φυλής µας και να αξιοποιήσουµε τα θετικά

• Ενδυνάµωση των πολιτιστικών µας στοιχείων για σφυρηλάτηση της εθνικής µας συνείδησης, σε συνδυασµό µε:

σεβασµό στο παρελθόν. ζωντανή διατήρηση της παράδοσης και της εθνικής µας γλώσσας. αξιοποίηση του κεφαλαίου της Ορθοδοξίας.

• Αξιοποίηση της κλασικής ανθρωπιστικής παιδείας του ελληνισµού που θα: διατηρήσει την ιστορική µας µνήµη. θα συνδυάσει την εθνική και ευρωπαϊκή ιδέα.

• Συλλογική προσπάθεια σε όλους τους τοµείς, προκειµένου ο ελληνισµός να: αναλάβει τις ευθύνες του. εκπληρώσει τα εθνικά του καθήκοντα. συνεχίσει την πορεία του στην παγκόσµια ιστορία.

∆ΙΑΦΗΜΙΣΗ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Η διαφήµιση αποσκοπεί στην προβολή και γνωστοποίηση στο ευρύτερο καταναλωτικό κοινό των ιδιοτήτων κυρίως προϊόντων και υπηρεσιών αλλά και προσώπων ή ιδεών. Πρόκειται για µια επιχειρησιακή διαδικασία που στοχεύει στην κατανάλωση, στο εµπορικό ή πολιτικό όφελος, αλλά και σε κάποιες άλλες ωφέλειες, όπως συµβαίνει, λόγου χάρη, µε την προβολή µηνυµάτων για κοινωφελείς σκοπούς.

85

ΕΙ∆Η ∆ΙΑΦΗΜΙΣΗΣ Με βάση το διαφηµιζόµενο «προϊόν» η διαφήµιση είναι εµπορική, πολιτική, κοινωνική. Με βάση τα µέσα που χρησιµοποιεί, η διαφήµιση χαρακτηρίζεται θεµιτή (πληροφοριακή) ή αθέµιτη (παραπλανητική / προπαγανδιστική ) ΘΕΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ Οικονοµία Η διαφήµιση επηρεάζει σηµαντικά την οικονοµία κυρίως αναπτυγµένων κοινωνιών / χωρών, διότι:

• συµβάλλει στη διεύρυνση των πωλήσεων I οδηγεί στη µεγιστοποίηση του κέρδους • ευνοεί την αύξηση της παραγωγής και υποβοηθά τις δραστηριότητες των εταιρειών και

των εµπόρων µε επενδυτικά προγράµµατα εντός και εκτός εθνικών συνόρων • ενισχύει τα φορολογικά έσοδα των κρατών (άµεσοι ή έµµεσοι φόροι) I συντηρεί ή

δηµιουργεί νέες θέσεις εργασίας σε διάφορους οικονοµικούς τοµείς /κλάδους • ενδυναµώνει οικονοµικά αλλά και πολιτικά (υπό προϋποθέσεις) τα ΜΜΕ,

εφόσον οι διαφηµίσεις αποτελούν το κύριο έσοδο αυτών. Αλλά και στις αναπτυσσόµενες / υπανάπτυκτες χώρες, η διαφήµιση φαίνεται πως λειτουργεί θετικά:

• ∆ηµιουργεί, υπό όρους και προϋποθέσεις, θετικό κλίµα για τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των υπανάπτυκτων και αναπτυσσόµενων κρατών. Έτσι ευνοείται η εγκατάσταση εταιρειών, βιοµηχανιών που µεταφράζεται σε θέσεις εργασίας, ανάπτυξη εµπορίου, δηµιουργία προϊόντων και αγαθών που επενεργούν θετικά στην καθηµερινότητα του κόσµου, αλλά και στην περαιτέρω ανάπτυξη τους, οικονοµική, εκπαιδευτική, κοινωνικοπολιτική.

Καταναλωτικό κοινό Από τη διαφήµιση φαίνεται πως δρέπει καρπούς και το καταναλωτικό κοινό, γιατί:

• Καταρχάς, ενηµερώνεται (πληροφοριακός χαρακτήρας διαφήµισης), οπότε µπορεί να αποκτήσει µια συνολική εικόνα της αγοράς. Έτσι ο καταναλωτής εξοικονοµεί χρόνο, αποφεύγει την ταλαιπωρία και διευκολύνεται στις καταναλωτικές του αποφάσεις.

• Η διαφήµιση προκαλεί, συχνά, το θεµιτό ανταγωνισµό µεταξύ εταιρειών / βιοµηχανιών, και γι' αυτό ωθεί στη βελτίωση της ποιότητας των προϊόντων τους ή ακόµα και στη µείωση των τιµών, µια ιδιαίτερα ωφέλιµη εξέλιξη για τον καταναλωτή.

Κοινωνία • Πολιτική διάσταση: Ενηµερώνει τον πολίτη για προγράµµατα και θέσεις κοµµάτων,

συντελεί στη διάδοση και διακίνηση ιδεών και ιδεολογιών και υποδεικνύει τα πολιτικά µας καθήκοντα (φορολογική συνείδηση, συµµετοχή στα κοινά).

• Πολιτιστική διάσταση: Από τη µια πληροφορεί για διάφορα καλλιτεχνικά και αθλητικά δρώµενα" αποτελεί ερέθισµα για επαφή µε πολιτισµικά / πνευµατικά αγαθά. Από την άλλη υποβοηθά, µέσω χορηγιών, πολυδάπανες πολιτιστικές εκδηλώσεις.

• ∆ιαφήµιση και τέχνη: Υπό προϋποθέσεις µπορεί να αναβαθµίσει την αισθητική αντίληψη, να διεγείρει τη φαντασία, να καλλιεργήσει το χιούµορ και, σε γενικές γραµµές, να ψυχαγωγήσει.

• Κοινωνική διάσταση: σηµαντική είναι η προσφορά της διαφήµισης στην ευαισθητοποίηση της κοινής γνώµης για θέµατα ή προβλήµατα της καθηµερινότητας. Ειδικότερα:

• µας πληροφορεί για τη δράση εθελοντικών κινηµάτων (αιµοδοσία, προστασία της φύσης, πείνα στον τρίτο κόσµο κ.ά.)

• µας ενηµερώνει για τους κινδύνους που ελλοχεύουν από κακές συνήθειες (κάπνισµα) • µας παροτρύνει να συµπαρασταθούµε, να σεβαστούµε την τρίτη ηλικία και τα άτοµα µε

ειδικές ανάγκες • µας ενηµερώνει για τη σωστή οδική συµπεριφορά (τροχαία) κ.ο.κ.

86

ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ Πνευµατικός Μέσω των διαφηµιστικών τεχνικών ο δέκτης καθίσταται υποχείριο της, οπότε αποδυναµώνεται η κρίση και υπονοµεύεται η ελευθερία σκέψης. Έτσι, ο άνθρωπος ετεροκατευθύνεται και κυρίως µαζοποιείται: µιµείται άκριτα ό,τι προβάλλεται από τη διαφήµιση, γιατί είναι µόδα, και προσαποκτά οµοιόµορφη αισθητική αντίληψη. Πνευµατικός Πολιτιστικός Η συστηµατική προβολή υλιστικών προτύπων ζωής αποπνευµατοποιεί το σύγρονο άνθρωπο. Η ουσία βρίσκεται στα υλικά και όχι στα πνευµατικά αγαθά. Εποµένως, υποθάλπεται αδιαφορία για ευρύτερη µόρφωση και καλλιέργεια. Αυτή επιτείνεται και από την προβολή εµπορευµατοποιηµένων µορφών τέχνης και θεαµάτων (π.χ. λαϊκίζουσα τέχνη, ποδόσφαιρο), µε αποτέλεσµα τη στροφή σε ανούσιες διασκεδάσεις που συνδέονται µε την ψυχοκτονία και όχι µε την ψυχαγωγία. Τέλος, ο διαφηµιστικός λόγος φαίνεται πως υποβαθµίζει και το γλωσσικό επίπεδο Ηθικός Η διαφήµιση «διδάσκει την ηθική της φιλαυτίας, του κέρδους, της µισανθρωπίας» µέσα από τα πρότυπα που προβάλλει. Για παράδειγµα, το καταναλωτικό όραµα δεν ενισχύει τον αγώνα του ανθρώπου για κατάκτηση της αρετής, αντίθετα τον εξωθεί στην απληστία, στο πάθος του πλουτισµού, στην απευαισθητοποίηση. Κατά συνέπεια, καθιστά τον άνθρωπο ανελεύθερο (απώλεια αυτοελέγχου) και εκµεταλλευτή ή αδιάφορο και σκληρό απέναντι σε όσους υποφέρουν. Άρα, επέρχεται ηθική αλλοτρίωση. Σωµατικός Ψυχολογικός

• Προξενεί ένα διαρκές αίσθηµα ανικανοποίητου που δηµιουργεί ανισορροπία. • Επιτείνει το άγχος και τη σωµατική κόπωση λόγω της υπερεργασίας για το κυνήγι του

χρήµατος. Επίσης, οδηγεί στην κατανάλωση προϊόντων επικίνδυνων για την υγεία. • Προκαλεί ψευδαισθήσεις επιτυχίας, ευτυχίας, παντοδυναµίας (σε όσους έχουν την

αγοραστική δυνατότητα), αλλά πλάθει και πλεγµατικούς / συµπλεγµατικούς ανθρώπους (όσοι δεν έχουν τη δυνατότητα να αγοράσουν).

• Εποµένως, γεννά κατίσχυση µαταιοπονίας και κλονισµό της ψυχικής ισορροπίας και κατά συνέπεια της υγείας.

Κοινωνικός Οικονοµικός

• Με τη διαφήµιση υπερτονίζονται οι ατοµικές ανάγκες, οπότε και διογκώνεται ο ατοµικισµός, συχνά σε βάρος του κοινού καλοΰ. Αυτό οδηγεί στον ωφελιµισµό, στη συρρίκνωση της κοινωνικής συνείδησης µε ό,τι αυτή συνεπάγεται (συνεργασία, αλληλεγγύη κ.ά.) και τελικά στην αποχή από τα κοινά, στην κρίση της δηµοκρατίας.

• Αλλοιώνονται οι ανθρώπινες σχέσεις, τη στιγµή που κριτήριο αξιολόγησης είναι τα υλικά αγαθά. Κυριαρχούν: υποτίµηση, αποξένωση / µοναξιά, επιδερ-µικότητα.

• Η διαφήµιση µπορεί να εξωθήσει τους ανθρώπους (κυρίως τη νεολαία) σε πράξεις βίας / καταστροφικότητας. Ευάλωτοι είναι όσοι δεν έχουν τη δυνατότητα να αγοράσουν µε θεµιτά µέσα, όσοι αντιδρούν στο καταναλωτικό ιδανικό που δεν µπορούν να προσεγγίσουν, όσοι έχουν τάση φυγής εφόσον δε βιώνουν την ευτυχία που επαγγέλλεται η διαφήµιση, ή τους διακατέχει αίσθηµα ανικανοποίητου, διάθεση για κατανάλωση οποιουδήποτε προϊόντος (π.χ. ναρκωτικά).

• Ιδιαίτερα µε την πολιτική διαφήµιση:

87

• Είναι δυνατό να υποκλαπεί η ελευθερία βούλησης (τεχνικές διαφήµισης) µε σκοπό την υφαρπαγή ψήφου.

• Ο πολίτης υπακούει σε διαφηµιστικά µηνύµατα που προβάλλουν συγκεκριµένες ιδεολογίες. Συντελείται ετεροκατεύθυνση, που προετοιµάζει θεατές όχι πολίτες.

• Κυριαρχεί το σύνθηµα και όχι ο διάλογος, το ψέµα και όχι η αλήθεια. • Υπονοµεύεται η πολυφωνία και κυρίως η ισότητα, καθώς δεν µπορούν όλα τα κόµµατα να

διαθέσουν κονδύλια για διαφηµιστική εκστρατεία. • Ενδέχεται να ενταθεί η αθέµιτη συναλλαγή, λόγω των πολυδάπανων προεκλογικών

αναγκών. • Εποµένως η διαφήµιση / προπαγάνδα υπονοµεύει τη δηµοκρατία.

Οικολογικός Μέσω της διαφήµισης προκαλείται ρύπανση του περιβάλλοντος και υποβάθµιση της αισθητικής. Επαγγελµατικός Η διαφήµιση οδηγεί στη χρησιµοθηρική αντίληψη της εργασίας που αποµυζεί τη χαρά της δηµιουργίας και συντελεί στην επαγγελµατική αλλοτρίωση. Οικονοµικός

• Η διαφηµιστική καµπάνια µπορεί να οδηγήσει στη σπατάλη και εν τέλει σε οικονοµικό πρόβληµα. Ιδιαίτερη µνεία πρέπει να γίνει στις συνέπειες της διαφήµισης στις υπανάπτυκτες και αναπτυσσόµενες χώρες: Η αύξηση εισαγωγών µε παράλληλη µείωση εξαγωγών επιφέρει έλλειµµα στο εµπορικό ισοζύγιο.

• Η υπερκαταναλωτική νοοτροπία συνεπάγεται λιγότερη παραγωγικότητα, λόγω της εισαγωγής ξένων προϊόντων, µε σοβαρό ενδεχόµενο το κλείσιµο επιχειρήσεων και τη διόγκωση της ανεργίας.

• Είναι πιθανός ο δανεισµός από τις ισχυρές χώρες που οδηγεί σε εξάρτηση οικονοµική και κατ' επέκταση πολιτική.

Εθνικός Η διαφήµιση προβάλλει έναν τρόπο ζωής καθαρά τεχνοκρατικό και ποσοτικό. Αυτό πιθανότατα οδηγεί:

• Στη διαιώνιση του συµπλέγµατος κατωτερότητας και ως εκ τούτου στην άκριτη υιοθέτηση όλων σχεδόν των ξενόφερτων προτύπων, στην ξενοµανία.

• Στον εθνικό αποχαρακτηρισµό (αλλοίωση της γλώσσας, αποµάκρυνση από παράδοση, την ιστορική µνήµη). Γενικότερα: πραγµατοποιείται σταδιακός έλεγχος και εκµετάλλευση των υπανάπτυκτων χωρών σε επίπεδο οικονοµικό αλλά και πολιτιστικό πνευµατικό επιστηµονικό πολιτικό.

ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ – ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΣΜΟΣ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Η κατανάλωση και η αριστοτελική µεσότητα «Ουδέν καλόν αµιγές κακού» έλεγαν οι προγονοί µας. Η σοφή αυτή ρήση ταιριάζει απόλυτα στο φαινόµενο που θα θίξουµε. Αλλά ποιο είναι το καλό και ποιο το κακό; «Πας επιστήµων την υπερβολήν µεν και την έλλειψιν φεύγει, το δε µέσον ζητεί και τονθ' αιρείται, µέσον δε ον το τον πράγµατος αλλά το προς ηµάς.»

88

Αριστοτέλης, Ηθικά Νικοµάχεια Κάθε ειδικός αποφεύγει την υπερβολή και την έλλειψη, αλλά αναζητεί το µέσο και αντό προτιµά, όχι όµως το µέσο το σχετικό µε το πράγµα, αλλά το σχετικό µε εµάς. Μέτρο Ζούµε, πράγµατι, σε κοινωνία αφθονίας (ισχύει, κυρίως, για τις αναπτυγµένες χώρες), οπότε έχουµε τη δυνατότητα να αγοράζουµε αγαθά, προκειµένου να καλύψουµε πραγµατικές και ουσιαστικές ανάγκες. Η πράξη, λοιπόν, του προσπορισµού αγαθών, η τάση να αγοράζουµε προϊόντα είναι λογική και επωφελής. Έλλειψη Αυτό µπορεί να επιρρωθεί, αν αναλογιστούµε τις συνθήκες που ισχύουν στις υπανάπτυκτες χώρες. Εκεί δεν υπάρχει αγοραστική δυνατότητα ούτε και αφθονία αγαθών ή, αν υπάρχει, ισχύει για τους λίγους. Κατά συνέπεια, κάποιοι λαοί υποφέρουν και περιθωριοποιούνται. Υπερβολή Όσο κακό είναι αυτό (η έλλειψη), άλλο τόσο οδυνηρό είναι το πρόβληµα της υπερκατανάλωσης. ∆υστυχώς ο υπερκαταναλωτισµός στις αναπτυγµένες χώρες αναγορεύεται σε υπέρτατη αξία, αποθεώνεται και µετατρέπεται, θα λέγαµε, από µέσο σε σκοπό. Ο άνθρωπος δεν καταναλώνει για να ζει, αλλά ζει για να καταναλώνει, αγοράζοντας αγαθά δευτερεύοντα και επουσιώδη, που δεν αποσκοπούν στην ικανοποίηση πραγµατικών / ουσιαστικών, αλλά περιττών και πλασµατικών αναγκών. Κατά συνέπεια, ο καταναλωτισµός αναδεικνύεται ως τρόπος ζωής, ιδανικό και σύγχρονη ιδεολογία. ΘΕΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ / ΟΦΕΛΗ Οικονοµικός

• Παραγωγικότητα, ανάπτυξη οικονοµικών κλάδων (τουρισµός, εµπόριο κ.ά.), νέες θέσεις εργασίας, ενίσχυση της επαγγελµατικής κατάρτισης ατόµου: συντελεστές της οικονοµικής προόδου.

• Λόγω του ανταγωνισµού, η κατανάλωση µπορεί να συντελέσει στη βελτίωση της ποιότητας των προϊόντων και των υπηρεσιών, όπως και στη σταθεροποίηση των τιµών: αντιληπτό κέρδος για τον καταναλωτή.

• Υλική ευηµερία κρατών: τα αυξανόµενα έσοδα από τη φορολογία ανοίγουν τη δυνατότητα για πρόνοια και έργα υποδοµής.

• Βελτίωση όρων ζωής και άνοδος βιοτικού επίπεδο εργασίας, ανέσεις από αγορά αγαθών (Η/Υ, αυτοκίνητο κ.α ) υγειονοµική και φαρµακευτική περίθαλψη, ποιότητα στ»ι ση, διατροφή και γενικότερα διευκόλυνση στην πρακτική τ την κατανάλωση µε µέτρο. Εν αντιθέσει µε την πείνα, τον υ, αύξηση θνησιµότητας που κυριαρχούν στις υπανάπτυκτες χώρες. Πνευµατικός Πολιτιστικός

• Η απελευθέρωση από τη βιοτική µέριµνα δίνει τη δυνατότητα για στ, στα πνευµατικά αγαθά, για επαφή µε τα τεχνολογικά επιτεύγµατα (τηλεόραση, Η/Υ και το διαδίκτυο), οπότε συντελεί στην πνευµατική πρόοδο (µόρφωση, γνώση, όξυνση κρίσης κ.ά.). Παρατηρείται στροφή στα γράµµατα και τις τέχνες που προάγουν τον πολιτισµό.

Ηθικός Ψυχικός Κοινωνικός Πολιτικός

• Ο καταναλωτής αισθάνεται ελεύθερος να επιλέξει προϊόντα και υπηρεσίες-βεβαιώνεται η εξωτερική ελευθερία.

89

• Στο βαθµό που οι άνθρωποι έχουν την αγοραστική δυνατότητα, ενδέχεται να µη χρησιµοποιήσουν αθέµιτα µέσα. Επίσης, επειδή δε βιώνουν τη δυστυχία και τις υλικές στερήσεις, είναι πιθανό να µην εξαχρειωθούν ηθικά.

• Τα παραπάνω επιδρούν ευεργετικά στον ψυχισµό των ανθρώπων (χαρά, ασφάλεια, ευπρέπεια, αξιοπρέπεια) και κατ' επέκταση στην κοινωνική συµπεριφορά τους. Έτσι περιορίζεται η παθογένεια, η νοσηρότητα, αναδεικνύεται η ανθρωπιά, επέρχεται κοινωνική οµαλότητα. Συνάµα, ο πολίτης έχοντας λύσει τα προβλήµατα της αυτοσυντήρησης, µπορεί να συµµετέχει στο δηµόσιο βίο / κοινά, µε θετική συνέπεια την ενίσχυση της δηµοκρατίας.

Α ΙΤΙΑ / ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΟΥ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΣΜΟΥ Κοινωνικοί παράγοντες

• Η υπερπαραγωγή προϊόντων που δηµιουργεί πλασµατική ανάγκη κατανάλωσης για µεγιστοποίηση του κέρδους των επιχειρήσεων.

• Η ανάπτυξη / επιστηµονική οργάνωση της διαφήµισης και οι δυνατότητες που παρέχουν τα τεχνολογικά επιτεύγµατα, τα Μ.Μ.Ε. (βλέπε «Τεχνικές διαφήµισης»).

• Η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου που αυξάνει την καταναλωτική δυνατότητα του κόσµου. • Η προβολή / αποθέωση του υλιστικού προτύπου σε συνδυασµό µε την έλλειψη ουσιώδους

παιδείας που συνδέει την ευτυχία µε ποσοτικούς και όχι µε ποιοτικούς όρους και οδηγεί στην υπερκατανάλωση.

• Ιδιαίτερα για τις υπανάπτυκτες χώρες, το σύµπλεγµα κατωτερότητας οδηγεί στην ξενοµανία. • Η ανεπάρκεια των φορέων αγωγής (οικογένεια, σχολείο, πνευµατικοί άνθρωποι). Παράβαλε

«Αίτια αποδυνάµωσης του κοινού έναντι της διαφήµισης». Ατοµικοί παράγοντες

• Η περιέργεια, η αυτοπροβολή, η επίδειξη και η µαταιοδοξία ως φυσικές τάσεις αλλά κυρίως ως εσωτερικά ελλείµµατα που φανερώνουν ότι µια µερίδα ανθρώπων ψάχνουν να στηριχθούν σε «δεκανίκια ευτυχίας».

ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ / ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ Η υπερκατανάλωση είναι παράγοντας αλλοτρίωσης, δυστυχίας, κοινωνικής παθογένειας, υποδούλωσης στα πράγµατα, πηγή περιβαλλοντικής / οικολογικής υποβάθµισης και εµπορευµατοποίησης των πάντων.

• Κύριος στόχος γίνεται η απόκτηση χρηµάτων για την αγορά αγαθών. Η καλλιέργεια υλικοευδαιµονιστικής αντίληψης ζωής φαίνεται ότι αποτελεί γενεσιουργό αιτία των οδυνηρών συµπτωµάτων κρίσης του σύγχρονου πολιτισµού.

• Κρίση ανθρωπισµού: ο άνθρωπος καθίσταται µέσο. • Υποδούλωση / ανελευθερία: οι άνθρωποι γίνονται άπληστοι, πλεονέκτες. Παρατηρείται

απώλεια αυτοελέγχου, χρήση αθέµιτων µέσων, άγχος, εσωτερικό κενό, σύµπλεγµα κατωτερότητας, αποµάκρυνση από πνευµατικά αγαθά, χειραγώγηση και στην ουσία πνευµατική, ηθική και ψυχική δουλεία.

• Κρίση ανθρώπινων σχέσεων: έκδηλη η κατίσχυση του ατοµικισµού, η έλλειψη ευαισθησίας και ο κοινωνικός ρατσισµός. Με κριτήριο αξιολόγησης το «έχειν» δηµιουργούνται οι έχοντες και οι µη έχοντες, ενισχύεται η αποξένωση, η µοναξιά, οι σχέσεις γίνονται επιδερµικές.

• Κρίση δηµοκρατίας: οι πολίτες / θεατές αδιαφορούν για τα κοινά, οι κοινωνίες λειτουργούν χωρίς ιδανικά και ιδεολογία.

• Έξαρση κοινωνικής νοσηρότητας, µε αποτέλεσµα τη βία, το έγκληµα, τα ναρκωτικά (βλέπε «Αρνητικές συνέπειες διαφήµισης»).

90

• Αλλοίωση του νοήµατος της εργασίας: κυριαρχούν η ωφελιµιστική αντίληψη, η υπερεντατικοποίησή της, η σωµατική και ψυχική εξάντληση.

• Οικονοµική δυσπραγία: υπάρχει σπατάλη (σε ατοµικό και οικογενειακό επίπεδο), ενίσχυση καταναλωτισµού σε βάρος της παραγωγής, διόγκωση ελλείµµατος εµπορικού ισοζυγίου (εισαγωγές εξαγωγές), οικονοµική εξάρτηση από ισχυρές χώρες.

• Περιβαλλοντική υποβάθµιση από την αύξηση της ρύπανσης, την εξάντληση των πρώτων υλών και των πηγών ενέργειας, τη συσσώρευση απορριµµάτων.

• Αλλοίωση εθνική: η αποσύνδεση από εθνικές αξίες οδηγεί σε υποτίµηση ηθών, εθίµων, παραδόσεων, ιστορικής µνήµης. ∆ιαφαίνεται πλέον κίνδυνος για τη διαφύλαξη της εθνικής ταυτότητας, αλλοίωση πολιτιστική, στροφή στην ανούσια διασκέδαση, εµπορευµατοποίηση των τεχνών.

Συµπέρασµα: Ο καταναλωτισµός µετατοπίζει δραµατικά το κέντρο βάρους των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ Αναγκαία προβάλλει η συνειδητοποίηση του προβλήµατος (διαστάσεις, έκταση, επιπτώσεις). Οφείλουµε να καταβάλλουµε κάθε προσπάθεια για αλλαγή του συστήµατος, ώστε να υπάρξει προοπτική βιώσιµης ανάπτυξης: να συντελεσθεί παραγωγή αντί της υπερπαραγωγής και η «ανθρώπινη» κατανάλωση να αντικαταστήσει την «απάνθρωπη» υπερκατανάλωση. Είναι όµως µια δύσκολη υπόθεση, γι' αυτό απαιτείται παγκόσµια κοινή συµφωνία και καθολική παιδεία. Φορείς αγωγής

• Οικογένεια: οι γονείς οφείλουν να αποτελούν πρότυπα ολιγάρκειας και ευρύτερης καλλιέργειας.

• Σχολείο: έχει χρέος να παρέχει ανθρωπιστική παιδεία που αποτελεί επένδυση στο µέλλον, να προσφέρει πληροφόρηση και να ενισχύει την ελεύθερη σκέψη και βούληση των µαθητών.

• Πνευµατική ηγεσία: µετάγγιση µεταυλιστικών αξιών και στροφή στον άνθρωπο και στη δηµιουργικότητα, δηλαδή αφύπνιση του κόσµου.

Μ.Μ.Ε. και ∆ιαφηµιστές

• Αναβάθµιση εκποµπών, σεβασµός στο δέκτη (βλέπε «Προτάσεις αντιµετώπισης της παραπλανητικής διαφήµισης»).

Κράτος

• Κοινωνική πολιτική, όχι στο µοντέλο «ανάπτυξη για την ανάπτυξη». Μ Έλεγχος στη διαφήµιση / προπαγάνδα.

Πολίτες άτοµα

• ∆ράση εθελοντικών κινηµάτων (καταναλωτικές οργανώσεις). Μ Κριτική µατιά. • Προσωπική ευθύνη η επιλογή και απόκτηση αγαθών (υπεύθυνη περισυλλογή). • Ιεράρχηση αξιών και αναγκών, ναι στη δηµιουργική εργασία, ναι στο συνάνθρωπο. • Συνειδητοποίηση ότι τα υλικά αγαθά δεν ταυτίζονται µε την ευτυχία. Αυτό προϋποθέτει:

έµφαση στην πνευµατικότητα και πολύπλευρα ενδιαφέροντα που γεµίζουν τον άνθρωπο (γόνιµη διάθεση ελεύθερου χρόνου, κοινωνικά, πολιτικά, εθελοντική δράση).

Ευθύνη νέων

• Αντίσταση στο σαθρό «κατεστηµένο». • ∆ιεκδίκηση της ποιότητας που συνάδει µε τη φύση τους.

91

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ Εννοιολογική προσέγγιση Η Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί ένα συνασπισµό κρατών της Ευρώπης, που συνδέονται µε οικονοµικούς και πολιτικούς όρους συνεργασίας, µε απώτερο στόχο τη συνένωση τους, την παγίωση και διαφύλαξη της ειρήνης και ελευθερίας για όλα τα κράτη µέλη. Τα θεσµικά όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι: Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (αποτελείται από τους Ευρωβουλευτές όλων των κρατών µελών), το Συµβούλιο των Υπουργών, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το Κοινοτικό ∆ικαστήριο, το Ελεγκτικό Συνέδριο. Ιστορική αναδροµή Η Ευρωπαϊκή Οικονοµική Κοινότητα (Ε.Ο.Κ.) δηµιουργήθηκε ως εξέλιξη των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων Άνθρακα και Χάλυβα που συγκροτήθηκαν µετά από Γαλλογερµανική συµφωνία στις 8 Μαΐου 1950, ακριβώς πέντε χρόνια µετά την ηµεροµηνία συνθηκολόγησης της Γερµανίας. Θεµελιώθηκε µε τη συνθήκη της Ρώµης (1957), µε βάση τη συνθήκη του Μάαστριχτ, ενώ µετεξελίχθηκε σε Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.) από το 1993. Η Ελλάδα µετέχει επίσηµα σε αυτόν το συνασπισµό κρατών από την Iη Ιανουαρίου του 1981. Το όραµα του Κωνσταντίνου Καραµανλή για την ένταξη της χώρας µας στην Ε.Ο.Κ. για λόγους πολιτικούς, οικονοµικούς και εθνικούς πήρε σάρκα και οστά, αφού ύστερα από σκληρές διαπραγµατεύσεις, στις 28 Μαΐου 1979 υπογράφεται στο Ζάππειο η συνθήκη που καθιστά την Ελλάδα 10ο ισότιµο και πλήρες µέλος των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Τα υπόλοιπα 9 κράτη µέλη ήταν: η Γαλλία, η Γερµανία, η Ιταλία, η Αγγλία, το Βέλγιο, η Ιρλανδία, η Ολλανδία, το Λουξεµβούργο και η ∆ανία. Σήµερα η Ευρωπαϊκή Ένωση περιλαµβάνει 25 κράτη µέλη. Η Ζώνη του Ευρώ Υπήρξε, εύλογα, η ανάγκη δηµιουργίας ενιαίου νοµίσµατος για τη ρύθµιση των οικονοµικών ζητηµάτων της Κοινότητας, του επονοµαζόµενου Ευρώ. Έτσι, από την 1η Ιανουαρίου 2001 το Ευρώ αποτελεί το εθνικό νόµισµα της Ελλάδας αλλά υφίστατο µόνο σε λογιστική µορφή έως και την 31 ∆εκεµβρίου 2001 (η αµετάκλητη ισοτιµία Ευρώ / ∆ραχµής είναι 1€ = 340,75 ∆ραχµές). Από την 1η Ιανουαρίου 2002 άρχισε η κυκλοφορία των χαρτονοµισµάτων και κερµάτων Ευρώ και η σταδιακή απόσυρση της ∆ραχµής. Σήµερα, το Ευρώ είναι το ενιαίο νόµισµα των χωρών της Ευρωζώνης, η οποία αποτελείται από τις εξής δώδεκα χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης: Αυστρία, Βέλγιο, Γαλλία, Γερµανία, Ελλάδα, Ιρλανδία, Ισπανία, Ιταλία, Λουξεµβούργο, Ολλανδία, Πορτογαλία, Φινλανδία. Άλλες χώρες που έχουν συνάψει συµβάσεις µε την Ευρωπαϊκή Ένωση χρησιµοποιούν επίσης το Ευρώ" αυτές είναι ο Άγιος Μαρίνος, το Βατικανό και το Μονακό. Χωρίς συµφωνία µε την Ευρωπαϊκή Ένωση το Ευρώ χρησιµοποιείται από την Ανδόρα (αναµένεται συµφωνία). Το Μαυροβούνιο και το Κόσοβο, ακόµα, χρησιµοποιούν το Ευρώ αντί για το ∆ηνάριο, κυρίως για πολιτικούς λόγους (διαφορές µε τη Σερβία), ενώ η Βόρεια Κορέα έχει το Ευρώ ως επίσηµο νόµισµα για διεθνείς συναλλαγές (το εθνικό νόµισµα Γουόν δεν είναι ανταλλάξιµο στο εξωτερικό). Οι χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης που δε χρησιµοποιούν το Ευρώ είναι: η Σλοβενία (θα ενταχθεί την 1η Ιανουαρίου 2007 στην Ευρωζώνη), η ∆ανία, η Μεγάλη Βρετανία και η Σουηδία. Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα είναι υπεύθυνη για τη νοµισµατική πολιτική στην Ευρωζώνη. Ευρωπαϊκά κεκτηµένα Με βάση τις προγενέστερες συνθήκες και τη συνθήκη του Μάαστριχτ, η Ευρωπαϊκή Ένωση διέπεται από τους παρακάτω γενικούς και υποχρεωτικούς κανόνες:

• Ελεύθερη διακίνηση προϊόντων και εµπορευµάτων, χωρίς επιβολή δασµών ή άλλων περιορισµών: ενιαία αγορά.

92

• Ελεύθερη διακίνηση κεφαλαίων, τόσο των πολιτών όσο και των εταιρειών, και ελεύθερη διαχείριση και επένδυση τους σε οποιαδήποτε χώρα – µέλος ενιαίος οικονοµικός χώρος.

• Ελεύθερη διακίνηση πολιτών: ενιαίος κοινωνικός χώρος που σηµαίνει ελευθερία µετακίνησης, εγκατάστασης, εργασίας, σπουδών χωρίς περιορισµούς. Εντεινόµενη συνεργασία σε όλο και περισσότερους τοµείς για την αντιµετώπιση ποικίλων προβληµάτων (π.χ. οικολογική κρίση, µετανάστευση, ανεργία, κ.ά.).

• Οικονοµική ενίσχυση των ασθενέστερων µελών. • Σταδιακή ενοποίηση της νοµοθεσίας σε όλο και περισσότερους τοµείς. • Συλλογική λήψη αποφάσεων που δεσµεύουν όλα τα κράτη µέλη. • Παγίωση συνόρων και σεβασµός στην εθνική ταυτότητα των λαών.

Προοπτικές ∆ύο προοπτικές ερωτήµατα διαγράφονται για το µέλλον της Ενωµένης Ευρώπης:

• Θα αποτελέσει µια ένωση κρατών, οπότε κάθε µέλος θα διατηρεί στο ακέραιο την εθνική και πολιτική του ανεξαρτησία, µε τον κίνδυνο όµως να προκληθούν τριβές στην ευρωπαϊκή συνοχή;

• Θα µετατραπεί σε οµοσπονδία κρατών (π.χ. Η.Π.Α.), οπότε τα µέλη θα εκχωρήσουν ορισµένα πολιτικά δικαιώµατα σε µια κεντρική κυβέρνηση, µε αντάλλαγµα την ενίσχυση της ευρωπαϊκής συνοχής και, ενδεχοµένως, της αλληλεγγύης; Ήδη, πάντως, δειλά βήµατα συντελούνται σε ζητήµατα, όπως η διαµόρφωση Ευρωπαϊκού Συντάγµατος, η συγκρότηση κοινής εξωτερικής και αµυντικής πολιτικής κ.ά.

Κοινή Ευρωπαϊκή συνείδηση Τα στοιχεία που συνδέουν και συγκροτούν την κοινή ευρωπαϊκή συνείδηση, χωρίς να καταργείται η ιδιοπροσωπία των λαών της Ευρώπης είναι:

• η γεωγραφική θέση και οι µακροχρόνιες πολιτιστικές ανταλλαγές, ο χριστιανισµός, η • δηµοκρατία, το πνεύµα κριτικής, αµφισβήτησης και ορθολογισµού, ο ανθρωπισµός, η

γλώσσα (λατινογενείς και ελληνογενείς γλώσσες). Το περιεχόµενο του ευρωπαϊκού πολιτισµού (τι περιλαµβάνει ο ευρωπαϊκός πολιτισµός) και την αναγκαιότητα του υπογραµµίζουν τα ακόλουθα: • Τα πνευµατικά δηµιουργήµατα και οι γενικότερες αξίες που γεννήθηκαν στην Ευρώπη ή

αποτελούν προϊόν της ευρωπαϊκής σκέψης, όπως ο ολυµπισµός, η τέχνη, η δηµοκρατία, η επιστήµη τεχνολογία, ο ορθός λόγος, ο διάλογος, τα δικαιώµατα κ.ά.

• Η παρουσίαση της σηµασίας τους (προβολή θετικών) ιδιαίτερα αν αναλογιστούµε τα προβλήµατα που ταλανίζουν τόσο την Ευρωπαϊκή Ένωση όσο και τον υπόλοιπο κόσµο, π.χ. τεχνοκρατισµός, υλιστικά πρότυπα, παγκοσµι-οποιηµένη βία, οικολογικό πρόβληµα, ανισότητες, φτώχεια κ.λπ.

• πρότερες αναφορές, βέβαια, δε σηµαίνουν πως η Ευρώπη δε συνδέεται και µε ιστορικά προβλήµατα (λ.χ. αποικιοκρατία, παγκόσµιοι πόλεµοι, αλληλοσπαραγµοί).

ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ Ε.Ε. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, για τα κράτη µέλη της και τον κόσµο, αποτελεί έκφραση οραµάτων και προσδοκιών που αφορούν στη συνολική βελτίωση της ποιότητας ζωής, στην επίλυση κοινών προβληµάτων και στη δηµιουργία ουσιαστικών προϋποθέσεων για ένα καλύτερο µέλλον. Οι στόχοι αυτοί αναλυτικότερα είναι:

• 0 τερµατισµός των διενέξεων στην Ευρώπη, η ειρηνική συνύπαρξη των Ευρωπαϊκών κρατών και η εµπέδωση της παγκόσµιας τάξης και ασφάλειας.

93

• Η διατήρηση της πολυχρωµίας και της διαφορετικότητας των λαών, η εδραίωση του πολυπολιτισµου και όχι της οµοιοµορφίας, της τυποποίησης και της περιχαράκωσης (πολιτισµική κλωνοποίηση λαών).

• Η πορεία για µια Ένωση που θα συνιστά αυθεντικό χώρο ελευθερίας, δικαιοσύνης, νοµιµότητας, ισοτιµίας των µελών, λαϊκής κυριαρχίας και κατοχύρωσης των ανθρώπινων δικαιωµάτων. Με άλλα λόγια, η Ε.Ε. εκφράζει την ανάγκη για ενίσχυση και καθολική εδραίωση της δηµοκρατίας.

• Η υλική ευηµερία, η πλήρης απασχόληση των πολιτών, η οικονοµική σύγκλιση και συνοχή µεταξύ των κρατών, η επιστηµονική και τεχνολογική πρόοδος µε απώτερο σκοπό τη βιώσιµη ανάπτυξη και τη δηµιουργία µιας δίκαιης παγκόσµιας οικονοµίας.

• Η επίτευξη µιας πολιτικής που θα αποτελέσει το αντίπαλο δέος στον «ανεύθυνο» στυγνό ορθολογισµό, στην εµπορευµατοποίηση των πάντων, στην αλαζονεία της υπερδύναµης (Η.Π.Α.) και στη γενικότερη πολιτισµική παρακµή εντός των πλαισίων της παγκοσµιοποιηµένης αγοράς.

• Η αντιµετώπιση της περιβαλλοντικής υποβάθµισης, η οικολογική συνείδηση. • Η προσήλωση στις αρχές της συνεργασίας και της αµοιβαίας κατανόησης. • Η αναβάπτιση του ολυµπισµού, οι γόνιµες πολιτιστικές ανταλλαγές (τέχνες και γράµµατα),

ο σεβασµός στην πνευµατική κληρονοµιά (θρησκεία, µνηµεία, γλώσσα) κάθε λαού, η διεύρυνση των οριζόντων, η ανεκτικότητα / δεκτικότητα στο καινούργιο χωρίς προκαταλήψεις και αγκυλώσεις.

ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΘΕΤΙΚΑ ΕΠΙΤΥΧΙΕΣ Σύµφωνα µε τους γενικούς κανόνες που διέπουν την Ευρωπαϊκή Ένωση και µε βάση τα Ευρωπαϊκά κεκτηµένα, στο λυκαυγές του 21ου αιώνα από την Ε.Ε. έχουν σηµειωθεί σε ικανοποιητικό βαθµό οι ακόλουθες επιτυχίες:

• Η ενοποίηση ενός γεωγραφικού χώρου (παγίωση συνόρων) και η διασφάλιση ενός ενιαίου οικονοµικού και κοινωνικού χώρου.

• Η εδραίωση του δηµοκρατικού πολιτεύµατος, η ενίσχυση ενός κοινού θεσµικού πλαισίου, ενός κοινοτικού δικαίου και αντίστοιχων θεσµικών οργάνων.

• Η οικονοµική βοήθεια των ασθενέστερων οικονοµικά µελών µέσα από τα ταµεία συνοχής. • Ο περιορισµός των εθνικών προκαταλήψεων. • Οι γόνιµες πολιτιστικές ανταλλαγές.

• Η ανάληψη διπλωµατικών πρωτοβουλιών σε διεθνές επίπεδο. ΑΡΝΗΤΙΚΑ ΑΝΕΚΠΛΗΡΩΤΑ Τα προβλήµατα που παραµένουν και τις προκλήσεις που καλείται να αντιµετωπίσει η Ε.Ε. περιγράφουν τα ακόλουθα:

• Η αδυναµία ουσιαστικής οικονοµικής σύγκλισης (ανισότητες ανάµεσα στον πλούσιο βορρά και στο φτωχό νότο).

• Η περιβαλλοντική υποβάθµιση. • Η παραµόρφωση του πολιτισµικού προτύπου της Ευρώπης: ο τεχνοκρατισµός, ο

καταναλωτισµός και η εµπορευµατοποίηση υποσκελίζουν τον ανθρωπισµό, την ηθική και την παιδεία (π.χ. νόθευση στην τέχνη, στα γράµµατα).

• Η διάσπαση της πολιτικής, κυρίως της εξωτερικής και της αµυντικής: η Ε.Ε. αδυνατεί να διαδραµατίσει ουσιαστικό ρόλο στην παγκόσµια σκηνή (π.χ. στρατιωτική επέµβαση στο Ιράκ).

94

• Ο συγκεντρωτισµός της εξουσίας, που καθιστά επικίνδυνα έµµεση τη δηµοκρατία, αφού οι λαοί αποµακρύνονται ολοένα και περισσότερο από τα κέντρα λήψης αποφάσεων. Επιβαρυντικά λειτουργεί, επίσης, και η επικράτηση γραφειοκρατικών µηχανισµών, που ενισχύουν την κωλυσιεργία και εντείνουν τη διαφθορά.

• Η υπονόµευση του κοινωνικού χαρακτήρα της Ε.Ε. (προστασία, αλληλεγγύη, κοινωνικές κατακτήσεις). Αυτό, για παράδειγµα, διαπιστώνεται από την έξαρση της ανεργίας και τη φτώχεια.

• Η ενίσχυση εθνικιστικών και ρατσιστικών τάσεων, κυρίως λόγω της µετανάστευσης, που επιφέρει τον αποκλεισµό και προκαλεί φαινόµενα εγκληµατικότητας.

• Ο ηγεµονισµός της αγγλικής γλώσσας, ο κίνδυνος της ευρωπαϊκής οµοιοµορφίας και της αλλοίωσης των εθνικών ταυτοτήτων λόγω της µαζικής κατανάλωσης και της τυραννίας των µέσων µαζικής ενηµέρωσης.

• Η υπονόµευση των εθνικών κυριαρχικών δικαιωµάτων των λαών (π.χ. Κυπριακό). ΑΙΤΙΑ ∆ΙΑΙΩΝΙΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ Για την ατελέσφορη αντιµετώπιση των προβληµάτων από την Ε.Ε. φαίνεται πως ευθύνονται:

• Οι ισχυροί εταίροι οι οποίοι εξυπηρετούν τα συµφέροντα τους σε βάρος του κοινού καλού και δεν εκφράζουν την απαιτούµενη πολιτική βούληση, ενώ αντίθετα παραµένουν εγκλωβισµένοι στη λογική της αγοράς, στο δόγµα της οικονοµικής ανάπτυξης που συντρίβει τον κοινωνικό χαρακτήρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

• Η κυριαρχία µιας οικονοµικής, πολιτικής και πνευµατικής ελίτ, που επιβάλλει οδηγίες και ποδηγετεί τα λαϊκά συµφέροντα.

• Τα εθνικά συµπλέγµατα ανωτερότητας ή κατωτερότητας µεταξύ των κρατών µελών (ιστορικοί λόγοι).

• Η διεύρυνση της Ε.Ε. χωρίς ουσιαστικό προσανατολισµό και ενδελεχή σχεδιασµό. • Η αδυναµία εµπέδωσης ενός ευρωπαϊκού οράµατος που θα καθιστά συµµέτοχους και τους

ευρωπαϊκούς λαούς (η ευθύνη βαρύνει την πολιτεία και την εκπαίδευση). ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΧΕΙΡΙΣΜΟΥ ΤΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ Για την αντιµετώπιση των προβληµάτων αλλά και την προώθηση της ευρωπαϊκής ιδέας, επιβάλλεται:

• Ισχυρή βούληση από όλους τους πολιτικούς, αµοιβαία συνεργασία και γόνιµος διάλογος. • Επαναπροσδιορισµός της ευρωπαϊκής πορείας, γιατί η οικονοµική πρόοδος δεν είναι

αυτοσκοπός. Η Ευρώπη έχει χρέος να συνθέτει αρµονικά την αγορά µε το κράτος πρόνοιας και να καταστεί Ευρώπη της κοινωνικής πολιτικής και δικαιοσύνης. Κυρίως όµως, οφείλει να µην ξεχνά τις πρωταρχικές της αξίες που είναι ο ανθρωπισµός, ο διάλογος, η δηµοκρατία, τα δικαιώµατα των µελών.

• Υποχώρηση των επί µέρους συµφερόντων των ισχυρών. • Πραγµατική ισοτιµία των κρατών και ουσιαστική οικονοµική ενίσχυση των ασθενέστερων

µελών. • Ενιαία εξωτερική πολιτική η οποία θα καταστήσει την Ε.Ε. ισχυρό παράγοντα σε

παγκόσµιο επίπεδο, µε απώτερους στόχους την περιβαλλοντική αναβάθµιση, την ειρήνη, την ισοκατανοµή του πλούτου.

• Ανυπόκριτος σεβασµός στις ιδιαιτερότητες των λαών και διαφύλαξη της ταυτότητας τους. • Αφύπνιση των λαών από τα Μ.Μ.Ε., την πνευµατική ηγεσία και την εκπαίδευση.

95

ΤΑ ΟΦΕΛΗ ΤΩΝ ΚΡΑΤΩΝ ΜΕΛΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ Ε.Ε. Παρά τα αναµφισβήτητα προβλήµατα που διαπιστώθηκαν, όλα τα κράτη µέλη της Ε.Ε. ωφελούνται σε γενικές γραµµές από τη συµµετοχή τους στο συνασπισµό. Αυτό το αποδεικνύουν ξεκάθαρα όσα σηµειώνονται ακολούθως:

• I Η κατασκευή έργων υποδοµής µε τη βοήθεια των χρηµατοδοτικών κονδυλίων και η ανάπτυξη της οικονοµίας που αποδίδεται στην κατάργηση των δασµών, την εκπόνηση και υλοποίηση κοινών παραγωγικών προγραµµάτων (θέσεις εργασίας λόγω διεύρυνσης της αγοράς εργασίας, σχεδιασµός για την κοινή αντιµετώπιση οικονοµικών προβληµάτων, εξέλιξη τεχνολογίας, διεύρυνση τεχνογνωσίας και δηµιουργία προϋποθέσεων για επίτευξη δύσκολων επιστηµονικών ερευνών), επιδοτήσεις για εκπαιδευτικά προγράµµατα. Γενικότερα, διαµορφώνεται µια τεράστια εσωτερική αγορά, µε ενιαίο νόµισµα, που οδηγεί σε αποτελεσµατικότερη κατανοµή των µέσων παραγωγής, κυρίως σε µια εποχή αλληλεξάρτησης των οικονοµιών στο πλαίσιο της παγκοσµιοποίησης. Έτσι, µπορεί να υπηρετηθεί καλύτερα η ανάπτυξη («η ισχύς εν τη ενώσει») και να ελεγχθεί η τάση των πολυεθνικών για µεγιστοποίηση του κέρδους τους.

• Η επικράτηση δηµοκρατικών πολιτευµάτων και η κατοχύρωση των ανθρώπινων δικαιωµάτων, η παγίωση συνόρων, ο περιορισµός των εθνικών προκαταλήψεων, η ενίσχυση των κοινών συµφερόντων, η καλλιέργεια σχέσεων φιλίας, η οικοδόµηση µέτρων εµπιστοσύνης, η βελτίωση της πολιτικής θέσης των συµµετεχόντων κρατών δεδοµένα που ανοίγουν το δρόµο για συνύπαρξη και συνεργασία των λαών της Ευρώπης.

• Μέσα από τις γόνιµες αναζητήσεις διευρύνονται οι πνευµατικοί ορίζοντες, ενισχύεται η δεκτικότητα σε νέες αντιλήψεις, ενώ µέσα από την ανταλλαγή εµπειριών και τους καλλιτεχνικούς θεσµούς αναπτύσσεται βαθµιαία η Ευρωπαϊκή κουλτούρα.

Η ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ Ε.Ε. ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ Είναι κοινή συνειδητοποίηση πλέον ότι ο σύγχρονος κόσµος χρειάζεται µια ισχυρή Ε.Ε. για τους παρακάτω λόγους: Κυριαρχεί η κερδοσκοπία.

• Οι Η.Π.Α. δεν µπορούν να αποτελέσουν παράγοντα ασφάλειας. • Ανοίγει η ψαλίδα φτωχών και πλούσιων κρατών, γι' αυτό εντείνονται οι ανισότητες). • Απειλείται η ειρήνη. • Παραβιάζονται τα ανθρώπινα δικαιώµατα. • Υποβαθµίζεται το περιβάλλον. • Η εφαρµοσµένη έρευνα / τεχνολογία καθιστά φασµατική την ελευθερία, τη δηµοκρατία και

γενικότερα την ποιότητα της ζωής. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ Ε.Ε. ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α Από τη συµµετοχή της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση σηµείωσαν µεταβολές θετικού αλλά και αρνητικού χαρακτήρα οι ακόλουθοι τοµείς: Οικονοµικός

• Σηµαντικότατη είναι η χρηµατοδότηση της ελληνικής οικονοµίας µε πόρους που προέρχονται από τα ευρωπαϊκά ταµεία. Η χρηµατοδότηση αυτή επιβάλλεται να αξιοποιηθεί στο µέγιστο για την κατασκευή έργων υποδοµής, τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονοµίας (εκσυγχρονισµός σε παραγωγικούς τοµείς, όπως γεωργία, κτηνοτροφία), την ενίσχυση της παιδείας και της υγείας κ.λπ.

• Η απελευθέρωση της διακίνησης των προϊόντων µπορεί να λειτουργήσει ευνοϊκά, εφόσον οδηγήσει στον εκσυγχρονισµό της ελληνικής οικονοµίας, ώστε να βελτιωθεί η

96

ανταγωνιστικότητα των ελληνικών προϊόντων. Ωστόσο, οι ελληνικές επιχειρήσεις αδυνατούν να προστατευθούν έναντι των ξένων, γεγονός που τις θέτει καταρχάς σε µειονεκτική θέση. Εξάλλου, η Ελλάδα µετατρέπεται σταδιακά σε χώρα υπερκατανάλωσης κι όχι παραγωγής

• Η χώρα µας είναι δυνατό να προσελκύσει ξένα κεφάλαια σε πολλούς τοµείς που παρουσιάζουν ικανοποιητικές προοπτικές (π.χ. ναυτιλία, τουρισµός), ώστε να βελτιωθεί το βιοτικό επίπεδο, να αυξηθεί η απασχόληση και γενικότερα να αναπτυχθεί η ελληνική κοινωνία και οικονοµία. Από την άλλη, η απελευθέρωση της διακίνησης των κεφαλαίων µπορεί να λειτουργήσει δυσµενώς για τη χώρα µας, αν τα εγχώρια κεφάλαια αρχίσουν να διαρρέουν και να επενδύονται στο εξωτερικό.

• Η απελευθέρωση της µετακίνησης των εργαζοµένων πολλαπλασιάζει τις ευκαιρίες για τους νέους Έλληνες να εργαστούν σε ενδιαφέρουσες και καλά αµειβόµενες θέσεις ακόµη και στο εξωτερικό, πέρα απ' αυτές που δηµιουργούνται στη χώρα. Απεναντίας, µπορεί να εντείνει στη χώρα µας τον ανταγωνισµό, αν ξένοι επαγγελµατίες την επιλέξουν ως τόπο εργασίας και διαµονής. Πιθανή προβάλλει η έξαρση της ανεργίας.

• Η ελεύθερη µετακίνηση πολιτών είναι δυνατό να συµβάλλει σηµαντικά στην ενίσχυση της τουριστικής και εµπορικής δραστηριότητας.

Πολιτικός

• Η πολιτική υποστήριξη των θέσεων της χώρα µας στα εθνικά µας ζητήµατα από τους εταίρους µας δεν είναι δυνατό να θεωρείται δεδοµένη. Πολλοί φοβούνται, άλλωστε, ότι η ενδυνάµωση της ευρωπαϊκής συνοχής και η διαµόρφωση κοινής ευρωπαϊκής πολιτικής µπορεί να πολλαπλασιάσει τις πιέσεις που δεχόµαστε, για να υποχωρήσουµε σε κρίσιµα θέµατα. Στην ουσία, όµως, η ένταξη της χώρας µας σε έναν εξαιρετικά ισχυρό πολυεθνικό οργανισµό βελτιώνει την πολιτική µας θέση και µας δίνει τη δυνατότητα να συµµετέχουµε, µε όσες δυνάµεις διαθέτουµε, στη διαδικασία λήψης κρίσιµων αποφάσεων, αντί να τις πληροφορούµαστε και να τις αποδεχόµαστε εκ των υστέρων. Έτσι, η Ελλάδα θα έχει την ευκαιρία να αποτελέσει ισχυρό πόλο στα Βαλκάνια, να «θωρακίσει» τα εδαφικά της δικαιώµατα και να διεκδικήσει τον ορθό χειρισµό των εθνικών ζητηµάτων (π.χ. Ελληνοτουρκικό, Κυπριακό).

• Ένα από τα κρίσιµα προβλήµατα που αντιµετωπίζει ολόκληρη η Ευρώπη στο εσωτερικό της είναι η απόσταση που χωρίζει το λαό από την πολιτική ηγεσία και τα κέντρα λήψης αποφάσεων. Επειδή, πλέον, µεγάλο µέρος των αποφάσεων λαµβάνεται σε ευρωπαϊκό επίπεδο και όχι από τις εθνικές κυβερνήσεις, η απόσταση αυτή µεγαλώνει και επισείει τον κίνδυνο περιθωριοποίησης του πολίτη και υποβάθµισης της δηµοκρατίας στα πλαίσια ενός εξόχως πολυάριθµου συνασπισµού. Η Ε.Ε., εποµένως, είναι αναγκαίο να επεξεργαστεί µεθόδους που θα επιτρέψουν την έκφραση της βούλησης των πολιτών, ώστε να µην υφίστανται τον παραγκωνισµό από τους πολιτικούς ηγέτες και τους τεχνοκράτες. Ωστόσο, δεν µπορούµε να παραβλέψουµε ότι ένα ενιαίο θεσµικό πλαίσιο ευνοεί την κατοχύρωση των δικαιωµάτων, την ενίσχυση της δηµοκρατίας, την αυστηρή δηµοσιονοµική πολιτική (φορολογία, έλεγχος εισόδων, περιορισµό γραφειοκρατίας).

Κοινωνικός

• Η ενίσχυση της συνεργασίας σε τοµείς, όπως η επιστηµονική έρευνα, η καταπολέµηση της διακίνησης ναρκωτικών, η προστασία του περιβάλλοντος, λειτουργεί ευνοϊκά για τη χώρα µας, η οποία δε διαθέτει τα απαραίτητα κεφάλαια και την υποδοµή, προκειµένου να αντιµετωπίσει τέτοιου είδους προβλήµατα µε τις δικές της µόνο δυνάµεις. Εξάλλου η Ελλάδα, µετέχοντας στην Ε.Ε., εκσυγχρονίζεται στο θεσµικό πλαίσιο του δηµόσιου τοµέα.

Εθνικός Πνευµατικός Πολιτιστικός

97

• Μεγάλο θέµα αποτελεί και η διατήρηση της εθνικής ταυτότητας και της • ιδιαίτερης πολιτιστικής φυσιογνωµίας κάθε λαού στα πλαίσια της διαµόρφωσης του κοινού

ευρωπαϊκού πολιτισµού. Η ελεύθερη µετακίνηση των πολιτών, η ελεύθερη έκφραση των απόψεων και η διακίνηση των ιδεών και των πολιτιστικών ρευµάτων οπωσδήποτε αναζωογονούν την πνευµατική (διεύρυνση οριζόντων), καλλιτεχνική και πολιτιστική δηµιουργία. Εντούτοις, κάθε λαός οφείλει να µελετά και να διαφυλάσσει την παράδοση του, ώστε να µην αφοµοιώνεται πολιτιστικά (οµοιογενοποίηση, κίνδυνος εθνικού αποχαρακτηρισµού και αλλοίωσης της γλώσσας από την ξενοµανία, τη µαζική υποβολή που επιχειρούν τα Μ.Μ.Ε. και τον ηγεµονισµό της αγγλικής), αλλά να προσφέρει το δικό του ιδιαίτερο τόνο, το δικό του χρώµα στον οικοδοµούµενο ευρωπαϊκό πολιτισµό.

Εποµένως, αυτό που µας αφορά σήµερα ως λαό δεν είναι το ζήτηµα της παραµονής µας ή όχι στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Είναι θέµα εθνικής σηµασίας να επωφεληθούµε της ένταξης µας, να προσαρµοστούµε και να αγωνιστούµε, ώστε να αποµακρύνουµε και να εξαλείψουµε τους όποιους κινδύνους, ορατούς ή µη. Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι στην ουσία συνάντηση δρόµων τους οποίους, για να τους βαδίσουµε χρειαζόµαστε ορατότητα, µε άλλα λόγια πολιτική διορατικότητα.

• Η Ε.Ε. για την Ελλάδα αποτελεί χώρο υλοποίησης των εθνικών στόχων. Γι' αυτό οφείλουµε να συνειδητοποιήσουµε τα δεδοµένα και να κινητοποιηθούµε όλοι, ώστε να λειτουργήσουµε εντός των πλαισίων της µε όραµα και ορθό σχεδιασµό. Η δυναµική µας απορρέει από την εικόνα της χώρας σε όλους τους τοµείς, των οποίων επιβάλλεται ο εκσυγχρονισµός µε σταθερά βήµατα:

• Βασική προτεραιότητα είναι η αναδιοργάνωση της ελληνικής οικονοµίας, ώστε να αντεπεξέλθουµε στον ανταγωνισµό και να βελτιώσουµε το βιοτικό µας επίπεδο. Για να επιτευχθεί αυτό, επιβάλλεται:

• Εργατικότητα και φιλοπονία µε στόχο την αύξηση της παραγωγικότητας. • Καλύτερη οργάνωση της εργασίας και αξιοποίηση της τεχνολογίας. • Ανάληψη σοβαρών και παραγωγικών επιχειρηµατικών πρωτοβουλιών. • Έλεγχος στην αξιοποίηση των κοινοτικών πόρων και ορθολογική κατανοµή τους, διότι

υπάρχει πρόβληµα απορρόφησης κονδυλίων. • Απαιτείται επαναπροσδιορισµός των στόχων της εκπαίδευσης, βελτίωση όλων των

βαθµίδων και ιδιαίτερη προσοχή προς τις εξής κατευθύνσεις: • Αποτελεσµατικότερη εξειδίκευση, ώστε ο απόφοιτος να συµµετέχει µε ίσους όρους στον

επαγγελµατικό ανταγωνισµό. • Επαφή µε την παράδοση, τη γλώσσα, την ιστορία, τον εθνικό µας πολιτισµό, ώστε να

παραγκωνισθεί το ενδεχόµενο της πολιτιστικής αλλοτρίωσης. • Ευρωπαϊκή διάσταση στην εκπαίδευση, προκειµένου οι νέοι και οι πολίτες να γίνουν

κοινωνοί της ευρωπαϊκής ιδέας. • Πάταξη της γραφειοκρατίας και καλύτερη οργάνωση του κρατικού µηχανισµού (διαφάνεια,

αποτελεσµατικότητα), καταπολέµηση της αναξιοκρατίας. • Ισχυρή πολιτική βούληση αλλά και ρεαλιστική αντιµετώπιση των σχέσεων µε τους εταίρους

µας, ώστε να επιτυγχάνουµε το µέγιστο δυνατό από αυτά που κάθε φορά επιδιώκουµε (ενεργητική διπλωµατία, ενιαία εξωτερική πολιτική, πίεση για µια Ευρώπη των λαών και της κοινωνικής πολιτικής).

• Πνεύµα συνεργασίας, οµοψυχίας, συναίνεσης του πολιτικού κόσµου αλλά και της κοινωνίας γενικότερα (κοινωνική συνείδηση και όχι ατοµισµός). Απαιτείται αλλαγή της νοοτροπίας προβάλλοντας αντίσταση στη λογική της ήσσονος προσπάθειας.

• Στάση αυτοεκτίµησης: ∆εν µας αξίζει να εγκλωβιζόµαστε στο απονενοηµένο σκεπτικό ότι οι άλλοι είναι καλύτεροι σε όλα από εµάς. Οφείλουµε να διακρίνουµε τα πλεονεκτήµατα

98

µας —είτε ως λαός είτε ως χώρα— και να ερευνήσουµε τους τοµείς στους οποίους βρισκόµαστε σε προνοµιακή θέση, προκειµένου να τους αξιοποιήσουµε µε τον καλύτερο δυνατό τρόπο.

• Επίρρωση του ρόλου της πνευµατικής ηγεσίας και ορθός χειρισµός των Μ.Μ.Ε.: έλεγχος στην πολιτική σκηνή, ενηµέρωση, διαφώτιση.

ΝΕΟΙ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΗ Οι νέοι ελπίζουν ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει τη δύναµη να κάνει πραγµατικότητα όσα ήδη φαίνεται ότι επιδιώκει:

• Αποµακρύνει οριστικά την απειλή του πολέµου και διαµορφώνει σχέσεις φιλίας και συνεργασίας µεταξύ των ευρωπαϊκών λαών.

• Καταπολεµά το ρατσισµό και τον υπερεθνικισµό στο πλαίσιο του ενιαίου κοινωνικού χώρου. Ιδιαίτερης σηµασίας κρίνεται και η συµβολή των νέων που είναι απαλλαγµένοι από οδυνηρά βιώµατα.

• ∆ιαδραµατίζει θετικό ρόλο και στις διεθνείς εξελίξεις, ως οικονοµική, τεχνολογική και πολιτική δύναµη (υιοθέτηση «ανθρωπιστικής» πολιτικής για ενίσχυση των ασθενέστερων όχι µόνο στο εσωτερικό της Ευρώπης αλλά και διεθνώς).

• Βελτιώνει το βιοτικό επίπεδο (οικονοµική ενίσχυση) της χώρας µας και επιφέρει οικονοµική ανάπτυξη και αύξηση της απασχόλησης, προκειµένου να αµβλυνθεί η ανεργία.

• Παρέχει τη δυνατότητα συνεργασίας ιδιαίτερα µεταξύ των νέων (µε την αξιοποίηση της σύγχρονης τεχνολογίας, όπως το διαδίκτυο) για ανταλλαγή απόψεων και διεύρυνση των πνευµατικών οριζόντων. Η ανάληψη κοινής δράσης είναι εκείνη που θα οδηγήσει στην αντιµετώπιση πανευρωπαϊκών και διεθνών προβληµάτων.

• Ενισχύει τη συνεργασία µεταξύ των επιστηµονικών, ακαδηµαϊκών και πολιτιστικών ιδρυµάτων για ανταλλαγή πληροφοριών, προαγωγή της έρευνας και, γενικότερα, του πνευµατικού πολιτισµού.

• Αυξάνει το κύρος της χώρας µας και καλλιεργεί την εθνική υπερηφάνεια. • Συµβάλλει στην ανταλλαγή των πολιτιστικών χαρακτηριστικών για ανανέωση των εθνικών

πολιτισµών (π.χ. θεσµός πολιτιστικής πρωτεύουσας) και δίνει τη δυνατότητα να προβληθεί ουσιαστικά ο ελληνικός πολιτισµός στο εξωτερικό.

Οι ανησυχίες των νέων

• Η διαµόρφωση µιας ευρωπαϊκής κοινωνίας ιδιαίτερα ανταγωνιστικής, κυρίως σε ζητήµατα εργασιακά, µε αποτέλεσµα την αύξηση της ανεργίας, την επιδείνωση των συνθηκών εργασίας και τον κίνδυνο περιθωριοποίησης των οµάδων που δεν µπορούν να ανταποκριθούν στις σύγχρονες απαιτήσεις (χαµηλό µορφωτικό επίπεδο, περιορισµένη εξειδίκευση, αδυναµία εξοικείωσης µε την τεχνολογία).

• Η επιβολή στη χώρα µας αποφάσεων που υπαγορεύονται από τα συµφέροντα των ισχυρότερων ευρωπαϊκών κρατών και οι οποίες επιφέρουν ανισότητα και κρίση στη δηµοκρατία (ισχυροί ανίσχυροι).

• Η αλλοίωση της πολιτιστικής µας ιδιαιτερότητας, εξαιτίας της άκριτης αποδοχής των πολιτιστικών στοιχείων που προέρχονται από το εξωτερικό.

• Η αποµάκρυνση από τις ηθικές αξίες, λόγω της επικράτησης των υλιστικών µοντέλων. • 0 κίνδυνος αστάθειας στην υφήλιο, επειδή δεν υπάρχει ενιαία πολιτική, ενώ η Ε.Ε. αδυνατεί

ακόµη να αποτελέσει ισχυρό εξισορροπητικό παράγοντα στον κόσµο. • Λόγω της φύσης τους, οι νέοι οραµατίζονται µια Ευρωπαϊκή Ένωση που θα µάχεται για ένα

δηµιουργικότερο µέλλον των λαών (βλέπε και «Οι στόχοι της Ε.Ε.»). Για να συντελέσουν οι νέοι στην υλοποίηση αυτού του οράµατος απαιτούνται οι ακόλουθες προϋποθέσεις:

99

Κριτική µατιά. • Πνεύµα ανεκτικότητας, συνεργασίας και ανιδιοτέλειας. • Υγιής εθνισµός (αποφυγή στείρου εθνικισµού) και γόνιµος διεθνισµός. • Ουσιαστική ενηµέρωση από τα Μ.Μ.Ε.. • Ευρωπαϊκή και εθνική διάσταση στην εκπαίδευση (ιστορική µνήµη). • Γλωσσοµάθεια. • Τεχνολογία (Η/Υ, διαδίκτυο). • Τέχνη και αθλητισµός. • Προγράµµατα ανταλλαγών (Erasmus, Socrates). • Συµµετοχή σε κινήµατα (οικολογικά, πολιτικά, κοινωνικά).

Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑ∆ΑΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

• Οπωσδήποτε η Ελλάδα δεν αποτελεί τεχνολογική δύναµη παρακολουθούµε, µάλλον, τις τεχνολογικές εξελίξεις και εισάγουµε τεχνολογία. Η ·χώρα µας διαθέτει, όµως, ιδιαίτερα αξιόλογο επιστηµονικό δυναµικό (πολλοί Έλληνες επιστήµονες διαπρέπουν στο εξωτερικό), οπότε είναι δυνατή η καλύτερη αξιοποίηση και της επιστηµονικής µας κοινότητας, εφόσον η έρευνα οργανωθεί αποτελεσµατικότερα και χρηµατοδοτηθεί επαρκώς µε παράλληλη ανάπτυξη στη µικροτεχνολογία.

• ∆εν αποτελούµε οικονοµική δύναµη (χαµηλό εισόδηµα, περιορισµένη ανταγωνιστικότητα προϊόντων κ.λπ.). Ωστόσο, υπάρχουν δυναµικοί τοµείς της οικονοµίας που µπορούν να αναπτυχθούν, παρέχοντας αξιοσηµείωτα οφέλη για την ευρωπαϊκή οικονοµία (λ.χ. ναυτιλία, τουρισµός, αγροτική οικονοµία).

• Από πολιτική άποψη η χώρα µας δεν έχει, βέβαια, το διεθνές κύρος που απολαµβάνουν άλλες µεγάλες ευρωπαϊκές χώρες. Μπορούµε, ωστόσο, να αξιοποιήσουµε την ιδιαίτερη γεωπολιτική µας θέση και να λειτουργήσουµε σαν γέφυρα, αφενός, ανάµεσα στην Ευρώπη και τα Βαλκάνια και, αφετέρου, ανάµεσα στην Ευρώπη και στον Αραβικό κόσµο.

• Ιδιαίτερα σηµαντικός προβάλλει ο ρόλος του απόδηµου Ελληνισµού, καθώς συµβάλλει στην ανάδειξη του πολιτισµού µας αλλά και στην προώθηση της Ευρωπαϊκής ιδέας.

• Η Ελλάδα, πάνω απ' όλα, είναι εξαιρετικά σηµαντική για την προαγωγή του πολιτισµού • Ο ευρωπαϊκός πολιτισµός οικοδοµείται πάνω στις αξίες της πλούσιας κληρονοµιάς µας, λ.χ.

δηµοκρατία, διάλογος, γλώσσα, ανθρωπισµός, µέτρο, ολυµπισµός, αγάπη στην ελευθερία. Η Ελλάδα καλείται να αποτελέσει το θεµατοφύλακα των αξιών αυτών, να τις προστατέψει από την αλλοτρίωση που σήµερα υφίστανται (τεχνοκρατικό πνεύµα, υλισµός) και να καταδείξει πως αποτελούν βάση για έναν υγιέστερο και πληρέστερο τρόπο ζωής σε ατοµικό και συλλογικό επίπεδο. Ιδιαίτερη σηµασία, µάλιστα, έχει η διατήρηση υψηλού επιπέδου γνώσης της γλώσσας, διότι µας επιτρέπει να ανατρέχουµε στα πρωτότυπα έργα των αρχαίων Ελλήνων, να εµβαθύνουµε, να εξάγουµε κάθε φορά την ουσία.

• Η Ελλάδα αποτελεί, ακόµη, την «κιβωτό» του βυζαντινού πολιτισµού" η κατανόηση του έχει θεµελιώδη σηµασία για τη αντίληψη του Χριστιανισµού που διαµορφώθηκε ως δόγµα στα χρόνια του Βυζαντίου. Η γνώση της βυζαντινής περιόδου θα βοηθήσει, επιπλέον, τη ∆υτική Ευρώπη να κατανοήσει τον πολιτισµό και την ιδιοσυγκρασία των ανατολικών ευρωπαϊκών λαών, κυρίως σλαβικής καταγωγής.

• 0 σύγχρονος ευρωπαϊκός πολιτισµός παρουσιάζει εξαιρετική ποικιλοµορφία και δυναµισµό αλλά και µεγαλύτερη αυθεντικότητα (πιο περιορισµένη η «διάβρωση» και η τυποποίηση του από την υποκουλτούρα, κυρίως αµερικανικής προέλευσης). Συνεπώς, η προβολή του στην Ευρώπη -παρά τις δυσκολίες που εγείρει η ιδιαιτερότητα της γλώσσαςµπορεί να συµβάλει στην αναβάθµιση και την ανανέωση του ευρωπαϊκού πολιτισµού συνολικά, δ.

100

Τέλος, Ο σύγχρονος ελληνικός τρόπος ζωής χαρακτηρίζεται από αξιοσηµείωτες αρετές .(π.χ. θερµές ανθρώπινες σχέσεις, φιλοτιµία, επινοητικότητα, αγωνιστικότητα, πνεύµα γόνιµης αµφισβήτησης), γι' αυτό µπορεί να παραδειγµατίσει τους Ευρωπαίους, όπως και εµείς µπορούµε να διδαχτούµε από αυτούς, ώστε να ξεπεράσουµε τις αδυναµίες µας (λ.χ. ατοµικισµός έλλειψη προγραµµατισµού).

ΠΑΤΡΙΩΤΙΣΜΟΣ – ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ – ∆ΙΕΘΝΙΣΜΟΣ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Το να αγαπάει κανείς την πατρίδα του, η φιλοπατρία, είναι το πιο φυσικό και υγιές συναίσθηµα. Αποτελεί αρετή και δηλώνει, όχι µονάχα θεωρητικά, αλλά κυρίως, στην πράξη, το ενδιαφέρον και την άδολη αφοσίωση στην πατρίδα, τον πατριωτισµό. Συνώνυµο των όρων αυτών αποτελεί ο εθνισµός, δηλαδή η συνείδηση κοινού πολιτισµού, κοινής ιστορικής παράδοσης, γλώσσας, εθίµων καθώς και το αίσθηµα που απορρέει από αυτή την εθνική συνείδηση. Στον αντίποδα του ανθρώπινου / «ανοιχτού» πατριωτισµού βρίσκεται ο απάνθρωπος / «κλειστός» και στείρος εθνικισµός. Πρόκειται για µορφή φανατισµού και ρατσισµού, αφενός, γιατί πρεσβεύει τη λατρευτική προσήλωση στα εθνικά ιδανικά, την τυφλή και αποκλειστική πίστη στην ιδέα της πατρίδας (από τη λέξη «εθνικός» = ειδωλολάτρης, παγανιστής) και, αφετέρου, διότι καλλιεργείται η αντίληψη της υπεροχής έναντι κάθε άλλου έθνους και, ως εκ τούτου, της υποτίµησης προς αυτά, ανοίγοντας έτσι το δρόµο της επικράτησης σε βάρος των κατώτερων εθνών. Συνώνυµο του εθνικισµού είναι ο σοβινισµός, διά του σύγχρονου του Ναπολέοντα, Σιοβέν (Ν. Chauvin). Με δεδοµένο ότι η αρετή της φιλοπατρίας αποτελεί τη µεσότητα, σε ένα περιβάλλον, µάλιστα, παγκόσµιο και πολυπολιτισµικό, είναι ωφέλιµο να καλλιεργηθεί ο διεθνισµός. Πρόκειται για τάση που προάγει τη σύσφιξη των σχέσεων µεταξύ των λαών, τον περιορισµό των επιµέρους άγονων εθνικών αντιπαραθέσεων και την ενίσχυση των εποικοδοµητικών πολιτιστικών ανταλλαγών, πάντα, όµως, στο πλαίσιο της αµοιβαιότητας, της φιλίας, της ουσιαστικής αξιολόγησης των ξένων στοιχείων και όχι του καταναγκασµού, της βίας και της αβασάνιστης υιοθέτησης κάθε ξένου προτύπου. Συνώνυµο του διεθνισµού είναι ο κοσµοπολιτισµός, δηλαδή η θεωρία σύµφωνα µε την οποία ο άνθρωπος είναι, κατ' αρχήν, πολίτης του κόσµου και, δευτερευόντως, µέλος ενός κράτους ή έθνους. Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΠΑΤΡΙΑΣ Η ΦΙΛΟΠΑΤΡΙΑ ΩΣ ΣΤΑΣΗ ΖΩΗΣ Ο πατριώτης δεν είναι υποδουλωµένος στα εθνικά ιδεώδη ούτε είναι εθνοκεντριστής. Αντίθετα, επιθυµεί να προοδεύσει η πατρίδα του σε όλα τα επίπεδα, σε κάθε τοµέα της ανθρώπινης δράσης, χωρίς αυτό να αποκλείει τη διεθνή συνεννόηση και συνύπαρξη. Τα χαρακτηριστικά γνωρίσµατα του πατριώτη αντλούνται από τον τρόπο δράσης του:

• Εχει εθνική συνείδηση και αγωνίζεται για τη διαφύλαξη της ταυτότητας του (γλώσσα, παραδόσεις, ιστορία, κ.ά.).

• Προωθεί τη διεθνή συνεργασία και αναλαµβάνει εποικοδοµητικές δραστηριότητες, ώστε να ενισχυθεί η ειρήνη και η ασφάλεια στον κόσµο.

• Αρνείται την ξενοµανία, την ξενοφοβία και την αποµόνωση, ενώ δεν έχει πρόβληµα µε τους αλλοεθνείς (αντίθετα µε το φυλετικό ρατσισµό).

101

• Συµµετέχει στα κοινά και στηρίζει τη δηµοκρατία, διότι κριτήριο της συµπεριφοράς του είναι το κοινό καλό.

• Τηρεί ενσυνείδητα τους νόµους και αγωνίζεται -µε όπλα την άµιλλα και την αλληλοκατανόησηγια τη βελτίωση των όρων ζωής.

• Μάχεται για την αναβάθµιση της παιδείας, του πολιτισµού, της οικονοµίας, της επιστήµης και της τεχνολογίας, που προάγουν την πατρίδα.

• Σέβεται το φυσικό χώρο, γιατί συνειδητοποιεί ότι είναι κοµµάτι της πατρίδας. • Κρατά σε υψηλά επίπεδα την εσωτερική συνοχή, συνάπτοντας φιλικές σχέσεις µε τους

συνανθρώπους του. • Είναι οπαδός του διαλόγου, της ανεκτικότητας και του σεβασµού στην ανθρώπινη

αξιοπρέπεια. • • Μεριµνά για το συνάνθρωπο του αδιακρίτως φυλής, χρώµατος και θρησκείας. • Εποµένως, ο πατριωτισµός, ο αγνός και άδολος, συνδέεται µε την ατοµική ευδοκίµηση και

την κοινωνική και παγκόσµια ευηµερία, διατηρώντας στο προσκήνιο βασικές ανθρωπιστικές αξίες.

.ΠΑΤΡΙΩΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ Όσοι αγωνίζονται για το καλό του τόπου τους, χωρίς ιδιοτέλεια, τύφλωση, εµπάθεια και µίσος είναι γνήσιοι πατριώτες. Τους εντοπίζουµε στην πολιτική, στον αθλητισµό, στους χώρους των γραµµάτων, των τεχνών και των επιστηµών και, γενικότερα, στην καθηµερινότητα. Υπάρχουν, φυσικά, και οι εθνικιστέςαυτοί δεν είναι αληθινοί πατριώτες (αποσχιστικές τάσεις), αλλά άνθρωποι της µισαλλοδοξίας, της διάκρισης. Στη χώρα µας υπάρχουν «αξιόλογα» δείγµατα αυτού του τύπου" αποκαλούνται «Ελληναράδες». Στην πραγµατικότητα, αν και θεωρητικά όλοι πιστεύουν ότι είναι πατριώτες, στην πράξη πολύ λίγοι το επιβεβαιώνουν. Η έλλειψη γνήσιου πατριωτισµού έχει ερείσµατα στη σύγχρονη Ελλάδα, τα οποία οφείλουµε, τουλάχιστον, να τα διερευνήσουµε. Το ότι δεν αντιλαµβανόµαστε το καλό της πατρίδας µας και το ότι δεν το συµµεριζόµαστε, το καθιστούν φανερό οι ακόλουθες αρνητικές διαπιστώσεις:

• Η παρανοµία και η φοροδιαφυγή, • η διαφθορά και η εκµετάλλευση, • η αδιαφορία για τα κοινά, • η καταστροφή του περιβάλλοντος, • η αλλοίωση της γλώσσας, • η σταδιακή αποµάκρυνση από τις παραδοσιακές αξίες, • η έλλειψη ιστοριογνωσίας κ.ο.κ.

ΑΙΤΙΕΣ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ Για την αδυναµία ανταπόκρισης στο αίσθηµα του πατριωτισµού ευθύνονται:

• Ο ατοµικισµός, ο ωφελιµισµός και η ιδιοτέλεια, που θέτουν σε δεύτερη µοίρα το κοινό καλό. • Η υλικοευδαιµονιστική αντίληψη της ζωής, που προκαλεί αδιαφορία για αξίες όπως η

πατρίδα. • Ο τεχνοκρατισµός και η εξειδίκευση, που συντελούν στην έλλειψη πατριδογνωσίας. • Η αστικοποίηση, που ευθύνεται για την αποµάκρυνση από τις παραδόσεις. • Η παγκοσµιοποίηση, η προοδοπληξία και οι έντονες αλληλεπιδράσεις, που υποσκελίζουν το

ενδιαφέρον για την πατρίδα. •

102

• Η κρίση των αξιών και η παρακµή των ιδανικών, που ενισχύεται λόγω της προβολής από τα Μ.Μ.Ε. ξένων προτύπων, πολλά εκ των οποίων είναι αρνητικά και υιοθετούνται άκριτα.

• Η πληµµελής εθνική αγωγή από την οικογένεια και κυρίως από το σχολείο. • Η απογοήτευση των πολιτών από τους κρατικούς λειτουργούς και τους πολιτικούς"

συγχέεται κακώς το κράτος και η εξουσία µε την πατρίδα, οπότε προβάλλει έκδηλη η αδιαφορία γι' αυτήν.

ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ Όσα απορρέουν από την έλλειψη πατριωτισµού συνιστούν την αντιεικόνα, την εξ αντιθέτου απόδειξη της ανάλυσης στην ενότητα «Η φιλοπατρία ως στάση ζωής». ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΝΙΣΧΥΣΗΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΩΤΙΣΜΟΥ Για να δηµιουργηθεί γνήσιο πατριωτικό φρόνηµα και να αναπτερωθούν οι καταπτοηµένες ελπίδες των πολιτών όσον αφορά την πατρίδα, χρειάζεται να ενώσουµε τις δυνάµεις µας όλοι, σε ατοµικό και συλλογικό επίπεδο, αλλά κυρίως οι αρµόδιοι φορείς: Οικογένεια

• Επιδίωξη για άµβλυνση του χάσµατος των γενεών και ουσιαστική επαφή των µελών, προσπάθεια για µετάγγιση της αρετής του πατριωτισµού.

• Οι γονείς οφείλουν να αποτελούν πρότυπα πατριωτισµού. Σχολείο

• Ανθρωπιστικό περιεχόµενο της προσφερόµενης παιδείας (κρίση, ήθος). • Εµπέδωση της αντίληψης ότι υπηρετώντας το κοινό καλό υπηρετείται η πατρίδα, κάτι που

καταδεικνύει την κοινωνική διάσταση του σχολείου. • Μύηση στις παραδόσεις και στην ελληνικότητα µε µέσα τη διδαχή της ιστορίας, τις

επισκέψεις σε αρχαιολογικούς χώρους, τη γλωσσική αναβάθµιση. • Οι εθνικές εορτές είναι αναγκαίο να µην αντιµετωπίζονται τυπολατρικά, να εµπνέουν και να

διδάσκουν στους νέους το αληθινό και ουσιαστικό περιεχόµενο της φιλοπατρίας. • Ο δάσκαλος έχει καθήκον να αποτελεί παράδειγµα αληθινού πατριώτη.

Μ.Μ.Ε. Πνευµατική ηγεσία

• Χρέος τους είναι να διαφωτίζουν το λαό, να επισηµαίνουν τους κινδύνους απειλούν την πατρίδα.

• Οφείλουν στην πατρίδα τους να ευαισθητοποιούν τους πολίτες µε το λόγο • το έργο τους.

Κράτος Πολιτεία

• Πρώτα απ' όλα, επιβάλλεται να σέβονται τους πολίτες, να µεριµνούν για καλυτέρευση των βιοτικών συνθηκών, να εφαρµόζουν τους υπάρχοντες νό και να θεσπίζουν νέους µε βάση το δίκαιο.

• Οι πολιτικοί έχουν υποχρέωση να στιγµατίζουν την αντιπατριωτική δ (υποταγή σε ξένα συµφέροντα), αλλά και τον κούφιο, δηµαγωγικό υπερπατριωτισµό (για µικροπολιτικούς / ψηφοθηρικούς λόγους).

Άτοµο Πολίτης

• Ο καθένας από εµάς οφείλει να διακρίνεται για την κοινωνική του συνείδηση

103

• Χρειάζεται να δίνει έµφαση στην πνευµατικότητα και να επιδιώκει την καλλιέργεια ανθρωπιστικού πνεύµατος. Είναι ανάγκη να αντιστέκεται στον τεχνοκρατισµό και στο χυδαίο πνεύµα υλοφροσύνης.

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ∆ιαπίστωση φαινοµένου Ο εθνικισµός εµφανίστηκε ως αντιστάθµισµα στο παγκόσµιο όραµα της Γαλλικής Επανάστασης. Απέναντι στην προοπτική ενός κόσµου οµοιόµορφοι-, που θα ρυθµιζόταν από τις αφηρηµένες ιδέες του ορθολογισµού, οι εθνικιστές αντιπαπαρέθεσαν τις θεοποιηµένες ιδιότητες τους (γη, γλώσσα, αίµα, σύµβολα). Χαρακτηριστικά δείγµατα εθνικισµού αποτελούν:

• Το κίνηµα των Νεότουρκων (αρχές 20ου αι.). • Η Μεγάλη ιδέα του έθνους (Μικρασιατική καταστροφή). • Η δράση του Λεπέν (Γαλλία). • Ο εθνικισµός του Μουσουλµανικού κόσµου (απόρριψη του δυτικού τρόπου ζωής και

κλειστός διατοπικός εθνικισµός, βάσει του οποίου όλοι οι µωαµεθανοί είναι αδέλφια). • Η διάσπαση της ενωµένης Γιουγκοσλαβίας, ο διαµελισµός της Σοβιετικής Ένωσης. • Οι αποσχιστικές τάσεις στη Βόρεια Ιταλία και την Ισπανία.

ΑΙΤΙΑ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ

• Η κρίση του ανθρωπισµού, καθώς ο διαφορετικός, ο «άλλος» υποτιµάται. • Η άσβεστη δίψα για δύναµη, διάκριση και υπεροχή (δίκαιο πυγµής). • Η προσπάθεια των ισχυρών κρατών να εξυπηρετήσουν τα όποια οικονοµικά και πολιτικά

συµφέροντα, αφού µέσω του εθνικισµού «νοµιµοποιείται» κάθε επεκτατική πολιτική. • Η κατάρρευση πολυεθνικών αυτοκρατοριών / κρατών και διεθνιστικών ιδεολογιών (π.χ.

κοµµουνισµός) που οδηγεί σε κενό ιδεολογίας και εξουσίας, ενώ δηµιουργεί πρόσφορο έδαφος για την αναζωπύρωση εθνικισµών.

• Οι ψυχολογικές ρίζες: αφενός, ο τρόπος κοινωνικοποίησης (ο φόβος του άλλου, η αρχή της οµοιότητας) και η υπερεκτίµηση του εθνικού πολιτισµού ,δηµιουργούν συµπλέγµατα ανωτερότητας έναντι των «άλλων» εθνών και, αφετέρου, οι δραµατικές ανισότητες, η εκµετάλλευση των µικρών λαών από τους ισχυρούς στο πλαίσιο της παγκοσµιοποίησης, γεννούν συµπλέγµατα κατωτερότητας και τροφοδοτούν τα εθνικιστικά κινήµατα.

• Η έξαρση της ανεργίας και της ξενοφοβίας λόγω της αθρόας λαθροµετανάστευσης που τροφοδοτεί εθνικές υστερίες.

• Η σκόπιµη και κατευθυνόµενη παραπληροφόρηση, η προπαγάνδα από διάφορα κέντρα εξουσίας (δηµοσιογραφικά, πολιτικά κ.ά.) που επιχειρούν να αποπροσανατολίσουν τον κόσµο ,προκειµένου να φαίνονται άµοιροι ευθυνών σε συνδυασµό µε το χαµηλό πνευµατικό επίπεδο (άγνοια, έλλειψη κριτικής µατιάς) του λαού, που τον καθιστά ευάλωτο στα εθνικιστικά κηρύγµατα.

• Η κρίση της οικογένειας και του εκπαιδευτικού συστήµατος που, δυστυχώς, αναπαράγει τη µυθοποίηση του παρελθόντος (περιούσιο έθνος) και εκκολάπτει υπερπατριώτες (στερεοτυπικές αντιλήψεις, γενικευµένες, υπεραπλουστευµένες και µεροληπτικές).

• Οι διαφορές και οι ιδιαιτερότητες των εθνών που γίνονται διαχωριστικές γραµµές, αφού υπερτονίζονται, µε αποτέλεσµα να τροφοδοτείται η λατρευτική προσήλωση στο έθνος.

• Η ανάγκη της ταύτισης, δηλαδή η επιθυµία να συσπειρωθούµε γύρω από το έθνος, ικανοποιώντας το αίσθηµα του «ανήκειν».

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ

104

Από την κυριαρχία του εθνικισµού, για το κοινωνικό σύνολο και τα κράτη, απορρέουν τα ακόλουθα:

• ∆ιάσπαση συνεκτικότητας της κοινωνίας / έθνους (πατριώτες και προδότες), εθνική καταστροφή (π.χ. µικρασιατικός πόλεµος).

• Εθνική εσωστρέφεια, αποµόνωση και απόρριψη γόνιµων στοιχείων που προέρχονται από άλλους λαούς.

• Πολεµικές εστίες, απειλή της ειρήνης. • Ενίσχυση του ρατσισµού, παραβίαση των ανθρώπινων δικαιωµάτων, αποκλεισµοί,

περιθωριοποίηση εθνοτήτων και µειονοτήτων. • Ηθική και ψυχική διάβρωση. • Νόθευση της δηµοκρατίας εξαιτίας της κατάλυσης διαλόγου, της αδιαλλαξίας, της

διατάραξης του ήπιου κλίµατος, των αναξιοκρατικών φαινοµένων. • Έξαρση της κοινωνικής νοσηρότητας (βία, εγκληµατικότητα). • Νόθευση της τέχνης και του αθλητικού ιδεώδους. • Αντιπροοδευτισµός: Ο εθνικιστής αντιµάχεται την προσαρµογή στα νέα δεδοµένα λόγω της

προσκόλλησης του στα παραδεδεγµένα, π.χ. υποτίµηση της τεχνολογικής και επιστηµονικής προόδου.

• Γενικότερα, ο εθνικισµός υποσκάπτει τον ανθρωπισµό, τη συνεργασία και την αρµονική συνύπαρξη ατόµων, οµάδων και λαών.

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΑΜΒΛΥΝΣΗΣ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ Προκειµένου να προληφθούν οι τάσεις εθνικισµού, αλλά και για να εκτονωθούν οι υπάρχουσες, χρειάζονται:

• Η πίστη στον ορθό λόγο. • Η έµφαση στην πνευµατικότητα / παιδεία. • Η κριτική προσέγγιση. • Ο ανθρωπισµός. • Η δηµοκρατία. • Η ενίσχυση του διεθνισµού (ρόλος Ευρωπαϊκής Ένωσης). • Η υγιής κοινωνικοποίηση από τους φορείς αγωγής (οικογένεια, σχολείο). • Η κοινωνική µέριµνα / πρόνοια από τους πολιτικούς για επίλυση ζωτικών προβληµάτων. • Ο διαφωτιστικός και παιδαγωγικός ρόλος των πνευµατικών ανθρώπων. • Η ισχυρή πολιτική βούληση, κυρίως από τους ισχυρούς, για ειρηνική διευθέτηση των

διαφορών και ανιδιοτελή οικονοµική ενίσχυση των φτωχών κρα

∆ΙΕΘΝΙΣΜΟΣ / ∆ΙΕΘΝΟΠΟΙΗΣΗ Ο διεθνισµός, που εκδηλώνεται µε τη σύσφιξη στις σχέσεις των λαών και τον περιορισµό των αντιπαραθέσεων, λαµβάνει χώρα σε οικονοµικό, νοµικό, πολιτικό, επιστηµονικό, αθλητικό επίπεδο. Οι προαναφερθείσες µορφές εκφράσεις διεθνισµού είναι πεδία αποτύπωσης της ανάγκης ύπαρξης του. ΑΙΤΙΕΣ ∆ΙΕΘΝΙΣΜΟΥ Οι λόγοι για τους οποίους επιβάλλεται σήµερα ο διεθνισµός είναι οι εξής:

• Η ιλιγγιώδης επιστηµονική και τεχνολογική πρόοδος, που µετέτρεψε την • υφήλιο σε «παγκόσµιο χωριό» και διευκολύνει την επαφή και τη γνωριµία των λαών

(Μ.Μ.Ε., µέσα µεταφοράς και επικοινωνίας, διαδίκτυο).

105

• Η ανεµπόδιστη ροή πληροφοριών που διοχετεύουν όπου γης τα Μ.Μ.Ε. • Η εδραίωση των δηµοκρατικών καθεστώτων, που αποτελεί βασική προϋπόθεση για τη

σύναψη διεθνών σχέσεων, εφόσον η δηµοκρατία είναι «ανοιχτό» πολίτευµα. • Η οικονοµική αλληλεξάρτηση, η υλική ευηµερία και η παγκοσµιοποίηση • της αγοράς. • Τα σύγχρονα κοινά παγκόσµια προβλήµατα (οικολογικό, πυρηνικά, ανεργία, • ενεργειακό, πόλεµοι κ.ά.). • Η ύπαρξη υπερεθνικών / διακρατικών συνασπισµών (π.χ. Ε.Ε.) και διεθνών οργανισµών και

οργανώσεων (Ο.Η.Ε., ∆ιεθνής Αµνηστία, κ.ά.). • Η ύπαρξη πολυπολιτισµικών κοινωνιών / ο πολιτισµικός πλουραλισµός. • Το τέλος του ψυχρού πολέµου (1990), διότι άνοιξε ο δρόµος της ενοποίησης.

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΓΟΝΙΜΟΥ ∆ΙΕΘΝΙΣΜΟΥ Ο διεθνισµός είναι ευεργετικός, όταν από την εφαρµογή του απορρέουν:

• Καλλιέργεια της οικουµενικής συνείδησης, που συµβάλλει στην ειρηνική συνύπαρξη και στον περιορισµό των επεκτατικών βλέψεων.

• Ενίσχυση των συνεργασιών σε διάφορα επίπεδα: οικονοµικό, τεχνολογικό, επιστηµονικό, πολιτικό" έτσι, ανοίγει ο δρόµος της προόδου, ενώ περιορίζονται τα προβλήµατα.

• ∆ιεύρυνση της επικοινωνίας και του εποικοδοµητικού διαλόγου που οδηγούν στο άνοιγµα των πνευµατικών οριζόντων, στον περιορισµό των εθνικών ταµπού και προκαταλήψεων καθώς και στην ανταλλαγή πληροφοριών, στην πνευµατική ανάπτυξη.

• διατήρηση της ποικιλοµορφίας, του σεβασµού στο διαφορετικό, που συνιστά ανθρωπιστική προσέγγιση.

• ∆ηµιουργική αφοµοίωση υγιών στοιχείων / χαρακτηριστικών από άλλους λαούς: νόµοι, νοοτροπίες, συµπεριφορές, τεχνογνωσία, πολιτικοί θεσµοί, οργάνωση και λειτουργία κρατικών υπηρεσιών, καλλιτεχνικά ρεύµατα, που εµπλουτίζουν τα γηγενή χαρακτηριστικά και συντελούν στην εξέλιξη της πατρίδας µας.

• Ενδυνάµωση του αισθήµατος της ασφάλειας λόγω της κοινής πορείας των λαών. • Γενικότερα, ενισχύεται η αλληλοκατανόηση και η αλληλεγγύη.

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΑΓΟΝΟΥ ∆ΙΕΘΝΙΣΜΟΥ Οδυνηρά αποτελέσµατα από την άγονη / µηδενιστική αντίληψη διεθνισµού είναι:

• Η έξαρση των ανισοτήτων. • Η µαζοποίηση / οµοιοµορφία. • Η οικονοµική κρίση. • Η αλλοτρίωση. • Η ηθική εξαχρείωση κ.λπ. • Για την πρόληψη αλλά και για την αντιµετώπιση των επιπτώσεων τον άγονου διεθνισµού

επιβάλλεται αντίληψη και δράση ανθρωπισµού. ∆ηλαδή: • Εθνική συνείδηση και φιλοπατρία. • Οικουµενική συνείδηση. • Ισονοµία και δικαιοσύνη. • Βιώσιµη ανάπτυξη και αντίσταση στη λογική της αγοράς. • Σεβασµός στις ιδιαιτερότητες των λαών. • ∆ιάθεση για πραγµατική συνύπαρξη από την πλευρά των ισχυρών. • Ενεργός ρόλος της εκπαίδευσης, των διανοουµένων και των Μ.Μ.Ε.

106

ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ «Ο πλανήτης σταδιακά γίνεται ένας ενιαίος χώρος µε έντονες αλληλεπιδράσεις» Η παγκοσµιοποίηση δηλώνει ότι κάτι καθίσταται κοινό παγκοσµίως βασικός ποµπός ο ∆υτικός πολιτισµός. Στην ουσία είναι η προσπάθεια µετατροπής της οικουµένης σε µια ενιαία οικονοµική, πολιτική και πολιτιστική επικράτεια. Αυτή η διαδικασία ενοποίησης της γης σηµαίνει τη σταδιακή εγκαθίδρυση ενός κοινού τρόπου σκέψης και ζωής σε όλο και περισσότερα τµήµατα του παγκόσµιου πληθυσµού µε διαβαθµίσεις, βέβαια, στην κατά έθνη ή κατά γεωγραφικές περιοχές πραγµάτωση της. ΜΟΡΦΕΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ Οικονοµική Τεχνολογική (.οικουµενική αγορά εργασίας) Παγκόσµια παραγωγή και διακίνηση / κατανάλωση αγαθών και υπηρεσιών, εξάπλωση τεχνολογίας σε κάθε πτυχή της ανθρώπινης δράσης (εργασία, πληροφόρηση). Πολιτισµική (Κοινωνική και Πνευµατική) Κοινά χαρακτηριστικά ως προς:

• διατροφικές συνήθειες • πόλεις / χωροταξία • ενδυµασία • αξίες, «πιστεύω», οράµατα (καταναλωτικά, τεχνοκρατικά) • ελεύθερος χρόνος, διασκέδαση • τέχνες, αθλητισµός. • Κοινή στόχευση σε εκπαίδευση, εξάπλωση του ορθολογισµού / επιστήµη.

Πολιτική Νοµική κατοχύρωση των ανθρώπινων δικαιωµάτων, σταδιακή αποδοχή κοινοβουλευτικής δηµοκρατίας. ΑΙΤΙΑ ΕΞΑΠΛΩΣΗΣ Γενικότερα: ο διακαής πόθος του ανθρώπου για αναζήτηση, εξέλιξη και πρόοδο (πρόκληση απόκριση).

• Το τέλος του ψυχρού πολέµου και η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισµού άνοιξαν το δρόµο για την επικράτηση του καπιταλισµού και του φιλελευθερισµού σε παγκόσµιο επίπεδο.

• Η απελευθέρωση του διεθνούς εµπορίου: µε αυτήν υλοποιείται η προσπάθεια των ισχυρών κρατών, µέσω και των διεθνών οργανισµών, για οικονοµική ανάπτυξη και πρόοδο. Επίσης, στην παγκοσµιοποίηση συντέλεσε και η οικονοµική αλληλεξάρτηση των χωρών, διότι καµία χώρα δεν είναι οικονοµικά αυτάρκης.

• Η ραγδαία ανάπτυξη της επιστήµης και της τεχνολογίας οδήγησε στην κατάργηση των συνόρων και ευνόησε τη διεθνοποίηση αντιλήψεων και πρακτικών. Για παράδειγµα, η ηλεκτρονική τεχνολογία επέφερε τη «συµπίεση του χώρου και του χρόνου» και το γοργό σχηµατισµό αυτού που αποκαλείται «παγκόσµιο χωριό».

107

ΘΕΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ / ΟΦΕΛΗ Εθνικό ∆ιεθνιστικό Φέρνει σε επαφή τους λαούς, περιορίζεται η καχυποψία στις µεταξύ τους σχέ-ις, αµβλύνονται τα ταµπού και οι προκαταλήψεις που θολώνουν τη σκέψη-ηση, ενισχύονται οι διακρατικές συνεργασίες για τη βελτίωση της ζωής και για αντιµετώπιση των παγκόσµιων προβληµάτων (εθελοντική δράση). Φαίνεται θανή η συνύπαρξη συµβίωση των λαών. Πολιτιστικό Ευνοεί το συγκρητισµό (συγκερασµό) των επιµέρους πολιτιστικών ρευµάτων, επαφή µε ξένα πρότυπα, κάτι που µπορεί να οδηγήσει στην ανανέωση, στο καινούργιο και στον αυτοπροσδιορισµό κάθε λαού (στην τέχνη, στην επιστήµη, γράµµατα, στον αθλητισµό). Οικονοµικό

• 0 κόσµος γίνεται σταδιακά κοινωνός των επιτευγµάτων της επιστήµης και της τεχνολογίας στον τοµέα της ιατρικής και της φαρµακολογίας (π.χ. τα φάρµακα παρασκευάζονται από πολυεθνικές εταιρείες), των επικοινωνιών των οικιακών συσκευών µε αναµφισβήτητα θετικά στην καθηµερινή ζωή (ανέσεις, ευκολίες).

• ∆ίνονται δυνατότητες / κίνητρα (έργα υποδοµές, θέσεις εργασίας) για οικονοµική ανάπτυξη, µεταλαµπαδεύονται εµπειρίες στις νέες τεχνολογίες, στην τεχνογνωσία, ενώ ενισχύεται ο ανταγωνισµός σε προϊόντα και υπηρεσίες συχνά προς όφελος του καταναλωτή. Γενικότερα, διαπιστώνεται άνοδος του βιοτικού επιπέδου και ευηµερία.

Πνευµατικό ηθικό

• ∆ιακινούνται ελεύθερα ιδέες, ανταλλάσσονται απόψεις, διαδίδονται πληροφορίες και γνώσεις, µε αποτέλεσµα τη διεύρυνση των οριζόντων, την περιστολή του αναλφαβητισµού, τη δυνατότητα απεγκλωβισµού από το σκοτάδι της αµάθειας. Ενισχύονται ακόµα -έστω και ελάχιστααξίες και οράµατα µε στόχο µια κοινωνία ανθρώπινη, κοινωνία σεβασµού. ∆ιαφαίνεται πιθανή η ανοχή στη διαφορετικότητα (πολυπολιτισµική κοινωνία).

Πολιτικό ∆ηµιουργούνται και διευρύνονται διεθνείς οργανισµοί, θεσπίζονται διεθνείς κανόνες και υπογράφονται συνθήκες που κατοχυρώνουν τα ανθρώπινα δικαιώµατα. Συνάµα επεκτείνεται η κοινοβουλευτική δηµοκρατία, ενώ οι ανταλλαγές και οι αλληλεπιδράσεις ευνοούν την ανανέωση των κοινωνικών δοµών, τη βελτίωση των νόµων και των θεσµών καθώς και την πολιτική αναδιάρθρωση. ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ / ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ Ωστόσο, η παγκοσµιοποίηση δεν αποτελεί πανάκεια, αφού ο εκπληκτικός σε επιτεύγµατα παγκοσµιοποιηµένος πια πολιτισµός έχει και έκδηλα προβλήµατα σε διάφορα επίπεδα, ενώ διατυπώνονται ανησυχίες και φόβοι για το µέλλον. ∆ιεθνιστικό Απειλή της ειρηνικής συµβίωσης των λαών που οφείλεται στον έλεγχο των πλουτοπαραγωγικών πηγών και στην τελειοποίηση της τεχνολογίας του πολέµου, στην έξαρση της τροµοκρατικής βίας σε βάρος των ισχυρών από λαούς που αποτελούν αντικείµενο εκµετάλλευσης και στην αναζωπύρωση εθνικιστικών κινηµάτων ενάντια στο σύγχρονο status quo.

108

Οικολογικό Όξυνση του οικολογικού προβλήµατος: πολλά είναι πλέον αυτά που επιβεβαιώνουν την πλανητική του διάσταση, διότι έχει γενικευθεί η τάση για µεγιστοποίηση του κέρδους µε παράλληλη µείωση του κόστους παραγωγής. Κοινωνικό Ηθικό

• Η έκρηξη των ανισοτήτων, που επιφέρει φοβερή περιθωριοποίηση και αποκλεισµό τεχνολογικό, πνευµατικό, οικονοµικό, όπως και η όξυνση της φτώχειας, λόγω της ανισοκατανοµής του πλούτου, εκτρέφουν κοινωνικές αναταραχές, εγκληµατικότητα, µετανάστευση, πορνεία.

• Η διεθνοποίηση του καταναλωτικού προτύπου και η δραµατική µετατόπιση του κέντρου βάρους των ανθρώπινων δραστηριοτήτων σε επουσιώδεις, επιφανειακές και εφήµερες δραστηριότητες οδηγούν σε αλλοτρίωση του ανθρώπου.

• Το ακαλαίσθητο του τεχνητού / οικιστικού περιβάλλοντος (αντιανθρώπινο), η τυποποίηση των ανθρώπινων σχέσεων, η µοναξιά στο πλαίσιο των σύγχρονων µεγαλουπόλεων.

• Η προαγωγή του τεχνοκρατικού µοντέλου ζωής και της ποσοτικοποίησης απέβη σε βάρος των ηθικών αξιών και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.

Πολιτικό

• Η κρίση της δηµοκρατίας, αφού η εξουσία συγκεντρώνεται σε κλειστούς ολιγαρχικούς οικονοµικούς, πολιτικούς κύκλους και δεν ανήκει στο λαό. Οι λαοί, εξάλλου, δεν αισθάνονται ότι µετέχουν στις αποφάσεις διά των δηµοκρατικά εκλεγµένων κυβερνήσεων τους. Γι' αυτό ελλοχεύει ο κίνδυνος απαξίωσης της πολιτικής και το ενδεχόµενο της µοιρολατρικής αποδοχής της πολιτικής πραγµατικότητας που θα οδηγήσει σε αποχή από τα πολιτικά δρώµενα.

• Ο έλεγχος της οικονοµίας από πολυεθνικές επιχειρήσεις και η συνακόλουθη υποχώρηση τόσο του κράτους πρόνοιας όσο και της κοινωνικής πολιτικής σε βάρος των λαϊκών στρωµάτων. Ανησυχητική ένδειξη αποτελεί η λήψη µέτρων που απειλούν τα κατοχυρωµένα δικαιώµατα των λαών στο χώρο εργασίας. Γενικότερα, παρατηρείται πολιτική εξάρτηση κρατών.

Εθνικό Απειλή της εθνικής κουλτούρας των λιγότερο αναπτυγµένων κρατών λόγω της εισβολής των πολιτιστικών προϊόντων από τις ανεπτυγµένες χώρες µέσω της βιοµηχανίας του θεάµατος (τυραννία ΜΜΕ) και της άκριτης αποδοχής τους από τους αναπτυσσόµενους. Προβάλλεται η ανωτερότητα ξένων προϊόντων και τρόπων ζωής, ενώ παράλληλα διαιωνίζεται το σύµπλεγµα κατωτερότητας των αναπτυσσόµενων κρατών. Γίνεται εµφανής ο κίνδυνος σταδιακής εγκατάλειψης της ιδιαιτερότητας κάθε λαού, η οποία εκφράζεται µε τη γλώσσα, τον τρόπο σκέψης, τις αξίες / «πιστεύω», την ψυχαγωγία, την ιστορική του µνήµη. Στην ουσία υφέρπει η µαζοποίηση των λαών και η εξαθλιωτική εξοµοίωση αυτών. Οικονοµικό Κίνδυνος αλυσιδωτών αναταράξεων στην οικονοµία καθώς και οικονοµικής υποδούλωσης των ανίσχυρων λαών εξαιτίας των έντονων αλληλεπιδράσεων (ενεργειακό, άνοδος επιτοκίων, ανεργία, έλεγχος παραγωγής, δανεισµός µε επαχθείς όρους, φθηνό εργατικό δυναµικό κ.ά.)· Γενικότερα διαπιστώνεται κίνδυνος αλλοίωσης / εκφυλισµού των βασικών κοινωνικών θεσµών της τέχνης, της πολιτικής, της οικονοµίας που φαίνονται ότι αποσυνδέονται από τον κοινωνικό έλεγχο και τις κοινωνικές ανάγκες.

109

ΑΙΤΙΑ ΑΡΝΗΤΙΚΩΝ ΣΥΝΕΠΕΙΩΝ

• Η κρίση του ανθρωπισµού, µια που υπάρχει σύγχυση µέσων και σκοπών. • Η προσπάθεια των ισχυρών να αντλήσουν κέρδος χωρίς να συνυπολογίζουν τη βιωσιµότητα

του παγκόσµιου συστήµατος και την πολύµορφη υποδούλωση των αναπτυσσόµενων ή υπό ανάπτυξη χωρών.

• Ο ανελέητος ανταγωνισµός που εκφυλίζει την ηθική και τη νοµιµότητα. Λ Η έλλειψη αντίπαλων ιδεολογιών που ενδεχοµένως θα αφύπνιζαν τον κόσµο.

• Η έλλειψη ουσιώδους παιδείας, η παθητικοποίηση των µαζών αλλά και η υποταγή των διανοουµένων στην καθεστηκυία τάξη πραγµάτων.

• Η διαβρωτική λειτουργία της διαφήµισης και των Μ.Μ.Ε. «ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ» ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΡΟΠΟΙ / ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ Εύλογα, λοιπόν, προκύπτει το ερώτηµα: Τι επιθυµούµε; Παγκοσµιοποίηση µε το σύγχρονο πρόσωπο της, απάρνηση της παγκοσµιοποίησης ή παγκοσµιοποίηση µε φυσιοκεντρικό και ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα; Οι δύο πρώτες απόψεις µάλλον είναι ανάγκη να απορριφθούν η πρώτη, γιατί από τη σηµερινή µορφή παγκοσµιοποίησης ελλοχεύουν κίνδυνοι, η δε* τερη γιατί δε λαµβάνει υπόψη τα θετικά της, αλλά κυρίως γιατί απαρνιέται την εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισµού. Αυτό, λοιπόν, που οφείλει να επιδιώξει ο σύγχρονος κόσµος είναι µια «ανθρώπινη» παγκοσµιοποίηση, ένα παγκόσµιο πολιτισµό που θα θεµελιώνεται στους εξής πυλώνες: Προϋποθέσεις

• Ανοχή στη διαφορετικότητα (εθνική, θρησκευτική, πολιτική). • Ισοκατανοµή του παγκόσµιου πλούτου, για να αποφευχθεί ο αποκλεισµός των

υπανάπτυκτων χωρών. • Επανιεράρχηση του αξιακού κώδικα ζωής, ώστε να υπηρετείται το κοινό καλό, να τηρείται

η νοµιµότητα, να διασφαλιστεί η δικαιοσύνη. Να καταστεί δηλαδή «ηθική» η βάση της παγκοσµιοποίησης.

Τρόποι ∆ιαρθρωτικές αλλαγές

• Ισχυρά κράτη: καλλιέργεια κλίµατος ειρηνικής συνύπαρξης των λαών, εκλογίκευση της ανάπτυξης µε στόχο τη βιώσιµη ανάπτυξη, πολιτική βούληση µε κράτος πρόνοιας που στοχεύει στην ενίσχυση των αναπτυσσόµενων κρατών (π.χ. δαπάνες για την εκπαίδευση και εκδηµοκρατισµός, µέριµνα για την υποδοµή, αναγκαία η παραγραφή χρεών, προστασία του περιβάλλοντος και µέσω ποινών). Επιπλέον, θέσπιση ενός κώδικα συµπεριφοράς για τις πολυεθνικές (: παγκόσµιο σύστηµα ελέγχου της δράσης τους). Ιδιαίτερα σηµαντικός διαφαίνεται ο ρόλος της Ε.Ε. που µπορεί να αποτελέσει αντίβαρο στην πολιτική των Η.Π.Α. Αυτό προϋποθέτει κοινή πολιτική, στόχευση ανθρωποκεντρική και όχι οικονοµοκεντρική.

• ∆ιεθνείς οργανισµοί: έχουν ιερό καθήκον να µάχονται για την ισότητα και τη δικαιοσύνη ανυστερόβουλα, χωρίς να υπηρετούν συµφέροντα των ισχυρών.

• Λαοί: υιοθέτηση κριτικής στάσης, ενεργητική συµµετοχή (παγκόσµια κινήµατα), πίεση στις εκάστοτε κυβερνήσεις.

• Πνευµατικοί άνθρωποι: είναι και δικό τους χρέος η αφύπνιση των πολιτών // αναδηµιουργία της επιστηµονικής κοινότητας που θα υπηρετεί τον άνθρωπο // δηµιουργοί τέχνης που, αν στρατεύονται, θα στρατεύονται θετικά.

110

• Εκπαίδευση: εµφύσηση ανθρωπιστικών ιδεών, ενίσχυση της εθνικής παιδείας για τη διαφύλαξη της ταυτότητας / ιδιοπροσωπίας.

• ΜΜΕ: ενηµέρωση του κόσµου, αποκάλυψη της αλήθειας. • Νέοι: άγρυπνη συνείδηση, δράση, διαδηλώσεις, συσπείρωση, αγωνιστικοί τητα, αλλά και

µόρφωση, καλλιέργεια, σύνεση. • Αναπτυσσόµενα κράτη: προσπάθεια ενίσχυσης της ανταγωνιστικότητας σε προϊόντα και

υπηρεσίες, εκπαίδευση που θα καλλιεργεί την κριτική, απόρριψη αυτοϋποτίµησης και ξενοµανίας, προγραµµατισµός, µεθοδικότητα.

• Υπανάπτυκτα κράτη: αποστασιοποίηση από θρησκευτικό και πνευµατικό σκοταδισµό. Ο λαός και οι τοπικές κυβερνήσεις είναι αναγκαίο να επιδιώξουν την αναγέννηση των χωρών σε όλα τα επίπεδα .Απαιτείται γι αυτό πίστη στον ορθό λόγο και όχι άλογη πίστη που οδηγεί στην τροµοκρατία .

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

• Η παγκοσµιοποίηση, παρότι δεν έχει επιβληθεί ολοκληρωτικά, φαίνεται αναπόφευκτη. ∆εν έχει νόηµα να είναι κανείς υπέρ ή κατά. Προτιµότερο είναι να την αποδεχθεί ως µια αντικειµενική πραγµατικότητα και να αγωνιστεί για να αντιµετωπίσει τους κίνδυνους που φέρνει µαζί της.

• Αν θέλουµε διεθνή οικονοµία, παγκόσµιο σύστηµα και διεθνή σταθερότητα, πρέπει να βοηθούµε τους αδύνατους, ώστε «να παίζουν όλοι µέσα στο παιχνίδι». Κυρίως όµως χρειάζεται να αντιληφθούµε ότι δεν είναι παιχνίδι ανταγωνισµού, είναι η ίδια µας η ζωή.

• Πριν δεκαπέντε χρόνια οι ηγέτες των µεγάλων δυνάµεων µάς υποσχέθηκαν «µια νέα τάξη πραγµάτων» ειρήνης και ευηµερίας για όλους. Αντιθέτως, έχουµε µια δεκαπενταετία τροµακτικών πολέµων και εµφύλιων συρράξεων, αλλά και άλλων δεινών όπως: πείνα στην Αφρική, αυξανόµενη απειλή από το φαινόµενο του θερµοκηπίου, πιέσεις στους εργαζόµενους προκειµένου να δουλεύουν σκληρότερα για µικρότερες αποδοχές και προσπάθειες διάλυσης του συστήµατος κοινωνικής πρόνοιας. Η νεοφιλελεύθερη ιδεολογία, την οποία έχουν αποδεχθεί και οι συντηρητικές αλλά και οι σοσιαλδηµοκρατικά; κυβερνήσεις, µας υπαγορεύει ότι πρέπει να ζήσουµε µε όλη αυτήν τη φρίκη, γιατί δεν υπάρχει εναλλακτικός δρόµος εκτός από το να παραχωρήσουµε στο «κεφάλαιο» την ελευθερία να κάνει ό,τι θέλει.

KΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΙΣΤΟΡΙΚΟΤΗΤΑΣ Η καλλιέργεια του εθνικισµού 1 . [...] Στα σχολικά βιβλία οι απώλειες και οι ήττες σπάνια αποδίδονται στην απουσία της αρετής της «οµοψυχίας» και πολύ συχνότερα στην υπεροχή των εκάστοτε εχθρών ή και την αγριότητα τους, σε τυχαίες συγκυρίες και στην αδιαφορία των συµµάχων. ∆εν εµφανίζεται ποτέ η ευθύνη των εξουσιών που εκπροσωπούν την εθνική οµάδα για την πρόβλεψη της πολεµικής υπεροχής των «άλλων», είτε για την ανεπαρκή προετοιµασία του ελληνικού στρατού προτού εµπλακεί σε πολεµικές περιπέτειες, είτε για την επιδίωξη στόχων που δεν ήταν εφικτοί ή την ελλιπή προσπάθεια δηµιουργίας συµµάχων. Στα βιβλία ιστορίας , στη θέση της ανεπαρκούς προετοιµασίας π.χ. για τον πόλεµο του 1897 η αιτιολόγηση µονοµερώς προβάλλει την υπεροχή και επιθετικότητα των οθωµανικών στρατευµάτων, και για την ήττα στη Μικρασία µονοµερώς αποδίδει την καταστροφή στην αγριότητα των Τούρκων και την αδιαφορία των συµµάχων που φρόντιζαν µόνον τα δικά τους

111

συµφέροντα . Σαν να µην είναι δεδοµένα τα συµφέροντα των «άλλων» και κυρίως σαν να µην έχει η ηγεσία της εθνικής οµάδας καµιά απολύτως ευθύνη που δεν έλαβε υπόψη της αυτά τα συµφέροντα, που δεν περιόρισε την παρουσία του ελληνικού στρατού στις περιοχές µε ελληνικούς πληθυσµούς, που δεν επεδίωξε συµµαχίες... Το έθνος-κράτος εµφανίζεται τραγικό θύµα, απολύτως ανεύθυνο για τη µεγαλύτερη ήττα της ιστορίας του. 2 . Η µοιρολατρία στην οποία οδηγεί αυτή η ιδεολογική κατασκευή πιθανότατα νοµιµοποιείται στα µάτια των υπευθύνων για τα σχολικά βιβλία σαν αναγκαίο αποτέλεσµα στο οποίο οδηγεί ο αυτονόητα νόµιµος στόχος του εκπαιδευτικού θεσµού να καλλιεργεί τη φιλοπατρία των νέων γενεών. Ωστόσο η φιλοπατρία που στηρίζεται στην ταύτιση της εθνικής οµάδας µε το θύµα της µοίρας ή των άλλων ελάχιστα µπορεί να συµβάλει στην υπεράσπιση των συµφερόντων της κοινωνίας-πατρίδας τους. Η ταύτιση αυτή εµποδίζει την κατανόηση των κοινωνικών αιτιών που βρίσκονται πίσω από τις κρατικές πολιτικές καθώς και των συχνά εσωτερικών αιτιών που προκαλούν την τάση εκπροσώπων της πολιτικής ηγεσίας να καταφεύγουν στην εθνικιστική µεγαληγορία. Έτσι καλλιεργείται συναίνεση απέναντι σε τάσεις προς εθνική δηµαγωγία, που παρεµποδίζει την κατανόηση των πολιτικών και κοινωνικών αιτιών στα οποία οφείλεται η δηµιουργία εθνικιστικών κοµµάτων. 3 . Η µοιρολατρία µαζί µε την κοινωνική ανισότητα είναι στις σύγχρονες βιοµηχανικές µεγαλουπόλεις ανάµεσα στα σηµαντικότερα αίτια της βίας, τόσο µε την έννοια της εγκληµατικότητας όσο και µε την έννοια της τροµοκρατίας. Η φιλοπατρία που καλλιεργούν τα σχολικά βιβλία µε την απουσία ευθύνης του έθνους-θύµατος εντείνει την τάση να νιώθουν οι πολίτες έρµαια της µοίρας, πράγµα που ενισχύει σε όλα τα πεδία κοινωνικής δράσης την έννοια του ατοµικού ενάντια στο κοινό συµφέρον. Αναστέλλει τις τάσεις παρέµβασης στα κοινά και συµµετοχής των κοινωνικών οµάδων στη διαµόρφωση των συνθηκών συλλογικής ζωής. Μειώνει την κατανόηση των κοινωνικών αιτιών που παράγουν φαινόµενα βίας, άρα εµποδίζει την ανάληψη ευθύνης και λιγοστεύει τις πιθανότητες να τείνουν οι νέες γενιές προς την κοινωνική δράση µε στόχο την αλλαγή της κοινωνίας. Ακόµα, είναι ένα από τα αίτια της καλλιέργειας συναίνεσης προς τις αυταρχικές πολιτικές εκδοχές και τη βία. Ανάλογα µε τις συγκυρίες µπορεί να συγκαλύπτει νοµιµοποιώντας τις αδικίες του θύµατος απέναντι σε «άλλους». Τέλος, ευνοεί τη συναίνεση απέναντι στις τάσεις επιβολής των «σωστών» πολιτικών αντιλήψεων µε τη βία και καλλιεργεί στις κοινωνικές οµάδες είτε την αποδοχή ενδεχόµενων τάσεων προς την παραβίαση των κανόνων του κοινοβουλευτισµού από αυτόκλητους σωτήρες του έθνους, είτε την αναγνώριση του δικαιώµατος που αποδίδουν στον εαυτό τους ολιγοµελείς οµάδες αυτόκλητων υπερασπιστών του λαού να επιβάλουν µε τη βία στο λαό το συµφέρον «του» εκείνο που ο ίδιος ο λαός δεν καταλαβαίνει. 4 . Ίσως το σηµαντικότερο είναι ότι η συλλογική ταυτότητα του θύµατος στο όνοµα της φιλοπατρίας και η ανευθυνότητα του «ανάδελφου» έθνους καλλιεργούν µια εθνική ταυτότητα ανασφαλή, εύθραυστη, αντιφατική και αµφίθυµη. Άννα Φραγκουδάκη, «Τι είν' η πατρίδα µας» Εθνοκεντρισµός στην εκπαίδευση, εκδ. Αλεξάνδρεια, σελ. 161 ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Να αποδοθεί σε 80100 λέξεις η περίληψη του κειµένου ( µονάδες 25 ) . 2 . « Η µοιρολατρία µαζί µε την κοινωνική ανισότητα είναι στις σύγχρονες βιοµηχανικές µεγαλουπόλεις ανάµεσα στα σηµαντικότερα αίτια της βίας» : Να αναπτύξετε την παραπάνω άποψη σε µια ολοκληρωµένη παράγραφο 80-100 λέξεων (µονάδες 12 ) 3 α . Να αναφέρετε έναν τρόπο και µέσο πειθούς που χρησιµοποιεί η συγγραφέας στην 1η παράγραφο του κειµένου . (µονάδες 5 )

112

β. Με ποιον τρόπο οργανώνεται η 3η παράγραφος του κειµένου ( µονάδες 5 ) 4 . α . Να αποδώσετε µε συνώνυµους όρους τις υπογραµµισµένες λέξεις του κειµένου (µονάδες 8 ) β . κοινοβουλευτισµού, συλλογική : από το β΄ συνθετικό των παραπάνω λέξεων να σχηµατίσετε µια νέα παράγωγη απλή ή σύνθετη λέξη ( µονάδες 2 ) γ . ανασφαλή, εύθραυστη, αντιφατική , αµφίθυµη : Να ευτυµολογήσετε τα επίθετα (µονάδες 2) 5 . Στα πλαίσια µιας δηµόσιας οµιλίας που οργανώνει το σχολείο σας µε αφορµή το σύγχρονο πολυπολιτισµικό σχολείο , καλείστε να αναπτύξετε τις αρνητικές πλευρές του εθνικισµού , καθώς και να προτείνετε τρόπους µε τους οποίους το σχολείο µπορεί να καλλιεργήσει το γνήσιο πατριωτισµό και την αρµονική κι ειρηνική συνύπαρξη των λαών . ( µονάδες 40 )

ΕΠΙΣΤΗΜΗ – ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΑΣ Επιστήµη: Το σύνολο των ταξινοµηµένων και επαληθεύσιµων γνώσεων, καθώς και η έρευνα αυστηρώς καθορισµένων πεδίων του επιστητού µε συγκεκριµένες και ορθολογικές µεθόδους, λόγου χάρη, την παρατήρηση, το πείραµα, την υπόθεση, την επαγωγή. Τις επιστήµες τις διακρίνουµε σε

• ανθρωπιστικές / θεωρητικές (Ιστορία, Φιλολογία, Ψυχολογία κ.ά.), • θετικές (Φυσική, Μαθηµατικά κ.ά.), Οικονοµικές, Ιατρικές κ.ο.κ.

Τεχνολογία: Ο τοµέας της γνώσης που ασχολείται µε την εφαρµοσµένη επιστήµη, τις εφευρέσεις, την ανάπτυξη και πρακτική αξιοποίηση επιστηµονικών γνώσεων και µεθόδων. Με άλλα λόγια, αναφερόµαστε στις επιστηµονικές εφαρµογές της τεχνικής οι οποίες κυρίως µε τη µορφή των µηχανών, µετέβαλλαν / άλλαξαν τις συνθήκες ζωής του ανθρώπου αλλά και την πορεία του πολιτισµού. Τα τεχνολογικά επιτεύγµατα κυριολεκτικά έχουν εισχωρήσει σε κάθε έκφανση της ζωής. Στην τέχνη, στον αθλητισµό (ψυχαγωγία), στην επιστήµη, στην εκπαίδευση, στην πολιτική, στα µέσα µεταφοράς, στα Μ.Μ.Ε., στο σπίτι διαπιστώνουµε την ολοένα και µεγαλύτερη είσοδο µηχανηµάτων που διευκολύνουν τη ζωή µας. Συµπληρωµατικοί ορισµοί Βιοηθική: Η µελέτη των ηθικών προβληµάτων που γεννά η σύγχρονη τεχνολογία, η ιατρική και η γενετική και κυρίως η ανθρώπινη παρέµβαση στη βιολογική διαδικασία (π.χ. κλωνοποίηση, ευθανασία, έλεγχος γεννήσεων κ.ά.). [Θα αξιοποιηθεί στα ηθικά διλήµµατα της επιστήµης]. Τεχνοκρατισµός: Η θεωρία που υποστηρίζει ότι η διαχείριση ολόκληρου του κοινωνικού συστήµατος πρέπει να γίνεται από ειδικούς επιστήµονες και γνώστες της τεχνολογίας, δίνοντας προτεραιότητα στα υπαρκτά οικονοµικά και τεχνολογικά δεδοµένα και κατά δεύτερο λόγο στον ανθρώπινο παράγοντα και το κοινό καλό. ΡΟΛΟΣ / ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΘΕΤΙΚΕΣ ΠΛΕΥΡΕΣ Σωµατικός Επαγγελµατικός Οικονοµικός Οικολογικός

113

• Βελτίωσε το βιοτικό επίπεδο: Συνέτεινε στην άµβλυνση της πείνας και της εξαθλίωσης, στη µείωση της παιδικής θνησιµότητας από λοιµώδεις ασθένειες, στην ανακούφιση του ανθρώπινου πόνου, στην αύξηση του µέσου όρου ζωής, στην αφθονία αγαθών µε αποτέλεσµα τη δυνατότητα επιλογής και τις ανέσεις, την απελευθέρωση του ανθρώπου από βαριές εργασίες που συνεπάγεται µείωση του µόχθου, καλυτέρευση των συνθηκών εργασίας, βελτίωση της ποιότητας των παραγόµενων αγαθών και υπηρεσιών.

• Επέφερε προγραµµατισµό και µεθοδικότητα στην εργασία, δηµιούργησε νέες θέσεις εργασίας, προσέδωσε διευκόλυνση στις οικονοµικές συναλλαγές

• (Η/Υ διαδίκτυο), αποτέλεσε το κατάλληλο πλαίσιο για την ανάπτυξη παραγωγικών οικονοµικών κλάδων, την αξιοποίηση των πλουτοπαραγωγικών πηγών, τον έλεγχο της φύσης, την αντιµετώπιση θεοµηνιών, τον περιορισµό εργάσιµου χρόνου και την αύξηση του ελεύθερου χρόνου για αναψυχή, διασκέδαση και ψυχαγωγία.

Εθνικός ∆ιεθνιστικός Πολιτιστικός

• ∆ιευκολύνει την επικοινωνία ατόµων και λαών: η ανάπτυξη των Μ.Μ.Ε. και των µεταφορικών µέσων διευκόλυνε την επαφή, τις έντονες αλληλεπιδράσεις που ενδεχοµένως συντείνουν στην κατανόηση (πνεύµα διεθνισµού), τις γόνιµες ανταλλαγές σε πολιτιστικό επίπεδο µε συνέπεια την προαγωγή των τεχνών, του αθλητισµού.

• Η επαφή των λαών υποβοηθά τη µύηση στον εθνικό και παγκόσµιο πολιτισµό και δίνει ώθηση στα γράµµατα µέσω των ανθρωπιστικών επιστηµών (αρχαιολογία φιλολογία), ενδυναµώνει εν τέλει τη συνειδητοποίηση της εθνικής ταυτότητας.

Πνευµατικός

• Ανύψωσε το πνευµατικό επίπεδο των ανθρώπων: • Μέσω της έρευνας και του ορθολογισµού, ενισχύεται η κρίση και ο προβληµατισµός,

επιδιώκεται ο απεγκλωβισµός από προλήψεις και δεισιδαιµονίες. • Η απόκτηση γνώσης επιφέρει τον περιορισµό της άγνοιας που οδηγεί στο σκοτάδι της

αµάθειας. • Λειτουργεί ως συντελεστής µάθησης µέσω των διαύλων ενηµέρωσης. • ∆ίνει την ευκαιρία στο µέσο άνθρωπο να πάρει µέρος στην ανώτατη µόρφωση. • Εποµένως, όπου «καλωσορίζεται» η επιστήµη και η τεχνολογία, διώκεται ο

αναλφαβητισµός και ευνοείται η πνευµατική καλλιέργεια, η διεύρυνση των οριζόντων. Ηθικός Ψυχικός

• Επιδρά ευεργετικά στο ήθος και την ψυχή: Χάρη στην ευηµερία (επάρκεια υλικών µέσων και µόρφωση), απόρροια της επιστήµης και της τεχνολογίας, οι άνθρωποι χαίρονται, µπορούν να αντιµετωπίζουν αισιόδοξα τη ζωή, να αισθάνονται αυτοπεποίθηση, γιατί γνωρίζουν τον εαυτό τους και τον κόσµο.

• Επίσης, µέσα από την έρευνα είναι δυνατό να κατανοήσουν την απεραντοσύνη της φύσης και την αδυναµία του ανθρώπου (αρχή σοφίας).

• Χάρη στα τεχνολογικά επιτεύγµατα ο άνθρωπος µπορεί να παραµένει αξιοπρεπής, να γίνεται περισσότερο άνθρωπος. Αντίθετα η εξαθλίωση, η φτώχεια και οι στερήσεις καθιστούν τους ανθρώπους σκλάβους, ευτελείς και δυστυχισµένους. Εποµένως, η επιστηµονική και τεχνολογική εξέλιξη φαίνεται πως επιδρά, συχνά, ευεργετικά στο χαρακτήρα, στην ψυχή των ανθρώπων.

Κοινωνικός Πολιτικός

114

• Συµβάλλει στην εδραίωση της κοινωνικής οµαλότητας και στην καθιέρωση της δηµοκρατίας:

• Αµβλύνει, βαθµιαία, τις τεράστιες κοινωνικές ανισότητες, που χώριζαν άλλοτε άτοµα και λαούς. Τα τεχνολογικά αγαθά γίνονται προσιτά σε ευρύτερα κοινωνικά στρώµατα και επενεργούν θετικά στη µείωση της αδικίας.

• Ενισχύεται το πνεύµα της συνεργασίας (από τη διεπιστηµονικότητα). Μέσω ερευνών εντοπίζονται τα αίτια των κοινωνικών προβληµάτων και έτσι δίνεται η δυνατότητα στους πολιτικούς να τα αντιµετωπίσουν.

• Βελτιώνεται η αστυνόµευση: αποβαίνει αποτελεσµατικότερος ο έλεγχος του κοινωνικού συνόλου.

• Κατά συνέπεια, ενισχύεται η κοινωνική ευηµερία: Εµπεδώθηκαν, σε ικανοποιητικό βαθµό, οι δηµοκρατικοί θεσµοί και εξαπλώθηκε παγκοσµίως το αίτηµα ενός κράτους δικαίου. Αποτελεί κοινή διαπίστωση ότι τα οικονοµικά προηγµένα κράτη (άρα και τεχνολογικά) κατοχυρώνουν δικαιώµατα σε αντιδιαστολή µε τα υπανάπτυκτα (οικονοµικά και τεχνολογικά κράτη), στα οποία επικρατούν ανελεύθερα καθεστώτα. Μην ξεχνάµε, άλλωστε, ότι η λύτρωση από τη βιοτική µέριµνα και η µόρφωση, συνακόλουθα της επιστήµης και της τεχνολογίας, ευνοούν τη διεκδίκηση δικαιωµάτων, ελευθεριών.

• Τέλος, τα Μ.Μ.Ε. δηµιουργούν το κατάλληλο πλαίσιο για να αφυπνιστεί η κοινή γνώµη και να επαναστατήσει όπου υπάρχει καταπίεση, αδικία.

ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ / ΑΝΗΣΥΧΙΕΣ, ΦΟΒΟΙ / ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ

• Εξαπλώνονται οι βιοµηχανίες ολέθρου: [∆ιαπίστωση] Αναπτύσσεται η πολεµική τεχνολογία, πολλαπλασιάζονται τα όπλα µαζικής καταστροφής, κορυφώνεται η απειλή πυρηνικού ολοκαυτώµατος της ανθρωπότητας. [Αιτιολόγηση]∆ιότι τα όπλα αποτελούν πλέον µέσο για κερδοσκοπία, µε τη συνεργασία επιστηµόνων, πολιτικών και στρατιωτικών γι' αυτόν το σκοπό. [Αποτέλεσµα] Το τίµηµα; Η απειλή της ειρήνης, η εξάρτηση των µικρών κρατών και η εξαθλίωση κυρίως των φτωχών λαών που είναι οι πελάτες της πολεµικής βιοµηχανίας.

• ∆ιαταράσσεται η οικολογική ισορροπία: [Αιτιολόγηση] Λόγω της αλόγιστης επέµβασης η περιβαλλοντική υποβάθµιση δε γνωρίζει σύνορα. [∆ιαπίστωση] Αποτελούν πραγµατικότητα πλέον το φαινόµενο του θερµοκηπίου, η ρύπανση από βιοµηχανίες και αυτοκίνητα κ.ά.. [Αποτελέσµατα]Είναι ορατή λοιπόν η απειλή της ανθρώπινης ζωής, η υποθήκευση του µέλλοντος, όπως και πιθανή η εξάντληση των φυσικών πόρων.

• Κατισχύει το καταναλωτικό όραµα: [∆ιαπίστωση] Επικρατεί η ιδεολογία της τρυφής, του πλούτου, της πολυτέλειας. [Αιτία] Μέσα από έντεχνους µηχανισµούς (διαφήµιση) υποβάλλεται µια στάση ζωής (υλικός ευδαιµονισµός) που πραγµατώνεται διά της υπερκατανάλωσης. [Αποτέλεσµα] Εξυφαίνεται τεχνηέντως η υποδούλωση του ανθρώπου.

• ∆ιαµορφώνεται µια κοινωνία πολλών ταχυτήτων: Σε παγκόσµιο επίπεδο, επιδιώκεται το άνοιγµα της ψαλίδας ανάµεσα στις προηγµένες ∆υτικές χώρες (πλούτος) και τις υπανάπτυκτες (φτώχεια). Οι ισχυροί έχουν τη γνώση και την τεχνογνωσία µε αποτέλεσµα τη διόγκωση των ανισοτήτων, τη διαιώνιση της κυριαρχίας των ισχυρών κρατών και την εκµετάλλευση των φτωχών κρατών. Σε εθνικό επίπεδο, επιχειρείται ο αποκλεισµός, η περιθωριοποίηση των µη προνοµιούχων.

• Ο άνθρωπος αποξενώνεται, αλλοτριώνεται: [Αιτίες] 1. Εξαιτίας του αντιανθρώπινου αστικού περιβάλλοντος, εδραιώνεται η µοναξιά, η αλλοίωση των ανθρώπινων σχέσεων και η αποµάκρυνση από τη φύση και το φυσικό τρόπο ζωής µε συνέπεια την απειλή της υγείας. 2. Λόγω των γρήγορων ρυθµών ζωής και της πολυπλοκότητας εντείνεται το άγχος, η πίεση. 3. Επειδή τα Μ.Μ.Ε. και η διαφήµιση υποκλέπτουν την ελευθερία βούλησης, ευνοείται η χειραγώγηση, η µαζοποίηση, µε αποτέλεσµα την απώλεια της ιδιαιτερότητας. 4. Αφού η

115

εισβολή της µηχανής στο χώρο εργασίας πολλαπλασιάζει προβλήµατα όπως η ανεργία, η τυποποίηση, ο αυτοµατισµός, συρρικνώνεται η δηµιουργικότητα. 5. ∆ιότι ο υλισµός µάς απανθρωποποιεί και είναι δυνατό

• να µας οδηγήσει στην αναλγησία, τη βία, το έγκληµα. 6. Γιατί εµπορευµατοποιείται η εκπαίδευση, η τέχνη, ο αθλητισµός που σηµαίνει έκπτωση, παρακµή των ιδανικών, παραγωγή πολιτιστικών υποπροϊόντων και εν τέλει ψυχοκτονία.

• Η δηµοκρατία απειλείται: 1. Είναι πλέον γεγονός η αποµάκρυνση του πολίτη από τα κοινά. 2. Επειδή τα προβλήµατα είναι πολύπλοκα και δυσεπίλυτα, υπάρχει κίνδυνος υποταγής των πολιτικών στους υπερεξειδικευµένους τεχνοκράτες, µε πιθανή την επιβολή θέσεων που αντιστρατεύονται τα λαϊκά αιτήµατα. 3. Γίνεται συστηµατική ή ενδεχόµενη παραβίαση των ανθρώπινων δικαιωµάτων, του προσωπικού απορρήτου µε σύγχρονα επικοινωνιακά συστήµατα (κινητό, διαδίκτυο, δορυφόροι παρακολούθησης: "Μεγάλος αδελφός"). Παγκοσµιοποίηση της τεχνολογίας και της οικονοµίας, του πολιτισµού: Η πλανητική οµοιοµορφία εντείνει τον κίνδυνο αλλοίωσης της ταυτότητας των αναπτυσσόµενων λαών (αποµάκρυνση από παραδόσεις, γλωσσική αλλοίωση κ.ά.). Για τον προοδόπληκτο, η παράδοση και οι αξίες του παρελθόντος δεν έχουν δυναµικήαντίθετα αποτελούν «νεκρό γράµµα». Καλλιεργείται ένα αίσθηµα αλαζονείας και παντοδυναµίας: Ο άνθρωπος, σε ένα θέατρο παραλόγου, αισθάνεται «δηµιουργός Θεός», ενώ παράλληλα επαυξάνεται η υπαρξιακή αγωνία, η αβεβαιότητα και κορυφώνονται τα ερωτηµατικά του.

• Εδραιώνεται η µονολιθικότητα: Υπάρχει πνευµατική µονοµέρεια λόγω της υπερεξειδίκευσης και γι' αυτό το άτοµο αποµακρύνεται από την πνευµατική και ηθική ολοκλήρωση. ∆ιαµορφώνεται ένα νέο πρότυπο ανθρώπου τεχνοκράτη, που βλέπει τα πάντα µε τη λογική των αριθµών, λειτουργεί µε άξονα τον ψυχρό υπολογισµό, συρρικνώνεται ηθικά και συναισθηµατικά, µε αποτέλεσµα να µην µπορεί να υπηρετήσει τελικά τον άνθρωπο και το κοινό καλό.

ΑΙΤΙΕΣ ΚΑΚΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

• Η δίψα για δύναµη, διάκριση, υπεροχήδείγµατα ανθρώπινης µωρίας. • Η σύγχυση µέσων και σκοπών: καθίσταται σκοπός ο πλουτισµός και µέσο ο

άνθρωποςαποτέλεσµα της ανευθυνότητας, της ανηθικότητας, της ιδιοτέλειας. • Η εσφαλµένη αντίληψη περί προόδου: Κατισχύει το δόγµα της «ανάπτυξης για την

ανάπτυξη» και της «επιστήµης για την επιστήµη». Η επιστηµονική πρόοδος γίνεται αυτοσκοπός, µια ξέφρενη επιστηµονική κούρσα προς το «ρεκόρ». Η πορεία της επιστήµης φαντάζει ανεξέλεγκτη και επικρατεί αδιαφορία για τον τρόπο µε τον οποίο θα χρησιµοποιηθεί.

• Τα αυταρχικά καθεστώτα, που επιδιώκουν µε κάθε τρόπο τη διατήρηση τους. • Ο σκληρός ανταγωνισµός µεταξύ των κρατών (οικονοµικός τεχνολογικός στρατιωτικός). • Η στράτευση των επιστηµόνων, διότι ενώ η επιστήµη δεν έχει πατρίδα, ο επιστήµονας έχει. • Η δέσµευση, εξάρτηση των επιστηµόνων (οικονοµικά και νοµικά) από εταιρείες και

κρατικά / εθνικά συµφέροντα. • Η έλλειψη ουσιώδους παιδείας µέσα σε ένα σύγχρονο σύστηµα, µοντέλο οργάνωσης που

δεν έχει υπόβαθρο ηθικό, πνευµατικό και αναδίδει ανισορροπία, ασυµµετρία. ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΗΘΙΚΕΣ ΕΝΣΤΑΣΕΙΣ Η ευθύνη του επιστήµονα ανάγεται σε δύο ρόλους που καλείται να διαδραµατίσει ως ειδήµων φορέας επιστήµης και ως πνευµατικός άνθρωπος. Οι επιλογές του και η δράση του έχουν εποµένως διττή κατεύθυνση, διπλή κοινωνική ευθύνη.

116

Α. Ως επιστήµονας 1. Στο αντικείµενο εργασίας του / στην επιστήµη του:

• Ανανέωση γνώσεων µέσα από αδιάλειπτη ενηµέρωση. • ∆εκτικότητα στο καινούργιο και αποφυγή απολυτότητας και δογµατισµού. • Χρησιµοποίηση ορθολογικών µεθόδων στο επιστηµονικό του έργο. • Πνεύµα αναζήτησης και σπόρος αµφιβολίας ως προς την ορθότητα των γνώσεων. • Σεβασµός στις κατακτήσεις του παρελθόντος χωρίς να αισθάνεται δέσµιος του (να τολµά,

να καινοτοµεί). • Συνεργασία και όχι ανταγωνισµός µε τους συναδέλφους του.

2. Στη χρήση των επιστηµονικών πορισµάτων:

• Να µην υπηρετεί τον πόλεµο. • Να συνεργεί στην αποκατάσταση της διαταραχής της οικολογικής ισορροπίας. • Να εκλαϊκεύει τις γνώσεις του και να γνωστοποιεί τους πιθανούς κινδύνους. • Να µην παραπληροφορεί. • Να αντιστέκεται στη στράτευση και στο δόγµα «επιστήµη για την επιστήµη». • Να µην υπηρετεί οικονοµικά συµφέροντα ούτε την ανθρώπινη µαταιοδοξία (υπέρογκες

υλικές απολαβές, δόξα κ.ά.). • Να µην παραβιάζει δικαιώµατα (βλέπε «∆ιλήµµατα του σύγχρονου επιστήµονα»). • Να ενηµερώνεται για τους σκοπούς που επιδιώκουν να πετύχουν όσοι χρησιµοποιούν τη

γνώση του, να προβλέπει / προεικάζει. • Τελικά, οφείλει να προσφέρει ανυστερόβουλα τις γνώσεις του υπηρετώντας το καθολικό

συµφέρον. 3 . Ως πνευµατικός άνθρωπος

• Άνθρωπος µορφωµένος, µε κύρος, ευαισθησία, κοινωνική προβολή. • Να ευαισθητοποιεί την κοινή γνώµη και να δίνει διεξόδους. • Να στέκεται κριτικά έναντι κάθε εξουσίας. • Να είναι θεµατοφύλακας των ανθρώπινων δικαιωµάτων και να καταγγέλλει κάθε

παραβίαση αυτών. • Να αγωνίζεται για την ειρήνη και την ισότητα. • Να διαφωτίζει και να αφυπνίζει το λαό. • Να στρέφει τον κόσµο στην ψυχαγωγία. • Να µορφώνει τον απλό πολίτη και να τον απαλλάσσει από στερεότυπα και προκαταλήψεις. • Να τον απεγκλωβίζει από τον καταναλωτισµό και τη µονοµέρεια. • Να µάχεται για την επικράτηση του ανθρωπισµού, της δικαιοσύνης, της δηµοκρατίας. • Να αγωνίζεται για τη διαφύλαξη της εθνικής ταυτότητας κ.ά.

ΕΓΓΕΝΗ ΕΦΟ∆ΙΑ ΤΟΥ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΑ Επειδή η επιστήµη αναπτύσσεται αλµατωδώς, απαιτείται κατάρτιση και παρακολούθηση των εξελίξεων (δεν µπορεί να επαφίεται µόνο στις πανεπιστηµιακές σπουδές).

• Ανθρωπιστικό πνεύµα: για να υπηρετήσει τον άνθρωπο, οφείλει να στρέφεται σε δράσεις που δικαιώνουν την αποστολή του ανθρώπου στη ζωή και όχι να δικαιώνει το δόγµα «επιστήµη για την επιστήµη».

• Κριτική µατιά και ανήσυχο πνεύµα: ξεχωρίζει το αληθές από το αληθοφανές, προχωρά σε νέες κατακτήσεις, δεν εφησυχάζει στην αυθεντία.

• Εντιµότητα και αξιοπρέπεια: δεν υπηρετεί συµφέροντα, δεν εγκλωβίζεται στην ανθρώπινη µαταιοδοξία (καριέρα, χρήµατα).

117

• Ψυχική καλλιέργεια: ευγένεια, θάρρος και τόλµη («Θέλει αρετή και τόλµη η ελευθερία»). • Πνεύµα συνεργασίας: η ισχύς εν τη ενώσει και διάθεση κοινωνικής προσφοράς. • Λόγο υπεύθυνο, αρθρωµένο και τεκµηριωµένο: είναι ανάγκη να πείθει τον κόσµο. • Συνέπεια λόγων και έργων: µόνο έτσι θα κερδίσει την εµπιστοσύνη των ανθρώπων. • Υψηλή αίσθηση καθήκοντος: απαραίτητο εφόδιο στον αγώνα για το κοινό καλό µέσα από

την επιστήµη του.

ΚΛΩΝΟΠΟΙΗΣΗ Η κλωνοποίηση αποτελεί βιοϊατρική εξέλιξη της βιοτεχνολογίας και αναµφίλεκτα συνιστά θαύµα της επιστηµονικής κοινότητας. Η ιδέα της θεραπευτικής κλωνοποίησης γεννήθηκε το 1996, όταν κλωνοποιήθηκε το πρώτο θηλαστικό, ένα πρόβατο που ονοµάστηκε Dolly. Οι επιστήµονες οραµατίστηκαν τότε πως θα µπορούσαν να εφαρµόσουν την τεχνική από την οποία προήλθε η Dolly, όχι για να δηµιουργήσουν ανθρώπινους κλώνους (αναπαραγωγική κλωνοποίηση), αλλά για να παραγάγουν ανθρώπινα εµβρυϊκά βλαστικά κύτταρα που θα προσέφεραν πολύτιµη αρωγή στη θεραπεία ασθενειών (θεραπευτική κλωνοποίηση). ΕΥΕΡΓΕΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΛΩΝΟΠΟΙΗΣΗΣ

• Χρησιµοποίηση κλωνοποιηµένων κυττάρων, νευρώνων, ιστών για καταπολέµηση ανίατων ασθενειών: π.χ. δηµιουργία νευρώνων που µπορούν να µεταµοσχευθουν στον εγκέφαλο των πασχόντων από τη νόσο Alzheimer ή Parkinson, δηµιουργία δέρµατος που θα χρησιµοποιηθεί σε περιπτώσεις ασθενών µε ολικά ή εκτεταµένα εγκαύµατα.

• ∆ηµιουργία νέων οργάνων για µεταµόσχευση. • Συµβολή στην τεκνοποίηση: δικαίωµα σε άκληρα ζευγάρια να αποκτήσουν φυσικούς

διαδόχους. • Καταπολέµηση των αιτιών γήρανσης. • Η κλωνοποίηση συνδυασµένη µε τη γενετική τροποποίηση µπορεί να συµβάλει στην

παραγωγή φαρµάκων. • ∆ιάσωση φυτών ή / και ζώων που απειλούνται µε αφανισµό ή επαναδηµιουργία ειδών που

έχουν εξαφανιστεί: αποκατάσταση της ευαίσθητης ισορροπίας του οικοσυστήµατος. • Μεγαλύτερη και ποιοτικότερη παραγωγή ζωικών και φυτικών ειδών, δηλαδή αύξηση της

παραγωγής και δηµιουργία ανθεκτικών ειδών: τρόποι επίλυσης µακροπρόθεσµα του προβλήµατος της πείνας, του υποσιτισµού, που αποτελεί µάστιγα για τον τρίτο κόσµο.

• Βιοποικιλία: στροφή της επιστήµης σε ποικιλία µορφών που δεν προσφέρει η φύση (λ.χ. συνδυασµός φυτών και ζώων, τα φυτόζωα, που θα παράγουν γάλα µε φωτοσύνθεση).

ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ Η ΚΛΩΝΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΗ ΖΩΗ ΜΑΣ 1 . Η κλωνοποίηση της Ντόλι φέρνει πολύ πιο κοντά τον χρόνο, όπου η κλωνοποίηση στον άνθρωπο θα είναι εφικτή . Η φαντασία φαίνεται να εξαργυρώνεται πολύ πιο φτηνά απ' ό,τι αναµενόταν. Η κλωνοποίηση στα ανώτερα ζώα, στα θηλαστικά και πιθανόν σύντοµα και στον άνθρωπο, αν αυτό γίνει στόχος, θα αλλάξει πλήρως το σκηνικό της ζωής στον πλανήτη µας. Τα πιο ενδιαφέροντα είδη, από οικονοµικής πλευράς, θα υποβάλλονται σε κλωνοποίηση για αύξηση της παραγωγικότητας τους και της αντοχής τους. Πρόβατα, αγελάδες, καλαµπόκια, σιτάρια κ.ά. θα

118

ξεφύγουν από τον παγκόσµιο νόµο της φυσικής επιλογής και θα είναι στο τέλος των εργαστηρίων της γενετικής. Ο ανταγωνισµός των ατόµων και των ειδών, για να επιβιώνει το καταλληλότερο, θα έχει µειωθεί. Επικίνδυνα βέβαια παιχνίδια µε τη φύση, η οποία δεν ασχολείται µε το καλό ή το κακό, αλλά µε το καλύτερο ή το χειρότερο, ανάλογα µε τις περιβαλλοντικές συνθήκες. 2 . Η κλωνοποίηση θα οδηγήσει στις µονοκαλλιέργειες και αυτές µπορεί µεν να ανταποδώσουν το τίµηµα προσωρινά, αλλά θα µοιάζουν πήλινοι γίγαντες, ανίσχυροι στις πρώτες αναποδιές της φύσης, καθώς δεν θα είναι τέκνα της φυσικής επιλογής και έτσι θα καταρρέουν εύκολα στις πρώτες δυσκολίες. Ήδη υπάρχουν τέτοιες περιπτώσεις κλασικών υβριδίων καλαµποκιού που συνιστούσαν µονοκαλλιέργεια, η οποία καταστράφηκε από έναν µύκητα, καταστρέφοντας ταυτόχρονα και την οικονοµία ολόκληρης χώρας. 3 . Ο άνθρωπος είχε πάντα την τάση να παρεµβαίνει στον άνθρωπο. Ο Προκρούστης, ο Φρανκενστάιν και ο Μέγκελε εκφράζουν τέτοιες ανοµολόγητες επιθυµίες. Τα pogrom των ναζί είχαν γίνει µε το πρόσχηµα της ευγονικής, της γενετικής βελτίωσης, δηλαδή του ανθρώπου µέσα από επιλεγµένους και κατευθυνόµενους γάµους, οι οποίοι αντανακλούσαν µια ρατσιστική διάθεση. Και εδώ είναι το επικίνδυνο σηµείο. Γιατί µπορεί να υπάρξει νοµική αναστολή τέτοιων επιθυµιών, αλλά δεν θα είναι δύσκολο να συµβεί κλωνοποίηση και στον άνθρωπο µε απρόβλεπτες προεκτάσεις. Φλερτάρουµε δηλαδή ήδη µε µια νέα ηθική και ίσως προσεγγίζουµε µε πολύ γοργούς ρυθµούς τη µεγαλύτερη ηθική κρίση από τη γέννηση της ανθρωπότητας. Γιατί µια πιθανή µαζική παραγωγή πανοµοιότυπων γενετικά αντιγράφων, κλώνων δηλαδή, θα προκαλέσει ακαριαία την κατάρρευση πολλών παραδοσιακών αξιών που οδήγησαν την ανθρωπότητα στον πολιτισµό του σήµερα. 4 . Βέβαια αυτή είναι η γκρίζα περιοχή. Γιατί ο στόχος των -επιστηµόνων δεν είναι αυτός. Αλλά η ανάπτυξη κλωνοποιηµένων ζώων για αύξηση της παραγωγής, για τη µελέτη της γήρανσης και των γενετικών ασθενειών, για την παραγωγή φαρµάκων κ.ά. Βέβαια µια πιθανή εφαρµογή στον άνθρωπο θα µπορούσε να οδηγήσει και στην παραγωγή δικτατόρων και κακοποιών. Γιατί και ο Αϊνστάιν δεν φανταζόταν ότι η εξίσωση του για την ισοδυναµία µάζας και ενέργειας θα µετατρεπόταν, σε ελάχιστα χρόνια, σε ατοµική βόµβα. Αλλά ας µην ξεχνάµε ότι στη δεκαετία του 70 πολλά εργαστήρια Μοριακής Γενετικής στην Αµερική είχαν βανδαλιστεί απ' αυτούς που είχαν τον φόβο ότι τα πειράµατα για το ανασυνδυασµένο DNA είναι πολύ επικίνδυνα, αν και είχαν ήδη θεσπιστεί κάποιοι κανόνες λειτουργίας των σχετικών εργαστηρίων. Σήµερα δεν ασχολείται κανείς µε αυτά τα πειράµατα. Το ίδιο ίσως συµβεί και µε τους κανόνες για την κλωνοποίηση, οι οποίοι έτσι κι αλλιώς πρέπει να θεσπιστούν. 5 . Αλλά και σε πιο πρακτικό τόνο, η ύπαρξη και η οµορφιά της ζωής βασίζεται στην ποικιλότητα. Και αυτό αφορά όλα τα είδη. Ακόµη και τον άνθρωπο. Γιατί π.χ., αν όλες οι γυναίκες ήταν τύπου Κλόντια Σίφερ και οι άνδρες τύπου Τοµ Κρουζ θα ήταν πιο όµορφη η ζωή µας; Ασφαλώς όχι. Και αν πάλι όλοι οι άνθρωποι ήταν της ευφυΐας του Αϊνστάιν θα ήταν καλύτερος ο κόσµος µας; Και πάλι όχι. Γιατί χρειάζονται όλοι. Και οι κακοµούτσουνοι και τα µοντέλα. Και οι χειρώνακτες και οι επιτελείς. Η ζωή είναι πολυσύνθετη, προϊόν αµέτρητων δοκιµών της φυσικής επιλογής, -Πως είναι δυνατόν ένα ή έστω αµέτρητα εργαστήρια γενετικής να την βελτιώσουν και να την αλλάξουν; «Η όγδοη µέρα της δηµιουργίας» που κάθε «µικρούλης θεός» ονειρεύεται δεν είναι παρά µια διαδικασία µεταβατικότητας στο ταξίδι της προόδου που ο άνθρωπος είναι «καταδικασµένος» να κάνει. Και είναι γνωστό ότι κάθε πρόοδος περνά και τις παιδικές αρρώστιες. Αυτό θα συµβεί και µε τους νεωτερισµούς της κλωνοποίησης. Γιατί ο άνθρωπος δύσκολα θα παίξει την ύπαρξη του στα ζάρια οποιασδήποτε οργουελιανής φαντασίας. Στ. Αλαχιώτης, καθηγητής Γενετικής και πρύτανης του Πανεπιστηµίου Πατρών, Ο πόλεµος των γονιδίων, εκδ. Καστανιώτη ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1 . Να γραφεί η περίληψη του κειµένου ( µονάδες 25 )

119

2 . « Και αν πάλι όλοι οι άνθρωποι ήταν της ευφυΐας του Αϊνστάιν θα ήταν καλύτερος ο κόσµος µας; Και πάλι όχι. Γιατί χρειάζονται όλοι. Και οι κακοµούτσουνοι και τα µοντέλα. Και οι χειρώνακτες και οι επιτελείς» : Να αναπτύξετε το νόηµα τη παραπάνω άποψης σε µια παράγραφο 80-100 λέξεων ( µονάδες 12 ) 3 . α ) Ποιο τρόπο πειθούς επιστρατεύει ο συγγραφέας στην 5η παράγραφο του κειµένου ( µονάδες 5 ) β ) Ποιο τρόπο ανάπτυξης παραγράφου χρησιµοποιεί ο συγγραφέας στην ίδια παράγραφο του κειµένου ( µονάδες 5 ) 4 . ανταγωνισµός απρόβλεπτες εφαρµογή : Να σχηµατίσετε από το β΄ συνθετικό των λέξεων µια νέα λέξη απλή ή σύνθετη (µονάδες 3 ) 5 α ) παρεµβαίνει , µετατρεπόταν , ασχολείται, πρόσχηµα, πρόοδος: Να αποδώσετε µε έναν συνώνυµο όρο τις παραπάνω λέξεις ( µονάδες 5 ) β ) δηµιουργίας , µεταβατικότητας, καλύτερος, παραγωγή , πανοµοιότυπων: Να αποδώσετε µε έναν αντώνυµο όρο τις παραπάνω λέξεις ( µονάδες 5 ) 6 . Σε µια δηµόσια οµιλία µε θέµα τις προόδους της επιστήµης αναλαµβάνετε να αναπτύξετε τις απόψεις σας σχετικά µε τον τρόπο που πρέπει η επιστήµη να αντιµετωπίσει το ζήτηµα της κλωνοποίησης . ( µονάδες 40)

ΕΙΡΗΝΗ – ΠΟΛΕΜΟΣ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Ειρήνη ονοµάζεται η οµόνοια ανάµεσα σε άτοµα, κοινωνικές οµάδες και λαούς, η επιθυµία τους για τη διατήρηση της ηρεµίας, της τάξης και της αρµονίας, για την επικράτηση ενός κόσµου χωρίς συγκρούσεις και αντιπαλότητες. Πόλεµος είναι η ένοπλη σύγκρουση ανάµεσα σε δύο ή περισσότερα κράτη ή ανάµεσα σε οµάδες εντός του ίδιου κράτους. Ο µη πόλεµος: Επειδή η ειρήνη είναι ιδεώδες και ύψιστο αγαθό, ο µη πόλεµος δε συνιστά πάντα ειρηνική διαβίωση. Αλλωστε, στην εποχή µας η ανθρωπότητα ζει σε καθεστώς ένοπλης ειρήνης· η ειρήνη, δηλαδή, διαφυλάσσεται µε τους πολεµικούς εξοπλισµούς των κρατών. Μόνον ένας τρόπος ζωής απαλλαγµένος από αντιπαλότητες και συγκρούσεις, µια κατάσταση ηρεµίας και ασφάλειας, τόσο για τα άτοµα όσο και για τους λαούς, µπορεί να εγγυηθεί την ολβιόδωρο ειρήνη. Μορφές ειρήνης Ανάλογα µε το πλαίσιο στο οποίο επικρατεί η ειρήνη είναι:

• Κοινωνική. • Πολιτική. • Εργασιακή. • Των ανθρώπινων σχέσεων. • Θεσµικού επιπέδου.

Μορφές πολέµου Όσον αφορά τη στοχοθεσία του ένας πόλεµος χαρακτηρίζεται:

• Αµυντικός για την αποκατάσταση του δικαίου· οι αµυντικοί πόλεµοι κρίνονται επιβεβληµένοι, για να µην υποδουλωθεί ένας λαός.

120

• Απελευθερωτικός για την απελευθέρωση των συµπατριωτών: συντελεί στην αποτίναξη του ζυγού, της δουλείας.

• Κατακτητικός / αποικιοκρατικός / ιµπεριαλιστικός: θεωρείται άδικος και παράνοµος" σκοπεύει στην κατάκτηση νέων εδαφών, την απόλαυση ξένων αγαθών, την υποδούλωση λαών.

• Εµφύλιος: είναι µια ένοπλη αναµέτρηση αδερφών εναντίον αδερφών (αδελφοκτόνος) και αποτελεί τη χειρότερη µορφή πολέµου.

• Ιερός: γίνεται στο όνοµα της θρησκείας εναντίον των απίστων. • Θερµός: γενικότερα δηλώνει κάθε ένοπλη συµπλοκή. • Ψυχρός: πρόκειται για πόλεµο µεταξύ αντιπάλων που διεξάγεται σε όλα τα επίπεδα

(οικονοµικό, πολιτικό, στρατιωτικό, εξοπλιστικό), χωρίς να αποτελεί µορφή ευθείας σύγκρουσης (ανταγωνισµός).

Ανάλογα µε τα µέσα που χρησιµοποιούνται για τη διεξαγωγή του, ένας πόλεµος ονοµάζεται: • Πυρηνικός. • Χηµικός Βιολογικός. • Συµβατικός.

Ενοποιητικά στοιχεία σύγχρονου κόσµου που µπορούν να συµβάλουν στην ειρήνη :

• ∆ιεθνείς οργανισµοί (Ο.Η.Ε., UNESCO) και συνασπισµοί κρατών (n.y. Ευρωπαϊκή Ένωση) που ευνοούν την ειρηνική συνύπαρξη, καθώς µπορούν να

• αποτελέσουν πόλους παγκόσµιας σταθερότητας. • ∆ιεθνή φιλειρηνικά κινήµατα. • Επικράτηση δηµοκρατικών πολιτευµάτων. • Τέλος του ψυχρού πολέµου. • Ανάπτυξη της τεχνολογίας και της επιστήµης. • Παγκοσµιοποίηση της οικονοµίας, άνοιγµα αγορών (κανένα κράτος δεν είναι • οικονοµικά αύταρκες), αναγκαιότητα οικονοµικής συνεργασίας. • Κοινά οικονοµικά συµφέροντα. • Παγκοσµιοποίηση στα Μ.ΜΈ. (έγκυρη και έγκαιρη πληροφόρηση). • Η τέχνη και ο αθλητισµός που προάγουν τη συνύπαρξη των λαών (παγκόσµιες αθλητικές

και πολιτιστικές εκδηλώσεις). • Παγκόσµια προβλήµατα που εξαναγκάζουν σε κοινή προσπάθεια αναζήτησης λύσεων (π.χ.

οικολογικό, πυρηνικά, τροµοκρατία). ∆ιασπαστικά στοιχεία

• ∆ιαρκείς πολεµικές συρράξεις ανά την υφήλιο (π.χ. αναζωπύρωση πολέµου Ιράκ). • Ένοπλη ειρήνη, ο µη πόλεµος. • Η επιστήµη και η τεχνολογία τίθενται στην υπηρεσία της πολεµικής µηχανής (πολεµικοί

εξοπλισµοί, πυρηνικά όπλα). • Η αδυναµία των διεθνών οργανισµών να προασπίσουν την ειρήνη λόγω της ανάµειξης

ισχυρών συµφερόντων, η ύπαρξη πολιτικοστρατιωτικών οργανισµών (Ν.Α.Τ.Ο.) και η δηµιουργία «Ευρωστρατού» µαρτυρούν την κατ' επίφαση ειρηνική διαβίωση.

• Ολοκληρωτικά καθεστώτα, φαλκίδευση της δηµοκρατίας. • Η αντιδεοντολογική χρήση των Μ.Μ.Ε. που συχνά αποπροσανατολίζουν, διαστρεβλώνουν,

αποσιωπούν. ΑΙΤΙΑ ΠΟΛΕΜΩΝ ΥΠΟΝΟΜΕΥΣΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ Είναι σαφές ότι τα αίτια διεξαγωγής των πολέµων καλύπτονται συχνά µε το µανδύα των. πολιτικών, κοινωνικών, φυλετικών, θρησκευτικών και άλλων απειλών. Εντούτοις, οι εδαφικές διεκδικήσεις, οι

121

ιµπεριαλιστικές τάσεις και κάθε λογής συµφέροντα κρύβονται πίσω από τις πολεµικές συγκρούσεις. Οι ισχυροί, λόγου χάρη, επικαλούνται την αποκατάσταση της δηµοκρατίας ή την προάσπιση των ανθρώπινων δικαιωµάτων ως πρόσχηµα για τη στρατιωτική επέµβαση της χώρας τους, προκειµένου να κερδίσουν τη στήριξη του λαού τους' δηλαδή τα ταπεινά αίτια καλύπτονται από δήθεν ευγενέστερα. Αναλυτικότερα, οι λόγοι για τους οποίους οι λαοί οδηγούνται σε πολεµικές συρράξεις σταχυολογούνται στα ακόλουθα:

• Η απανθρωπιά συνιστά βασικότατο λόγο, καθώς από αυτήν απορρέουν οι περισσότερες αφορµές που ωθούν σε πολεµικές συρράξεις. Εξίσου ευθύνονται η ανηθικότητα και η διαφθορά που προκαλούν µίσος, περιφρόνηση και απέχθεια για το συνάνθρωπο.

• Ο ανελέητος ανταγωνισµός κρατών και πολυεθνικών, προκειµένου να εξασφαλίσουν την οικονοµική κυριαρχία, την εκµετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πηγών και του ορυκτού πλούτου (π.χ. πετρέλαιο, ουράνιο), το µεγαλύτερο εύρος αγορών ή την επίλυση του ενεργειακού προβλήµατος που αποτελούν οικονοµικά συµφέροντα στρατηγικής σηµασίας. Ανάλογης σηµασίας κρίνεται και η γεωπολιτική θέση µιας χώρας (π.χ. οι στρατιωτικές βάσεις αποτελούν σηµείο ανεφοδιασµού, ορµητήριο στρατιωτικών επιχειρήσεων).

• Τα τεράστια συµφέροντα των πολεµικών βιοµηχανιών: κάθε χρονική στιγµή ανά την υφήλιο επιβάλλεται να συντηρούνται οι υπάρχουσες εστίες πολέµου και να πυροδοτούνται νέες που θα στηρίξουν την πολεµική βιοµηχανία (στρατικοποίηση οικονοµίας, εµπόριο όπλων, αύξηση εξοπλισµών).

• Η επέµβαση των ισχυρών κρατών στα εσωτερικά των µικρών κρατών • αλλά και στις σχέσεις αυτών µε τα όµορα κράτη, ώστε να µπορούν να τα ελέγχουν: η πίστη

στο δόγµα «διαίρει και βασίλευε» και τα κυρίαρχα οικονοµικά συµφέροντα των κρατών προκαλούν απορρύθµιση της πολιτικής ζωής και δηµιουργούν -µε προπαγανδιστικούς µηχανισµούςτεχνητές αντιθέσεις

• και έχθρες ανάµεσα σε γειτονικά κράτη. • Η άναρχη ανάπτυξη της επιστήµης και της τεχνικής, όπως και η συνεργασία τους για την

παραγωγή πολεµικών εξοπλισµών (πύραυλοι, ατοµικές βόµβες, βιολογικά χηµικά πυρηνικά συµβατικά όπλα) αποδεικνύουν ότι, συχνά, η επιστήµη στρατεύεται, υπηρετεί στρατιωτικούς σκοπούς

• και όχι τον άνθρωπο. • Τα εσωτερικά προβλήµατα µιας κοινωνίας σε κρίση (φαλκίδευση της δηµοκρατίας, εχθρική

αντιµετώπιση προς τον άνθρωπο), που χρησιµοποιεί τον πόλεµο ως µέσο αποπροσανατολισµού του λαού, προβάλλουν την επικράτηση του αντιπάλου ως ενωτικό στοιχείο του κοινωνικού ιστού.

• Οι κοινωνικές αντιθέσεις, οι αδικίες, η άνιση κατανοµή του πλούτου (οι • κοινωνίες αφθονίας σε έντονη αντίθεση µε τις κοινωνίες ανέχειας) και τα έντονα

οικονοµικά και κοινωνικά προβλήµατα (π.χ. µειονοτικά) αυξάνουν • την επιθετικότητα των λαών που υποφέρουν. • Τα ολοκληρωτικά καθεστώτα και η παραβίαση των ανθρώπινων δικαιωµάτων αποτελούν

αιτίες πολεµικών συρράξεων. • Ο θρησκευτικός και ιδεολογικός φανατισµός αναζωπυρώνει θρησκευτικές έριδες, οδηγεί σε

αδιαλλαξία και µισαλλοδοξία, σε έξαψη παθών και • µαζική υστερία. • Μ Η αναβίωση εθνικιστικών και µεγαλοϊδεατικών εθνικών οραµάτων αλλά και οι

ρατσιστικές τάσεις πυροδοτούν τις βίαιες συγκρούσεις και τον πόλεµο. • Οι ιστορικές αντιπαλότητες, ιδίως µεταξύ όµορων κρατών, διαµορφώνουν ένα υπόβαθρο

πρόσφορο για εµφάνιση προκαταλήψεων και στερεοτύπων και για εκδήλωση φανατισµού, που διαιωνίζεται µέσω της εκπαίδευσης (π.χ. στο µάθηµα της ιστορίας έντονα προβάλλουν το υποκειµενικό στοιχείο, η παραποίηση της πραγµατικότητας, η διαστρέβλωση των

122

γεγονότων). Κατά συνέπεια, «παγώνουν» οι αµοιβαίες υποχωρήσεις και οι λαοί αδυνατούν να βρουν κοινή, συµβιβαστική λύση στα προβλήµατα που αντιµετωπίζουν.

• Οι λόγοι τιµής: η απουσία επίδειξης σεβασµού προς ένα λαό και η προσβολή της εθνικής αξιοπρέπειας ενδέχεται να αποτελέσουν παράγοντα

• πολεµικών συγκρούσεων (π.χ. συνεχείς παραβιάσεις συνόρων, προκλητική συµπεριφορά). • Οι διεθνείς οργανισµοί (π.χ. Ο.Η.Ε.), κάποιες φορές, αδυνατούν να συµβάλουν στην

επίλυση των διαφορών µεταξύ κρατών και στην ειρήνευση των λαών εξαιτίας των πολιτικοοικονοµικών συµφερόντων των ισχυρών, της εξυπηρέτησης σκοπιµοτήτων ή επειδή, τελικά, δεν έχουν ουσιαστική δύναµη.

• Τα αρνητικά χαρακτηριστικά των ηγετών, όπως ο εγωισµός, ο ατοµικισµός, η φιλαρχία, η αρχοµανία, η απληστία, η δίψα για κυριαρχία, αρκούν για να οδηγήσουν τους λαούς σε πολεµικές συρράξεις. Ορισµένοι ηγέτες, µάλιστα, εκµεταλλευόµενοι τη δύναµη και την ισχύ που διαθέτουν στους πολίτες, χρησιµοποιούν τους πολέµους ως µέσο προβολής και επιβολής τους, χωρίς να υτιολογίζουν τις καταστροφικές συνέπειες.

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ Αναµφισβήτητα, τα αποτελέσµατα ενός πολέµου δεν είναι παρά µόνο αρνητικά για κάθε τοµέα των εµπλεκοµένων χωρών: Οικονοµικός Οικολογικός

• Παρατηρούνται ανυπολόγιστες υλικές καταστροφές (ερείπια και χαλάσµατα): τεράστιο πλήγµα επέρχεται στις υποδοµές µιας χώρας (έχει ειπωθεί ότι οι χώρες που πλήττονται χρειάζονται πολλές δεκαετίες, για να επανέλθουν στην κατάσταση που βρίσκονταν πριν τον πόλεµο) και στις περιουσίες των ανθρώπων, που αποτελούν τους κόπους µιας ζωής, αλλά καταστρέφονται σε µια στιγµή.

• Υπολειτουργούν ή παύουν να λειτουργούν κλάδοι της οικονοµίας (η γη µένει ακαλλιέργητη, η βιοµηχανία εγκαταλείπεται, το εµπόριο δυσχεραίνεται, παρατηρούνται φαινόµενα αισχροκέρδειας), µε συνέπεια την υλική υποβάθµιση και την οπισθοδρόµηση.

• Ελαχιστοποιείται ο οικονοµικός πλούτος των χωρών, προκαλείται οικονοµική εξαθλίωση και υποβιβάζεται το βιοτικό επίπεδο των λαών.

• ∆ιατίθενται υπέρογκα κονδύλια για τους στρατιωτικούς εξοπλισµούς, δηµιουργώντας τεράστια οικονοµική επιβάρυνση στα έθνη.

• Συντελούνται πληθυσµιακές ανακατατάξεις. • Ανατρέπεται η φυσική ισορροπία (π.χ. µόλυνση της ατµόσφαιρας µε ραδιενεργά στοιχεία,

εξαφάνιση χλωρίδας και πανίδας, διατάραξη κλίµατος) και προκύπτουν τεράστια οικολογικά προβλήµατα που πλήττουν ανεπανόρθωτα τον πλανήτη εξαιτίας της χρήσης χηµικών πυρηνικών όπλων.

Ηθικός

• Οι ηθικές αξίες ακρωτηριάζονται προκαλώντας κρίση και κατάρρευση των ανθρώπινων αρχών: Ο άνθρωπος αναισθητοποιείται, γίνεται απάνθρωπου και καχύποπτος, εξαχρειώνεται, αποθηριώνεται, µηχανορραφεί για να εξοντώσει τον αντίπαλο, επιθυµεί την εκδίκηση και τα αντίποινα. Η αξία της ανθρώπινης ζωής εκµηδενίζεται, χάνεται ο σεβασµός προς τον άνθρωπο.

• Οι ανίσχυρες αξίες µεταφράζονται σε αδυναµίες ή στρεβλώνεται το αληθινό τους περιεχόµενο" αρετή στον πόλεµο θεωρείται η πανουργία, η υπουλότη-τα, η απάτη, ενώ ανενδοίαστα υπηρετείται το ψεύδος και το συµφέρον.

• Επικρατεί αµοιβαία δυσπιστία και καχυποψία, διαιωνίζονται αντιπαλότητες

123

• και έχθρες ανάµεσα σε άτοµα και λαούς. Ψυχοσωµατικός

• Κυριαρχεί η δυστυχία, ο πόνος, ο θρήνος, η απαισιοδοξία, η ανασφάλεια, η βία, το µίσος" ο άνθρωπος διέπεται από διαρκή αγωνία και φόβο για ιο µέλλον του, συναισθήµατα που σήµερα επιτείνονται από τα πυρηνικά και CO ενδεχόµενο ενός πυρηνικού ολοκαυτώµατος. Αυτή, µάλιστα, η αβεβαιότητα συνδυασµένη µε τη διαρκή απειλή της ζωής προκαλεί άγχος και ψυχολογικά προβλήµατα στα άτοµα, µε συνέπεια τον εγκλεισµό τους σε στενά περιθώρια δράσης και έκφρασης.

• Θάνατοι από λιµούς και επιδηµίες, µαζικές εκτελέσεις, δολοφονίες, βασανιστήρια, στρατόπεδα συγκεντρώσεων ο πόλεµος στερεί το πολυτιµότερο

• αγαθό, τη ζωή του ανθρώπου. • Πείνα, ανέχεια, ασθένειες, εξαθλίωση συµπληρώνουν το «παζλ» του ολέθρου.

Κοινωνικός Πολιτικός

• Οι δεσµοί επαφή των ανθρώπων χαλαρώνουν, µε αποτέλεσµα τη ρήξη και • την αλλοίωση σι ι διανθρώπινες σχέσεις. • Οι επιπτώσεις βαρύνουν και τις επόµενες γενιές, καθώς επέρχεται κρίση αξιών που

στηρίζουν την ανθρώπινη κοινωνία (π.χ. συνεργασία, αλτρουισµός, αλληλεγγύη). • Καταλύονται οι κοινωνικοί θεσµοί και η δηµοκρατία, καταργούνται οι νόµοι και τα

δικαιώµατα (λ.χ. καταπάτηση ανθρώπινων δικαιωµάτων, περιορισµός ελευθερίας, εκφυλισµός διαλόγου).

• Συχνά επέρχονται αλλαγές στα καθεστώτα (ολοκληρωτισµοί) ή πολιτικοκοινωνικές ανακατατάξεις.

• Οι λαοί αποπροσανατολίζονται, παθιάζονται και φανατίζονται.

Πνευµατικός Πολιτιστικός • Παρατηρείται πνευµατικός σκοταδισµός, στασιµότητα, αποτελµάτωση. • Η γνώση υπηρετεί τη δύναµηη επιστήµη και η τεχνολογία εξαναγκάζονται σε στράτευση

στη βιοµηχανία του ολέθρου και χρησιµοποιούνται για να εξοντώσουν κι όχι να υπηρετήσουν τον άνθρωπο, ενώ η τέχνη εκφυλίζεται, εκχυδάί'ζεται ή στρατεύεται αρνητικά.

• Οι πολιτισµοί οδηγούνται σε παρακµή, τα πάντα αφανίζονται (τέχνες, επιστήµες, παιδεία) αποδεικνύοντας ότι ο πόλεµος αποτελεί τροχοπέδη στην ανάπτυξη της εσωτερικής καλλιέργειας του ανθρώπου.

• Ο πόλεµος νοθεύει ή γκρεµίζει ό,τι ωραίο δηµιουργεί ο άνθρωπος, την ανθρώπινη δηµιουργία, µε αποτέλεσµα να αναστέλλεται η πολιτιστική εξέλιξη των λαών και να καταστρέφεται ο πολιτισµός.

Εθνικός ∆ιακρατικός

• Η εθνική ταυτότητα νοθεύεται, γίνεται αντικείµενο εκµετάλλευσης των πολεµοκάπηλων. • Αναπτύσσονται εθνικιστικές και ρατσιστικές τάσεις, µε αποτέλεσµα να παρεµποδίζεται η

επικοινωνία και η συνεργασία των λαών. Η ΑΞΙΑ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ Για το άτοµο

124

∆ιαµορφώνονται οι κατάλληλες συνθήκες για ανώτερη παιδεία, µόρφωση, εργασία, ψυχαγωγία, γενικότερα για ποιότητα ζωής: ο άνθρωπος προάγεται µε την καλλιέργεια των γραµµάτων, των τεχνών, των επιστηµών, µε τα έργα της ειρήνης και οδηγείται σε ηθικοπνευµατική εξύψωση. Το άτοµο αισθάνεται ασφάλεια, αισιοδοξία, σιγουριά για το µέλλον, απαλλάσσεται από το φόβο και την αγωνία του πολέµου, βιώνει την ηρεµία, τη γαλήνη και είναι ψυχικά ισορροπηµένο. Εργάζεται δηµιουργικά και αφοσιώνεται στο έργο του, έχει προσωπική και κοινωνική ζωή, απολαµβάνει, κατά συνέπεια, ατοµική ευτυχία και καταξίωση. Οι δυνάµεις του ατόµου χρησιµοποιούνται για καλό, δηµιουργούν και συνθέτουν τον πολιτισµό. Β. Για τις κοινωνίες Παρατηρείται οικονοµική, πνευµατική και πολιτιστική πρόοδος, ενώ προασπίζονται οι αξίες και τα ιδανικά. Εξάλλου, µόνο σε συνθήκες ειρηνικής διαβίωσης οι άνθρωποι µπορούν να δηµιουργήσουν έργα πολιτισµού και να απολαύσουν υλικά, πνευµατικά, κοινωνικά και πολιτιστικά αγαθά. Επικρατεί γαλήνη, ηρεµία, ευρυθµία, ενώ παρατηρείται παραγωγικότητα και αποδοτικότητα, µε απότοκο την ανέλιξη των κοινωνιών. Αναπτύσσονται οι διανθρώπινες σχέσεις και οι κοινωνικές αρετές (αγάπη, φιλία, οµόνοια, αλτρουισµός κ.ά.), καθώς τα µέλη της κοινωνίας συνεργάζονται, ευδοκιµούν, δρέπουν τους καρπούς του µόχθου τους. Η επικράτηση της ειρήνης κατοχυρώνει τη δηµοκρατία και προασπίζει τα ανθρώπινα δικαιώµατα. Η ειρήνη εγγυάται την αρµονική συνύπαρξη των λαών, τη συναδέλφωση, την αµοιβαία εµπιστοσύνη· οι λαοί επιδιώκουν από κοινού την αντιµετώπιση των παγκόσµιων προβληµάτων βάσει του διαλόγου. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ Κράτη

• εδραίωση της ειρήνης συνδέεται άρρηκτα µε την ενίσχυση της δηµοκρατίας: σεβασµός στους θεσµούς της, υπεύθυνη αντιµετώπιση των προβληµάτων, λύση των διαφορών µε δίκαιο και ειρηνικό τρόπο, αρµονική συνύπαρξη, ευηµερία πολιτών.

• Ο διάλογος συµβάλλει καθοριστικά, όταν είναι ειλικρινής, ισότιµος, εποικοδοµητικός, γόνιµος, όταν συντελεί στην ενηµέρωση, στην άρση των παρεξηγήσεων και στις αµοιβαίες υποχωρήσεις, εκτονώνει την ένταση και οδηγεί σε ειρηνική διευθέτηση των διαφορών, στην προσέγγιση και την αλληλοκατανόηση των λαών.

• Κορυφαίο αίτηµα της εποχής µας είναι ο πυρηνικός αφοπλισµός, µε την • έννοια ότι είναι αναγκαίο να υπάρξουν συµφωνίες για περιορισµό των πυρηνικών

εξοπλισµών µε µακροπρόθεσµο στόχο τον αφοπλισµό. Τα αρίφνητα ποσά, τα κονδύλια που δαπανώνται για την αµυντική θωράκιση των κρατών µπορούν να διατεθούν για την ανάπτυξη της εκπαίδευσης, της υγείας, της οικονοµίας αλλά και ως αρωγή των φτωχών λαών (ίδρυση σχολείων και νοσοκοµείων, κοινωνική πρόνοια, προσπάθεια για άνοδο του βιοτικού επίπεδου των αναπτυσσόµενων χωρών).

• Η αποβολή της ανταγωνιστικής νοοτροπίας των κρατών και η επικράτηση της οικονοµικής και πολιτικής άµιλλας, της τελεσφόρος συνεργασίας: οφείλουν να συνειδητοποιήσουν όλοι ότι οι πόλεµοι δεν επιλύουν, αντίθετα προξενούν µεγαλύτερα προβλήµατα, έχουν ολέθριες επιπτώσεις και στην πραγµατικότητα οι λαοί ποτέ δεν κατακτούν όσα τους υποσχέθηκαν. Στόχος των λαών επιβάλλεται να γίνει η σύναψη διεθνών ειρηνικών σχέσεων µε πνεύµα συµφιλίωσης και αλληλεγγύης, η αποφυγή της αδιαλλαξίας, της µυστικής διπλωµατίας.

• Η αυτονοµία, η αυθυπαρξία κρατών: απαιτείται σεβασµός στο δικαίωµα της αυτοδιάθεσης των λαών και στηλίτευση της επέµβασης των ισχυρών κρατών στα εσωτερικά των άλλων χωρών. Σηµαντική, βέβαια, κρίνεται και η θέληση των λαών για ευηµερία και πρόοδο.

• Η ανάληψη ειρηνευτικών πρωτοβουλιών από τις κυβερνήσεις των κρατών και από διεθνείς οργανισµούς και συνασπισµούς κρατών. Σηµαντικότατος

125

• κρίνεται ο ρόλος της Ενωµένης Ευρώπης, καθώς έχει χρέος να προωθεί κοινά οικονοµικά συµφέροντα και να διασφαλίζει την ειρηνική συνύπαρξη των κρατών µελών. Παράλληλα, η ενίσχυση του ρόλου των διεθνών οργανισµών (Ο.Η.Ε. —> ∆ικαστήριο της Χάγης) µπορεί να εµφυσήσει το σεβασµό στη νοµιµότητα και να οδηγήσει στην αποφυγή µονοµερών επεµβάσεων ή αποκλεισµού χωρών, συµβάλλοντας έτσι στην επίλυση των διαφορών µεταξύ κρατών.

• Η ίδρυση µουσείων πολέµου που καταδεικνύουν τη φρίκη, την απανθρωποποίηση του ατόµου, τη βαρβαρότητα και την κτηνωδία. Οι χώροι αυτοί µπορούν να αποτελέσουν εναύσµατα ιστορικής µνήµης, για την αποφυγή της λήθης αλλά και την παροχή διδαγµάτων ιδίως προς τις νεότερες γενιές (π.χ.

• µουσεία πολέµου στη Χιροσίµα, στο Βιετνάµ). Β. Παιδευτικοί παράγοντες Φορείς κοινωνικοποίησης Απαιτείται ανθρωποκεντρική παιδεία, προκειµένου οι άνθρωποι να αντιληφθούν την αξία της ειρήνης και να συνειδητοποιήσουν τον όλεθρο που προξενούν οι πολεµικές συρράξεις. Στην καλλιέργεια αυτής της παιδείας καθοριστική θεωρείται η συµβολή των παιδευτικών παραγόντων που διαµορφώνουν το πνεύµα και το ήθος των ανθρώπων. Ειδικότερα: Οικογένεια: Γαλούχηση, διάπλαση των νεαρών µελών µε ανθρωπιστικές αξίες και ιδανικά, καλλιέργεια άδολης αγάπης για την πατρίδα, µετάδοση διδαγµάτων, προβολή της ανεκτίµητης αξίας της ειρηνικής διαβίωσης. Σχολείο: Το σχολείο έχει καθήκον να παρέχει ορθή διαπαιδαγώγηση· να διαφωτίσει για τα δεινά του πολέµου και να εµφυσήσει την αγάπη για την ειρήνη, να µεταδώσει γνώσεις και διδάγµατα µέσω της ιστορίας, να καλλιεργήσει τη φιλοπατρία αλλά και να διδάξει το ενδιαφέρον και το σεβασµό για τον πολιτισµό όλων των λαών. Ο µαθητής οφείλει να µάθει τα δικαιώµατα του και τα όρια της ελευθερίας του, να συνειδητοποιήσει πως η βία και ο πόλεµος δεν αποτελούν λύση, και να έχει φιλειρηνικούς στόχους. Αυτά, βέβαια, συντελούνται µε έρεισµα τη λογική κι όχι τον πειθαναγκασµό, µε εθισµό στο διάλογο ως µέσο επίλυσης διαφορών. Επίσης, επιβάλλεται η απαλλαγή από τις προκαταλήψεις, το ρατσισµό και τον εθνικισµό, που αντίκεινται στο πνεύµα του διεθνισµού. Στόχος και όραµα της εκπαίδευσης προβάλλει η κυριαρχία του ανθρωπισµού και ο διηνεκής αγώνας για την ανθρωπότητα.

• Μ.Μ.Ε.: Επειδή καθορίζουν -ή, τουλάχιστον, επηρεάζουντις προθέσεις των ατόµων, τα Μ.Μ.Ε. οφείλουν να παρέχουν αντικειµενική πληροφόρηση των δεκτών, να αποσοβούν τους κινδύνους του φανατισµού και του δογµατισµού, αλλά και να αποτρέπουν τη δηµιουργία ή την ενίσχυση προκαταλήψεων και στερεοτυπικών αντιλήψεων. Επιπρόσθετα, έχουν χρέος να προβάλλουν την τέχνη, τον αθλητισµό και τις πνευµατικές ενασχολήσεις, προωθώντας µε τον τρόπο αυτό τον ανθρωπισµό και την επικράτηση της ειρήνης.

• Τέχνη: Η γνήσια τέχνη, σε όλες τις εκφάνσεις της, εξευγενίζει τα ήθη και βρίσκεται πάντα στο πλευρό του ανθρώπου, συνδράµοντας στη θεµελίωση της ειρήνης. Με τα υψηλά νοήµατα που ο δηµιουργός διοχετεύει στο δέκτη και µε τη συγκίνηση που δηµιουργεί, ο άνθρωπος ευαισθητοποιείται, αναγνωρίζει την αξία της καλαισθησίας, την ανάγκη συµπόρευσης µε το συνάνθρωπο, προσανατολίζεται ορθά, θέτει σκοπούς και νοηµατοδοτεί τη ζωή του. Φέρνοντας στο νου µας την «Ειρήνη» του Αριστοφάνη, τον «Επιτάφιο» του Θουκυδίδη, τους «Ε&νθερονς Πολιορκηµένους» του Σολωµού, την «Γκονέρνικα» του Πικάσο, την «Καταστροφή της Χίου» του Ντελακρουά, τα µνηµεία πεσόντων, το «Για ποιον χτνπά η καµπάνα» του Χέµινγουει, αντιπολεµικές ταινίες και τηλεοπτικές σειρές και τόσα άλλα δηµιουργήµατα, που εξυµνούν τα αγαθά της ειρήνης, στηλιτεύουν τα δεινά του πολέµου και τονίζουν την αναγκαιότητα της σύναψης δεσµών και της συνύπαρξης ατόµων και λαών, αντιλαµβανόµαστε την πολύτιµη συνεισφορά της τέχνης στην παγίωση της ειρήνης.

126

• Αθλητισµός: Ευρύτατα εδραιωµένη είναι η άποψη ότι ο αθλητισµός µπορεί να λειτουργήσει αποτρεπτικά στη διεξαγωγή πολεµικών συγκρούσεων. Συγκεκριµένα, το ολυµπιακό ιδεώδες είναι δυνατό να καλλιεργήσει ένα πνεύµα αλληλεγγύης, οµόνοιας, φιλίας ανάµεσα στους αθλητές, να εµπνεύσει αξίες και να γεννήσει ιδεώδη. Ιδιαίτερα η διεξαγωγή των Ολυµπιακών Αγώνων, που δίνει την ευκαιρία στους λαούς όλης της υφηλίου να συνυπάρξουν για λίγες ηµέρες, να έρθουν σε επαφή, να ανταλλάξουν ιδέες και να µοιραστούν εµπειρίες, επουλώνει τις εθνικές αντιπαλότητες, εξοβελίζει τους εθνικούς ανταγωνισµούς και δηµιουργεί γόνιµο έδαφος για τη συνάντηση των ανθρώπων, προάγει την άµιλλα και τον αλτρουισµό και αναδεικνύει το µεγαλείο του ανθρωπισµού. Μπορεί, εποµένως, ο αθλητισµός να εµπνεύσει την ειρήνη, να ανοίξει ένα παράθυρο ευκαιρίας για την ειρηνική επίλυση των διαφορών ανάµεσα στους λαούς, να λειτουργήσει ως παρακαταθήκη ειρήνης για την ανθρωπότητα.

• Πνευµατικοί άνθρωποι: Επειδή η γνώµη τους έχει κύρος, σηµαντική κρίνεται η συµβολή τους στην αφύπνιση του λαού και στην καλλιέργεια φιλειρηνικής συνείδησηςέχουν καθήκον να αποτελέσουν υποδείγµατα µε τη συµπεριφορά και τη δράση των πολιτών, ενώ οι επιστήµονες οφείλουν να υπηρετούν µόνο τον άνθρωπο.

Γ. Άτοµο

• Κατανόηση των πραγµατικών διαστάσεων του προβλήµατος (συνειδητοποίηση των δεινών του πολέµου) και κινητοποίηση των πολιτών σε όλη την υφήλιο (ενεργός συµµετοχή σε αγώνες για την εδραίωση της ειρήνης: διαδηλώσεις, πορείες, φιλειρηνικά κινήµατα, ανάληψη ειρηνευτικών πρωτοβουλιών).

• Υιοθέτηση του διαλόγου ως µέσο επίλυσης των διαφορών κι όχι καταφυγή • στη βία και τον πειθαναγκασµό. • Άσκηση πίεσης στις κυβερνήσεις για περιορισµό των πολεµικών εξοπλισµών και

αφοπλισµό. • Συνειδητοποίηση ότι ο άνθρωπος είναι ο σκοπός κι όχι το µέσον. • Στροφή στο συλλογικό συµφέρον, αποµάκρυνση από την ιδιοτέλεια, την • απληστία, την εκµετάλλευση του συνανθρώπου. • Επιδίωξη κοινωνικής συνοχής, αποβολή της ανταγωνιστικής νοοτροπίας που • φθείρει τις σχέσεις των ανθρώπων (αλαζονική και επιθετική συµπεριφορά).

∆. Νέοι

• Οι νέοι, από τη φύση τους, µάχονται για την επικράτηση της ειρήνης: η επαναστατικότητα, η αγωνιστική διάθεση, η τόλµη, η πίστη σε αξίες και τδαντκά, το όνειρο για έναν καλύτερο κόσµο αποτελούν γνωρίσµατα του νέου

• ανθρώπου και εφαλτήριο για δράση. • Οι νέοι µπορούν να συµβάλλουν στη διαφύλαξη της ειρήνης µε τα εξής εφόδια: µέριµνα για

την εσωτερική καλλιέργεια, για την πνευµατικότητα και την ηθικότητα, επίδειξη σεβασµού στο συνάνθρωπο, ανεκτικότητα και διαλλακτικότητα, επιδίωξη εποικοδοµητικού διαλόγου και της συνεργασίας, αποβολή των εγωκεντρικών και ατοµικιστικών διαθέσεων, των ρατσιστικών αντιλήψεων, συµπεριφορές που στηρίζουν την αλληλεγγύη, τη συνύπαρξη

• ατόµων και λαών. Αναµφίλεκτα, η προσδοκώµενη δράση των νέων είναι σαφές πως αποτελεί πρωτίστως ευθύνη των φορέων αγωγής.

• Πρακτικά, οι νέοι θα συµβάλλουν στην παγίωση της ειρήνης µε την ενεργό συµµετοχή τους σε φιλειρηνικά κινήµατα, σε µαθητικά φεστιβάλ, σε εκδηλώσεις τοπικού ή διεθνή χαρακτήρα (π.χ. συναυλίες), σε πορείες διαµαρτυρίας για την κήρυξη πολέµων, µε αρθρογραφία και καταγγελία κάθε αυθαιρεσίας των ισχυρών, µε τη συµµετοχή τους σε τηλεοπτικές εκποµπές, µε θετική δράση σε πολιτικές νεολαίες, επικοινωνώντας µε εφήβους

127

από όλο τον κόσµο µέσω του διαδικτύου καθώς και µε την ανθρωπιστική τους δράση (π.χ. µέλη εθελοντικών οργανώσεων).

ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ «Πόλεµος – Ειρήνη: Θέµατα πολιτικά…» Α΄ Παρότι, εποµένως, αναγνωρίζουµε την τεράστια συµβολή της ειρήνης, δεν µπορούµε να αποφύγουµε τις οδυνηρές συνέπειες του πολέµου. Σύµφωνα µε τον Clausevitz «ο πόλεµος είναι µια πράξη βίας προορισµένη να καταναγκάσει τον αντίπαλο να εκτελέσει τη θέλησή µας». Είναι η συνέχιση της πολιτικής µε άλλα µέσα, µε µέσα ωστόσο που σκοτώνουν, σπέρνουν τον πανικό, επιφέρουν την οπισθοδρόµηση, εκφυλίζουν και αλλοιώνουν την προσπάθεια του ανθρώπου για ευηµερία και πρόοδο. Β΄ Ο πόλεµος δεν είναι αυτοτελής σκοπός, αλλά µόνο ένα όργανο της πολιτικής. Κατά συνέπεια, η υποταγή της πολιτικής άποψης σ’ εκείνη του πολέµου θα ’ταν παράλογη, επειδή η πολιτική είναι εκείνη που προκαλεί τον πόλεµο· η πολιτική είναι η διανοητική εξουσία, ο πόλεµος δεν είναι παρά το όργανο, το µέσο. Γ΄ Αυτά γράφτηκαν για να βρεθεί η αληθινή σχέση του πολέµου µε την πολιτική, αλλά και για να αµφισβητηθεί ο µύθος που λέει ότι «ο πόλεµος είναι µέρος της ανθρώπινης φύσης, και η ανθρώπινη φύση δεν µπορεί ν’ αλλάξει». Κάθε πράξη στην οργανωµένη κοινωνία είναι πολιτική. Η πολεµική πράξη, πράξη βίαιη και κτηνώδης, δείχνει ότι στις κοινωνίες απουσιάζει ο γόνιµος διάλογος, η οµοφροσύνη, η αλληλεγγύη και ο σεβασµός στο δικαιικό σύστηµα. Οι µυστικές διπλωµατίες δε, και ιδιαίτερα αυτές που δηµιουργούν διπλωµατικές νίκες και ήττες αντίστοιχα, ευθύνονται για την υιοθέτηση της τακτικής των «γερακιών». Ο λαός υποτάσσεται στις εντολές των κυβερνήσεων και αγωνίζεται για ψεύτικες ιδέες, για κάτι που είναι αδύνατο να απολαύσει. ∆΄ Από την άλλη, ο πόλεµος δεν είναι µόνο εγγενές συστατικό της ανθρώπινης φύσης. Υπάρχουν λαοί (Σουηδοί, Ελβετοί κ.ά.) που έχουν να πολεµήσουν εδώ και δεκάδες χρόνια. Αυτοί οι λαοί δεν νιώθουν καταπιεσµένοι, επειδή δεν πολέµησαν. Πρέπει να αντιληφθούµε ότι η ανθρώπινη φύση συνδέεται µε την ηθική, τις αξίες, την παιδεία· εποµένως οι πολιτισµένοι λαοί ελάχιστα επηρεάζονται από πρωτόγονα ένστικτα. Ε΄ Συνεπώς, η πολιτική, µε την ευρύτερη έννοια του όρου, είναι υπεύθυνη για τις επικίνδυνες και απειλητικές συνθήκες στις οποίες βρίσκεται σήµερα ο κόσµος. ΣΤ΄ Η ειρήνη σήµερα, δυστυχώς, είναι εύθραυστη, επισφαλής και στηρίζεται στα όπλα, αφού πολλά κράτη, κυρίως ισχυρά, προσπαθούν µέσω του εκφοβισµού και της απειλής των όπλων να διασφαλίσουν τα συµφέροντά τους και να επιβάλουν την παρουσία τους. Ο κίνδυνος του πολέµου είναι ακόµα µεγαλύτερος εξαιτίας και του τεχνολογικού θριάµβου. Η εξέλιξη της επιστηµονικής γνώσης οδήγησε στην ενίσχυση των επιθετικών όπλων, γεγονός που επιβεβαιώνει την ευθραυστότητα της ειρήνης, αφού έχουµε στα χέρια µας όπλα που µπορούν να αφανίσουν τον πλανήτη, και παράλληλα να χρησιµοποιηθούν, ώστε να «επικρατήσει η ειρήνη» µέσα από έναν προληπτικό πόλεµο. Ζ΄ Οι σύγχρονες συνθήκες δεν ευνοούν, λοιπόν, τη διασφάλιση της ειρήνης, αντίθετα, ωθούν σε συγκρούσεις και υποδαυλίζουν τα µίση και τα πάθη. Χρειάζεται, εποµένως, να δούµε τα πράγµατα από µια άλλη οπτική γωνία, καταρχήν πρακτική και πραγµατική. Η΄ Η ειρήνη θα επικρατήσει, όταν θα εξασφαλιστεί σε κάθε κράτος το δικαίωµα να λύνει τις διαφορές του πάνω σε νοµικές βάσεις, στο διεθνές δίκαιο. Αυτό πρέπει να γίνει το κέντρο των διεθνών σχέσεων, των οικουµενικών συναλλαγών. Κάθε κράτος δε, που το παραβιάζει, να τιµωρείται µε αυστηρές κυρώσεις. Αν αυτό συνδυαστεί µε µια υπερεθνική οργάνωση, πέρα από ιδιοτέλειες και όψιµα συµφέροντα, που θα έχει στρατιωτική δύναµη κάτω από τον έλεγχό της, τότε θα είναι δυνατή µια εξισορρόπηση της κατάστασης, που θα συµβάλλει στην οικοδόµηση της διεθνούς σταθερότητας.

128

Θ΄ Πρέπει επιτέλους να συνειδητοποιήσουµε ότι η ειρήνη έρχεται µέσα από την κατανόηση και την αλληλοϋποστήριξη. Η ενίσχυση των υποβαθµισµένων κρατών, οικονοµική και πολιτική, είναι εφικτή, αλλά και αναγκαία για την εδραίωση της ειρήνης. Η νοοτροπία που κυριαρχεί στην πολιτική είναι ανάγκη να µεταστραφεί και να αποτελέσει άξονα για τη θεµελίωση ενός κλίµατος αµοιβαιότητας και γόνιµης συνύπαρξης. Ι΄ Ωστόσο, η ειρήνη είναι φασµατική, αν δεν καλλιεργηθεί στις µέρες µας ο ριζοσπαστικός ουµανισµός. Πρέπει κυρίως οι φορείς αγωγής (πολιτεία, σχολείο, πνευµατική ηγεσία, κινήµατα ειρήνης) να δώσουν ένα νέο όραµα για τη ζωή, όραµα που να εµπνεύσει τους λαούς και να τους βοηθήσει να ζήσουν ειρηνικά και ανθρωπιστικά. Όραµα που να ξυπνάει τις συνειδήσεις, να φωτίζει το νου, να στηρίζεται στην οµόνοια. Μόνο τότε ο σύγχρονος κόσµος, που υποφέρει από έλλειψη ζωτικότητας, αφού ζει σε κοινωνίες βιοµηχανικές, θα στηριχθεί σε γερά θεµέλια, ικανά να µεταβάλουν τον άνθρωπο υλιστή σε άνθρωπο ιδεαλιστή. Τάνια Κωστάλα – Νίκος Καµαργιάρης «Έλλογη Σκέψη». τόµ. ∆΄ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1 .Να γράψετε την περίληψη του κειµένου µε την έκταση των 80 – 100 λέξεων ( µονάδες 25 ) 2 . «Πρέπει επιτέλους να συνειδητοποιήσουµε ότι η ειρήνη έρχεται µέσα από την κατανόηση και την αλληλοϋποστήριξη.» : Να αποδώσετε το νόηµα της παραπάνω φράσης σε µια παράγραφο 80 – 100 λέξεων ( µονάδες 15 ) 3 .α ) Ποιο τρόπο πειθούς χρησιµοποιεί η συγγραφέας στην Η΄ παράγραφο του κειµένου ; ( µονάδες 5 ) β) Τι είδους συλλογισµού χρησιµοποιεί η συγγραφέας στην ίδια παράγραφο του κειµένου ως προς το είδος των προτάσεων που τον απαρτίζουν ; ( µονάδες 5 ) 4 Να επισηµάνετε ποια νοηµατική σχέση φανερώνουν οι υπογραµµισµένες λέξεις του κειµένου ( µονάδες 10 ) 5 . « Η ειρήνη είναι φασµατική, αν δεν καλλιεργηθεί στις µέρες µας ο ριζοσπαστικός ουµανισµός. Πρέπει κυρίως οι φορείς αγωγής (πολιτεία, σχολείο, πνευµατική ηγεσία, κινήµατα ειρήνης) να δώσουν ένα νέο όραµα για τη ζωή, όραµα που να εµπνεύσει τους λαούς και να τους βοηθήσει να ζήσουν ειρηνικά και ανθρωπιστικά» : Να αναπτύξετε την παραπάνω θέση σε ένα κείµενο 500 – 600 λέξεων ( µονάδες 40 ) .

∆ΙΚΑΙΟ – ΝΟΜΟΙ – ΠΟΙΝΗ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

• Το δίκαιο αποτελεί ένα σύνολο κανόνων -γραπτών και άγραφωνπου ρυθµίζουν ι ην ανθρώπινη συµβίωση διαχωρίζοντας το επιζήµιο από το ωφέλιµο. ∆ιακρίνεται, δε, σε γραπτό (γραπτοί νόµοι) και σε

• άγραφο / εθιµικό (κοινωνικά ήθη, κοινωνικές συνήθειες, κανόνες ευπρέπειας κ.λπ.). ΓΡΑΠΤΟΣ ΝΟΜΟΣ

129

Το γραπτό δίκαιο, ο νόµος, περικλείει ένα σύνολο κανόνων που ρυθµίζουν κατ' ανάγκη τις σχέσεις των µελών µιας κοινωνίας, ορίζοντας τι επιτρέπεται και τι απαγορεύεται, καθορίζοντας µε ευκρίνεια τα δικαιώµατα και τις υποχρεώσεις του καθενός και προβλέποντας κυρώσεις για τη µη τήρηση των κανόνων. Ο νόµος, λοιπόν, επιβάλλεται, έχει δεσµευτικό χαρακτήρα, γι' αυτό και θεωρείται έλλογη ρυθµισµένη «βία». Υποδιαιρέσεις του γραπτού δικαίου (της νοµοθεσίας) είναι: α. ∆ηµόσιο:

• Συνταγµατικό, ο καταστατικός χάρτης µιας χώρας, που καθορίζει τις σχέσεις των πολιτών µε την πολιτεία, την άσκηση των τριών εξουσιών κ.ά.

• Ποινικό, που ορίζει τα όρια από τα οποία αρχίζει η επιβλαβής συµπεριφορά. • ∆ιοικητικό, που αφορά στους ειδικούς κανόνες δικαίου της δηµόσιας διοίκησης. • Εκκλησιαστικό, που σχετίζεται µε τα θέµατα της Εκκλησίας.

β. Ιδιωτικό:

• Αστικό, που αναφέρεται στις σχέσεις των πολιτών µεταξύ τους. • Εργατικό, που αφορά στα εργασιακά θέµατα. • Οικογενειακό, που καθορίζει τους κανόνες της οικογενειακής σχέσης και τα ζητήµατα που

προκύπτουν από αυτήν. • Εµπορικό, που ρυθµίζει το είδος των πράξεων και των σχέσεων µεταξύ εµπόρων.

γ. ∆ιεθνές / κοινοτικό, που αναφέρεται στις διακρατικές σχέσεις (π.χ. νοµικό πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης). δ. Εσωτερικό, που αφορά στη ρύθµιση των ζητηµάτων κάθε χώρας. ΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΚΑΙ Η ΑΞΙΑ ΤΩΝ ΝΟΜΩΝ Είναι γεγονός ότι οι γραπτοί νόµοι έχουν τις εξής λειτουργίες:

• ρυθµιστική, • αποτρεπτική / εκφοβιστική, • ανταποδοτική, • προστατευτική (κοινωνική άµυνα), • παιδαγωγική / σωφρονιστική.

Βάσει αυτών των λειτουργιών και τηρουµένων ορισµένων προϋποθέσεων, ο γραπτός νόµος ασκεί ευεργετική επίδραση σε ατοµικό και σε κοινωνικό επίπεδο, για τους εξής λόγους:

• Παρέχει ίσες ευκαιρίες ανάπτυξης (περιορισµός αδικιών και ανισοτήτων) • σε όλους τους πολίτες συµβάλλοντας στην πνευµατική, πολιτιστική και οικονοµική πρόοδο

(µόρφωση, ελευθερία καλλιτεχνικής έκφρασης, καλή χρήση της επιστήµης, υλική διαβίωση, καλές συνθήκες εργασίας, προστασία περιβάλλοντος).

• Κατοχυρώνει και προστατεύει τα ανθρώπινα δικαιώµατα, που σηµαίνει • ότι δεν προσβάλλεται η αξιοπρέπεια ατόµων και λαών (βλέπε σηµασία δικαιωµάτων). • Αποτρέπει την αυτοδικία και την επιβολή της θέλησης των ισχυρών στους ασθενέστερους

µε ό,τι αυτό συνεπάγεται. • Συντελεί στην ηθική ωρίµανση του ανθρώπου και, κυρίως, καλλιεργεί την υπευθυνότητα,

αφού του υποβάλλει την έννοια του ορθού, του επιτρεπτού. • Συνάµα, ενισχύει την κοινωνική συνείδηση και άλλες κοινωνικές αρετές (π.χ. συνεργατικό

πνεύµα), αφού ο άνθρωπος αντιλαµβάνεται ότι ανήκει σε ένα σύνολο µε δικαιώµατα και υποχρεώσεις.

130

• Βοηθά τον άνθρωπο να ζήσει ήρεµα, να νιώθει ασφάλεια και σιγουριά, καθώς αισθάνεται ότι προστατεύεται.

• Περιορίζει φαινόµενα νοσηρότητας (επιθετικότητα, βία, ασυδοσία κ.ά.), αφού επιλύει τις διαφορές µεταξύ των πολιτών και των κρατών, συµβάλλοντας στην κοινωνική οµαλότητα και συνοχή αλλά και στην ειρηνική συνύπαρξη.

• Εδραιώνει τη δηµοκρατία, αφού επιτρέπει την ελεύθερη εκδήλωση των δυνατοτήτων του ανθρώπου αλλά και τη συµµετοχή στα κοινά (έλεγχος ηγεσίας κ.ά.) σε πλαίσια ευπρέπειας και τάξης, ενδυναµώνοντας την εµπιστοσύνη στην πολιτική και τους θεσµούς της.

ΠΟΙΝΗ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Mε τον όρο ποινή εννοούµε κάθε είδους τιµωρία που επιβάλλεται για κολάσιµη πράξη σε πολλές εκφάνσεις της ζωής. Επί παραδείγµατι, ο γονέας τιµωρεί το παιδί του, ο δάσκαλος τον αδιάφορο µαθητή, ο εργοδότης τον επιπόλαιο εργαζόµενο, ο ιεράρχης τον ανήθικο ιερέα, η διεθνής κοινότητα τα κράτη που παρανοµούν κ.λπ. Από νοµικής πλευράς ποινή είναι η τιµωρία που επιβάλλεται κατόπιν δικαστικής απόφασης και ισοδυναµεί µε τη στέρηση της προσωπικής ελευθερίας, ης περιουσίας ή της ζωής ή µε την επιβολή προστίµου. ΟΙ ΣΚΟΠΟΙ ΚΑΙ Η ΑΞΙΑ ΤΗΣ ΠΟΙΝΗΣ Η ύπαρξη της ποινής είναι απαραίτητη στις δηµοκρατικά οργανωµένες κοινωνού χωρίς αυτήν δεν έχουν ισχύ / δύναµη οι νόµοι. Ο σκοπός της είναι πολυδιάστατος και αποτελεί µία πολύπλευρη κοινωνική λειτουργία µε πολλούς αποδέκτες: το θύτη, το θύµα και την κοινωνία. Εξάλλου, συνιστά και µέσο ααντιµετώπισης φαινοµένων βίας και εγκληµατικότητας. Ο χαρακτήρας της ποινής είναι τριπλός:

• Ανταποδοτικός, µε την έννοια ότι επιβάλλεται τιµωρία «ανάλογη» του αδικήµατος, οπότε πρόκειται για µια µορφή κοινωνικής δικαιοσύνης.

• Προληπτικός / αποτρεπτικός, που σηµαίνει ότι λειτουργεί εκφοβιστικά και παραδειγµατικά για τους εν δυνάµει µελλοντικούς παραβάτες (κοινωνική άµυνα).

• Παιδαγωγικός / σωφρονιστικός, αφού µέσω της τιµωρίας ο θύτης µπορεί να µετανοήσει συνειδητά, να συνετιστεί και να επιστρέψει στην οµάδα ανακοινωνικοποιηµένος.

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ – ΑΞΙΑ ΤΩΝ ΠΟΙΝΩΝ

• Υπενθυµίζουν ότι οφείλουµε να αναλάβουµε το ελάχιστο των ευθυνών µας και να πειθαρχούµε στους κανόνες της οργανωµένης κοινωνίας. Έτσι επέρχεται η γενικότερη πρόοδος (π.χ. εθνική, οικονοµική, επιστηµονική, προστασία της φύσης).

• Περιορίζουν τα φαινόµενα ασυδοσίας, εκµετάλλευσης, αυτοδικίας και βίας που πλήττουν θεµελιώδη ανθρώπινα δικαιώµατα.

• Κάνουν τους πολίτες να αισθάνονται ασφάλεια και σιγουριά, αφού θεωρούν ότι απονέµεται δικαιοσύνη.

• ∆ιασφαλίζουν την κοινωνική τάξη και γαλήνη σε τοπικό, εθνικό και παγκόσµιο επίπεδο. • Προστατεύουν τη δηµοκρατία, εφόσον ελέγχονται και οι κρατούντες, οπότε ο πολίτης

βιώνει την ισότητα και εµπιστεύεται το κράτος. • Είναι πιθανό να ηθικοποιήσουν τους θύτες, ώστε να οδηγηθούν σε αποδοχή των κανόνων

της οµάδας, κ.ά. Η ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΟΙΝΗΣ

131

Είναι γεγονός ότι σε πολλές περιπτώσεις η ποινική νοµοθεσία ή καλύτερα η επιβολή κυρώσεων αστοχεί. Την ευθύνη γι' αυτό φέρουν:

• Ο χαρακτήρας των ανθρώπων και η αγωγή που έχουν λάβει (άλλοι συνετίζονται και άλλοι όχι για διάφορους λόγους).

• Οι υπερβολικά αυστηρές, παράλογες και, εποµένως, άδικες ποινές, που πηγάζουν από την αντίληψη ότι η ποινή είναι µέσο εκδίκησης και όχι σωφρονισµού, αλλά και από την εµπάθεια, τη µεροληψία (συµπάθεια, εύνοια) και την προκατάληψη αυτών που επιβάλλουν κυρώσεις.

• Η ρατσιστική και βάρβαρη αντιµετώπιση των θυτών από την πλευρά της κοινωνίας. • Η µεγάλη χρονοτριβή από την παράνοµη πράξη µέχρι την επιβολή της ποινής. • Οι απαράδεκτες συνθήκες που επικρατούν µέσα στις φυλακές, κ.ά.

Τα προαναφερθέντα αίτια αναδεικνύουν και τις προϋποθέσεις επίτευξης των σκοπών της ποινής. Γιατί, στην ουσία, εξαιτίας αυτών των παραγόντων η ποινή, αντί να αποτελεί µέσο σωφρονισµού και δικαιοσύνης, µετατρέπεται σε εργαλείο υπονόµευσης της κοινωνικής συνοχής:

• Εξαγριώνει και εξαχρειώνει τους θύτες. • Αναπαράγει τη βία και την αδικία. • Προσβάλλει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. • Υπονοµεύει τον ανθρωπισµό και τη δηµοκρατία. • Καλλιεργεί το φόβο. • Ενισχύει τον αυταρχισµό της εξουσίας, • Αποκλείει τους ανθρώπους που διέπραξαν ολίσθηµα στη ζωή τους από το δικαίωµα να

µετανοήσουν και να συµµορφωθούν, κ.λπ. Η ποινή, λοιπόν, είναι κυρίως µέσο καταστολής και όχι πρόληψης, διότι συνδέεται περισσότερο µε τα συµπτώµατα και λιγότερο µε τη ρίζα του κακού. Είναι χρήσιµη, όταν µπορεί να τη διαχειριστεί σωστά τόσο η κοινωνία όσο και ο θύτης. Ωστόσο, είναι πλέον πασιφανές ότι η αντιµετώπιση της παραβατικότητας είναι πρωτίστως έργο της παιδείας. Η ΠΟΙΝΗ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ Με τη χρήση της ποινής / τιµωρίας από τους δασκάλους ως ένα εκ των µέσων διαπαιδαγώγησης των νεαρών µαθητών φαίνεται πως υπηρετούνται οι ακόλουθοι στόχοι:

• Συνετισµός του µαθητή παραβάτη. • Μύηση στο νόηµα της ελευθερίας. • Εθισµός στην ιδέα της πειθαρχίας και του σεβασµού. • ∆ηµιουργία υπεύθυνων µελών της κοινωνίας. • Καλλιέργεια της ιδέας της απονοµής της δικαιοσύνης. • Ενίσχυση της αυτοκριτικής και της αυτογνωσίας (γιατί διέπραξα αδίκηµα;). • Παραδειγµατισµός και αποτροπή των παραβάσεων, κ.ά.

Ωστόσο, ανεξάρτητα από την ορατή αναγκαιότητα της τιµωρίας στα πλαίσια της κοινωνίας του σχολείου, επιβάλλεται να γίνονται αντικείµενο σοβαρής και υπεύθυνης εκτίµησης οι ακόλουθες παράµετροι:

• 0 πραγµατικός σκοπός της ποινής (σωφρονισµός και όχι εκδίκηση). • Το µέγεθος της ποινής. • 0 χαρακτήρας του µαθητή. • Το επαναλαµβανόµενο της παραβατικής δράσης των µαθητών. • Το συγγενικό και ευρύτερα κοινωνικό περιβάλλον του µαθητή (κίνδυνος διασυρµού /

διαπόµπευσης).

132

• Το πνεύµα δικαιοσύνης (αµεροληψία, ίση µεταχείριση χωρίς διακρίσεις µαθητών).

ΘΑΝΑΤΙΚΗ ΠΟΙΝΗ Επιχειρήµατα κατά της θανατικής ποινής

• Κανένας δεν έχει το δικαίωµα ούτε από χριστιανική ούτε ευρύτερα από ανθρωπιστική άποψη ν’ αφαιρεί τη ζωή του άλλου.

• Υπάρχει πάντοτε το ενδεχόµενο της δικαστικής πλάνης, οπότε, αν έχει εφαρµοστεί η θανατική ποινή, το λάθος δεν επανορθώνεται.

• Ολόκληρη η κοινωνία µετατρέπεται σε εγκληµατία και επαναλαµβάνει ένα µέρος του αδικήµατος, όταν εφαρµόζει τη θανατική ποινή.

• Σκοπός της ποινής είναι ο σωφρονισµός. Στην περίπτωση της θανατικής καταδίκης, η ποινή παύει να έχει αυτό τον προορισµό και αποκτά εκδικητικό-ρεβανσιστικό χαρακτήρα.

• Η εφαρµογή της θανατικής ποινής δεν ταιριάζει µε το υψηλό πνευµατικό και πολιτισµικό επίπεδο της εποχής και των κοινωνιών µας.

• Στις µέρες µας έχουν επικρατήσει τα δηµοκρατικά πολιτεύµατα και έχουν Συνταγµατικά κατοχυρωθεί τα ανθρώπινα δικαιώµατα, οπότε δεν συνάδει µε αυτά τα δεδοµένα η εφαρµογή της θανατικής ποινής, η οποία θυµίζει εποχές µε αναχρονιστικές αντιλήψεις, όπως ο Μεσαίωνας.

• Πάντοτε υπάρχουν κάποιο «δήµιοι», οι οποίοι µε τον έναν ή τον άλλον τρόπο εκτελούν τη θανατική ποινή και είναι πολύ πιθανό να φέρουν το βάρος των τύψεων συνείδησης σ’ όλη τους τη ζωή.

• ∆εν έχει µειωθεί η εγκληµατικότητα στις χώρες όπου εφαρµόζεται η θανατική ποινή. • Όταν κάποιος διαπράξει ειδεχθές έγκληµα άξιο για εφαρµογή της θανατικής ποινής και δεν

έχει ακόµη συλληφθεί, γνωρίζοντας τη νοµοθεσία της χώρας του, δεν διατάζει να προβεί και σε πιο αποτρόπαια ακόµη εγκλήµατα, εφόσον ούτως ή άλλως ξέρει ότι, όταν συλληφθεί, θα θανατωθεί.

• Κάποιοι µπορεί να εκµεταλλευθούν τη νοµοθεσία που επιβάλλει τη θανατική ποινή σε κάποιες περιπτώσεις, ώστε να εκδηλώσουν το ρατσισµό τους. Για παράδειγµα σε κάποιες απ’ τις πολιτείες των ΗΠΑ όπου εφαρµόζεται η θανατική ποινή, έχει παρατηρηθεί πως τα περισσότερα θύµατα είναι έγχρωµοι.

• Γενικότερα µε την εφαρµογή τέτοιων ποινών εύκολα µπορεί να χαθεί το µέτρο και να φτάσουν οι χώρες σε ακρότητες και υπερβολές, στην ηθική αποχαλίνωση και στην επικράτηση του «οφθαλµόν αντί οφθαλµού και οδόντα αντί οδόντος». Τα ήθη εκτραχύνονται και η βία φέρνει βία.

ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Για τους αρχαίους Έλληνες η ευθανασία δήλωνε τον ευτυχισµένο ή αξιοπρεπή θάνατο (εν + θάνατος), την επιθυµητή κατάληξη ενός µακάριου και ενάρετου βίου. Σήµερα, δηλώνει την πρόκληση ή την επίσπευση ανώδυνου θανάτου, προκειµένου να συντοµευθεί η αγωνία του ετοιµοθάνατου ή πάσχοντος από ανίατη ασθένεια ατόµου. ΜΟΡΦΕΣ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ

• Παθητική ευθανασία υφίσταται, όταν ο γιατρός δεν παρέχει την απαιτούµενη φροντίδα στον ασθενή που θα επιτρέψει την ανάκαµψη της υγείας του, µε αποτέλεσµα το θάνατο.

133

• Ενεργητική ευθανασία νοείται η επέµβαση του γιατρού, µετά από επιθυµία του ασθενούς ή των συγγενών του, προκειµένου να επισπευθεί το τέλος. Πραγµατοποιείται µε φαρµακευτική αγωγή ή µε αποσύνδεση των µηχανηµάτων που κρατούν τον ασθενή στη ζωή.

Η ευθανασία είναι ένα δίληµµα που απασχόλησε τις ανθρώπινες κοινωνίες και στο παρελθόν. Ιδιαίτερα, όµως, στην εποχή µας αποτελεί θέµα έντονου προβληµατισµού, καθώς αυξάνονται οι φωνές για νοµική κατοχύρωση της σε πολλές χώρες του κόσµου. Πρόκειται για έναν προβληµατισµό ο οποίος προκύπτει από τα αδιέξοδα που επιφέρει η άνοδος του µέσου όρου ζωής, η αύξηση των υπερηλίκων, η ανεπάρκεια της ιατρικής να λυτρώσει από ανίατες ασθένειες αλλά και η αδυναµία της οικογένειας να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις µιας τόσο δύσκολης κατάστασης. Στην Ελλάδα, βέβαια, η ευθανασία δεν έχει αναγνωριστεί νοµοθετικά. Αντιθέτως, στην Ολλανδία «η ενεργητική ευθανασία διεξάγεται ελεύθερα και σύµφωνα µε τη Βασιλική Ολλανδική Ιατρική Ένωση, αυτό συµβαίνει περισσότερο από 6.000 φορές το χρόνο» (εφηµ. Καθηµερινή). Σαφέστατα, το ζήτηµα αυτό εγείρει ερωτήµατα σε ηθικό και θρησκευτικό πρωτίστως επίπεδο, ενώ συνάµα πρέπει να διερευνηθεί από ανθρωπιστική, ψυχολογική, ιατρική και οικονοµική σκοπιά. Εύλογο είναι, πάντως, ότι το ζήτηµα της τεχνητής πρόκλησης θανάτου δηµιουργεί διαµάχες ανάµεσα στους υποστηρικτές και τους επικριτές του. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΩΝ ΤΗΣ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ Η ευθανασία επιφέρει λύτρωση από τον αφόρητο πόνο και τα µαρτύρια-όταν η ζωή έχει πάψει να είναι αγαθό, τι νόηµα έχει η παράταση της;

• Η εφαρµογή της µαρτυρεί ανθρωπιστική στάση και αποτελεί δείγµα της προάσπισης των ανθρώπινων δικαιωµάτων. Εφόσον ο άνθρωπος είναι κύριος της ζωής του διατηρεί το δικαίωµα — όταν έχει επίγνωση της κατάστασης του και µπορεί να επικοινωνήσεινα επιλέξει έναν αξιοπρεπή θάνατο διακόπτοντας τη ζωή του, όποτε το επιθυµεί.

• Οι ανίατες ασθένειες συχνά καταλύουν την αξιοπρέπεια του ανθρώπου -καθώς είναι ανίκανος να πραγµατώσει ακόµα και στοιχειώδεις ανάγκες του και τελικώς τον ταπεινώνουν.

• Μαζί µε τον ασθενή ταλαιπωρούνται, ψυχικά και οικονοµικά, και οι συγγενείς του, περιµένοντας ένα ιατρικά προδιαγεγραµµένο για τον άρρωστο τέλος.

• Ο θάνατος ενός ατόµου µετά από ευθανασία είναι δυνατό να προσφέρει ζωή σε άλλους ανθρώπους χαρίζοντας τους ζωτικά όργανα για µεταµόσχευση.

ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΠΙΚΡΙΤΩΝ ΤΗΣ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ

• Η ευθανασία αποτελεί παράβαση της θεϊκής εντολής «ου φονεύσεις». Ο θεός χαρίζει τη ζωή και µόνον Αυτός αποφασίζει πότε θα την αφαιρέσει. Ούτε και η πιο βασανισµένη ζωή δεν πρέπει να αφαιρεθεί από τον άνθρωπο, γι' αυτό ο ασθενής δε δικαιούται να προκαλέσει το θάνατο του.

• Καθήκον του γιατρού είναι να παλεύει, για να σώσει την ανθρώπινη ζωή. 0 γιατρός που συναινεί στην ευθανασία παραβαίνει τον όρκο του Ιπποκράτη να υπηρετεί τον άνθρωπο, να ανακουφίζει τον πόνο του και να εργάζεται για την παράταση κι όχι τη διακοπή της ζωής του. Η ελπίδα πεθαίνει πάντα τελευταία.

• Μέχρι και την τελευταία στιγµή δεν αποκλείεται η πιθανότητα θαύµατος, όπως έχει αποδειχθεί από αρκετά περιστατικά ασθενών που επέζησαν, ενώ το τέλος τους κρινόταν ιατρικά προδιαγεγραµµένο.

• ∆εν αποκλείεται η πιθανότητα εσφαλµένης γνωµάτευσης από τους γιατρούς. Είναι ελπιδοφόρα η εξέλιξη της επιστήµης κυρίως στην παραγωγή νέων σωτήριων φαρµάκων για ανίατες µέχρι στιγµής ασθένειες, όπως ο καρκίνος, το AIDS.

134

• Ακόµα και όταν ο ίδιος ο ασθενής επιθυµεί τη διακοπή της ζωής του, δεν • είµαστε βέβαιοι ότι πρόκειται για µια ενσυνείδητη επιλογή ή για µια επιλογή • στην οποία καταλήγει εξαιτίας των αφόρητων πόνων που βιώνει. • Στις περιπτώσεις που ο ασθενής δεν επικοινωνεί µε το περιβάλλον, η ευθύνη • για την απόφαση της ευθανασίας βαρύνει τους γιατρούς και τους συγγενείς. • Ποιος, όµως, µπορεί να λάβει µια τέτοια απόφαση για τη ζωή ενός άλλου • ανθρώπου; • Ενδέχεται η απόφαση για ευθανασία ενός αρρώστου να ληφθεί από συγγενείς που

επιθυµούν να απαλλαγούν ψυχικά και οικονοµικά από τη φροντίδα του ασθενούς ή προσδοκούν οικονοµικά οφέλη (π.χ. κληρονοµιά).

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Η ελευθερία γίνεται αντιληπτή ως δυνατότητα και έκφραση. Αναλυτικότερα είναι:

• Η δυνατότητα κάθε ατόµου να ζει χωρίς εµπόδια και καταναγκασµούς • —εξωτερικούς και εσωτερικούς— καθώς και να πράττει κατά βούληση (ελευθερία

βούλησης) ό,τι δεν αντιστρατεύεται το νόµο, την ηθική και τα δικαιώµατα του άλλου. • Η αδέσµευτη έκφραση της προσωπικότητας: Η έκφραση είναι πολυεδρική, γι' αυτό και η

ελευθερία είναι πολύµορφη, αλλά όχι ασύδοτη" υπόκειται στον ορθό λόγο, στο νόµο και στην ηθική συνείδηση. Η τελευταία συγκεκριµενοποιείται ως φωνή του χρέους, υπάρχει πριν από την πράξη ως επιταγή και ακολουθεί ως συναίσθηµα.

ΕΙ∆Η ΜΟΡΦΕΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ α) Εξωτερική Συνιστά απουσία εξωτερικών καταναγκασµών και δεσµεύσεων. Αφορά, καταρχάς, στη σχέση µας µε το συνάνθρωπο, αλλά εκτείνεται και σε όλο το εύρος της ζωής (την κοινωνία, την πολιτεία / κράτος, τις διακρατικές σχέσεις) και περιλαµβάνει το σύνολο των δικαιωµάτων που είναι κατοχυρωµένα από τους νόµους. Σε αντίθετη περίπτωση, ο άνθρωπος καταδυναστεύεται από τους τυράννους, την κοινή γνώµη, τα ισχυρά κράτη, τις πλειοψηφίες κ.ο.κ. Στο πλαίσιο αυτό, η εξωτερική ελευθερία λαµβάνει τις ακόλουθες µορφές: Εθνική: Αναφέρεται στο κράτος και αποτελεί προϋπόθεση για τις άλλες, τις ατοµικές ελευθερίες. Είναι η δυνατότητα ενός συνόλου να χαράσσει την πορεία του µε βάση τη βούληση των µελών του, το δικαίωµα της αυτοδιάθεσης, της εθνικής ακεραιότητας / άµυνας. Πολιτική: Σηµαίνει την απρόσκοπτη λειτουργία της πολιτικής ζωής µιας δηµοκρατικής κοινωνίας. Κυρίαρχος είναι ο λαός, η διοίκηση / εξουσία εκλέγεται από την πλειοψηφία, ενώ η µειοψηφία ελέγχει. Προϋποθέτει σύνταγµα, νόµους και τη διάκριση των τριών εξουσιών. Με αυτήν ενισχύεται ο σεβασµός στις ατοµικές ελευθερίες. Ατοµικές ελευθερίες: Επιλογή ελευθέρου τρόπου ζωής και κατοχύρωση δικαιωµάτων (ζωής, τιµής, περιουσίας, έκφρασης, ασύλου, σεβασµού στην ιδιωτική ζωή). Κοινωνική: Κοινωνική δικαιοσύνη, ισονοµία, ισοτιµία, ισοπολιτεία, αξιοκρατία, διασφάλιση δικαιωµάτων παιδείας, υγείας κ.λπ.

135

Θρησκευτική: Ελεύθερη επιλογή δόγµατοςπροϋποθέτει ανεκτικότητα, σεβασµό, απαλλαγή από φανατισµό και δεισιδαιµονίες (λ.χ. η θρησκεία, υπό προϋποθέσεις, αποτέλεσε στο παρελθόν αφετηρία για δεινά). Πολιτιστική: Καλλιτεχνική ελευθερία, απουσία λογοκρισίας, σεβασµός στα επονοµαζόµενα δικαιώµατα της τρίτης γενιάς (παραδόσεις, γλώσσα, µνηµεία, φυσικό περιβάλλον). Οικονοµική: Εξασφαλίζει τα οικονοµικά µέσα για µια αξιοπρεπή διαβίωση, ενώ η επιστηµονική ελευθερία οδηγεί στην αβίαστη ανάπτυξη της «καθαρής» έρευνας. β) Εσωτερική Πρόκειται για την απουσία εσωτερικών καταναγκασµών και δεσµεύσεων. Αφορά στη σχέση µας µε τον εαυτό µας και βασίζεται σε ένα σύνολο αρετών -πνευµατικών, ηθικών και ψυχικών— που επιτρέπουν στον άνθρωπο να δρα αυτόβουλα, ενάρετα και αυθόρµητα (ελευθεροφροσύνη). Σε αντίθετη περίπτωση, το άτοµο είναι όµηρος του εαυτού του, συνειδητά ή ασυνείδητα, έρµαιο πραγµάτων και περιστάσεων (εθελοδουλία). Στο πλαίσιο αυτό, η εσωτερική ελευθερία λαµβάνει τις ακόλουθες µορφές: Πνευµατική: Ο άνθρωπος µπορεί να σκέφτεται χωρίς επηρεασµούς που αποσκοπούν στη χειραγώγηση του. Είναι, δηλαδή, ελεύθερος πνευµατικά, έχει γνώµη και δεν αφήνεται έρµαιο προλήψεων, προκαταλήψεων «Οποιος ελεύθερα σνλλογάται, σνλλογάται καλά», Ρήγας). Ηθική: Πρόκειται για την ελευθερία που σχετίζεται µε τη στάση απέναντι στον εαυτό µας και στους άλλους. Αν, δηλαδή, επιδιώκουµε το συµφέρον µας και µόνο ή το κοινό καλό, πόσο υπολογίζουµε τους άλλους, αν αφήνουµε τον εαυτό µας να ξεπέσει, αν ενεργούµε κάτω από ανάγκη ή δόλο, αν κάθε πράξη µας δηλώνει µεγαλοψυχία, σεβασµό, ανδρεία, ταπεινοφροσύνη, αν είµαστε υπεύθυνοι, αν «φυλάττουµε Θερµοπύλες»... Χαρακτηρίζει την ιδιοτελή ή ανιδιοτελή σκέψη του ανθρώπου, την υποταγή του ή όχι σε πάθη (µίσος, εγωισµός), την ύπαρξη αυτοελέγχου, την εγκράτεια. Ψυχική: Η εσωτερική ισορροπία, η γαλήνη, η ηρεµία, η ευχαρίστηση υπάρχουν, όταν απουσιάζουν οι εξωτερικές πιέσεις (διαφήµιση, αυταρχισµός κ.ά.), όταν το άτοµο είναι απαλλαγµένο από εσωτερικές εξαρτήσεις (π.χ. άγχη, φοβίες, ανασφάλειες) και ταυτόχρονα εναρµονίζει τις υγιείς επιθυµίες µε τις πράξεις του. Γενικότερα, φανερώνει την άφοβη και αυθόρµητη έκφραση συναισθηµάτων χωρίς υποκρισία (µάσκες). ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ Ενώ σε φιλοσοφικό επίπεδο η έννοια της ελευθερίας είναι αµετάβλητη, το περιεχόµενο της διαφοροποιείται ανάλογα µε τις συνθήκες µιας εποχής. Ειδικότερα:

• Για τον πρωτόγονο άνθρωπο ελευθερία ήταν η επιβίωση, η απεξάρτηση από τη φύση και τους καταναγκασµούς της.

• Για το δούλο η ελευθερία αποτελούσε την προσδοκία απελευθέρωσης. • Για τον «ελεύθερο» πολίτη η ελευθερία δηλώνει τη δυνατότητα του πολιτικού δικαιώµατος

και της απερίσπαστης διεκδίκησης του. • Για το σύγχρονο πολίτη η ελευθερία έχει ευρύτερες διαστάσεις, καθώς σηµαίνει την τήρηση

κανόνων, τον αγώνα για ολόπλευρη καλλιέργεια, την ειρήνη, τον απεγκλωβισµό από υλιστικούς, τεχνοκρατικούς και προπαγανδιστικούς µηχανισµούς κ.ά.

• Γενικότερα, είναι δυνατό σε ατοµικό και συλλογικό επίπεδο να αποκρυσταλλωθούν τα ακόλουθα χαρακτηριστικά ελευθεροφροσύνης:

136

α) Στον ελεύθερο άνθρωπο • Απροκατάληπτη σκέψη, υπεύθυνη περισυλλογή, στοχαστική διάθεση. • Πνεύµα γόνιµης αµφιβολίας και αµφισβήτησης. • Ολιγάρκεια, αυτοκυριαρχία. • Ανδρεία, αγάπη για τον άνθρωπο και ανιδιοτελής προσφορά. • Άσβεστη δίψα για πρόοδο και καταπολέµηση του συντηρητισµού. • Ενσυνείδητη επιλογή, αυτόβουλος άνθρωπος. • Υψηλό αίσθηµα ευθύνης / χρέους, αγωνιστικότητα κι όχι µοιρολατρία. • Αυθόρµητη, άφοβη έκφραση προσώπου / προσωπικότηταςσε αντίθετη περίπτωση,

προβάλλει η προσωπειακή στάση / µάσκα. β) Στην ελεύθερη κοινωνία

• Ανεµπόδιστη δράση στην επιστήµη, στην τέχνη, στην οικονοµία. • Ανεκτικότητα στο διαφορετικό. • Κοινωνικά θεµέλια η αρετή και ο νόµος. • Απρόσκοπτη ενηµέρωση και δηµιουργική εκπαίδευση (µάθηση, δράση, προσφορά). • Καθολική εφαρµογή της δηµοκρατίας (προστασία δικαιωµάτων για όλους). • Ισοκατανοµή πλούτου / συλλογική ευηµερία. • ∆υνατότητα επιλογής σε όλα τα επίπεδα.

Η ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Με το δεδοµένο ότι η εξωτερική ελευθερία γίνεται αντικείµενο πραγµάτευσης στις ενότητες «Ανθρώπινα ∆ικαιώµατα» και «Νόµοι Θεσµοί», εδώ θα καταγράψουµε τις διαστάσεις που λαµβάνει η καθ' ολοκληρίαν θετική συµβολή της στην κοινωνία. Καθίσταται, λοιπόν, διαχρονικώς αναγκαία, γιατί µέσω αυτής επιτυγχάνονται τα ακόλουθα:

• Εδραίωση της δηµοκρατίας: Οι πολίτες ασκούν απρόσκοπτα τα καθήκοντα τους ελέγχοντας την εκάστοτε εξουσία, ενώ η ηγεσία δρα µε γνώµονα το καλό όλων, χωρίς κοµµατισµούς, λαϊκισµούς, αποκλεισµούς και αναξιοκρατία, ενισχύοντας έτσι τη δηµοκρατία.

• Αξιοπρεπής ζωή, οικονοµική ανάπτυξη, σεβασµός στη φύση: Οι πολίτες επιλέγουν ανεπηρέαστα το επάγγελµα τους (ψυχική ευφορία), εκπληρώνουν τις υποχρεώσεις τους, συµβάλλουν στην αύξηση της παραγωγής, οπότε ανθεί η οικονοµία. Προστατεύεται το περιβάλλον µε δράση λελογισµένη κι όχι ασύδοτη. Προστατεύονται, ακόµα, τα άτοµα από αυθαιρεσίες και, ως εκ τούτου, απολαµβάνουν τα υλικά αγαθά ζώντας αξιοπρεπώς και όχι στην εξαθλίωση, την ανέχεια κ.ά. Επίσης, αναπτύσσεται η επιστηµονική έρευνα, χωρίς να υπηρετούνται συµφέροντα, όπως συχνά συµβαίνει σήµερα.

• Κοινωνική ευρυθµία: Οι πολίτες συνειδητοποιούν το ρόλο τους στην κοινωνία, αγωνίζονται για την οµάδα, το «εµείς», χωρίς να συµπεριφέρονται ατοµικιστικά. Τηρούν το νόµο και, πάνω απ' όλα, είναι ανυστερόβουλοι, οπότε περιορίζεται η κοινωνική παθογένεια µε όποιο πρόσωπο κι αν εκδηλώνεται(βία, ρατσισµός, ναρκωτικά κ.ά.). Αποφεύγονται, συνεπώς, οι αποκλεισµοί και η περιθωριοποίηση

• Ανθρωπιά και αυτοπραγµάτωση: Οι ελεύθεροι άνθρωποι αποστρέφονται την αδικία και την ιδιοτέλειαγι' αυτό και µάχονται για τον άνθρωπο και το συνάνθρωπο. ∆ε συµβιβάζονται µε την «τρέχουσα» ηθική (πλεονεξία, «συµφέρον»), αλλά πιστεύοντας σε ιδανικά αγωνίζονται µε στόχο την εσωτερική κάθαρση. Είναι ολιγαρκείς, γι' αυτό και αντιστέκονται στον καταναλωτισµό. • Πνευµατική και πολιτιστική πρόοδος: Οι άνθρωποι µπορούν να εκφράσουν αβίαστα

σκέψεις και συναισθήµατα. Μορφώνονται, διαλέγονται και διαλογίζονται, δεν προσκολλώνται στη στείρα ειδίκευση. Είναι φιλερευνητικοί και δεκτικοί σε νέες ιδέες. ∆εν εγκλωβίζονται σε δόγµατα και απόλυτα σχήµατα ούτε παγιδεύονται σε οποιαδήποτε µορφή

137

χειραγώγησης. Είναι οπαδοί της ελεύθερης σκέψης, πράγµα που αντιµάχεται την αγελοποίηση. Έτσι, δε γίνονται «όµηροι» του φανατισµού. Γι' αυτό, άλλωστε, προάγεται ο πνευµατικός πολιτισµός, ανθούν τα γράµµατα και οι τέχνες, ενώ τα άτοµα στρέφονται στη γνήσια ψυχαγωγία και όχι στην ανούσια διασκέδαση.

• Ψυχοσωµατική ευεξία: Οι ελεύθεροι πολίτες έχουν, βέβαια, αγωνίες και φόβους, αλλά δε διακατέχονται από φοβικές καταστάσεις και συµπλέγµατα. Είναι ήπιοι, µειλίχιοι, άνθρωποι της καταλλαγής. Αισθάνονται ασφάλεια και σιγουριά, ενώ στέκουν «µοίρα στη µοίρα τους» (αγωνιστική δράση). Εξάλλου, είναι υπέρµαχοι της υγιεινής ζωής (άθληση), χωρίς να αιχµαλωτίζονται σε καταχρήσεις.

• ∆ιαφύλαξη εθνικής ταυτότητας και ειρηνική συνύπαρξη λαών: Επειδή σέβονται τα δικαιώµατα όλων και είναι απαλλαγµένοι από ιδιοτέλεια, οι ελεύθεροι πολίτες είναι υπερασπιστές της πατρίδας και του γόνιµου διεθνισµού αλλά και αρνητές / πολέµιοι του εθνικισµού και του διεθνούς αποµονωτισµού. Έτσι, µάχονται για τη διαφύλαξη της ταυτότητα τους, χωρίς να παθιάζονται, και κυρίως συνεργάζονται σε παγκόσµιο επίπεδο για την εµπέδωση της ειρήνης και της ασφάλειας καθώς και για την επίλυση των σύγχρονων παγκόσµιων προβληµάτων.

ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΗΜΑΣΙΑ Χωρίς, βέβαια, να υπάρχει ιδιαίτερος λόγος επιλογής της εξωτερικής ή της εσωτερικής ελευθερίας στον άνθρωπο, η κατάκτηση της εσωτερικής ελευθερίας υπερτερεί σε αξιολογικό επίπεδο, αφού αποτελεί την προϋπόθεση της γνήσιας ελεύθερης σκέψης και δράσης. Όταν, λοιπόν, ο άνθρωπος κατορθώσει να γίνει εσωτερικά ελεύθερος, η συµπεριφορά του χαρακτηρίζεται από τα ακόλουθα:

• ∆εν υπακούει σε δυνάστες / δεν ενδίδει στους δυνατούς, αλλά ακολουθεί τη φωνή της συνείδησης και του χρέους του («φυλάττει Θερµοπύλες»).

• ∆ιαθέτει σκέψη ανεπηρέαστη, απροκατάληπτη και νηφάλια, µε αποτέλεσµα να ανθίσταται αποτελεσµατικά στο φανατισµό.

• Υπηρετεί το κοινό καλό κι όχι µόνο το ατοµικό συµφέρον. • Πιστεύει στο ανθρωπιστικό ιδανικό και δεν υποτάσσεται στο χρήµαδεν είναι αιχµάλωτος

του καταναλωτισµού, οπότε µπορεί να βρει την ευτυχία του. • ∆ιακρίνεται από πνεύµα αυταπάρνησης και αυτοθυσίαςδε δειλιάζει, αλλά εκπληρώνει την

κοινωνική αποστολή του. • ∆ιδάσκει µε τη συµπεριφορά του και αποτελεί πρότυποπρόκειται για παιδαγωγική

λειτουργία εξαιρετικά χρήσιµη στην εποχή µας. Β ∆εν επιδιώκει πάση θυσία να κυριαρχήσει στον κόσµο και να επιβάλει γνώµες.

• Έχει επίγνωση της άγνοιας του, γι' αυτό και αγωνίζεται για την αποτίναξη κάθε µορφής ταπεινωτικής δουλείας και για την υπερνίκηση των ατελειών (προσπάθεια ολοκλήρωσης).

• ∆ιατηρεί τη µοναδικότητα του και αντιπαλεύει τη µαζοποίηση, που µεθοδεύεται µέσα από τη δοµή των σύγχρονων κοινωνιών (αρνητικά πρότυπα).

ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΥΠΟΝΟΜΕΥΣΗΣ Για την αδυναµία κατάκτησης της εσωτερικής ελευθερίας ευθύνονται τα εξής:

• Η ατροφία του ηθικοπνευµατικού πολιτισµού παράλληλα µε την υπερτροφική ανάπτυξη του τεχνικού πολιτισµούκυρίαρχος σήµερα αναδεικνύεται ο τεχνοκρατισµός και η εξειδίκευση, προκαλώντας κρίση ανθρωπισµού και απώλεια της εσωτερικής ζωής.

• Ο υλισµός / καταναλωτισµόςο άνθρωπος στρέφεται στα χρήµατα κι όχι στην εσωτερική καλλιέργεια.

• Η κρίση των αξιών (π.χ. ατοµικισµός, ιδιοτέλεια) που αντιστρατεύεται την εσωτερικότητα και ό,τι αυτή περικλείει (λ.χ. ανθρωπισµός, πνευµατικότητα). Η µαλθακότητα, η ραθυµία

138

λόγω των υπερβολικών ανέσεων κ.ά., στον αντίποδα των οποίων βρίσκεται η εσωτερική ελευθερία που προϋποθέτει διαρκή κόπο και προσπάθεια.

• Η ανεπαρκής λειτουργία των φορέων αγωγής (οικογένεια, σχολείο, Μ.Μ.Ε.), που δεν κατορθώνουν να νοηµατοδοτήσουν ποιοτικά τη ζωή κυρίως των νέων.

• Η κοινωνία της ταχύτητας, που απαλείφει το περιθώριο γόνιµου προβληµατισµού, όπως και το άξενο των µεγαλουπόλεων, που συνθλίβει τον ψυχισµό του ατόµου.

• Τα κοινωνικά αδιέξοδα / προβλήµατα που όχι µόνο υποβιβάζουν όλο και περισσότερο το βιοτικό επίπεδο αλλά και διαταράσσουν πολλαχώς την ψυχική και ηθική υγεία του ανθρώπου.

∆ΕΙΓΜΑΤΑ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ 0 σύγχρονος άνθρωπος φαίνεται πως απαλλάσσεται / απεγκλωβίζεται σε ικανοποιητικό βαθµό από όσα σε παρελθούσες εποχές τον βασάνιζαν:

• Οι επάρατες ασθένειες του παρελθόντος αντιµετωπίζονται χάρη στην πρόοδο της ιατρικής επιστήµης.

• Το πρόβληµα της παιδικής θνησιµότητας και ο ανεπίτρεπτος µέσος όρος ζωής του παρελθόντος.

• Τα δεσµά του χώρου και του χρόνου λύονται λόγω της κινητής τηλεφωνίας, του µεταφορικού δικτύου, της τεχνολογίας.

• Τα δεσµά του φυσικού περιβάλλοντος. • Οι δεισιδαιµονίες και οι προλήψεις διαψεύδονται χάρη της επιστηµονικής προόδου. • Ο οργανικός αναλφαβητισµός και η άγνοια απαλείφονται µε την υποχρεωτική εκπαίδευση,

τα Μ.Μ.Ε., το διαδικτυακό κόσµο. • Η εξόφθαλµη µονοσήµαντη λειτουργία των Μ.Μ.Ε. αίρεται µε την ελεύθερη ραδιοφωνία

και τηλεόραση. • Οι άθλιες συνθήκες εργασίας (βαριές εργασίες) αλλάζουν πρόσωπο µε τη βοήθεια των

µηχανών αλλά κυρίως λόγω των κοινωνικών κατακτήσεων µε την αγωνιστική δράση των σωµατείων.

• Το χαµηλό βιοτικό επίπεδο προάγεται λόγω της τεχνολογίας. • Τα ολοκληρωτικά καθεστώτα (αυταρχισµός, ανυπαρξία δηµοκρατικού νοµικού πλαισίου)

ακυρώνονται, αφού παρατηρείται γενικευµένη αποδοχή των δηµοκρατικών καθεστώτων και νοµική κατοχύρωση των δικαιωµάτων.

• Ο αποµονωτισµός των λαών παύει να ισχύει, αφού εξαπλώνεται η παγκοσµιοποίηση και η Ε.Ε. γκρεµίζει τα «εθνικά» τείχη.

• Οι κοινωνικοί αποκλεισµοί, η περιθωριοποίηση διαρκώς συρρικνώνονται (π.χ. καλυτέρευση της θέσης της γυναίκας, θετική προστασία, ποσοστώσεις).

∆ΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ Αναντίρρητα, όµως, υπάρχουν παράγοντες που απειλούν την ελευθερία και καθιστούν το σύγχρονο άνθρωπο δούλο, αιχµάλωτο, όµηρο, αφού σε επικίνδυνο βαθµό ισχύουν:

• Οι «συµβιβασµοί» (κοινωνικός κοµφορµισµός), που µαζοποιούν το άτοµο και το εξαναγκάζουν να παραιτηθεί από την αναζήτηση του νοήµατος της ελευθερίας.

• Ο καταναλωτισµός, η θεοποίηση του χρήµατοςο άνθρωπος γίνεται δούλος των τυραννικών υλικών αναγκών (απληστία, πλεονεξία).

• Οι υπερβολικές ανέσεις, που προκαλούν ραθυµία και µαλθακότητα. • Οι αυξανόµενες ανάγκες τις οποίες δηµιουργεί η εξέλιξη της µηχανής (εξάρτηση από την

τεχνολογία). • Η ταχύτητα, που αποδεικνύεται από τους φρενήρεις σηµερινούς ρυθµούς ζωής και κλονίζει

την ψυχική υγεία του ανθρώπου.

139

• Η ιδιοτέλεια και ο ατοµικισµός, που προκαλούν παραβίαση των δικαιωµάτων, προσβολή της αξιοπρέπειας και στείρο ανταγωνισµό.

• Η κατευθυνόµενη πληροφόρηση σε όλα τα επίπεδα (ψυχαγωγία, πολιτική, διεθνείς σχέσεις κ.ά.).

• Η διαφήµιση, που αναδεικνύεται σε µηχανισµό ετεροπροσδιορισµού και χειραγώγησης. • Το τεράστιο κύµα πληροφόρησης, που επιφέρει σύγχυση στο δέκτη. • Ο φανατισµός, που αφιονίζει τα πλήθη. • Η προπαγάνδα των κοµµάτων, η κοµµατοκρατία, που ναρκώνει τη σκέψη του πολίτη. • Η ανεργία και η φτώχεια, που δεν επιτρέπει την αξιοπρεπή διαβίωση. • Η αλαζονεία, η άσβεστη δίψα για δύναµη, διάκριση, υπεροχή (πόλεµοι) και η κατάφωρη

εκµετάλλευση των ισχυρών κρατών στα ανίσχυρα κράτη, που ανέχονται την καταπίεση. • Η στείρα εξειδίκευση, που επιφέρει πνευµατική µονολιθικότητα / µονοµέρεια. • Ο κοινωνικός αποκλεισµός µε το πρόσωπο του ρατσισµού ή της ξενοφοβίας. • Η ασφυκτική ζωή στις µεγαλουπόλεις, που οδηγεί στη µοναξιά, στις απρόσωπες σχέσεις. • Η κρίση / παρακµή των αξιών, εξαιτίας της οποίας το άτοµο βιώνει ένα εσωτερικό κενό και

απανθρωποποιείται. • Τα σφάλµατα της οικογένειας (επιβολή, βία, ψυχική ανεπάρκεια) και η ανεπάρκεια του

εκπαιδευτικού συστήµατος (νοοκρατικός προσανατολισµός, βαθµοθηρία). • Η πλανητική οµοιοµορφία (παγκοσµιοποίηση).

ΜΑΖΟΠΟΙΗΣΗ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Ο όρος «µαζική κοινωνία» χρησιµοποιείται για να περιγράψει τις σηµερινές κοινωνίες δυτικού τύπου. Χαρακτηριστικά τους αποτελούν ο µεγάλος πληθυσµός, η ασφυκτική συγκέντρωση στα αστικά κέντρα, η εξοµοίωση του τρόπου ζωής και η επιβολή ενός µοντέλου διαβίωσης ως κυρίαρχου. Ο όρος «µάζα» χρησιµοποιείται σήµερα για να περιγράψει µεγάλα σύνολα ανθρώπων, απ' όπου απουσιάζει η εσωτερική οργάνωση και η ιεράρχηση. Οι άνθρωποι έχουν κοινά γενικά χαρακτηριστικά και στόχους. ∆εν παρουσιάζουν όµως εσωτερικές διαφοροποιήσεις ούτε οργανωµένη προσέγγιση των στόχων αυτών.

ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΟΜΦΟΡΜΙΣΤΗ Τα βασικά γνωρίσµατα της λογικής των ανθρώπων της µαζικής κοινωνίας είναι;

• Θεωρούν αυτονόητη την παροχή σε αυτούς δικαιωµάτων και ευµάρειας, ανεξάρτητα από την προσφορά τους στο σύνολο.

• Απαιτούν να κρίνουν όλες τις δραστηριότητες άλλων προσώπων και να σχηµατίζουν άποψη µε σιγουριά και για όσα δε µελέτησαν σε βάθος.

• Αναπτύσσουν εχθρική και ολοκληρωτική συµπεριφορά απέναντι στην ιδιαιτερότητα του άλλου, σε ότι αντιτίθεται στη δική τους απρόσωπη ζωή, στη δική τους µετριότητα.

• Αναπτύσσουν ένα αίσθηµα αυταρέσκειας και δε µάχονται για την ποιότητα ζωής τους. • Ενδεικτικό της µαζικοποίησης είναι ότι οι άνθρωποι σήµερα δε δείχνουν ανήσυχοι για την

εξαφάνιση των ηθών, των εθίµων και των παραδόσεων. ΕΚ∆ΗΛΩΣΕΙΣ – ΕΚΦΑΝΣΕΙΣ ΜΑΖΟΠΟΙΗΣΗΣ

• Στον πολιτικό τοµέα επικρατεί ο λαϊκισµός, η απουσία των οραµάτων και της ουσιαστικής δηµοκρατίας. Ο άνθρωπος αντιλαµβάνεται στην έννοια της δηµοκρατίας µόνο τα

140

δικαιώµατα και ξεχνά ολοκληρωτικά τις υποχρεώσεις του. Είναι γι' αυτόν το λόγο ευάλωτος σε ολοκληρωτικές επιλογές και πολιτικούς φανατισµούς.

• Η οργάνωση των µαζικών κοινωνιών χαρακτηρίζεται από απουσία εσωτερικής ιεράρχησης και οµοιοµορφία του τρόπου ζωής.

• Τα ΜΜΕ λειτουργούν ως µηχανισµό παραγωγής κοινωνικής οµοιοµορφίας. Οι στόχοι και τα οράµατα εξαντλούν υλικούς στόχους, ενώ η προσωπική αξία διακρίνεται µόνο, όταν µετατρέπει καταναλωτική δυνατότητα. Τα πρότυπα που προβάλλονται συντελούν στην οµοιοµορφία, ενώ τα ρεύµατα της µόδας παρασύρουν και αυτά σε οµοιογένεια.

• Τα προϊόντα του πολιτισµού, επιστηµονικές και φιλοσοφικές θεωρίες, τα καλλιτεχνικά ρεύµατα και οι πολιτικοί προβληµατισµοί εκλαϊκεύονται. Έτσι, ο άνθρωπος µάζας αποκτά επιφανειακή ενηµέρωση, χωρίς να εντρυφεί στην πνευµατική παροχή που συχνά µετατρέπεται σε κακέκτυπο και διαστρεβλώνεται Έτσι, δε συνειδητοποιεί την ηµιµάθεια του. .

• Η µαζική κοινωνία τέλος είναι συνδεδεµένη µε τον κατακερµατισµό της γνώσης την άκρα εξειδίκευση. Ο σύγχρονος τυπικός επιστήµονας, ωστόσο, διατηρεί την έπαρση του χωρίς να συνειδητοποιεί την άγνοια του. Έτσι περιστέλλεται η δυνατότητα συµµετοχής του σε πιθανές θετικές κοινωνικές αλλαγές και αµβλύνεται η ευθύνη του για τα επιτεύγµατα της επιστήµης του.

ΑΙΤΙΕΣ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ • Για τη δηµιουργία του ανθρώπου-κοµφορµιστή ευθύνεται αρχικά η παιδεία. Η

τεχνοκρατική εκπαίδευση ισοπεδώνει την κριτική ικανότητα και την ουσιαστική γνώση, συµβάλλοντας στην παθητικοποίηση του ανθρώπου.

• Τα ΜΜΕ δηµιουργούν οµοιόµορφο τρόπο συµπεριφοράς και «επιβάλλουν» κοινά πρότυπα. • Η καταναλωτική µανία, η µόδα και η διαφήµιση αιχµαλωτίζουν το υποσυνείδητο του

ανθρώπου, δηµιουργώντας µια οµοιόµορφη µάζα καταναλωτών. Ο υλικός ευδαιµονισµός καθιστά χρεοκοπηµένα τα ανθρωπιστικά ιδανικά.-

• Η απρόσωπη κρατική γραφειοκρατία και η οµοιογένεια των στόχων, χρησιµοθηρικών στο σύνολο τους, των πολιτικών αποθαρρύνουν τη συµµετοχή και την εγρήγορση του πολίτη, καθιστώντας τον αδιάφορο.

• Η βιοµηχανία της µαζικής παραγωγής υποκατάστατων κουλτούρας και η δηµιουργία ειδώλων που λατρεύονται µαζικά συντελούν στην όξυνση του προβλήµατος.

• Η εργασία δεν ικανοποιεί τις πνευµατικές ανάγκες, είναι συχνά στερεότυπη µε αποτέλεσµα το ατροφικό αίσθηµα του δηµιουργού.

• συνέπειες σε ατοµικό και κοινωνικό επίπεδο • Ο άνθρωπος υποδουλώνεται πνευµατικά, αδυνατίζει η νοητική του δύναµη, αδρανεί η

κριτική του σκέψη. Μετατρέπεται σε φερέφωνο και εύκολα κυριεύεται από δογµατισµό και µισαλλοδοξία.

• Χάνει την ατοµικότητα του, την ιδιαιτερότητα του ως άτοµο και εκµηδενίζεται η αυθυπαρξία του.

• Ο πολιτισµός µένει στάσιµος, καθώς η µάζα καταναλώνει κάθε είδους υποπροϊόντα εγχώριας ή ξενικής προέλευσης.

• Κλονίζονται οι θεσµοί, δε λειτουργεί το δηµοκρατικό πολίτευµα που στηρίζεται στην ενεργό δράση των πολιτών.

• Η µάζα γίνεται συχνά όργανο στα χέρια επίδοξων «µεσσιών». Χωρίς κριτική ικανότητα, εύκολα ο άνθρωπος ποδηγετείται και ετεροκατευθύνεται. Οι «µεσσίες» συχνά ασκούν επιρροή στην ολότητα των ατόµων που πείθονται από τις ψευδείς υποσχέσεις, συµπαρασύροντας ο ένας τον άλλο.

ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ

141

• Ο άνθρωπος οφείλει να ξαναβρεί τη χαµένη εσωτερική ελευθερία που συνεπάγεται την αυτοδύναµη σκέψη, την κριτική ικανότητα και την εµπιστοσύνη στον εαυτό του.

• Η παιδεία • Τα σωστά πρότυπα, • Η απαγγίστρωση από την υλοκρατία θα συνέβαλλαν καθοριστικά.

Τότε µόνο ο άνθρωπος, χωρίς το φόβο της απόρριψης, θα αντιτάξει στη µάζα την ατοµικότητα του, την ιδιαιτερότητα που τον χαρακτηρίζει.

ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Παράδοση είναι το σύνολο αλλά και το καθένα χωριστά από τα στοιχεία του παρελθόντος πολιτισµού (υλικές και πνευµατικές κατακτήσεις) που διασώζονται γραπτά και προφορικά, µεταδίδονται από στόµα σε στόµα, µεταγγίζονται από γενιά σε γενιά και συνιστούν την κληρονοµιά ενός λαού. Βάσει αυτού οι παλαιότεροι κληροδοτούν και οι νεότεροι κληρονοµούν. ΕΙ∆Η ΠΑΡΑ∆ΟΣΗΣ

• Παγκόσµια παράδοση / κληρονοµιά: πρόκειται για τα δηµιουργήµατα του παρελθόντος σε κάθε τοµέα της ανθρώπινης δράσης.

• Εθνική παράδοση / κληρονοµιά, η οποία αφορά στον πνευµατικό και ιστορικό βίο ενός έθνους, που το διαφοροποιεί από τα άλλα έθνη: γλώσσα, ιστορία, ήθη έθιµα, αγώνες, θυσίες, αρετές λαών. (Βλέπε θεµατική ενότητα «Ελληνισµός»).

• Λόγια παράδοση: περιλαµβάνει τα έργα των λογίων και χαρακτηρίζεται από το προσωπικό ύφος, την πρωτοτυπία, την επεξεργασία κ.ά., σε αντίθεση µε τη λαϊκή παράδοση, που συγκεντρώνει τα έργα ή τις δραστηριότητες που εκφράζουν το λαό (δηµιουργήµατα λαού) και χαρακτηρίζεται από την ανωνυµία, τη συλλογικότητα κ.λπ.

• Εµφανής παράδοση, η οποία αφορά συγκεκριµένα / απτά έργα, αλλά και αφανής παράδοση, που προσδιορίζει τη γενικότερη φυσιογνωµία ενός λαού και σχετίζεται µε τη νοοτροπία, τη συµπεριφορά, τις συνήθειες στην καθηµερινή του ζωή κ.ά.

ΜΟΡΦΕΣ ΠΑΡΑ∆ΟΣΗΣ Στην παράδοση περικλείεται ο πολιτισµός του παρελθόντος, λ.χ.:

• η νοοτροπία, οι προκαταλήψεις, οι ηθικές αντιλήψεις / αξίες, • το θρησκευτικό βίωµα (δόγµατα, λατρευτικά έθιµα, µοναστήρια), • η γλώσσα, • η ιστορική πορεία και η µνήµη ενός έθνους (αγώνες, θυσίες), • τα πνευµατικά (επιστηµονικά και καλλιτεχνικά, αθλητικά) δηµιουργήµατα / επιτεύγµατα, • οι θεσµοί, οι κοινωνικοί ρόλοι (οικογένεια, µητρότητα, γάµος, αθλητισµός, κ.ά.), • τα υλικά επιτεύγµατα (επαγγέλµατα, οικονοµικοί κλάδοι), • η πολιτική οργάνωση (νόµοι, πολίτευµα), • η λαϊκή δηµιουργία (χοροί, δηµοτικό τραγούδι, αρχιτεκτονική, ζωγραφική, ήθη και έθιµα,

θρύλοι, µύθοι) κ.λπ. Παρατήρηση: Όλα τα παραπάνω στοιχεία αποτελούν τα παραδεδοµένα πνευµατικά κεφάλαια, που, εναρµονιζόµενα µε το πνευµατικό παρόν ενός λαού, συντελούν στην πρόοδο της κοινωνίας. ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ ΚΑΙ ∆ΙΑΡΚΕΙΑ Είναι λογικό να µη διασώζονται όλα τα στοιχεία του παρελθόντος για τους ακόλουθους λόγους:

142

• Πολλά από αυτά δεν είναι υγιή, δεν υπηρετούν το καλό, το δίκαιο, το ενάρετο ή δεν είναι πλέον χρήσιµα.

• Εξυπηρετούν συγκεκριµένες κοινωνικές ανάγκες, άρα έχουν χαρακτήρα προσωρινό και φθαρτό.

• Οι κοινωνίες εξελίσσονται, προχωρούν, οι ανάγκες και οι απαιτήσεις αναπροσαρµόζονται, π.χ. οι αντιλήψεις για τη θέση της γυναίκας, ο θεσµός της προίκας, το επάγγελµα του νερουλά κ.ά.

• Αντίθετα, διατηρούνται εκείνα τα στοιχεία του παρελθόντος που έχουν τα εξής • χαρακτηριστικά: • Είναι διαχρονικά, άφθαρτα, υπηρετούν τον άνθρωπο σε κάθε εποχή. • Πρεσβεύουν το ενάρετο και το καλό, π.χ. ιδεώδη (αθλητικό, ανθρωπισµός, παιδεία), αξίες

και υγιείς τρόποι συµπεριφοράς (ανδρεία, ηρωισµός, φιλοπατρία), Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ Η ελληνική παράδοση διέπεται από µια αναλλοίωτη συνέχεια και καθολικότητα. Πολλά στοιχεία του παρελθόντος είναι παρόντα στη σηµερινή κοινωνική, πολιτική και πολιτιστική ζωή του τόπου µας, όπως αδιάψευστα µαρτυρούν τα ακόλουθα:

• Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία (Προσωκρατικοί φιλόσοφοι, Πλάτωνας, Αριστοτέλης κ.ά.), µε τις διαχρονικές ιδέες και αξίες, διδάσκεται στο εκπαιδευτικό µας σύστηµα και αποτελεί αντικείµενο θαυµασµού και επεξεργασίας

• από διακεκριµένους µεταγενέστερους φιλοσόφους. • Η δηµοκρατικότητα στην πολιτική και τον τρόπο ζωής· οι Έλληνες υπήρξαν οι πρώτοι

διδάξαντες του δηµοκρατικού πολιτεύµατος. • Μ Η διατήρηση της ελληνικής γλώσσας -ασφαλώς εξελισσόµενη λόγω των εκάστοτε

συνθηκώναποτελεί το σηµαντικότερο διακριτικό στοιχείο της εθνικής µας υπόστασης και της µακραίωνης ιστορίας της ελληνικής φυλής.

• Ο θεσµός της εκκλησίας και το θρησκευτικό συναίσθηµα του Έλληνα, παρά την ηθική παρακµή των ηµερών µας, κατέχουν σηµαντική θέση στη"

• νεοελληνική κοινωνία. • Οι ιστορικοί αγώνες και τα εντυπωσιακά επιτεύγµατα των Ελλήνων παραδειγµατίζουν τους

Νεοέλληνες και τους προσανατολίζουν σε υψηλά έργα. • Το αθλητικό πνεύµα και η Ολυµπιακή ιδέα, που θεµελίωσαν πρώτοι οι αρχαίοι µας

πρόγονοι, διασώζονται σήµερα µέσω των Ολυµπιακών αγώνων και διδάσκουν τις επερχόµενες γενιές, σε θεωρητικό επίπεδο και όχι µόνο.

• Τα υλικά επιτεύγµατα -αποδεικτικά στοιχεία της κλασικής περιόδου (Παρθενώνας, Ακρόπολη κ.λπ.) — αποτελούν δροµοδείκτη παιδείας για τους σηµερινούς Έλληνες.

• Τα ήθη και έθιµα, κυρίως στην ελληνική επαρχία, είναι εµφανείς αποδείξεις της λειτουργικής παρουσίας του παρελθόντος στο παρόν.

• Η οικογένεια στην ελληνική κοινωνία διατηρεί σαφώς πιο έντονα τα συνεκτικά στοιχεία στα µέλη της και δεν υφίσταται σε µεγάλο βαθµό τη διάβρωση από τους σηµερινούς αλλοτριωτικούς κινδύνους.

Η ΑΞΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ. Η παράδοση είναι πηγή δηµιουργίας, όταν το άτοµο τη χρησιµοποιεί γόνιµα στο παρόν του' γι' αυτό απαιτείται η κριτική προσέγγιση της και όχι η υιοθέτηση ενός πνεύµατος προγονοπληξίας. Υπό

143

αυτό το πρίσµα, αποτιµάται ότι η παράδοση αποτελεί σηµείο αναφοράς του παρόντος και του µέλλοντος. Ειδικότερα, η παράδοση:

• ∆ιασφαλίζει τη συνέχεια και τονώνει την εθνική συνείδηση (η γλώσσα, τα ήθη και τα έθιµα αποτελούν εθνικά οχυρά), ενδυναµώνει το εθνικό φρόνηµα, ενισχύει τον αγώνα για ιδανικά, όπως η πατρίδα και η ελευθερία, προασπίζοντας την εθνική µας ακεραιότητααντίθετα, η αποκοπή από τις ρίζες οδηγεί στον εθνικό αποχαρακτηρισµό, στον κίνδυνο αλλοίωσης της εθνικής ταυτότητας. Η διαφύλαξη, µάλιστα, της εθνικής ταυτότητας σε µια εποχή έντονων αλληλεπιδράσεων και ευχερέστερης διείσδυσης των ισχυρών της γης προβάλλει επιτακτική µέσα στα πλαίσια της υφιστάµενης παγκοσµιοποίησης.

• Συµβάλλει στη διατήρηση της ιστορικής µνήµης, στην καλλιέργεια της φιλοπατρίας και στη διαφύλαξη εκείνων των στοιχείων της ελληνικότητας (υψηλά ιδεώδη) που προσανατολίζουν σωστά τις επόµενες γενιές, ιδιαίτερα σε µια εποχή τεχνοκρατισµού και υλισµού. Άλλωστε, τα παραδοσιακά µας στοιχεία αποτελούν ένα απόσταγµα από µνήµες που καθορίζουν το πολιτιστικό µας στίγµα µέσα στον κόσµο. Συνεπώς, η παράδοση ζωντανεύει το παρελθόν και αποτελεί το φωτεινό φάρο για τις επόµενες γενιές, ένα φάρο αγωνιστικότητας και αυτοθυσίας για το έθνος.

• Ευνοεί τη συνεκτικότητα των κοινωνιών και το πνεύµα συνεργασίας, ενότητας, οµόνοιας και αλληλεγγύης (υγιής κοινωνικοποίηση). Με άλλα λόγια,

• µε την πίστη στην παράδοση καλλιεργείται η κοινωνική συνείδηση, γιατί βιώνονται κοινά ήθη και έθιµα, σφυρηλατείται η κοινωνικότητα µε άξονα τις ουσιαστικές κοινωνικές αρετές, αναβαθµίζονται οι κοινωνικοί θεσµοί, προωθείται ο σεβασµός στους νόµους και υπηρετείται η εύρυθµη λειτουργία της κοινωνίας.

• Ενώνει τους λαούς, γιατί δείχνει την κοινή µοίρα των ανθρώπων, την κοινή τους πορεία, διδάσκει την αξία της ειρήνης και την απαξία του εθνικισµού και των πολέµων.

• Προσφέρει διδάγµατα, δοκιµασµένες γνώσεις και εµπειρίες, που διευρύνουν τους ορίζοντες του λαού βοηθώντας στην αποφυγή των σφαλµάτων του παρελθόντος και στον εντοπισµό των ριζών των σηµερινών λαθών, ενώ συνάµα δηµιουργεί τις προϋποθέσεις για ένα µέλλον µε φαντασία και ποιότητα.

• Είναι πηγή ηθικής διδασκαλίας µέσω των αξιών και των προτύπων που προσφέρει (λ.χ. ανθρωπισµός, δικαιοσύνη, µέτρο) σε µια εποχή ηθικής κρίσης.

• Εµπνέει και συνιστά κίνητρο δηµιουργίας για την επιστηµονική και καλλιτεχνική κοινότητα. Τα διασωζόµενα παραδοσιακά στοιχεία δίνουν χρώµα και ουσία στη ζωή του Έλληνα, τον µυούν στο πνεύµα της αυθεντικής και πρωτότυπης δηµιουργίας, αποµακρύνοντας τον συνάµα από το βιοµηχανοποιηµένο τρόπο ζωής.

• Ενισχύει την υπευθυνότητα και καταδεικνύει τον ιστορικό ρόλο των ανθρώπων: είµαστε οι κληρονόµοι αυτών που πέρασαν, οι συνεργάτες αυτών που ζουν και εκείνοι που προνοούν γι' αυτούς που θα έρθουν.

• Χαρίζει αίσθηµα ασφάλειας, αυτοπεποίθησης και σιγουριάς, γιατί ο άνθρωπος στηρίζεται σε αναλλοίωτες αξίες, µε αποτέλεσµα να αντιµετωπίζει αισιόδοξα το µέλλον. Εξάλλου, κάθε λαός χρειάζεται µνήµες, πρότυπα και εθνικά σύµβολα, για να πορευτεί.

• Συντελεί στην οικονοµική, επιστηµονική και τεχνολογική πρόοδο. Είναι γνωστό, άλλωστε, ότι οι κοινωνίες µε ζωντανή παράδοση δεν ξεκινούν από το µηδέν, αφού κάθε νέο επίτευγµα, κατά κανόνα, στηρίζεται στα προηγούµενα.

• Αποτελεί τη βάση ανάπτυξης του τουρισµού και εν γένει της οικονοµίας. Ο πολιτισµός του παρελθόντος µας παρωθεί να αγωνιστούµε για την οικονοµική ανάπτυξη της χώρας µας µέσα σε πλαίσια κοινωνικής ευθύνης και διεθνούς ανταγωνισµού.

• Στηρίζει τη δηµοκρατία του παρόντος και του µέλλοντος (υλικό έµπνευσης από προγενέστερες εποχές, λ.χ. ο 5ος αιώνας π.Χ.), µε αποτέλεσµα να µαχόµαστε για τη

144

διασφάλιση της, καθώς έχουµε συναίσθηση του ρόλου µας στη διαµόρφωση της πολιτικής ζωής.

• ∆ιδάσκει την αρµονική συµβίωση συνύπαρξη του ανθρώπου µε τη φύση' • οι αρχέγονες ρίζες µας καταδεικνύουν το τρισυπόστατο όλο: άνθρωπος κοινωνία φύση.

Η ΑΠΟΚΟΠΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ Την κρίση / δοκιµασία που διέρχεται η παράδοση και αποτυπώνεται ως αδυναµία επικοινωνίας µας µε το παρελθόν την επιβεβαιώνουν:

• Η τυποποίηση και η εξαθλιωτική εξοµοίωση στον τρόπο ζωής (λ.χ. διασκέδαση, εργασία), • η διάβρωση της γλώσσας, • η χαλάρωση των εθίµων και η κρίση των παραδοσιακών θεσµών (π.χ. οικογένεια), • η ιστορική άγνοια, οι λιγοστές επισκέψεις σε αρχαιολογικούς χώρους, • η αλλοίωση / νόθευση του λαϊκού πολιτισµού (π.χ. παραδοσιακή µουσική), • η αµφισβήτηση της εκκλησίας, • η χαλάρωση των ηθών / αξιών (λ.χ. φιλότιµο, σεβασµός), • η γραφική αναβίωση / συντήρηση του παλαιού. • Φαίνεται, λοιπόν, ότι το παρελθόν δε µας αγγίζει και η εποχή µας πρόθυµα το απορρίπτει.

ΑΙΤΙΕΣ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ Τη σταδιακή αποκοπή από τις ρίζες µας, το χάσµα ανάµεσα στο παρόν και στο παρελθόν µας, τροφοδοτεί:

• Η µονοδιάστατη αντίληψη περί προόδου · η ειδίκευση και ο τεχνοκρατισµός αντιστρατεύονται τον πνευµατικό πολιτισµό, άρα και την παράδοση.

• Η παγκοσµιοποίηση, η επανάσταση της τεχνολογίας και ο διαβρωτικός ρόλος της τηλεόρασης, καθώς η διαφήµιση και ο καταναλωτισµός αποθεώνουν την

• ύλη (κερδοθηρία) υποβαθµίζοντας τις αξίες και τον πνευµατικό πολιτισµό. • Η ζωή στις µεγαλουπόλεις, όπου δε βιώνονται κοινά ήθη και έθιµα. • Η πολλαπλότητα των ρόλων και οι γρήγοροι ρυθµοί της ζωής (απουσία χρόνου και

διάθεσης). • Ο ατοµικισµός της εποχής µας (αδιαφορία για το κοινό καλό, άρα και για την • παράδοση). • Η γεωγραφική θέση της χώρας µας, ο τουρισµός και η έντονη αλληλεπίδραση • που προκαλεί η ένταξη της χώρας µας σε διακρατικούς συνασπισµούς (Ε.Ε.). • Το «σύµπλεγµα επαρχιωτισµού» που µας διακρίνει και η έντονη ξενοµανία. • Η δυσλειτουργία των φορέων αγωγής: Η σύγχρονη οικογένεια δεν ευνοεί τη µετάγγιση

στοιχείων του παρελθόντος λόγω της αδυναµίας επικοινωνίας και επαφής. Το εκπαιδευτικό σύστηµα µε το νοοκρατικό χαρακτήρα και τη χρησιµοθηρία (εκπαίδευση, όχι παιδεία) οδηγείται σε υποβάθµιση. Η πνευµατική και πολιτική ηγεσία αδυνατεί να διαφωτίσει και να ευαισθητοποιήσει.

• Η φύση και ο χαρακτήρας της νέας γενιάς: είναι αντιδραστικοί και οπαδοί του καινούργιου, δεν έχουν παρελθόν, αλλά µέλλον. Πιστεύουν ότι η παράδοση περιορίζει την ελευθερία τους, θεωρούν ότι είναι αναχρονιστική και ξεπερασµένη υπόθεση.

ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥΣ Κάθε λαός έχει να επιδείξει µνηµειώδη επιτεύγµατα, που, είτε είναι µεµονωµένα έργα τέχνης είτε σύνολο κτισµάτων (π.χ. Βεργίνα), αποτυπώνουν τον πολιτισµό του σε µια συγκεκριµένη εποχή και, παράλληλα, φανερώνουν τη

145

δηµιουργικότητα του. Η γόνιµη προσέγγιση αυτών των µνηµείων επιδρά ευεργετικά, αφού τα έργα αυτά είναι:

• Τόποι µνήµης : Συνδέουν το παρελθόν µε το παρόν και το µέλλον αποκαλύπτοντας την αδιάσπαστη συνέχεια ενός έθνους.

• Ενισχύουν τη φιλοπατρία, την εθνική συνείδηση και την ελληνικότητα. • Συµβάλλουν στην καλύτερη γνωριµία του παρελθόντος. • Καθιστούν δυσχερή τη διαστρέβλωση της ιστορικής αλήθειας. • ∆ιευρύνουν τους ορίζοντες, αποτελούν αφορµή για έρευνα και µάθηση. • Χώροι οµορφιάς (αρµονία, συµµετρία), αισθητικής απόλαυσης για τους επισκέπτες αλλά

και κίνητρα για δηµιουργία καλλιτεχνική. • Θεµατοφύλακες» αξιών / προτύπων: Ο Παρθενώνας συµβολίζει τη δηµοκρατία. • Αποτελούν σύµβολα αυτοθυσίας, ηρωισµού, που µυούν στις αξίες του µέτρου, του

ανθρωπισµού. • Σηµεία προσέγγισης των λαών: συνιστούν την παγκόσµια κληρονοµιά και ωθούν στη

συνειδητοποίηση της διαφορετικότητας των λαών και της κοινής µοίρας τους. • Εστίες προσέλκυσης τουριστών από όλο τον κόσµο, γεγονός που συντελεί • στην οικονοµική ανάπτυξη της χώρας µας. • Κοιτίδες πολιτισµού και παιδείας.

ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΑ Σχετικά µε το ζήτηµα αν σήµερα σεβόµαστε τα µνηµεία, αν εκτιµούµε τη σηµασία τους, διαπιστώνουµε ότι µια µειοψηφία τα προσεγγίζει όπως τους αξίζει, ενώ η πλειοψηφία δυστυχώς όχι. ∆είγµατα

• Πολλοί δεν τα επισκέπτονται ποτέ ή η επίσκεψη τους είναι τυπική / επιφανειακή. • Κυριαρχεί η τουριστική και εµπορευµατοποιηµένη αντίληψη. • Παρατηρούνται βανδαλισµοί µνηµείων. • Γενικότερα, δε φαίνεται να µας συγκινούν.

ΑΙΤΙΕΣ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ Για το φαινόµενο αυτό υπεύθυνοι είναι:

• Ο τεχνοκρατισµός και η εξειδίκευση, που επιφέρει πνευµατική µονοµέρεια. • Το υλιστικό και καταναλωτικό πνεύµα, που προκαλεί αδιαφορία για τα πνευµατικά

δηµιουργήµατα, άρα και για τα µνηµεία. Η κερδοσκοπία και ο ατοµικισµός. • Η κρίση των αξιών, η αποµάκρυνση από την παράδοση, η αδιαφορία για τα µνηµεία. • Η ανεπαρκής εκπαίδευση / αγωγή, η έλλειψη ανθρωπιστικής παιδείας, της οποίας οι φορείς

µάλλον ακινητούν: • Η οικογένεια δεν προσφέρει τις κατάλληλες παραστάσεις. • Το σχολείο αντιµετωπίζει επιδερµικά την παράδοση, παρέχει χρησιµοθηρική γνώση,

αδιαφορεί για την απώλεια του διδακτικού και παιδευτικού χαρακτήρα των εκδροµών. • Τα Μ.Μ.Ε. προβάλλουν ανεπαρκώς το παρελθόν. • Η πολιτεία φαίνεται να µην ενδιαφέρεται ουσιαστικά για την παράδοση. • Οι πνευµατικοί άνθρωποι αδυνατούν να αφυπνίσουν το λαό σχετικά µε την αξία της

παράδοσης. • Οι νέοι προβάλλουν αντιπαραδοσιακοί, πολέµιοι του παλαιού, που το θεωρούν

«ξεθωριασµένο» και αναχρονιστικό. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ

146

Πρόκειται για την αντιεικόνα, την εξ αντιθέτου απόδειξη από ό,τι παρουσιάζεται στην ενότητα «Τα µνηµεία και η σηµασία τους». ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Μ.Μ.Ε.: Εκστρατεία ενηµέρωσης.

• Οικογένεια και Σχολείο: Ουσιαστικές επισκέψεις σε χώρους µνηµείων µε πρότερη διδασκαλία και ενδελεχή ξενάγηση, βιωµατική σχέση µε το παρελθόν, διδασκαλία αντίστοιχων µαθηµάτων, δηµιουργικές εργασίες, προγράµµατα ανταλλαγών (στο πλαίσιο της Ε.Ε.).

• Πολιτεία και πνευµατική ηγεσία: Ανάληψη των ευθυνών-τους και συντονισµένη δράση. • Άτοµο: Έµφαση στην πνευµατικότητα και αντίσταση στον τεχνοκρατισµό και τον υλισµό.

ΤΑ ΜΑΡΜΑΡΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ Η ζωφόρος και άλλα σηµαντικά αρχιτεκτονικά γλυπτά του Παρθενώνα σήµερα δυστυχώς καλούνται «Ελγίνεια Μάρµαρα», γιατί τα «διέσωσε» αποσπώντας τα από το σύνολο οικοδόµηµα ο λόρδος Έλγιν στις αρχές του 19ου αιώνα. Την εποχή εκείνη υφίστατο ένας τροµακτικός ανταγωνισµός µεταξύ Άγγλων και Γάλλων να αρπάξουν ό,τι µπορούσαν αντικείµενα τέχνης από µια Ελλάδα που δεν είχε τον έλεγχο του εδάφους της. ∆ύο αιώνες µετά, στο Βρετανικό Μουσείο εξακολουθεί να βρίσκεται το 60% περίπου του συνόλου του γλυπτού διακόσµου του ναού. Αυτά είναι γεγονότα, αλλά δεν µπορούν να παραµείνουν δεδοµένα, εφόσον υφίσταται ελληνικό κράτος στου οποίου την επικράτεια δεν υπάρχει κανένας κίνδυνος για τα ελληνικά µνηµεία. ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗΣ ΤΩΝ ΜΑΡΜΑΡΩΝ Η αγγλική πλευρά υποστηρίζει ότι δεν είναι αναγκαίο να επιστραφούν τα Μάρµαρα του Παρθενώνα στην Ελλάδα µε τα εξής επιχειρήµατα:

• Τα µάρµαρα ανήκουν στην Αγγλία, διότι αποκτήθηκαν µε άδεια από τη νόµιµη εξουσία της εποχής (τουρκική) και µε αδρή πληρωµή.

• Η µεταφορά τους εκεί υπήρξε ευεργετική, αφού ο Έλγιν τα διέσωσε από την επερχόµενη καταστροφή τους λόγω κακής χρήσης (π.χ. οι Έλληνες από άγνοια και ανάγκη έκαιγαν τότε αρχαιολογικούς θησαυρούς, για να κάνουν ασβέστη), πολιτικών συνθηκών (τουρκοκρατία) και φυσικών αιτίων.

• Τα µάρµαρα του Παρθενώνα φυλάσσονται στο Βρετανικό Μουσείο και συντηρούνται σωστά από ειδικευµένο προσωπικό που διαθέτει τις κατάλληλες γνώσεις.

• ∆εν τίθεται ζήτηµα οικονοµικής εκµετάλλευσης τους' αποτελούν δείγµατα του αρχαίου ελληνικού πολιτισµού που βρίσκονται σε ένα µουσείο µε εκθέµατα από όλους τους µεγάλους πολιτισµούς της ανθρωπότητας.

• Αν τεθεί ζήτηµα επιστροφής τους για την Ελλάδα, και άλλες χώρες, των οποίων µνηµεία εκτίθενται εκεί (π.χ. Αίγυπτος, Ιταλία), θα διεκδικήσουν την επιστροφή των δικών τους έργων τέχνης και πολιτισµού.

• Εφόσον παραµένουν στο Βρετανικό Μουσείο, εισπράττουν καθηµερινά το θαυµασµό εκατοµµυρίων επισκεπτών από ολόκληρη την υφήλιο, που επισκέπτονται µια µητρόπολη όπως το Λονδίνο.

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗΣ ΤΩΝ ΜΑΡΜΑΡΩΝ

• Ο Έλγιν δεν είχε άδεια ούτε υπέγραψε κάποιο φιρµάνιδεν υπάρχει έγγραφο σε Οθωµανική Βιβλιοθήκη για κάτι τέτοιο. Βρέθηκε, βέβαια, µια µετάφραση κειµένου που φέρεται ως αυθεντική, η οποία µιλά για µετατόπιση χαραγµένων πλακών και βράχων, αλλά όχι για αφαίρεση τµηµάτων του Παρθενώνα και κατακερµατισµό του.

147

• Κατά το παρελθόν, τα µάρµαρα του Παρθενώνα αποδεδειγµένα έχουν υποστεί φθορά λόγω της έλλειψης γνώσεων των συντηρητών του Βρετανικού Μουσείου (π.χ. προσπαθούσαν να τα ασπρίσουν µε οξύ, έξυναν την επιφάνεια τους). Ωστόσο και σήµερα, η συντήρηση και η φύλαξη τους είναι ανεπαρκής (λ.χ. ο επισκέπτης µπορεί να αγγίξει τα µάρµαρα)δεν έχει παρέλθει, άλλωστε, καιρός από τότε που το Βρετανικό Μουσείο ενοικίαζε την αίθουσα που εκτίθεται η Καρυάτιδα για δεξιώσεις.

• Το αίτηµα της επιστροφής των µαρµάρων δεν είναι νοµικό, αλλά ηθικό και συνδέεται µε την απόδοση δικαιοσύνης, αφού αποτελούν προϊόν κλοπής και αρχαιοκαπηλίας. Εξάλλου, πρόκειται για αντικείµενα στενά συνδεδεµένα µε την ελληνική αίσθηση ταυτότητας.

• Τα µάρµαρα του Παρθενώνα δεν είναι αυτοτελή έργαείναι αναπόσπαστα εκ γενετής στοιχεία του µνηµείου του Παρθενώνα. Επιβάλλεται, συνεπώς, να ενταχθούν στο «όλον», για να εκπληρώσουν τον καθαρά αισθητικό τους ρόλο και να αποκτήσουν την πραγµατική εννοιολογική τους υπόσταση (ενιαίο µνηµείο).

• Στο Βρετανικό Μουσείο τα µάρµαρα δεν εκτίθενται όπως τους αξίζει, ενώ η ένταξη τους στο νέο µουσείο της Ακρόπολης θα εξασφαλίσει την οπτική αποκατάσταση του µνηµείου συνολικά.

• Η αξίωση της επιστροφής των µαρµάρων δεν είναι ούτε εθνικιστική ούτε µισαλλόδοξη. Απορρέει από την κοινή λογική πως η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν µπορεί να συµµετέχει στην αποκατάσταση των µνηµείων της Ακροπόλεως και ταυτόχρονα να δέχεται ότι τα µισά από τα αρχιτεκτονικά µέλη και όχι απλώς ο γλυπτός διάκοσµος των µνηµείων θα βρίσκονται στο Λονδίνο και τα άλλα µισά στην Αθήνα.

• Η αξίωση της επιστροφής των µαρµάρων δε γίνεται στο όνοµα του Ελληνικού έθνους ή της ελληνικής ιστορίας. Αποτελεί αίτηµα της παγκόσµιας διανόησης και γίνεται ουσιαστικά στο όνοµα της παγκόσµιας πολιτιστικής κληρονοµιάς, γιατί ο Παρθενώνας αποτελεί σύµβολο των αξιών της Ευρώπης.

• Η επιστροφή των µαρµάρων δε συνδέεται µε το θέµα της ιδιοκτησίας ούτε σχετίζεται µε τα γενικότερα ζητήµατα επαναπατρισµού έργων τέχνης στις χώρες προέλευσης τους. Αντίθετα, η ελληνική πρόταση αναφέρεται στην αποκατάσταση της ενότητας των γλυπτών µε τη λύση ενός µακροχρόνιου δανεισµού.

• Το Βρετανικό Μουσείο µπορεί να εκθέσει αντίγραφα των µνηµείων, που αποτελούν πιστή απόδοση των αυθεντικών.

• Η ουσία του ζητήµατος: Το αίτηµα της επιστροφής των µαρµάρων του Παρθενώνα δεν αποτελεί ένα «λάφυρο» πάλης ανάµεσα σε δύο χώρες. Η Ελλάδα, χωρίς εκρηκτικούς συναισθηµατισµούς, και η Αγγλία, χωρίς ανυπέρβλητη υπεροψία, είναι ανάγκη να εργαστούν και να συνεργαστούν, προκειµένου να αποκατασταθεί ένα µνηµείο σύµβολο. Η ιστορία το απαιτεί.

ΤΕΧΝΗ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ είναι κάθε προσπάθεια των ανθρώπων να υλοποιήσουν µια ιδέα που έχει συλληφθεί από τη φαντασία τους και στοχεύει στην παραγωγή του ωραίου. Για την επίτευξη αυτή χρησιµοποιούµε το λόγο, τον ήχο, τα πλαστικά ή ζωγραφικά µέσα, το θέαµα και άλλα. Μορφές τέχνης 1. Εικαστικές : ζωγραφική, γλυπτική, αρχιτεκτονική. Είναι τέχνες χώρου και στάσης. 2. Μιµικές ή κινητικές: χορός, θέατρο.

148

Είναι τέχνες κίνησης. 3. Τονικές τέχνες: µουσική, ποίηση. Είναι τέχνες µουσικής. ΑΞΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

• Με τα µηνύµατα της η τέχνη δίνει ερεθίσµατα για προβληµατισµούς και ενισχύει την κριτική αντίληψη ως αντίδοτο στην πνευµατική οκνηρία / µαζοποίηση:

• Με τις ιδέες που προσφέρει (ιδεολογικό περίβληµα) µπορεί να διευρύνει τους πνευµατικούς ορίζοντες του ανθρώπου και να τον απεγκλωβίσει από τη µονοµέρεια µιας τεχνοκρατούµενης εποχής.

• Ενισχύει, κυρίως, τη δηµιουργική φαντασία και τη δεκτικότητα σε νέες ιδέες που αντιµάχονται τις στερεοτυπικές αντιλήψεις και προκαταλήψεις. Εποµένως, προβάλλει άρρηκτη η σχέση τέχνης και πνευµατικής καλλιέργειας διά των εµπειριών που εκείνη προσφέρει.

• Η τέχνη επιδρά θετικά στην ηθική διαµόρφωση της προσωπικότητας, γιατί: Οδηγεί στην αυτοκριτική και κατά συνέπεια στην αυτογνωσία. Γι' αυτό είναι πιθανή η απαλλαγή από πάθη και αδυναµίες, η κάθαρση, η εν γένει αυτοβελτίωση (λυτρωτική δύναµη για τον καλλιτέχνη και το κοινό).

• Ηµερώνει ηθικά τον άνθρωπο, αν τον συγκινήσει αισθητικά. • Η οµορφιά είναι αδελφή της αρετής, αφού ευαισθητοποιεί τη συνείδηση και ευχαριστεί την

ψυχή. • Προβάλλει ιδανικά (ελευθερία, δικαιοσύνη) και αρετές που αποτελούν υγιή πρότυπα για τη

διάπλαση των ανθρώπων µε υψηλό • ευθύνης, οι οποίοι δρουν µε κριτήριο το σεβασµό και την ανιδιοτέλεια ενάντια στην

εκµετάλλευση και την απανθρωποποίηση. • Ικανοποιεί την έµφυτη τάση του καλλιτέχνη για δηµιουργία. Εξάλλου, και το κοινό µπορεί

να καλλιεργήσει µέσω της τέχνης (υπό όρους) την καλαισθησία (: την υγιή αντίληψη περί του ωραίου), να εξευγενιστεί (: µύηση στην ευπρέπεια και στην αγάπη) και να παρωθηθεί στη δηµιουργία.

• Βέβαια, η τέχνη αποτελεί µέσο για την έκφραση συναισθηµάτων (: συναισθηµατική διέξοδος του καλλιτέχνη) και την πρόκληση νέων συναισθηµατικών εκδηλώσεων (για το κοινό). Για παράδειγµα, γίνεται σύντροφος του ανθρώπου σ' όλες τις περιπέτειες του βίου του. Μπορεί να ανακουφίσει τις λύπες του και να πολλαπλασιάσει τις χαρές του. Αποτελεί ένα καταφύγιο για όλους όσοι ταλαιπωρήθηκαν από τις κακουχίες της ζωής. Πυροδοτεί ένα πνεύµα αισιοδοξίας και αγάπης στη ζωή, επειδή κυρίως τονίζει την οµορφιά της.

• Συνάµα η τέχνη µπορεί να λυτρώσει τον άνθρωπο από τη ρουτίνα της καθηµερινότητας και να µετριάσει το άγχος. Η ανανεωτική της φύση σώζει από την ανία, την πεζότητα, την κάµψη των ενδιαφερόντων και την ανούσια διασκέδαση.

• Η κοινωνική διάσταση" η τέχνη αποτελεί «κοινή γλώσσα» για άτοµα, οµάδες και λαούς:Επισηµαίνει την κοινή µοίρα των ανθρώπων (µε τα ίδια υπαρξιακά και πανανθρώπινα προβλήµατα) και ενισχύει το ιδανικό της ειρήνης, στηλιτεύοντας τα σύνορα του µίσους.

• Συνενώνει τους ανθρώπους: µοιράζει κοινή καλλιτεχνική συγκίνηση, αδελφώνει µε τα κοινά αγαπήµατα τα άτοµα αλλά και τους λαούς. Υµνεί τον άνθρωπο αδιακρίτως φυλής, χρώµατος και θρησκείας και κυρίως αντιµάχεται το ρατσισµό και τον εθνικισµό.

• Ευαισθητοποιεί τον απλό άνθρωπο µέσα από την προβολή των σύγχρονων προβληµάτων και αυξάνει την αγωνιστικότητα των πολιτών, δίνοντας ερεθίσµατα για απογείωση και

149

εκπλήρωση υψηλών στόχων φιλοτεχνεί το όραµα για την υπέρβαση της καθεστηκυίας τάξης των πραγµάτων.

• Συµβάλλει στην καλλιέργεια της οµαδικότητας, της κοινωνικής συνείδησης και στην πρόταξη του κοινού καλού.

• Λυτρώνει τον άνθρωπο από τη µοναξιά και την αντικοινωνική συµπεριφορά. Αδελφοποιεί τον καλλιτέχνη µε το κοινό: ο δηµιουργός µέσω του έργου του εξωτερικεύει τον ψυχικό του κόσµο και επικοινωνεί µε το κοινό.

• Η τέχνη, τέλος, συντελεί και στην οικονοµική ανάπτυξη. Αυτό το επιτυγχάνουν: • Η Λαϊκή τέχνη (δηµιουργίες του λαού). • Οι αρχαιολογικοί χώροι, τα µνηµεία κάλλους. • Η παραγωγική δραστηριότητα (θέσεις εργασίας).

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΓΝΗΣΙΑΣ ΤΕΧΝΗΣ

• άξια κοµίζει µήνυµα κοινωνικό, ηθικό, φιλοσοφικό, πολιτικό, υψηλές αξίες, προβάλλει την εικόνα ενός καλύτερου κόσµου

• πρωτοτυπία στη σύλληψη του θέµατος, ευρηµατικότητα • καλοδουλεµένο έργο • ελεύθερη και δηµιουργική έκφραση • απλή, λιτή • αισθητική συγκίνηση, καλαισθησία • αυθεντικότητα, ειλικρινής πρόθεση • ευγένεια, ευπρέπεια • κλασικό • ψυχαγωγία • αναβαθµίζει και παιδαγωγεί. Αποτέλεσµα: Λαϊκότητα

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΙΒ∆ΗΛΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

• ανάξια ασαφές ή ανύπαρκτο µήνυµα που αναδίδει ρηχότητα, αναπαραγωγή «κακώς κειµένων»

• κοινότοπο, τετριµµένο έργο • προχειροφτιαγµένο, εύκολο έργο • τυποποιηµένη, µαζική παραγωγή ή αρνητική στράτευση, δουλεία • ποµπώδης, βαρύγδουπη • ακαλαισθησία, ασχήµια • υποκρισία, επίφαση, πρόφαση τέχνης • χυδαιότητα • επικαιρικό, του συρµού / µόδα διασκέδαση, αφιονισµός του πλήθους υποβαθµίζει και

ναρκώνει. Αποτέλεσµα: Λαϊκισµός ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΤΕΧΝΗ Κάθε τέχνη που έχει εµπορική / οικονοµική επιτυχία δεν είναι εµπορευµατοποιηµένη. Λαµβάνει όµως αυτό το χαρακτηρισµό η τέχνη της οποίας κίνητρο και σκοπός είναι µόνο το κέρδος, οπότε υποβαθµίζεται η καλλιτεχνική δηµιουργία τόσο ως προς τη µορφή όσο και ως προς το περιεχόµενο. Η εµπορευµατοποιηµένη τέχνη συνδέεται µε προϊόντα µαζικής υποκουλτούρας που είναι:

• ευτελισµένης ποιότητας • τυποποιηµένα «καταναλωτικά προϊόντα» και επαναλαµβανόµενα

150

• προχειροφτιαγµένα • εύπεπτα, αρεστά. • Η εµπορευµατοποιηµένη τέχνη κυριαρχεί, κυρίως, στο χώρο της µουσικής, του

κινηµατογράφου και του βιβλίου: λ.χ. σουξέ, περιπετειώδεις / βίαιες ταινίες, µπεστ σέλερ. ΑΙΤΙΕΣ

• Το καπιταλιστικό σύστηµα, στο οποίο βιοµηχανοποιούνται τα πάντα και κυριαρχεί η κερδοσκοπία (βιοµηχανία θεάµατος / ακροάµατος).

• Τα Μ.Μ.Ε. (υποβοηθητικός παράγοντας), που αναλαµβάνουν «εργολαβικά» • την εδραίωση αυτών των προϊόντων. • Η κρίση αξίων, η παρακµή ιδανικών. • Η ηθικοπνευµατική ατροφία, που προκαλεί απώλεια ευαισθησίας. Η επιδίωξη γρήγορης και

εύκολης επιτυχίας από την πλευρά των καλλιτεχνών. Επίσης, και οι δέκτες είναι ευάλωτοι λόγω:

• έλλειψης αισθητικής αγωγής (ευθύνη φορέων: οικογένεια σχολείο), • γρήγορων ρυθµών ζωής και αντιφατικών ρόλων (αναζήτηση διεξόδου χαλάρωσης και

διασκέδασης), • αδυναµίας κριτικής µατιάς (βοµβαρδισµός από διαφηµίσεις).

ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ Στην τέχνη

• νόθευση • περιθωριοποίηση της γνήσιας (δεν προβάλλεται και την προτιµούν λίγοι). Στους δέκτες • άµβλυνση του αισθητικού κριτηρίου • εδραίωση της ακαλαισθησίας • εθισµός στο επιφανειακό • πνευµατική νάρκωση • ηθική αλλοίωση (µέσω των προβαλλόµενων προτύπων) • στείρα διασκέδαση, αδυναµία υγιούς ψυχαγωγίας που αναβαθµίζει • • ασαφή ή ανύπαρκτα µηνύµατα, οπότε ο δέκτης δεν αγωνίζεται για

κοινωνικοπολιτικές αλλαγές, δε στρέφεται στη γνώση της ιστορίας" αντίθετα, αποδέχεται όσα του προβάλλουν.

«ΣΤΡΑΤΕΥΜΕΝΗ» ΤΕΧΝΗ Πρόκειται για την τέχνη που εξυπηρετεί ένα αντιανθρωπιστικό κοινωνικό κατεστηµένο, την τέχνη που υπηρετεί κοµµατικές ή άλλες σκοπιµότητες και τελικά µετατρέπεται σε όργανο της πολιτικής και σε προπαγανδιστικό µέσο. Η «στρατευµένη» τέχνη, ανάλογα µε το ποιος την κινητοποιεί, αποτελεί µεθοδευµένη επιβολή. α) Επιβολή εκ των έξω: το κράτος (κυρίως ολοκληρωτικά καθεστώτα) εθνικιστικές οργανώσεις οικονοµικά και κοµµατικά κέντρα. β) Επιβολή εκ των έσω, του καλλιτέχνη, λόγω: φανατισµού συµφέροντος 1 ατολµίας καιροσκοπισµού.

151

Αξιολόγηση Η συγκεκριµένη µορφή στράτευσης είναι αρνητική και επικίνδυνη, α) Για την τέχνη και το δηµιουργό:

• Χάνεται η αυτοτέλεια της τέχνης, γιατί χρησιµοποιείται για να υπηρετήσει σκοπιµότητες. • Το µήνυµα της είναι ρηχό, η µορφή της αλλοιώνεται (λαϊκίζουσα τέχνη). • Έχει ηµεροµηνία λήξης.

• Νοθεύεται η γνησιότητα της, καθώς ο καλλιτέχνης δε δηµιουργεί ελευθέρα,

β ) Για το κοινό:

• Αποπροσανατολίζει και διαστρεβλώνει την αλήθεια. • Φανατίζει (πολιτικά εθνικά). • Ενισχύει το ρατσισµό. • Μπορεί να διασπάσει την κοινωνική συνοχή. • Χειραγωγεί τους δέκτες. • Αποδυναµώνει τη δικαιοσύνη κ.ο.κ.

ΘΕΤΙΚΗ ΣΤΡΑΤΕΥΣΗ Η τέχνη είναι πασιφανώς πολιτικοποιηµένη, γι' αυτό και αποτελεί µέγιστη αναγκαιότητα η στράτευση της στην υπηρεσία του ανθρώπου. Ένας αληθινός και ολοκληρωµένος καλλιτέχνης µέσα από το έργο του εκφράζει ανώτερες µορφές πολιτισµού, θίγει «κακώς» κείµενα, υµνεί το δίκαιο, καυτηριάζει το άδικο, το άσχηµο, το υποκριτικό. Εξωτερικεύει τον εσωτερικό του κόσµο, παρουσιάζει τη δική του κοσµοθεωρία στο κοινό, επικοινωνεί µ' αυτό µέσω της δηµιουργίας του. Με άλλα λόγια, υπηρετεί τον άνθρωπο, γιατί ο ανθρωπισµός είναι η υψηλότερη τέχνη, η µεγαλύτερη επιστήµη και η ουσιαστικότερη ηθική. Ωστόσο, προκειµένου να υλοποιηθούν όλα αυτά, απαιτείται:

• υψηλό αίσθηµα ευθύνης • πνευµατική ελευθερία, εσωτερική ανάγκη του δηµιουργού • ανιδιοτελής πρόθεση • έλλειψη δογµατισµού και απολυτότητας • και, πρωτίστως, παιδεία.

Μόνο µ' αυτούς τους όρους η τέχνη / η δηµιουργία αγγίζει τον άνθρωπο διαχρονικά, τον εξυψώνει και τον «παιδεύει». Και φυσικά µια τέτοια στράτευση της τέχνης επιθυµούµε και στην εποχή µας, γιατί, παρά την αναµφισβήτητη πρόοδο, παρατηρούµε δραµατική αλλοτρίωση σε κάθε επίπεδο:

• έξαρση ρατσισµού (διακρίσεις, αποκλεισµοί) • υποθήκευση του µέλλοντος λόγω της µονοδιάστατης αντίληψης περί προόδου (κακή χρήση

επιστήµης και τεχνολογίας, πνευµατική µονοµέρεια, περιβαλλοντική υποβάθµιση) • εδραίωση του καταναλωτισµού και απολιτικοποίηση • κρίση των αξιών • ενίσχυση του δικαίου της πυγµής (επισφαλής η ειρήνη, καταπάτηση των ανθρώπινων

δικαιωµάτων) • επικράτηση της ανούσιας διασκέδασης • ακαλαισθησία.

Βέβαια, στην περίπτωση που ένας καλλιτέχνης δεν έχει ενεργό ανάµιξη στην πολιτική αλλά ενδιαφέρεται και συγκινείται από τα πολιτικά δρώµενα, δεν θεωρείται αδιάφορος και ανάξιος. Στην

152

ουσία υπηρετεί από άλλο µετερίζι την κοινωνία, δεν είναι στέλεχος κάποιου κόµµατος, αλλά ενεργός πολίτης.

ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Αθλητισµός είναι ο αγώνας που καταβάλλει ο άνθρωπος µε σκοπό την εξάσκηση του σώµατος, την αξιοποίηση και ανάδειξη των ικανοτήτων, την επίτευξη ψυχοπνευµατικής υγείας και ισορροπίας αλλά και τη δηµιουργική συνύπαρξη ατόµων και λαών πάντα στα πλαίσια της ευγενούς άµιλλας. Μορφές του αθλητισµού, µε κριτήριο τον αριθµό των διαγωνιζοµένων, είναι ο ατοµικός (π.χ. άλµα εις µήκος, σφαιροβολία, δισκοβολία, ακοντισµός, ιππασία) και ο οµαδικός (π.χ. σκυταλοδροµία, χειροσφαίριση, πετοσφαίριση, ποδόσφαιρο). 0 αθλητισµός επιπλέον γίνεται σε ερασιτεχνικό και επαγγελµατικό επίπεδο, αλλά λαµβάνει και διαστάσεις πρωταθλητισµού. Τέλος, βάσει του περιεχοµένου τους, τα αθλήµατα διακρίνονται σε κλασικά (όπως τα αγωνίσµατα στίβου), σε θαλάσσια, σε µηχανοκίνητα κ. ά. ΟΛΥΜΠΙΣΜΟΣ Η Ελλάδα στην αρχαιότητα γέννησε το αθλητικό πνεύµα και θεµελίωσε την ιδέα του ολυµπισµού. Η τέλεση των Ολυµπιακών αγώνων, που αποτελούν την υπέρτατη έκφραση του ολυµπισµού, για τους αρχαίους σήµαινε µια πανελλήνια συνάθροιση των ελεύθερων ανθρώπων. Γι' αυτό συγκεντρώνονταν κάθε τέσσερα χρόνια στην Ιερή Άλτη, στην Ολυµπία, προκειµένου να διεξαχθούν οι πανελλήνιες συναντήσεις στίβου, οι ολυµπιάδες. Σαράντα µέρες πριν και µετά, κήρυκες διαµηνούσαν την «Ολυµπιακή Εκεχειρία», µια έννοια άρρηκτα συνυφασµένη µε την αρχαία Ελλάδα. Από την έβδοµη µέρα πριν από την έναρξη των Ολυµπιακών αγώνων µέχρι την έβδοµη µετά το πέρας αυτών, οι συγκρούσεις σταµατούσαν, για να µπορέσουν οι αθλητές, οι καλλιτέχνες και οι θεατές να ταξιδέψουν στην Ολυµπία, να συµµετάσχουν στους Αγώνες και να επιστρέψουν στις πατρίδες τους µε ασφάλεια. Αυτό που αποτυπώνεται, σαφώς, στην ολυµπιακή εκεχειρία δεν είναι ότι ο αθλητισµός µπορεί να επιβάλει την ειρήνη, αλλά ότι µπορεί να την εµπνεύσει. Οι αθλητές που κάθε τέσσερα χρόνια συναντιούνται στα ολυµπιακά χωριά επικοινωνούν, ανταλλάσσουν ιδέες, διασκεδάζουν, συναγωνίζονται. ∆ηµιουργούν δεσµούς φιλίας και ανθρωπιάς και αναπτύσσουν την αρετή της ανεκτικότητας παραµερίζοντας διαφορές, καταργώντας διακρίσεις, αποβάλλοντας ρατσιστικές αντιλήψεις, γκρεµίζοντας τα σύνορα γλώσσας, θρησκείας, παράδοσης που συχνά κρατούν αποµονωµένα τα έθνη. Συνεπώς, η συνύπαρξη αθλητών από όλο τον κόσµο προάγει τον κοσµοπολιτισµό, ενισχύει τη συναδέλφωση των λαών και εδραιώνει την ισοτιµία τους. Είναι, βέβαια, γνωστό ότι όλοι οι λαοί έχουν να επιδείξουν από αρχαιοτάτων χρόνων επιδόσεις σε διάφορα αγωνίσµατα. Ο λαός, όµως, που ξεχώρισε και έθεσε τα θεµέλια του σύγχρονου αθλητισµού είναι ο Ελληνικός. ∆εν είναι τυχαίο ότι ακόµη και σήµερα, από όλες τις αθλητικές συναντήσεις που διεξάγονται, το σηµαντικότερο αθλητικό γεγονός θεωρούνται οι Ολυµπιακοί αγώνες. Φαίνεται πως το αθλητικό πνεύµα βρήκε την ιδεατή του µορφή στους αγώνες της αρχαιότητας, καθώς σ' αυτούς καθρεφτίζονται οικουµενικές αξίες, ενώ παράλληλα προάγονται όλες σχεδόν οι αξίες του ελληνικού πολιτισµού. Αναλυτικότερα:

• «Νους υγιής εν σώµατι υγιεί»: σύζευξη πνευµατικής και σωµατικής αλκής. • Αθλητική συνύπαρξη: εξισώνεται µε την κοινωνική συνεργατικότητα και την ηθική

συντροφικότητα. • Αγωνιστικό φρόνηµα. • «Ευ αγωνίζεσθαι»: µεγαλύτερη σηµασία έχει η συµµετοχή στον αγώνα κι όχι η νίκη. • Πανεθνική, οικουµενική συνάθροιση (στους Ολυµπιακούς αγώνες) και ολυµπιακή εκεχειρία.

153

• Στους Ολυµπιακούς αγώνες ανθούσαν κι άλλες πολιτιστικές δραστηριότητες, όπως καλλιτεχνικές (π.χ. ωδές του Πινδάρου για τους νικητές) ή θρησκευτικές (θυσίες σε κοινούς βωµούς).

• Καλλιέργεια φίλαθλου πνεύµατος αντί της βίας και του οπαδισµού. • Ο κότινος ελιάς, µια λιτή αλλά σπουδαία επιβράβευση, ήταν το επισφράγισµα της νίκης. Η

δόξα, όµως, για τους αθλητές ήταν µέγιστη, όπως πιστοποιεί και η κατεδάφιση τµήµατος των τειχών της πόλης προκειµένου να υποδεχτούν

• τους ολυµπιονίκες. Είναι φανερό πως το αθλητικό ιδεώδες εδράζεται σε αρχές δηµοκρατικότητας, ισοτιµίας και ηθικής. Με τον αθλητισµό οι Έλληνες δίδαξαν ορισµένες από τις πιο ουσιώδεις αξίες του πρακτικού µας βίου και έθεσαν τις βάσεις για συνύπαρξη και συµφιλίωση ατόµων και λαών. Σήµερα, λοιπόν, περισσότερο από κάθε άλλη εποχή, οφείλουµε να στρέψουµε το βλέµµα µας στην ολυµπιακή ιδέα, διότι οι κίνδυνοι που µας απειλούν είναι ποικίλοι και πολύµορφοι. Η όξυνση των οικονοµικών, πολιτικών και στρατιωτικών ανταγωνισµών, η ανησυχητική αύξηση κρουσµάτων εθνικισµού, η αδυναµία των πολιτικών ηγετών να επιλύσουν προβλήµατα που ταλανίζουν την υφήλιο αποτελούν ορισµένα µόνο δείγµατα της κρίσης. Σ' όλο αυτό το φασµατικό τοπίο που αρχίζει να διαγράφεται, ο αθλητισµός µπορεί να γίνει το έναυσµα για υγιή διάλογο µεταξύ κρατών, για γόνιµη και εποικοδοµητική αντιπαράθεση απόψεων, για ουσιαστική συνεύρεση ανθρώπων. Ενέχει εποµένως τη δυναµική να αποτελέσει, µέσα σε µια ταραγµένη εποχή παγκόσµιων συγκρούσεων, µια παρακαταθήκη ειρήνης για την ανθρωπότητα. ΑΞΙΑ ΤΟΥ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ Ψυχοσωµατικός Πολιτιστικός

• Ο αθλητισµός επιτυγχάνει άρτια σωµατική διάπλαση, αναζωογόνηση του σώµατος, αντοχή, εκτόνωση νευρικών καταστάσεων, περιφρούρηση της υγείας" συµβάλλει εποµένως στη µακροζωία, διασφαλίζει την υγεία.

• Προφυλάσσει το νέο από επιβλαβείς συνήθειες, καταχρήσεις (π.χ. κάπνισµα, αλκοόλ, χρήση ναρκωτικών) και από ανούσιες µορφές διασκέδασης.

• Υψώνει ισότιµα την πνευµατική και σωµατική ευρωστία" το όµορφο σώµα σχετίζεται µε τη διαύγεια της σκέψης. Ασκείται το σώµα και ταυτόχρονα εκλεπτύνεται η ψυχή. Καλλιεργεί ψυχικές αρετές όπως η αγωνιστικότητα, το θάρρος, η τόλµη, η θέληση, η υποµονή, η επιµονή, η σιγουριά, η αυτοσυγκράτηση.

• Τονώνει την αυτοπεποίθηση του ατόµου, οπλίζει µε θάρρος και ελπίδα την ψυχή του και ισχυροποιεί τη θέληση του. Ο άνθρωπος δηλαδή µαθαίνει να αγωνίζεται για ένα σκοπό αλλά και να µάχεται γενικότερα στη ζωή του. Πράγµατι οι αθλητές µπορεί να χάνουν µια µάχη, αλλά εξακολουθούν να παλεύουν και να προετοιµάζονται για τη νίκη. Η αγωνιστική τους διάθεση εµποτίζει και την εξωαθλητική τους ζωή, µε αποτέλεσµα την αισιοδοξία, τον αυτοέλεγχο, την αέναη πάλη.

• Ο αθλητής ζει έντονα την εναλλαγή των συναισθηµάτων (χαρά λύπη, αγωνία ικανοποίηση). • Ο άνθρωπος νιώθει τη χαρά της νίκης αλλά µαθαίνει να αντιµετωπίζει και την ήττα.

Ωριµάζει ψυχολογικά βιώνοντας αντιθετικά συναισθήµατα όπως αισιοδοξία, ικανοποίηση, απογοήτευση.

• Ο αθλητισµός κινητοποιεί το ψυχικό απόθεµα της ενεργητικότητας, εκφορ-τίζοντας δηµιουργικά την περίσσια ενέργεια.

• Αφυπνίζει τις λανθάνουσες ψυχικές δυνάµεις και γεµίζει τον άνθρωπο µε κέφι και όρεξη για τη ζωή.

• Προβάλλει πρότυπα ζωής και παρέχει διεξόδους εκτόνωσης στο σύγχρονο άνθρωπο, αφού αποτελεί ψυχαγωγία και δηµιουργική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου.

154

Πνευµατικός • Ο αθλητισµός καλλιεργεί τη δηµιουργικότητα, την αυτενέργεια, την πρωτοβουλία, την

αυτοσυγκέντρωση και ενισχύει την κρίση, την παρατηρητικότητα, την ευστροφία. Εφοδιάζει µε στρατηγική και µεθοδικότητα.

• Παρακινεί σε προβληµατισµό, εναντιώνεται σε κάθε λογής δογµατισµούς, φανατισµούς και προκαταλήψεις. Η συνεπαγόµενη απελευθέρωση του πνεύµατος (διαυγής και οξυδερκής κρίση) προετοιµάζει πνευµατικά υγιείς πολίτες. Είναι στην ουσία αγώνας για ποιοτική και ανθρώπινη κοινωνία.

Ηθικός

• Ο ολυµπισµός εθίζει το άτοµο στην τίµια διεκδίκηση της νίκης, µε την αποφυγή των αθέµιτων µέσων για την επικράτηση. Προάγει την ακεραιότητα του χαρακτήρα έναντι της υποκρισίας, του προσωπείου.

• Καλλιεργεί την ατοµική συνείδηση και τη συναίσθηση του χρέους, επιβραβεύει τη συνέπεια και την εργατικότητα.

• Ηθικοποιεί το άτοµο, διότι προβάλλει αρετές όπως την άµιλλα, το σεβασµό του αντιπάλου, την ευγένεια, την αξιοπρεπή αποδοχή της ήττας, την ταπεινοφροσύνη. Μαθαίνει δηλαδή στον άνθρωπο να διατηρεί την αξιοπρέπεια του.

• Η ηθική ανάταση επέρχεται από την ίδια τη συµµετοχή στο παιχνίδι και όχι µόνο από τη νίκη. Ο απαιτούµενος αυτοέλεγχος αποτελεί κατά βάθος µύηση στο µέτρο.

• Βοηθά τον άνθρωπο να γνωρίσει τον εαυτό του, τα όριά του. Κοινωνικός

• Ο αθλητισµός κοινωνικοποιεί το άτοµο / διαµορφώνει κοινωνική συνείδηση: καλλιεργεί την οµαδικότητα, τη συλλογικότητα, τη συνεργασία, την άµιλλα, την αλληλεγγύη, ενώ αµβλύνει τη µοναξιά, την εσωστρέφεια και αποσοβεί ενδεχόµενο κίνδυνο περιθωριοποίησης.

• Μαθαίνει το άτοµο να προσαρµόζεται στην έννοια της οµάδας, να προβαίνει σε θυσίες, να ξεπερνά τον εγωισµό του και να εκτιµά, να σέβεται, να υπηρετεί τους άλλους. Εντάσσει το «εγώ» στο «εµείς».

• Ο συναγωνισµός προάγει τα ανθρώπινα συναισθήµατα της συµπάθειας και της κατανόησης για το συναθλητή, µε αποτέλεσµα την ανάπτυξη φιλικών δεσµών, την αρµονική συµβίωση.

• Ο αθλητισµός εκλογικεύει την έννοια της πειθαρχίας: καθιστά το άτοµο ικανό να πειθαρχεί στους κανόνες του παιχνιδιού αλλά και στους νόµους του κράτους" προετοιµάζει νοµιµόφρονες πολίτες.

• Είναι δυνατό να περιορίσει κάθε στενά εννοούµενο συµφέρον, να βοηθήσει τους ανθρώπους να αντισταθούν στην αυθαιρεσία, στην ανυπακοή.

Εθνικός ∆ιεθνιστικός

• Ο αθλητισµός συµβάλλει στην επικοινωνία των λαών και των πολιτισµών • τους. Αποτελεί πρεσβευτή πολιτισµικής επικοινωνίας λαών και ατόµων µε διαφορετική

νοοτροπία, αξίες και ιδεολογίες. Υπηρετεί τον αγώνα για την ειρήνη, τη συνεργασία και τη συναδέλφωση.

• Αποτελεί µέσο για την καλλιέργεια εθνικών αξιών αλλά και µέσο διεκδίκησης των δικαιωµάτων µας. Πράγµατι οι αθλητές διοχετεύουν µηνύµατα και θέτουν τα προβλήµατα τους στους άλλους µέσα από διεθνείς αγώνες. Επί παραδείγµατι, οι διακρίσεις που εφαρµόζονταν εις βάρος των µαύρων αθλητών, οδήγησαν το 1968 τους δύο πρώτους νικητές των 200 µ., µαύρους Αµερικανούς, την ώρα της απονοµής µεταλλίων και της ανάκρουσης του εθνικού ύµνου των Η.Π.Α., προκειµένου να µη χαιρετίσουν τη σηµαία,

155

• να χαµηλώσουν το κεφάλι και να υψώσουν τη γαντοφορεµένη γροθιά τους, σύµβολο της Μαύρης ∆ύναµης. Η κίνηση αυτή είχε µεγάλη απήχηση λόγω της παγκόσµιας τηλεοπτικής αναµετάδοσης της.

• Οι αθλητικοί αγώνες, όταν µάλιστα συνοδεύονται από νίκες, ενισχύουν το εθνικό φρόνηµα, ενώ συχνά γίνονται πρότυπο για τη γενικότερη ανάπτυξη και την εθνική ευηµερία.

• Ο αθλητισµός συσφίγγει τις διεθνείς σχέσεις και προωθεί τον υγιή παγκόσµιο ανταγωνισµό. • Οι επιτυχίες των αθλητών µιας χώρας συµβάλλουν στην προβολή αυτής στο εξωτερικό. • Μέσω του αθλητισµού αίρονται οι κοινωνικές διακρίσεις, καταπολεµείται ο ρατσισµός και

η ξενοφοβία. Πολιτικός

• Ο αθλητισµός αποτελεί παράγοντα εδραίωσης της δηµοκρατίας, αφού ενδυναµώνει τις αρετές της ισότητας και της αξιοκρατίας. Οι θεµελιώδεις αυτές αξίες υπερφαλαγγίζουν τα ευνοιοκρατικά φαινόµενα, το πελατειακό σύστηµα, το καθεστώς παραβίασης των ανθρώπινων δικαιωµάτων.

Η ΑΞΙΑ ΤΩΝ ΟΜΑ∆ΙΚΩΝ ΠΑΙΧΝΙ∆ΙΩΝΗ Η αξία του αθλητισµού διαφαίνεται εντονότερα στα οµαδικά παιχνίδια. Επιπροσθέτως λοιπόν, αυτή η µορφή άθλησης επιτυγχάνει τα εξής:

• Καλλιεργεί το πνεύµα της οµαδικότητας, γιατί στα οµαδικά παιχνίδια τη νίκη την κερδίζουν όλοι και όχι µόνο ένας.

• Εθίζει τα άτοµα στην ετοιµότητα, την εγκράτεια, την υπευθυνότητα, την υπακοή στους κανόνες, την πειθαρχία.

• Εντάσσει τις ατοµικές χαρές και απολαύσεις στην υπηρεσία του κοινού συµφέροντος. • Για το ποθητό αποτέλεσµα απαιτεί αυτογνωσία, ετερογνωσία αλλά και γνώση του

αντιπάλου. Ως προς τον αντίπαλο, µάλιστα, επιβάλλει το σεβασµό, την αποφυγή περιφρόνησης και υποτίµησης ή υπερεκτίµησης των δυνάµεων του.

• Αποδίδει ανώτερη σηµασία στην πορεία προς τη νίκη παρά στην κατάκτηση της. ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΕΚΦΥΛΙΣΜΟΥ ΤΟΥ ΑΘΛΗΤΙΚΟΥ Ι∆ΕΩ∆ΟΥΣ

• Σήµερα διά του αθλητισµού προωθείται η εµπορευµατοποίηση και ο καταναλωτισµός: Τεράστιου µεγέθους οικονοµικά συµφέροντα, δωροδοκίες αθλητών ή αθλητικών παραγόντων, σύνδεση οµάδων, αθλητών ή και αγώνων, όπως οι Ολυµπιακοί, µε εταιρείες προκειµένου να διαφηµιστούν προϊόντα (διαφηµίσεις, βιοµηχανοποίηση µε σηµαίες σύµβολα, αλλοίωση του χαρακτήρα των αθλητών µε αντιαθλητικές συµπεριφορές, εκποίηση συνειδήσεων).

• Υποταγή των αθλητών ή παραγόντων του αθλητισµού σε άκρατο υλισµό: • «Αγοραπωλησίες» αθλητών αλλά και αναµείξεις στελεχών του αθλητισµού σε απάτες,

υπεξαιρέσεις, ύποπτες διαιτησίες προκαθορισµένα αποτελέσµατα αγώνων (ιδιαίτερα στο ποδόσφαιρο), προκειµένου να αποκοµίσουν κέρδη και δόξα / αργυρώνητοι παράγοντες (παραγοντισµός) που καθιστούν τον αθλητισµό χώρο «ξεπλύµατος µαύρου χρήµατος», χώρο συναλλαγών, µε αποτέλεσµα να νοθεύονται όλα και να εξαγοράζονται στο βωµό του κέρδους.

• Χρήση αναβολικών ουσιών (doping) από τους αθλητές: Σήµερα το ντόπινγκ έχει εξαπλωθεί τόσο πολύ, ώστε αποτελεί και κοινωνικό πρόβληµα. Φυσικά προκαλεί ανεπανόρθωτες βλάβες (διαταραχές και παθήσεις στο ορµονικό, µυοσκελετικό, καρδιακό σύστηµα / δηµιουργία κακοηθών όγκων / βλάβες του δέρµατος / ψυχικές και νευροφυτικές διαταραχές). Ωστόσο η εµπορευµατοποίηση έχει αµβλύνει κάθε ηθική αναστολή και ο

156

αθλητής χάριν της δόξας, του χρήµατος και της προβολής διακυβεύει ακόµη και την υγεία ή την ίδια του τη ζωή.

• Ο ερασιτεχνικός αθλητισµός έχει εκτοπισθεί από τον επαγγελµατικό αθλητισµό, αφού στόχος πλέον είναι το ρεκόρ, η πρωτιά, οι επιδόσεις1 προωθείται ο πρωταθλητισµός: Η άµιλλα µεταστρέφεται σε αθέµιτο ανταγωνισµό, και από την υπερπροσπάθεια επέρχεται σωµατική και ψυχική εξόντωση του αθλητή. Αυτοσκοπός καθίσταται η νίκη µε όποιο µέσο -θεµιτό ή αθέµιτο— κι αν επιτυγχάνεται, µε αποτέλεσµα την ηθική εξαχρείωση. ∆εν επιβραβεύεται η καταβολή της προσπάθειας και της συµµετοχής, αλλά προβάλλονται µόνον οι πρώτοι και οι νικητές.

• Ο αθλητισµός χρησιµοποιείται ως µέσο πολιτικής πίεσης, προπαγάνδας καθεστώτων ή υπόκειται σε πολιτικά και οικονοµικά συµφέροντα (π.χ. διεξαγωγή Ολυµπιακών αγώνων σε ισχυρά οικονοµικές χώρες όπως η Ατλάντα,

• έλεγχος αθλητισµού για ψηφοθηρικούς λόγους, εθνική προπαγάνδα). Η ανάµειξη, όµως, της πολιτικής στο χώρο του αθλητισµού συνδέεται και µε την απειλή της τροµοκρατίας: οι αγώνες του Μονάχου (1972) δεν έµειναν στην ιστορία για τα ρεκόρ και τις επιδόσεις, αλλά για τη δολοφονία ισραηλινών αθλητών και συνοδών. Ήταν προφανής ο στόχος των τροµοκρατών να εκµεταλλευτούν την παγκόσµια προβολή των Ολυµπιακών αγώνων, προκειµένου να κοινοποιήσουν στη διεθνή κοινότητα τις προθέσεις τους. Στο ίδιο πλαίσιο ανάµειξης της πολιτικής στο χώρο του αθλητισµού λειτουργούν και οι περιπτώσεις µποϊκοτάζ αντίποινα: Η απόφαση 30 χωρών για µποϊκοτάζ των Ολυµπιακών Αγώνων της Μόσχας ως διαµαρτυρία κατά της σοβιετικής εισβολής στο Αφγανιστάν το 1979, αλλά και τα «αντίποινα» της Σοβιετικής Ένωσης, της Κούβας και άλλων 14 χωρών του κοµµουνιστικού µπλοκ —εκτός από τη Ρουµανία και τη Γιουγκοσλαβίαστους επόµενους Ολυµπιακούς Αγώνες του Λος Άντζελες επιβεβαίωσαν την ίδια ψυχροπολεµική αντιπαράθεση.

• Ο αθλητισµός χρησιµοποιείται από καθεστώτα απολυταρχικά είτε για αποπροσανατολισµό της κοινής γνώµης είτε για να καλλιεργηθούν ρατσιστικές διαθέσεις: κατά την Ολυµπιάδα του 1936 στο Βερολίνο, η αθλητική οµάδα της Γερµανίας προετοιµάστηκε σκοπίµως από το Γ' Ράιχ, για να αποδειχθεί ότι η γερµανική φυλή είναι η καλύτερη.

• Αλλοίωση φίλαθλου πνεύµατος: ανάπτυξη φανατισµού, καλλιέργεια παθών στους αθλητικούς χώρους, βία, βαρβαρότητες, βανδαλισµοί, χουλιγκανισµός, εξυπηρέτηση εθνικών σκοπιµοτήτων ένα άγριο πρόσωπο εθνικισµού, σοβινισµού αντί για προαγωγή της διεθνοποίησης και της συναδέλφωσης των λαών.

• Ταύτιση αθλητή µε είδωλο, µε πρότυπο ζωής: το «σταρ σύστεµ» και η υπερ-προβολή από τα Μ.Μ.Ε. παρασύρουν τη νεολαία στην αρχή της «ήσσονος» προσπάθειας, στον εύκολο πλουτισµό (δηλωτικά τα υπέρογκα ποσά για µεταγραφές αθλητών).

• Σκοπός γίνεται συχνά, η χλιδή και πολυτέλεια (π.χ. «λαµπρές» τελετές έναρξης ή λήξης των Ολυµπιακών αγώνων), η προσφορά θεάµατος: Ο υπερτονισµός, όµως, του θεάµατος συντελεί στον αποπροσανατολισµό των πολιτών από τα καθηµερινά προβλήµατα και λειτουργεί ως µέσο εκτόνωσης των αντιδράσεων, µε αποτέλεσµα τα συχνά φαινόµενα χουλιγκανισµού (π.χ. ποδόσφαιρο). Ο αθλητισµός κατ' ουσία µεταµορφώνεται σε χώρο εκτόνωσης, διασκέδασης, παθητικής κι όχι γνήσιας ψυχαγωγίας.

• Τοπικιστικά συµφέροντα και ενίσχυση των οµάδων του κέντρου σε βάρος περιφερειακών αθλητικών οργανώσεων.

ΑΙΤΙΕΣ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ • Η ακραία ανάπτυξη του υλικού ευδαιµονισµού, στα πλαίσια του οποίου τα πάντα

θυσιάζονται στο βωµό του κέρδους" το καταναλωτικό πνεύµα, ενισχυµένο από τη διαφήµιση, µετέτρεψε τον αθλητισµό σε πηγή πλουτισµού. Β )Το ατοµικιστικό και ωφελιµιστικό πνεύµα που επιφέρει αλλοίωση ανθρωπιάς (εγωισµός, µαταιοδοξία,

157

απληστία...), όπως και η έλλειψη ήθους και αισθήµατος ευθύνης. Β Η παρακµή των αξιών µε συνέπεια την οπαδοποίηση του φιλάθλου, τη σύγχυση µέσων και σκοπών.

• Η ύπαρξη και βίωση στείρου, στυγνού επαγγελµατισµού αντί του αγνού ερασιτεχνικού αθλητισµού.

• jΗ απουσία ενιαίας νοµοθεσίας για την αντιµετώπιση του ντόπινγκ (διαφέρει από χώρα σε χώρα), µε αποτέλεσµα την παραβίαση των αρχών της αναλογικότητας και της ίσης µεταχείρισης.

• Ο παραγοντισµός, τα προσωπικά οφέλη, και οι σκοπιµότητες που χρησιµοποιούν την αθλητική ιδέα.

• Η δυσλειτουργία των φορέων αγωγής (οικογένεια και σχολείο): Αξιοσηµείωτο είναι ότι στο σχολείο παρέχεται χρησιµοθηρική γνώση, απουσιάζει η αθλητική παιδεία και υπάρχει µονοµερής πραγµάτωση του παιδαγωγικού ρόλου της σύγχρονης εκπαίδευσης µε στροφή στον τεχνοκρατισµό.

• Ο λαθεµένος τρόπος προβολής του αθλητισµού από τα Μ.Μ.Ε. και η αρνητική επίδραση τους στα προβλήµατα του αθλητισµού: συχνά παραπληροφορούν, φανατίζουν και δρουν εµπρηστικά.

• Η απάθεια του σύγχρονου πολίτη στα φαινόµενα εκφυλισµού του αθλητισµού: Ο αστικός τρόπος ζωής αµβλύνει το ενδιαφέρον για τέτοιες καταστάσεις (ιδιώτευση).

• Η δυσλειτουργία της πολιτικής (αδράνεια, ανευθυνότητα) και της δικαστικής εξουσίας: δεν εφαρµόζονται οι νόµοι λόγω πολιτικού κόστους.

• Η ανεργία και τα συνεπαγόµενα οικονοµικά προβλήµατα που προκαλούν • εκτονωτική βία στα γήπεδα. • Η τάση για αποφόρτιση, η γενικότερη ανάγκη εκτόνωσης.

ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΤΟΥ ΑΘΛΗΤΙΚΟΥ Ι∆ΕΩ∆ΟΥΣ ΑΤΟΜΟ Επανιεράρχηση των αξιών, στροφή στο «είναι» κι όχι στο «έχειν», επιδίωξη της πνευµατικής καλλιέργειας, απόρριψη της φιλοχρηµατίας και κερδοσκοπίας. Έµφαση στις ηθικοπνευµατικές αρετές, αποβολή του καταναλωτικού πνεύµατος, καλλιέργεια της ανθρωπιάς, του αλτρουισµού, ανάπτυξη της κοινωνικής ευθύνης και της ανιδιοτέλειας. Ενδυνάµωση της ανθρωπιστικής και αθλητικής παιδείας, ώστε να υπηρετούµε τις αξίες του αθλητισµού και ν' απορρίπτουµε τα ταπεινά ένστικτα που αλλοιώνουν την αθλητική ιδέα' µε οδηγό µας την ηθική οφείλουµε να πράττουµε το δίκαιο και σωστό, ανιδιοτελώς. Άσκηση πίεσης: αποχή από τις αθλητικές αναµετρήσεις, προκειµένου να ευαισθητοποιηθούν οι αρµόδιοι φορείς και να αναβαθµίσουν το επίπεδο του αθλητισµού. ΦΟΡΕΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ Οικογένεια

• Γαλούχηση µε ηθικά πρότυπα, µετάγγιση αξιών, µύηση στο φίλαθλο πνεύµα, οι γονείς πρότυπα αθλητισµού για τα παιδιά τους, νουθεσία, συζήτηση, επιδίωξη επαφής και επικοινωνίας µεταξύ των µελών της οικογένειας.

Σχολείο

• Ανάπτυξη µιας ορθά προσανατολισµένης παιδείας, κυρίαρχα ανθρωπιστικής κι όχι µόνο τεχνοκρατικής που είναι σήµερα. Στόχος η µετάγγιση υψηλών αξιών και ιδανικών στους νέους, η επιδίωξη πνευµατικής καλλιέργειας.

• Προώθηση του αθλητικού ιδεώδους, της ολυµπιακής παιδείας: διδαχή της άµιλλας µέσα από την εκπαίδευση. Επίσης, ίδρυση αθλητικών σχολείων, υλικοτεχνική υποδοµή, αθλητικές εκδηλώσεις, παροχή ανάλογων κινήτρων δράσης.

158

Μ. Μ. Ε.

• Συµβολή στην καλλιέργεια αθλητικού πνεύµατος. • Επαναπροσδιορισµός της αθλητικής δηµοσιογραφίας: διαφώτιση φιλάθλων,

αντικειµενικότητα, προβολή αθλητών που διακρίνονται για το ήθος τους, καταδίκη αντιαθλητικών συµπεριφορών.

• Ενίσχυση της αθλητικής ιδέας για τη νεολαία µε εκπαιδευτικά προγράµµατα. • Μΰηση στην ιδέα του ολυµπισµού: προβολή των αξιών που αντανακλώνται στο αθλητικό

πνεύµα. • Προβολή των πνευµατικών ταγών που µε το κύρος, την παιδεία τους εµφυσούν το αληθινό

νόηµα των αθλητικών αγώνων. Φορείς αθλητισµού (Αθλητές Παράγοντες)

• Αποστασιοποίηση του αθλητισµού από πολιτικά ή άλλου είδους συµφέροντα. • Ηθική στάση και δράση, αποφυγή προκλητικών δηλώσεων. Β Τίµιος και υπεύθυνος αγώνας

των αθλητών, αποβολή του στυγνού επαγγελµατισµού. • Εξυγίανση των αθλητικών συλλόγων, οµοσπονδιών: απαλλαγή από παραγοντισµό, διοίκηση

και έλεγχο από άξιους, ανιδιοτελείς ανθρώπους. • Παραδειγµατική τιµωρία από τα συνδικαλιστικά όργανα για όσους προβαίνουν σε ενέργειες

που προσβάλλουν το αθλητικό ιδεώδες, επιβράβευση των αθλητών για το ήθος τους, προκειµένου να µεταδώσουν την αθλητική ιδέα.

Πολιτεία

• Στήριξη του µαζικού λαϊκού αθλητισµού: Κατασκευή σταδίων ή αθλητικών κέντρων (υλικοτεχνική υποδοµή), ώστε να γίνει εφικτή η άθληση για όλους και ειδικά για τους νέους.

• Αυστηρή αντιµετώπιση των κρουσµάτων διαφθοράς, ντοπαρίσµατος και βίας. Επιβολή κυρώσεων σε όλους τους υπεύθυνους. Εκσυγχρονισµός της αθλητικής νοµοθεσίας µε στόχο την ισότιµη και αυστηρή επιβολή ποινών.

• ∆ιαφάνεια στα θεσµοθέτη µένα,αθλητικά όργανα. • Κρατική επιχορήγηση στον επαγγελµατικό αθλητισµό, ώστε να χτυπηθεί η • εµπορευµατοποίηση. • Ενίσχυση του ∆ιεθνούς Οργανισµού Αντι-ντόπινγκ (W.A.D.A.) από τη ∆.Ο.Ε. • και τις κυβερνήσεις των κρατών, για να επιτύχει το σκοπό του.

Νέοι

• Οι νέοι, ως ιδεαλιστές και ως φορείς αθλητικού πνεύµατος έχουν χρέος, µε προσδόκιµο ήθος και ακεραιότητα χαρακτήρα, να αντισταθούν στα φαινόµενα εκφυλισµού που πλήττουν τον αθλητισµό και να συµβάλουν, µε την έµφυτη αγωνιστικότητα τους, στην ανάκτηση της χαµένης αίγλης του αθλητισµού.

ΕΘΕΛΟΝΤΙΣΜΟΣ ΤΟΜΕΙΣ ΕΜΦΑΝΙΣΗΣ ΤΟΥ ΕΘΕΛΟΝΤΙΣΜΟΥ: Η εθελοντική προσφορά υπηρεσιών µπορεί να εντοπιστεί σε πολλούς τοµείς της καθηµερινής πρακτικής και δράσης, όπως:

159

• Οργανώσεις για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωµάτων και κυρίως των δικαιωµάτων του παιδιού (Unesco, ΟΗΕ, Το χαµόγελο του παιδιού, Action Aid, ∆ιεθνής Αµνηστία, Κάνε µια ευχή ...).

• Αθλητικοί σύλλογοι (σηµαντική υπήρξε η δραστηριοποίηση και η αποτελεσµατικότητα των Ελλήνων εθελοντών στους Ολυµπιακούς Αγώνες της Αθήνας το 2004). Οι σύλλογοι αυτοί, που συχνά εντάσσονται και δρουν στο πλαίσιο της τοπικής αυτοδιοίκησης, εργάζονται για την επαφή των παιδιών από την πολύ µικρή τους ηλικία µε το παιχνίδι και διάφορα αθλήµατα, που θα το ενισχύσουν σωµατικά και θα δώσουν στη ζωή του σταθερές αξίες και διεξόδους.

• Οργανώσεις για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, τόσο σε τοπικιστικό όσο και σε διεθνές επίπεδο (Greenpeace, WWF). Οι προσπάθειες αυτών των οργανώσεων συνίστανται σε ενέργειες όπως οι αναδασώσεις, ο καθαρισµός παραλίων, η ευαισθητοποίηση της κοινής γνώµης σε περιπτώσεις βάναυσης παρέµβασης στο φυσικό χώρο (µε πετρελαιοκηλίδες που συχνά διοχετεύονται σε θάλασσες από µεγάλα εργοστάσια ή πετρελαιοφόρα πλοία).

• Αιµοδοσία παροχή υπηρεσιών σε δηµόσια νοσοκοµεία και άλλα ευαγή ιδρύµατα, όπως γηροκοµεία, ορφανοτροφεία, στέγες που φιλοξενούν φορείς ανίατων και όχι µόνο ασθενειών, παιδιά µε νοητική υστέρηση, κέντρα απεξάρτησης ναρκοµανών ή αλκοολικών, ιδρύµατα φορέων Αλτσχάιµερ, άγαµων µητέρων, πρώην έγκλειστων σε σωφρονιστικά ιδρύµατα, ανάπηρων και γενικά ευαίσθητων κοινωνικών οµάδων.

• Εθελοντική είναι σε ορισµένες χώρες και η στρατιωτική θητεία. • Αξιόλογο ακόµη είναι και το έργο των εθελοντών πυροσβεστών, σε µια χώρα, όπως η

Ελλάδα, που τα τελευταία χρόνια πλήττεται από το φαινόµενο των εµπρησµών. • Οµάδες εθελοντικής εργασίας σε περιπτώσεις φυσικών καταστροφών, όπως κατακλυσµών,

πληµµύρων, σεισµών. Στις ίδιες περιπτώσεις εθελοντική µπορεί να είναι και η συγκέντρωση και αποστολή χρηµατικών ποσών ή προµηθειών για τις πληγείσες περιοχές.

• Γιατροί χωρίς σύνορα, που ταξιδεύουν σε τριτοκοσµικές κυρίως χώρες και παλεύουν για την αποκατάσταση της σωµατικής και ψυχικής υγείας χιλιάδων ανθρώπων.

• Τέλος, εθελοντικά ο άνθρωπος στην καθηµερινότητα του µπορεί ατοµικά να προσφέρει βοήθεια σε συνανθρώπους του που έχουν ανάγκη από σωµατική, οικονοµική ή ψυχολογική στήριξη.

Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥ ΕΘΕΛΟΝΤΙΣΜΟΥ: Με τη βοήθεια του εθελοντισµού:

• Σώζονται χιλιάδες ζωές (κυρίως µε την εθελοντική αιµοδοσία). • Αντιµετωπίζονται καλύτερα και µαζικότερα ουσιαστικά κοινωνικά προβλήµατα. • Εξοικονοµούνται χρήµατα από τις παροχές του Κράτους και µπορούν αυτά να

χρησιµοποιηθούν σε άλλους τοµείς ανάγκης της κοινωνικής πρόνοιας. • Τονώνεται το αίσθηµα της δηµιουργικότητας, της προσφοράς στο συνάνθρωπο και την

κοινωνία και τελικά προάγεται η αυτοεκτίµηση. Μην ξεχνάµε ότι ο άνθρωπος πραγµατώνεται µέσα από την ανιδιοτελή προσφορά στο διπλανό, ο ίδιος αποκτά νόηµα ζωής και η ύπαρξη του αξία.

• Αξιοποιείται ουσιαστικά ο ελεύθερος χρόνος και εµπλουτίζονται τα ψυχικά αποθέµατα του σύγχρονου αστού σε µια εποχή ρηχή, εποχή ηθικής δυσκαµψίας και υπερεκτίµησης του εγώ.

• Οµαλοποιούνται οι ανθρώπινες σχέσεις και επικρατεί κοινωνική ισορροπία, γιατί όλοι παλεύουν για τη βελτίωση των αδυναµιών της κοινωνίας, γεγονός που θα σηµατοδοτήσει την αναβάθµιση της κοινωνικής συνείδησης και αγωγής.

160

• Ενδυναµώνεται το ανθρωπιστικό αίσθηµα, ο συνάνθρωπος ξαναβρίσκει τις πραγµατικές του ιδιότητες, αντιµετωπίζεται ως αξία και όχι ως µέσο πραγµάτωσης ιδιοτελών συµφερόντων.

• Καταπολεµάται ο ανταγωνισµός, η φιλαυτία και ο άνθρωπος αποµακρύνεται από τον καταναλωτισµό που αποτελεί πια την ύψιστη και µοναδική αξία στη ζωή του.

• Προάγονται οι ηθικές αξίες και τα γνήσια ιδανικά. • Προστατεύεται το φυσικό περιβάλλον, περιφρουρούνται τα ανθρώπινα δικαιώµατα. • Ευαισθητοποιείται ο σύγχρονος άνθρωπος (σηµαντική είναι φυσικά και η συµβολή των

ΜΜΕ στη διάδοση της έννοιας του εθελοντισµού). • Παραδειγµατίζονται και ενεργοποιούνται και άλλοι άνθρωποι, και κυρίως τα παιδιά και οι

έφηβοι, οι οποίοι συχνά αναζητούν και βρίσκουν λανθασµένες διεξόδους για να διοχετεύσουν την ενεργητικότητα τους.

• Όλα τα παραπάνω συµβάλλουν στην κατοχύρωση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και στην αρµονική κοινωνική συµβίωση.

ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΕΝΙΣΧΥΣΗΣ ΤΟΥ ΕΘΕΛΟΝΤΙΣΜΟΥ

• Χρειάζεται, αφενός, να διασφαλίζεται ο οικειοθελής χαρακτήρας τέτοιων προσπαθειών. Με άλλα λόγια, είναι ανάγκη τόσο οι εθελοντές ως άτοµα όσο και οι εθελοντικοί οργανισµοί ως ολότητα να είναι σε θέση να αποδεσµεύονται από τα καθήκοντα που έχουν επωµιστεί όποτε κρίνουν κάτι τέτοιο σκόπιµο.

• Επίσης, οι οργανώσεις που καθοδηγούν την εθελοντική δραστηριότητα των πολιτών χρειάζεται να έχουν εκπονήσει τις απαραίτητες πολιτικές για την ευόδωση των στόχων που τίθενται και να παρέχουν στους εθελοντές κατάλληλη εκπαίδευση, ώστε να ασκούν αποτελεσµατικά το έργο τους.

• Παράλληλα, οι κυβερνήσεις είναι σηµαντικό να διευκολύνουν τη δράση των εθελοντικών κινηµάτων, αναγνωρίζοντας τη νοµική τους υπόσταση και παρέχοντας την κατάλληλη προστασία από τους κινδύνους, προκειµένου να διεκπεραιώνουν απρόσκοπτα την αποστολή τους.

• Κρίνεται, επίσης, σκόπιµη η χρηµατοδότηση των Μ. Κ. Ο. και των εθελοντικών κινηµάτων συνολικά µέσα; των κρατικών προϋπολογισµών, έτσι ώστε οι οργανώσεις αυτές να είναι σε θέση να κινητοποιούν αποτελεσµατικότερα τους εθελοντές. Ωστόσο, η χρηµατοδότηση αυτή είναι απαραίτητο να αποτελεί προϊόν αξιολόγησης της δράσης των Μ. Κ. Ο. και να µη διοχετεύεται άκριτα προς αυτές.

• Τέλος, τα ΜΜΕ είναι χρήσιµο να παρέχουν πληροφόρηση για τις συνθήκες, τους σκοπούς, το έργο και τα αποτελέσµατα της εθελοντικής δραστηριότητας. Με τον τρόπο αυτό, αφενός, θα ενθαρρύνεται η επιθυµία των πολιτών να ενεργοποιηθούν εθελοντικά, και, αφετέρου, τα άτοµα θα είναι σε θέση να διακρίνουν την ωφελιµότητα ή όχι της δράσης κάθε µεµονωµένου εθελοντικού κινήµατος, ώστε να επιλέγουν αν θα συνταχθούν µε τους πρωτεργάτες του.

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΠΟΥ ΕΞΑΠΟΛΥΟΝΤΑΙ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΟΥ ΕΘΕΛΟΝΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΕΘΕΛΟΝΤΩΝ:

• Οι εθελοντές επικρίνονται συνήθως για δονκιχωτισµό. Κατηγορούνται, δηλαδή, ότι δεν έχουν επαφή µε την πραγµατικότητα και παρασύρονται από ροµαντικές φαντασιοπληξίες που τους κάνουν να αναλώνονται σε χιµαιρικές διεκδικήσεις ουτοπικού χαρακτήρα.

• Μάλιστα, διατυπώνεται η µοµφή ότι οι πρωτεργάτες των κινηµάτων αυτών συµπαρασύρουν στους στόχους τους ένα πλήθος απλών και αδαών ανθρώπων. Όλοι αυτοί παραµελούν ουσιαστικά τις προσωπικές υποθέσεις τους και επενδύουν τη δυναµική τους σε ανώφελες

161

και µάταιες προσπάθειες, οι οποίες δε θα ήταν ποτέ εφικτό να τελεσφορήσουν, εξαιτίας της σφοδρότητας και της συνθετότητας των αδιεξόδων που επιδιώκεται να αναχαιτιστούν.

• Γι' αυτό, άλλωστε, κάποιοι, περισσότερο καχύποπτοι, διαβλέπουν σε τέτοιου είδους κινήµατα µια προσπάθεια των εξουσιαζόντων να κατευνάσουν τη δυσαρέσκεια των µαζών αναφορικά µε τις πολιτικές επιλογές στις οποίες αυτοί προβαίνουν. Ειδικότερα, εµφανίζονται δύσπιστοι απέναντι στον εθελοντισµό, αφού κρίνουν ότι τα σύγχρονα προβλήµατα δεν είναι δυνατό να επιλυθούν, αν δεν υπάρχει η απαραίτητη πολιτική βούληση εκ µέρους των κυβερνώντων. Συνάγουν, λοιπόν, το συµπέρασµα ότι ο εθελοντισµός είναι ένας µηχανισµός που εξυπηρετεί τελικά τα συµφέροντα των ισχυρών, επειδή, µέσω αυτού, αποπροσανατολίζονται οι µάζες από τα πραγµατικά αίτια των προβληµάτων. Ως εκ τούτου, αποδυναµώνονται οι πιέσεις που ασκούνται για την αναδιάρθρωση των υφιστάµενων δοµών, εξαιτίας των οποίων προκαλούνται ουσιαστικά τα αδιέξοδα.

• Εξάλλου, στο πλαίσιο κοινωφελών, υποτίθεται, δραστηριοτήτων έχουν διαπιστωθεί, σε αρκετές περιπτώσεις, κρούσµατα αισχροκέρδειας και έχουν διατυπωθεί καταγγελίες για πολιτική εκµετάλλευση της παρεχόµενης βοήθειας.

• Στους κόλπους εθελοντικών κινηµάτων συχνά αναδεικνύονται µεταξύ άλλων και στελέχη που δρουν καιροσκοπικά προσβλέποντας στην εξυπηρέτηση ιδιοτελών σκοπιµοτήτων. Αλλες φορές πάλι, η ίδρυση µιας Μ. Κ. Ο. αποτελεί απλώς άλλοθι για τη λειτουργία κερδοσκοπικών οργανισµών που νέµονται τις δωρεές των πολιτών και τις κρατικές επιχορηγήσεις προς όφελος τους.

ΛΑΪΚΙΣΜΟΣ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Λαϊκός: Είναι όποιος ανήκει στο λαό ή προέρχεται / πηγάζει από αυτόν. Πρόκειται για αυθόρµητη, πηγαία, γνήσια λαϊκή έκφραση και δικαίωση του λαού. Λαϊκότητα: Συνιστά το γνήσιο λαϊκό στοιχείο µε χαρακτηριστικά την απλότητα και τη λιτότητα, που αποσκοπεί στην αναβάθµιση του λαού και τη συµµετοχή του στο κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι. Λαϊκισµός: Κίνηµα που εκθειάζει το λαό και ό,τι απορρέει από αυτόν. Συνδέεται µε οποιαδήποτε µορφή δηµαγωγίας και κολακείας των αδυναµιών και ελαττωµάτων του λαού. Φαινοµενικά υπηρετεί τα λαϊκά συµφέροντα, όµως στην πραγµατικότητα εξαπατά και χειραγωγεί τα λαϊκά στρώµατα στοχεύοντας σε ιδιοτελείς βλέψεις. Λαϊκιστής: Πρόσωπο (συνήθως του δηµόσιου βίου) που κολακεύει το λαό ή υιοθετεί ευχάριστες αλλά όχι και ωφέλιµες απόψεις για το λαό, αποβλέποντας στην εύνοια και την υποστήριξη του. ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ ΛΑΪΚΟΥ ΛΑΪΚΙΣΤΗ Κοινός παρονοµαστής τόσο της λαϊκότητας όσο και του λαϊκισµού είναι ο λαός. Στην πρώτη περίπτωση, ο άνθρωπος της λαϊκότητας έχει αγνές προθέσεις, επιθυµεί να ανυψώσει το λαό, γι' αυτό και είναι γνήσιος εκφραστής ή διαµορφωτής του. Η λαϊκότητα έχει τα ακόλουθα διακριτικά γνωρίσµατα που τη συνδέουν µε την ποιότητα:

• Αλήθεια (διαφάνεια ανεξάρτητα από το πολιτικό κόστος), • επίκληση στη λογική, • συµµετοχή λαού, • ειλικρίνεια, • τιµιότητα, • ηθική δύναµη,

162

• γνησιότητα, αυθεντικότητα, • αξιοπρέπεια, • αναβάθµιση του λαού σε κάθε επίπεδο.

Στον αντίποδα βρίσκεται ο απάνθρωπος και αλλοτριωµένος λαϊκιστής. Αυτός προσποιείται, υποδύεται ένα πλαστό «εγώ», φορά µάσκατη µάσκα του λαϊκού, του «δικού» µας ανθρώπου: του φίλου, του δηµοκράτη, του «καλού» γείτονα, του ανθρωπιστή, του ειρηνόφιλου, του προοδευτικού, του πατριώτη, του έγκριτου δηµοσιογράφου, του σωτήρα κ.ά. Ο λαϊκιστής είναι ιδιοτελής και, γι' αυτό, υποκριτής. Μπροστά στο συµφέρον του θυσιάζει πολλά: την αλήθεια, τη δικαιοσύνη, το κοινό καλό. Εκµεταλλεύεται καταστάσεις, αλλάζει µορφές, είναι σαν τον χαµαιλέοντα. ΠΕ∆ΙΑ ΛΑΪΚΙΣΜΟΥ Η ύπαρξη λαϊκιστών αποτελεί διαχρονικό φαινόµενο. Οι λαϊκίστικες συµπεριφορές έχουν αναχθεί σε νοοτροπία την οποία απαυγάζουν όλοι οι τοµείς της ανθρώπινης δράσης:

• Η διαφήµιση (εξαπάτηση, παραπλάνηση δέκτη, π.χ. «η ευτυχία αγοράζεται»). • Οι σχέσεις των λαών (π.χ. απελευθερωτές των «σκλαβωµένων» λαών). • Η πολιτική (λαοπλάνοι, δηµεγέρτες και χειραγωγοί πολιτικοί). • Η πατρίδα (εθνικιστές, προγονολάτρες, δήθεν πατριώτες αλλά και προοδό-πληκτοι). • Η τέχνη (π.χ. προϊόντα υποκουλτούρας). • Η γλώσσα (π.χ. δείγµατα αργκό, υπεραπλούστευση της δηµοτικής). • Ο αθλητισµός (π.χ. υπερπροβολή λαϊκών αθληµάτων, όπως το ποδόσφαιρο ή το µπάσκετ,

κυριαρχία ειδώλων). • Η εκπαίδευση (π.χ. κολακεία, βαθµοθηρία, υψηλή βαθµολογία). • Τα Μ.Μ.Ε. (π.χ. επιδίωξη συναισθηµατικής διέγερσης και δραµατοποίηση, εκποµπές

χαµηλής ποιότητας). • Η επιστήµη (εµπορευµατοποίηση, «γνώση για τη γνώση»). • Η θρησκεία (ασυνέπεια λόγων και έργων, γενικότερα υποκριτική συµπεριφορά). • Η καθηµερινότητα (π.χ. δήθεν οικολόγοι, κολακεία κάθε µορφής, αγένεια, βωµολοχίες).

ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΛΑΪΚΙΣΜΟΥ 0 λαϊκισµός προϋποθέτει πειθώ της πλάνης που ως δοκησίσοφος πουλάει την ποσότητα, την κενότητα και την υπερβολή ως αρετή. Γι' αυτό µετέρχεται τις εξής τεχνικές:

• Παραπληροφόρηση, ψεύδος, προπαγάνδα. • Ωραιολογία, ευάρεστους λόγους, κολακεία. • Κινδυνολογία, επιβράβευση αδυναµιών του πλήθους. • Υπεραπλοΰστευση (π.χ. για όλα φταίνε οι άλλοι). · Απλοποίηση (λ.χ. όλα γίνονται). • Εκρηκτικούς, άγονους συναισθηµατισµούς που παγιδεύουν. • Ξύλινη γλώσσα, νόθη, κενόλογο µήνυµα, ποµπώδες ύφος. • Έλλειψη αποδειξιµότητας. • Χυδαιότητα / λασπολογία. • ∆ιχοτοµικό λόγο / µανιχαϊσµό. • Εκµετάλλευση ονείρου, ελπίδας. • Υπερβολικές / ακραίες εκδηλώσεις.

ΑΙΤΙΑ ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΗΣ ΤΟΥ ΛΑΪΚΙΣΜΟΥ Προκειµένου να συνειδητοποιήσουµε τις βαθύτερες ρίζες του λαϊκισµού, απαραίτητο είναι να αναζητήσουµε ποιοι είναι ευεπίφοροι στα κηρύγµατα του (δέκτες) αλλά και ποιοι είναι αυτοί που λαϊκίζουν (ποµποί).

163

∆έκτες: οι ακαλλιέργητοι, οι αµαθείς, οι φτωχοί, οι φανατισµένοι, οι ανασφαλείς, οι µαζοποιηµένοι, οι αδιάφοροι. Ποµποί: οι ιδιοτελείς, οι δέσµιοι οικονοµικών συµφερόντων, οι υπερβολικά φιλόδοξοι και, γενικότερα, οι εκπρόσωποι των κέντρων εξουσίας (π.χ. πολιτικοί, άνθρωποι των Μ.Μ.Ε., πνευµατικοί άνθρωποι). Αναλυτικότερα, τα αίτια του λαϊκισµού εντοπίζονται στους παρακάτω τοµείς: Πνευµατικός Το χαµηλό µορφωτικό επίπεδο των λαών και η πασιφανής απαιδευσία τους ευθύνεται για την αδυναµία ορθής κρίσης ατόµων (π.χ. προκειµένου να διακρίνουν ένα γνήσιο πολιτικό ταγό από έναν λαοπλάνο) και καταστάσεων, αλλά και για την τυφλή πίστη σε δόγµατα. Η απουσία πνευµατικότητας βαρύνει προστούτοις το θεσµό της εκπαίδευσης και τους διανοούµενους. Ψυχικός

• Οι άνθρωποι, απογοητευµένοι από το πλήθος των προβληµάτων, νιώθουν την ανάγκη να αγκιστρωθούν σε ψεύτικες ελπίδες και υποσχεσιολογίες.

• Αυτό το εκµεταλλεύονται οι λαϊκιστές, για να σφετεριστούν τα δικαιώµατα των λαών. • Οι πολίτες µεταβάλλονται σε παθητικούς δέκτες εντολών και ιδεών, υπο-τασσόµενοι στη

δύναµη της µάζας. • Η µοιρολατρική αντιµετώπιση των προβληµάτων, η απουσία εσωτερικής δύναµης και η

έλλειψη αυτοπεποίθησης χαρακτηρίζει, συχνά, τα άτοµα που είναι επιρρεπή σε οποιαδήποτε έκφανση του λαϊκισµού, κι όχι το ψυχικό σθένος και η αγωνιστική διάθεση.

Ηθικός Η ηθική σήψη λόγω της κρίσης των αξιών και της κατάπτωσης των ιδανικών (π.χ. απανθρωπιά, ατοµικισµός, ιδιοτέλεια) σε συνδυασµό µε την αναγόρευση της ύλης σε υπέρτατη αξία, δηµιουργούν πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη λαϊκίστικων συµπεριφορών. Πολιτικός

• Η πολιτική κρίση, που αποτυπώνεται τόσο στους εκπροσώπους της πολιτικής σκηνής όσο και στο ρόλο των πολιτών. Ειδικότερα, οι πολιτικοί ασκούν µικροπολιτική, είναι δηµεγέρτες, δηµαγωγοί, ψηφοθήρες, παραπλανούν και υπόσχονται, στερούν από το λαό οράµατα και ιδεολογίες, υπηρετούν ιδιοτελείς σκοπούς, διακατέχονται από τάσεις αρχοµανίας.

• Αντιστοίχως, οι πολίτες συντελούν στην πολιτική κρίση µε την αδιαφορία τους, την αποχή από την πολιτική δράση, την «παγίδευση» στις υπηρεσίες ενός κόµµατος, το φανατισµό τους (απολιτικοποίηση, κοµµατικοποίηση).

Κοινωνικός

• Όταν επικρατούν νοσηρές κοινωνικές καταστάσεις, µε πλήθος κοινωνικών προβληµάτων και αδιεξόδων (ανεργία, φτώχεια, αδικίες), «ευδοκιµεί» ο λαϊκισµός.

• Καθοριστικά αρνητικό ρόλο διαδραµατίζουν τα Μ.Μ.Ε., όταν αποπροσανατολίζουν µε την κινδυνολογία, το σύνθηµα και το ψέµα υπερπροβάλλουν τους λαϊκιστές αντί για υγιή πρότυπα, ασκούν προπαγάνδα και θεοποιούν την ξένη κουλτούρα.

• Η κοινωνία νοσεί, όταν τα φαινόµενα λαϊκισµού µολύνουν κάθε τοµέα της ανθρώπινης δράσης:

Ψυχικός

164

• Παρατηρείται µοιρολατρία, πεσιµιστική διάθεση, παραίτηση και απουσία αγωνιστικότητας, αδιαφορία.

• Κυριαρχεί η αβεβαιότητα, η ανασφάλεια, το άγχος για το τι µέλλει γενέσθαι. • Χάνεται η αυτοεκτίµηση, η αυτοπεποίθηση και η αυτοκυριαρχία, καθώς ο πολίτης

µετατρέπεται σε χειραγωγούµενο, πειθήνιο όργανο, έρµαιο των εκάστοτε επιτηδείων. Πνευµατικός Ηθικός

• Η αδυναµία ορθής κρίσης και η συρρίκνωση του πνεύµατος καθιστούν ευάλωτο το άτοµο και δηµιουργούν πρόσφορο έδαφος για τη χειραγώγηση του.

• Απουσιάζει η σφαιρική αντίληψη, η γόνιµη αµφιβολία και η ουσιαστική αµφισβήτηση. • Κατισχύουν οι αδικίες, οι τάσεις ιδιοτέλειας και ωφελιµισµού. Β Αίρεται η ηθική βάση της

κοινωνίας, αφού η εκµετάλλευση του συνανθρώπου και η προσβολή της αξιοπρέπειας του ατόµου ξεπερνούν κάθε όριο.

Κοινωνικός Οικονοµικός

• Αποδυναµώνεται η κοινωνική συνείδηση, αφού η κυριαρχία της αδικίας και της ανισότητας επιβραβεύουν την ανευθυνότητα. Γι' αυτό το άτοµο οδηγείται σε παραίτηση από τις υποχρεώσεις τις οποίες ο κοινωνικός του ρόλος επιτάσσει.

• Υποβαθµίζεται η κοινωνική ζωή στις διαπροσωπικές σχέσεις κυριαρχεί η επιδερµικότητα, το ψέµα, η απάτη, η υποκρισία. Γίνονται παθητικά δεδοµένα η απουσία αλληλεγγύης, η έλλειψη συνεργασίας.

• Επικρατεί ο υπερκαταναλωτισµός, η προβολή ειδώλων / «σταρ». Πολιτικός

• Η δηµοκρατία εκφυλίζεται και εκφαυλίζεται, γιατί κατισχύει η ψηφοθηρία, η αναξιοκρατία, η πολιτική ανηθικότητα, η διαφθορά. Η ασκούµενη πολιτική δεν προάγει ούτε το συλλογικό ούτε το ατοµικό συµφέρον.

• Τα άτοµα πέφτουν θύµατα πολιτικής απατηλής ρητορείας και ζουν στο ψέµα, γίνονται άθυρµα, «πιόνια» και άβουλα όντα στα χέρια επιτηδείων. Η συνεπαγόµενη απογοήτευση τους φαίνεται ως αδιαφορία για όσα διαδραµατίζονται ή ανοχή στην υφιστάµενη κατάσταση. Μετατρέπονται, κατ' ουσίαν, σε υπηκόους χωρίς πολιτική ιδιότητα. Η γενικευµένη αποχή από την πολιτική δράση οδηγεί σε παθητική περιθωριοποίηση, που προλειαίνει το έδαφος για την επικράτηση απολυταρχικών καθεστώτων.

Πολιτιστικός Εθνικός

• Επικρατεί η υποκουλτούρα, η πολιτιστική υποβάθµιση µε την ανούσια διασκέδαση, τον εκχυδαϊσµό.

• Υποβαθµίζεται η γλώσσα, η παράδοση, τα ήθη και τα έθιµα, ο πολιτισµός. • Εµπορευµατοποιούνται τα λαϊκά στοιχεία της τέχνης. • Εκφυλίζεται η αθλητική ιδέα. • Συντελείται εθνικός αποχαρακτηρισµός λόγω της έκδηλης ξενοµανίας. • Η εθνική, οικονοµική και πολιτική εξάρτηση από τις ξένες χώρες (π.χ. προστάτιδες

δυνάµεις) καταδεικνύεται ως µονόδροµος. • Υπονοµεύεται η παγκόσµια ειρήνη.

ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ

165

Α. ΑΤΟΜΟ • Συνειδητοποίηση της έκτασης του προβλήµατος του λαϊκισµού και των δυσµενών

επιπτώσεων του. • Έµφαση στην πνευµατικότητα, γόνιµος προβληµατισµός και αµφιβολία, κριτική µατιά,

ευθυκρισία, ώστε να µην είναι ευεπίφορο σε λαϊκιστικά κηρύγµατα. • Καλλιέργεια ηθικών και ψυχικών αρετών, ενδοσκόπηση και αυτοκριτική για την κατάκτηση

της αυτογνωσίας και τη σφυρηλάτηση υγιών προσωπικοτήτων. • Εγρήγορση, καθηµερινή αντίδραση, ενεργός συµµετοχή και πρωταγωνιστική δράση στον

κοινωνικοπολιτικό βίο, ανάπτυξη πολυπλεύρων ενδιαφερόντων και γόνιµη διάθεση του ελευθέρου χρόνου (ενασχόληση µε την τέχνη, τον αθλητισµό, συµµετοχή σε συλλογικές δραστηριότητες), προκειµένου το άτοµο να νιώθει δηµιουργικό αλλά και αυτοδύναµο.

Β. ΚΟΙΝΩΝΙΑ Οικογένεια Γαλούχηση των νεαρών µελών µε διαχρονικές αρχές και αξίες' οι γονείς οφείλουν, ως ώριµες και υπεύθυνες προσωπικότητες, να νουθετούν τα παιδιά τους στηριζόµενοι στο διάλογο και στην παροχή θετικών προτύπων. Σχολείο

• Ανθρωπιστική παιδεία που διαµορφώνει ελεύθερες και δηµοκρατικές συνειδήσεις. Καλλιέργεια τελεσφόρου διαλόγου, άσκηση της κριτικής ικανότητας, θετική κοινωνικοποίηση, προκειµένου να διαπλαστούν αυτόνοµες προσωπικότητεςκαθοριστικός εδώ κρίνεται ο ρόλος του δασκάλου και των µαθητικών κοινοτήτων.

• Ενίσχυση της εθνικής ταυτότητας µέσω της παράδοσης και της λαϊκής έκφρασης. Μ.Μ.Ε.

• Ανεξαρτησία / αυτονοµία, προβολή της αλήθειας, σφαιρική θέαση των γεγονότων και αµερόληπτη ενηµέρωση.

• Ποιοτική αναβάθµιση των εκποµπών, τήρηση του κώδικα δεοντολογίας και προβολή υγιών παραδειγµάτων µε στόχο την ηθικοπνευµατική ανάταση των δεκτών.

∆ιανοούµενοι

• ∆ραστηριοποίηση µε στόχο τη διαφώτιση, την αφύπνιση και την καθοδήγηση της κοινής γνώµης, την αποκάλυψη των λαϊκιστών.

• Πρότυπο αυτενέργειας και µίµησης για τους νέους. Πολιτεία

• Γνήσια λειτουργία του δηµοκρατικού καθεστώτος, ισοτιµία, αξιοκρατία, διάλογος. • Πολιτικοί εκπρόσωποι: ήθος, σωφροσύνη, ορθολογισµός, ανιδιοτέλεια, ουσιαστικό έργο,

χωρίς λαϊκισµούς και δηµαγωγίες, για την κοινωνική πρόοδο και ευηµερία.

ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ Η δοµή του λαϊκιστικού λόγου 1 . Ο λαϊκισµός εννοιολογεί το λαό σαν µια ουσία, σαν µια διαχρονική οντότητα που παραµένει η ίδια «διά µέσου των αιώνων». Αυτή η οντότητα είναι από τη φύση της καλή και πολιτισµικά

166

ανώτερη. Η βούληση της, όταν γίνεται σεβαστή, οδηγεί το έθνος στη σωτηρία, στην ευηµερία και στην απαράµιλλη δόξα. Με άλλα λόγια ο λαός σαν µια αµετάβλητη και εγγενώς καλή /σοφή ύπαρξη δεν κάνει ποτέ λάθη. Τα λάθη γίνονται, όταν οι πολιτικές ηγεσίες, που υποτίθεται πως τον αντιπροσωπεύουν, µετατρέπονται σε «κατεστηµένα» που αγνοούν τη γνήσια λαϊκή βούληση, είτε επειδή ακολουθούν τα δικά τους στενά, αντιλαϊκά συµφέροντα είτε επειδή υπακούουν στα κελεύσµατα των «εξωτερικών εχθρών» του έθνους.[...] 2 . Παρόλο που ο λαός «προδίδεται», παρ’ όλες τις συνεχείς επιβουλές και συνωµοσίες εναντίον του, αυτός µακροχρόνια παραµένει αµετάβλητος και αήττητος. Ξαναγεννιέται σαν φοίνικας µέσα από την τέφρα του ακολουθώντας ηρωικά το δύσκολο µονοπάτι της εθνικής αναβίωσης, ανεξαρτησίας και δόξας. Αυτή η συνεχής ανανέωση διά µέσου των αιώνων εξηγείται (σύµφωνα µε το λαϊκιστικό λόγο) από το ότι ο συγκεκριµένος λαός (ελληνικός, τουρκικός, γαλλικός κ.λπ.) έχει έναν πολιτισµό εγγενώς ανώτερο από όλους τους άλλους. Επιπλέον είναι «επιούσιος», είναι από τη µοίρα του προορισµένος, µέσω της πολιτισµικής µοναδικότητας και ανωτερότητας του, να λάµπει, να φωτίζει και να οδηγεί την οικουµένη σε όλο και ψηλότερα επίπεδα πολιτισµικού µεγαλείου.[...] 3 . Σε αντίθεση µε το λαϊκισµό, στη δηµοκρατική αντίληψη περί λαού η ανάλυση ξεκινά από µια ουσιοκρατική προσέγγιση του κοινωνικού. Ο λαός δεν είναι αιώνια, αµετάβλητη οντότητα. Πρόκειται για µια ιστορικά εξελισσόµενη κατασκευή στην οποία συµβάλλουν, κατά περισσότερο ή λιγότερο ενεργό τρόπο, όλα τα µέλη ενός κοινωνικού σχηµατισµού. Σε κράτη έθνη, όπου οι δηµοκρατικοί θεσµοί λειτουργούν ικανοποιητικά, η ισχυρή κοινωνία πολιτών λειτουργεί σαν ένας διπλά προστατευτικός µηχανισµός µεταξύ κυβερνώντων και κυβερνωµένων. Τα «ενδιάµεσα στρώµατα» της κοινωνίας των πολιτών προστατεύουν από τη µια µεριά τους απλούς πολίτες από τις χειραγωγικές πρακτικές τυχόν αντιλαϊκών, αυταρχικών ηγετών, ενώ από την άλλη προστατεύουν τις πολιτικές ελίτ από λαϊκιστικές και οχλοκρατικές πιέσεις που θα τις οδηγούσαν στη χάραξη δηµοφιλών, αλλά αυτοκαταστροφικών για τη χώρα πολιτικών. Όταν το «προστατευτικό τείχος» της κοινωνίας των πολιτών είναι καχεκτικό, τότε είτε έχουµε την αυταρχική χειραγώγηση των πολιτών από την πολιτική ηγεσία (π.χ. στη χώρα µας η χουντική περίοδος) είτε έχουµε το µετασχηµατισµό των πολιτικών ηγεσιών σε παθητικά όργανα λαϊκιστικών κινητοποιήσεων και πιέσεων. Στη δεύτερη περίπτωση, µε άλλα λόγια, οδηγούµαστε από την ουσιαστική λαϊκή κυριαρχία στη λαϊκιστική υστερία και οχλοκρατία. Οδηγούµαστε επίσης σε αυτό που ο Χάµπερµας αποκαλεί στρεβλή επικοινωνία. Μια στρέβλωση που οφείλεται είτε σε µια «κοινή γνώµη» που κατασκευάζεται από αυταρχικές ελίτ («Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών») είτε σε µια «κοινή γνώµη» που διαµορφώνεται από δογµατικές µειοψηφίες. Ν. Μουζέλη [ΤΟ ΒΗΜΑ, 16-OS2004, απόσπασµα]

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1 . Να αποδώσετε το κείµενο περιληπτικά σε 80-100 λέξεις . ( µονάδες 25) 2 . « Σε αντίθεση µε το λαϊκισµό, στη δηµοκρατική αντίληψη περί λαού η ανάλυση ξεκινά από µια ουσιοκρατική προσέγγιση του κοινωνικού» : Να αποδώσετε το νόηµα της φράσης σε µια ολοκληρωµένη παράγραφο 80-100 λέξεων ( µονάδες 12) 3 . Να συνθέσετε έναν πλαγιότιτλο για καθεµιά από τις παραγράφους του κειµένου( µονάδες 3) 4 .Να αποδώσετε µε συνώνυµους όρους τις υπογραµµισµένες λέξεις του κειµένου ( µονάδες 10) 5 .α ) Με ποιο τρόπο πειθούς ο συγγραφέας αναπτύσσει την άποψη του στην 2η παράγραφο του κειµένου ( µονάδες 5)

167

β ) Να εντοπίσετε 5 λέξεις – φράσεις του κειµένου που εξασφαλίζουν συνοχή ( µονάδες 5) 6 . Σε µια δηµόσια οµιλία µε θέµα τη λαϊκότητα και την πολιτική αναλαµβάνετε να µιλήσετε για τις περιπτώσεις στις οποίες εµφανίζεται ο λαϊκισµός και τις επιπτώσεις του λαϊκισµού στην πολιτικοποίηση των νέων . ( µονάδες 40)

ΜΕΣΑ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ ΕΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Μαζικά Μέσα Ενηµέρωσης είναι τα µέσα της τεχνολογίας (τηλεόραση, τύπος, ραδιόφωνο, διαδίκτυο) που χρησιµοποιούνται για τη µετάδοση ειδήσεων και απόψεων. Στόχος τους είναι η πληροφόρηση και η ενηµέρωση των πολιτών πάνω σε θέµατα πολιτικά, κοινωνικά, οικονοµικά, επιστηµονικά, πολιτιστικά, εκπαιδευτικά, αθλητικά και άλλα. Ωστόσο, ο ρόλος τους δεν περιορίζεται αποκλειστικά στο στοιχείο της ενηµέρωσης" η λειτουργία τους συνοψίζεται στο δηµόσιο έλεγχο, στην ενηµέρωση, την ψυχαγωγία και τη µόρφωση. Για το λόγο αυτό πολλοί τα αποκαλούν ως Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας. Η χρήση όµως του όρου επικοινωνία είναι καταχρηστική, διότι η αυθεντική επικοινωνία απαιτεί την αλληλεπίδραση ποµπού και δέκτη (αµφίδροµη ανταλλαγή µηνυµάτων). Η συνθήκη αυτή δεν τηρείται πάντα στην περίπτωση της µαζικής ενηµέρωσης, εφόσον δεχόµαστε µηνύµατα αλλά σπάνια µεταδίδουµε: π.χ. αποστολή µιας επιστολής µας σε πολιτική εφηµερίδα, τηλεφωνική παρέµβαση σε τηλεοπτική εκποµπή, οπότε λειτουργούµε και ως ποµποί. ΘΕΤΙΚΕΣ ΠΛΕΥΡΕΣ Πνευµατικός

• Ενηµερώνουν και πληροφορούν πολύπλευρα, διαφωτίζουν, προβληµατίζουν, λειαίνουν την αντίληψη, καλλιεργούν την κριτική ικανότητα, αναπτύσσουν το πνεύµα και τη φαντασία, προωθούν την πνευµατικότητα, διαµορφώνουν την κοινή γνώµη, επηρεάζουν τις αντιλήψεις του πολίτη.

• Είναι φορείς παιδείας, κανάλια γνώσης και επιστήµης, καθώς προωθούν τον ορθολογισµό, προσφέρουν πολύπλευρη µόρφωση και γι' αυτό αποτελούν µέσα εκδηµοκρατισµού της γνώσης που εκλαϊκεύεται και γίνεται προσιτή σε περισσότερους ανθρώπους.

• Αποµακρύνουν από την αµάθεια και τον πνευµατικό σκοταδισµό, απαλλάσσουν το άτοµο από προλήψεις και δεισιδαιµονίες.

Πολιτικός

• Συντελούν στην πολιτική κοινωνικοποίηση του ανθρώπου: πολιτικοποίηση ατόµου, πολιτική αγωγή, ενεργός πολίτης, ενδιαφέρον για τα κοινά, συµµετοχή, δραστηριοποίηση.

• Μεταδίδουν πολιτικές ιδέες, διαµορφώνουν πολιτικά ρεύµατα και ενισχύουν το διάλογο προβάλλοντας τον ως µέσο επίλυσης διαφορών.

• Ελέγχουν και κρίνουν την εξουσία, αφού αποκαλύπτουν ατασθαλίες, καταχρήσεις, παραλείψεις, υπερβάσεις καθηκόντων και στηλιτεύουν την αδικία και τη διαφθορά.

• Προασπίζουν τη λειτουργία του δηµοκρατικού πολιτεύµατος και υπερασπίζουν τα ανθρώπινα δικαιώµατα.

168

• Γνωστοποιούν τις αποφάσεις της εξουσίας σε όλες τις κοινωνικές οµάδες και έτσι ενισχύουν τη συνεργασία κράτους πολιτών.

• Παρέχουν τη δυνατότητα έκφρασης λόγου και στις µειοψηφίες, ώστε να παρεµβαίνουν στο πολιτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι.

Πολιτιστικός

• Προβάλλουν την πολιτιστική παράδοση και κληρονοµιά κάθε λαού. • Προωθούν τα γράµµατα, υπηρετούν τις τέχνες, προάγουν το αθλητικό ιδεώδες. • Προσφέρουν σχεδόν ανέξοδη ψυχαγωγία στα άτοµα (κυρίως η τηλεόραση) συµβάλλοντας

έτσι στην κάλυψη του ελεύθερου χρόνου τους µε τρόπο εποικοδοµητικό, στην καταπολέµηση της πλήξης αλλά και στη χαλάρωση τους από την ένταση της καθηµερινότητας.

• «∆ιδάσκουν» τη γλώσσα και την προβάλλουν µε ποιοτικές εκποµπές. Ηθικός

• Αποτελούν φορείς διάπλασης χαρακτήρα και ήθους, συµβάλλουν στην ηθικοποίηση του ατόµου (εντιµότητα, ειλικρίνεια, συνέπεια...) µε την προβολή παραδειγµάτων προς µίµηση (πρότυπα ανθρωπιάς, αξιοπρέπειας ηθικών πράξεων, αρετών) ή προς αποφυγή (παραβατική δράση, ναρκωτικά, βία).

Κοινωνικός

• Κοινωνικοποιούν το άτοµο, καθώς το ευαισθητοποιούν, το προβληµατίζουν, το αφυπνίζουν, το δραστηριοποιούν αναφορικά µε τα κοινωνικά προβλήµατα (κοινωνική θεµατολογία).

• Αποτελούν µέσα κοινωνικής ενεργοποίησης (π.χ. έρανοι, αιµοδοσία). Εθνικός ∆ιακρατικός

• Φέρνουν τους ανθρώπους σε επαφή µε ήθη και έθιµα, µε παραδόσεις άλλων εθνών και έτσι διαδίδονται οι ιδέες, οι αξίες, ο πολιτισµός, εδραιώνεται ο κοσµοπολιτισµός.

• ∆ιαµορφώνουν εθνική συνείδηση και ενισχύουν τη φιλοπατρία. • Μετέτρεψαν την υφήλιο σε µια κοινότητα, συµβάλλοντας στην επικοινωνία

των λαών (δορυφορική τηλεόραση, διαδίκτυο) • Ο πολιτισµός διεθνοποιείται και ο πλανήτης µεταβάλλεται σε «οικουµενικό

χωριό». Το άτοµο έχει τη δυνατότητα για παγκόσµια εποπτεία / αντίληψη της κουλτούρας κάθε λαού.

• Συντελούν στη µαζική γνωριµία των ανθρώπων και στην προσέγγιση των λαών. Καλλιεργούν την ανθρώπινη ενότητα, προβάλλουν την παγκόσµιαειρήνη και συναδέλφωση.

• Τα άτοµα νιώθουν κοσµοπολίτες και αγωνίζονται για την αντιµετώπισητων παγκόσµιων προβληµάτων (π.χ. οικολογικό, πόλεµοι, τροµοκρατία,ναρκωτικά).

Οικονοµικός Επαγγελµατικός Οικολογικός

• Κινούν την οικονοµία µιας κοινωνίας, διευκολύνουν τις εµπορικές συναλλαγές. Κατά τον Μ. Mc Luhan, «η ενηµέρωση δεν είναι πλέον µέσο για την παραγωγή αγαθών, αλλά έγινε η ίδια το κυριότερο από τα αγαθά, έγινε βαριά βιοµηχανία».

• Προβάλλουν και διαδίδουν τα επιστηµονικά και τεχνολογικά επιτεύγµατα, καταγράφουν την ανέλιξη της κοινωνίας.

• Με τα διαφηµιστικά µηνύµατα συµβάλλουν στην ενηµέρωση των καταναλωτών, ευνοούν την ανάπτυξη εµπορικών σχέσεων.

• Προσφέρουν εργασία σε χιλιάδες ανθρώπους.

169

• Ευαισθητοποιούν τα άτοµα αναφορικά µε το οικολογικό πρόβληµα µεταδίδοντας την αγάπη για τη φύση και προτρέποντας σε δραστηριοποίηση (π.χ. ενηµερωτικές εκποµπές περιβαλλοντικού χαρακτήρα, συζητήσεις µε επιστήµονες και ειδικούς στα οικολογικά ζητήµατα, προβολή εθελοντικών συλλόγων, διαφηµίσεις οικολογικών οργανώσεων).

Ψυχοσωµατικός

• Καλλιεργούν την ευαισθησία του ατόµου, τη συµπάθεια προς τους αναξιοπαθούντες, προβάλλουν την ανωτερότητα του εσωτερικού κόσµου. Β Καταπολεµούν την ανία.

• Ενηµερώνουν για θέµατα σωµατικής υγείας και ευεξίας. ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ ΠΛΕΥΡΕΣ Η αντιδεοντολογική λειτουργία των Μ.Μ.Ε. βλάπτει τους ακόλουθους τοµείς: Πνευµατικός

• Προκαλούν «πλύση εγκεφάλου» εξαιτίας της µονόπλευρης ενηµέρωσης, της συνεχούς µετάδοσης συγκεκριµένων µηνυµάτων και της πολύωρης ενασχόλησης. Επιφέρουν εγκλωβισµό περιχαράκωση της σκέψης, απώλεια της ελευθερίας βούλησης, παθητικότητα, αποχαύνωση, πνευµατική στασιµότητα. Ιδιαίτερα αρνητική επίδραση ασκεί η τηλεόραση µε τα µέσα που διαθέτει (χρώµα, ήχο, κίνηση).

• Ορισµένες φορές παραπληροφορούν, διαστρεβλώνουν ή αποσιωπούν γεγονότα (χάλκευση, παραποίηση, παράλειψη συµβάντων).

• Προβάλλουν —για λόγους θεαµατικότητας ή ακροαµατικότητας— ακραίες καταστάσεις, µεµονωµένα περιστατικά που διακρίνονται για την υπερβολή τους. Κινδυνολογούν ή διογκώνουν ασήµαντα γεγονότα στηριγµένα σε φηµολογίες, επιλέγουν θεµατογραφία κατώτερης ποιότητας η οποία προκαλεί αναστάτωση και σύγχυση στους δέκτες και καταδεικνύει την ανυπαρξία υγιούς λειτουργίας των Μ.Μ.Ε. Κατά παρόµοιο τρόπο λειτουργεί αρκετά συχνά ο τρόπος παρουσίασης των ειδήσεων που ενισχύει την αδυναµία του δέκτη για ορθή αξιολόγηση των συµβάντων.

• Τροφοδοτούν τις προκαταλήψεις εναντίον ατόµων ή λαών, διχάζουν, φανατίζουν, επηρεάζουν αρνητικά την κοινή γνώµη και συµβάλλουν στην αναζωπύρωση ρατσιστικών αντιλήψεων, στην απουσία πνεύµατος ανεκτικότητας.

Πολιτικός

• Όταν ελέγχονται από την εκάστοτε εξουσία ή εξυπηρετούν ύποπτα συµφέροντα και σκοπιµότητες, εκφυλίζουν και υπονοµεύουν τη δηµοκρατία, καταστρατηγούν τους θεσµούς και υποθάλπουν φαινόµενα λαϊκισµού, µεσσιανισµού.

• Ασκούν φανερή ή έµµεση προπαγάνδα υπέρ πολιτικών κοµµάτων και ιδεολογιών, δηµαγωγούν και µετατρέπονται σε όργανα εξυπηρέτησης ιδιοτελών σκοπών. Αποσιωπούν ή και παραποιούν γεγονότα µε µεροληπτική ενηµέρωση, διαµορφώνουν την κοινή γνώµη σύµφωνα µε τα συµφέροντα των ιδιοκτητών / φορέων τους. Γι' αυτό οι πολίτες γίνονται έρµαια, φερέφωνα όσων ελέγχουν τα µέσα ενηµέρωσης (χειραγώγηση, εξανδραποδισµός). Κατά τον Έκο, «σήµερα µια χώρα ανήκει σ'αυτόν που ελέγχει τα ΜΜΕ».

• Όταν είναι υποταγµένα σε οποιαδήποτε συµφέροντα, συντελούν στην παραπληροφόρηση, καλλιεργούν το φανατισµό των ατόµων, υποδαυλίζουν πάθη και µίση. Ελλοχεύει ο κίνδυνος αποπροσανατολισµού, απόκρυψης ή αλλοίωσης της πραγµατικότητας, διασποράς ψεύτικων ειδήσεων

• Η ενηµέρωση σήµερα µεταβλήθηκε σε «βαριά βιοµηχανία».Τα Μ.Μ.Ε. κηδεµονεύονται από ισχυρές χώρες που προηγούνται στον ανταγωνισµό, γιατί διαθέτουν καλύτερα δίκτυα

170

πληροφόρησης και τεχνολογία µε άνεση επιλογής ειδήσεων που θα µεταδοθούν σε παγκόσµια κλίµακα (τα µεγαλύτερα πρακτορεία ειδήσεων στον κόσµο είναι αµερικανικά, αγγλικά, γαλλικά).

Πολιτιστικός

• Προβάλλουν αρνητικά πρότυπα και ψεύτικα είδωλα, που οι νέοι πολλές φορές µιµούνται και λατρεύουν. Τα εφήµερα αυτά ινδάλµατα επιδρούν αρνητικά ιδίως στα µικρά παιδιά και στη διάπλαση της νεανικής προσωπικότητας.

• Στο πλαίσιο της βιοµηχανίας του θεάµατος, εθίζουν το δέκτη σε µια µαζική εµπορική κουλτούρα που απευθύνεται στο µέσο θεατή και χαρακτηρίζεται από τυποποίηση και χαµηλή ποιότητα. Ειδικότερα, αποµακρύνουν το άτοµο από µορφές γνήσιας ψυχαγωγίας (π.χ. βιβλίο, γλωσσοµάθεια), παρέχοντας υποβαθµισµένη ψυχαγωγία (π.χ. προϊόντα υποκουλτούρας, εκχυδαϊσµένη τέχνη, χυδαιολογίες, βωµολοχίες). Ενισχύουν επίσης την ατοµική ψυχαγωγία σε βάρος της οµαδικής (ιδίως η τηλεόραση), µε επακόλουθο τη διάσπαση των ενδοοικογενειακών σχέσεων, την πρόκληση µοναξιάς.

• Ασκούν αρνητική επίδραση στη γλώσσα και συµβάλλουν στη γλωσσική διάβρωση αλλοίωση. Προάγουν την υιοθέτηση ξενόγλωσσων τύπων, τηνκυριαρχία της αγγλικής, τη λεξιπενία, τη συνθηµατολογία, τη ρητορεία, τη χρήση «ξύλινης γλώσσας» κ.ά.

Ηθικός

• Συντελούν στη διάβρωση της ηθικής συνείδησης, ιδιαίτερα των νεαρών ατόµων, εξαιτίας της προβαλλόµενης βίας και των κυρίαρχων προτύπων ζωής (π.χ. υλικός ευδαιµονισµός, χρησιµοθηρία). Ο δέκτης απευαισθητοποιείται, εθίζεται στη βία, αναισθητοποιείται στον πόνο και τη δυστυχία του συνανθρώπου (καθηµερινά προβάλλονται εικόνες φρίκης, πόλεµοι, εξαθλίωση). Εµπορευµατοποιείται ο ανθρώπινος πόνος.

• Ανατρέπουν καθιερωµένες αξίες που επί αιώνες δοκιµάστηκαν και άντεξαν, ενώ συχνά εξυψώνουν απαξίες και ιδεολογήµατα που συµβάλλουν στην κρίση αξιών, στην ηθική σήψη.

• Ορισµένοι δηµοσιογράφοι συχνά δε σέβονται την ιδιωτική ζωή, είναι αργυρώνητοι, αναξιόπιστοι, ετεροκίνητα όντα, άβουλα, δέσµιοι συµφερόντων, που τρέφουν υπέρµετρες φιλοδοξίες ακόµη και εις βάρος συνανθρώπων. Ο άκρατος ανταγωνισµός στο χώρο της δηµοσιογραφίας (για το κυνήγι της αποκλειστικότητας) οδηγεί σε ηθική εξαχρείωση των λειτουργών του τύπου και της τηλεόρασης.

Κοινωνικός

• Υπονοµεύουν τις διαπροσωπικές σχέσεις, αποµονώνουν τα άτοµα και συµβάλλουν στην περιστολή της κοινωνικότητας. Η τηλεόραση ιδίως ωθεί στην αποξένωση.

Εθνικός ∆ιακρατικός • Υποδαυλίζουν την ένταση στις σχέσεις των λαών, όταν προβάλλουν φανατικές και

δογµατικές θέσεις, όταν προωθούν ρατσιστικές και εθνικιστικές αντιλήψεις. • ∆εν προάγουν την εµπέδωση της ιστορίας και του παρελθόντος, δεν προβάλλουν την

παράδοση, γι' αυτό και αποδυναµώνουν το εθνικό φρόνηµα, οδηγώντας στην απώλεια της εθνικής φυσιογνωµίας.

• Καθοριστικός κρίνεται ο ρόλος τους στην τάση ξενοµανίας που χαρακτηρίζει τα νεαρά, κυρίως, άτοµα.

Οικονοµικός Οικολογικός

• Καλλιεργούν τάσεις καταναλωτισµού και υλικού ευδαιµονισµού. Με τα συνεχή διαφηµιστικά µηνύµατα προωθούν καταναλωτικά πρότυπα ζωής µε στόχο την κερδοσκοπία.

• ∆εν προβάλλουν, όσο θα έπρεπε, την αναγκαιότητα προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος, µε αποτέλεσµα να µην ευαισθητοποιούν τους πολίτες.

171

Ψυχοσωµατικός

• Κατισχύουν την αναλγησία, την απάθεια, την αναισθησία προς το συνάνθρωπο. • Παρωθούν την καθιστική ζωή (π.χ. πολύωρη παρακολούθηση τηλεοπτικών προγραµµάτων)

µε επιπτώσεις στην υγεία του ατόµου.

ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Πληροφορική: Η επιστήµη της πληροφόρησης" ειδικότερα, πρόκειται για ένα σύνολο µεθόδων που ασχολούνται µε τη συλλογή, την οργάνωση, την αποθήκευση, τη µετάδοση και τη χρησιµοποίηση πληροφοριών που επεξεργάζονται οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές. Το ∆ιαδίκτυο ή Internet (INTERnational NETwork) ή Παγκόσµιος Ιστός είναι ένα παγκόσµιο δίκτυο µέσω του οποίου συνδέονται υπολογιστές και δίκτυα υπολογιστών που είναι εγκατεστηµένα σε πανεπιστήµια, βιβλιοθήκες, επιχειρήσεις, ιδρύµατα και οργανισµούς και επιτυγχάνεται η µεταξύ τους επικοινωνία καθώς και η παροχή στο χρήστη διαφόρων υπηρεσιών. Το διαδίκτυο αποτελεί ένα φαινόµενο της σηµερινής πραγµατικότητας υπό την έννοια της συνεχούς διείσδυσης του στην καθηµερινή µας ζωή. ΘΕΤΙΚΕΣ ΠΛΕΥΡΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ Οικονοµικός Επαγγελµατικός Ταχύτατη οργάνωση της παραγωγής (ποσοτική και ποιοτική βελτίωση της παραγωγικότητας). Εφαρµογή και οργάνωση προγραµµάτων που αφορούν στην οικονοµία: προϋποθέτουν τεχνογνωσία και συντελούν στην αποδοτικότητα, στην αποτελεσµατικότητα, στην ποιότητα του παραγόµενου έργου" απαραίτητοι µοχλοί για την ανάπτυξη των οικονοµικών κλάδων. Οι ερευνητές επιστήµονες, µε τους υπολογιστές, θεµελιώνουν τα επιστηµονικά πορίσµατα και διευρύνουν τα όρια των ερευνών τους. Εξοικονόµηση χρόνου και σωµατικών δυνάµεων για τον εργαζόµενο: απαλλαγή από την επίπονη επεξεργασία των στοιχείων µε αποτέλεσµα την αποφυγή χρονοβόρων διαδικασιών, τη βελτίωση συνθηκών εργασίας, τη µείωση του ανθρώπινου µόχθου. Αξιοποίηση των ατοµικών δυνατοτήτων, συστηµατοποίηση της καταβαλλόµενης προσπάθειας, αρχειοθέτηση της γνώσης. Εµφάνιση νέων επαγγελµάτων (λ.χ. χειριστές Η/Υ, κατασκευαστές, προγραµµατιστές, αναλυτές). ∆ηµιουργία νέας αγοράς εργασίας και προσφοράς υπηρεσιών µε ποιοτική απόδοση. ∆υνατότητα για εργασία σε άτοµα µε ειδικές ανάγκες και µητέρες µε µικρά παιδιά, π.χ. τηλεργασία. Πνευµατικός Πολιτιστικός ∆ιεύρυνση γνώσεων και πνευµατικών οριζόντων, πληροφόρηση για τα παγκόσµια δρώµενα, ενηµέρωση για ποικίλα θέµατα (όπως λ.χ. πολιτικά, καλλιτεχνικά, πολιτιστικά, αθλητικά, κοινωνικά). Αύξηση του ελεύθερου χρόνου λόγω των δυνατοτήτων της πληροφορικής, µε αποτέλεσµα την απρόσκοπτη συµµετοχή σε πολιτιστικές ψυχαγωγικές εκδηλώσεις, ταξίδια. Ορθότερη διάγνωση ασθενειών και συνεισφορά στον ευρύτερο τοµέα της υγείας. Πρόληψη επιβλαβών αντιδράσεων στον ανθρώπινο οργανισµό λόγω της αναβάθµισης στο χώρο της ιατροφαρµακευτικής περίθαλψης και της θεραπείας νόσων. Το σηµαντικότερο, αξιοποίηση των Η/Υ στη διαγνωστική και προληπτική ιατρική (τηλεϊατρική).

172

Πολιτικός ∆ιευκόλυνση της λειτουργίας του διοικητικού συστήµατος µιας χώρας (π.χ. j στη φορολογία, στην αστυνόµευση, στην οργάνωση των Κ.Ε.Π.). Απαλλαγή του κράτους και του πολίτη από την ασφυκτική γραφειοκρατία. Ρύθµιση των δηµόσιων και των ιδιωτικών δραστηριοτήτων µε συµπόρευση του κρατικού προγραµµατισµού σε καίριους τοµείς (λ.χ. στην οικονοµία, στην εκπαίδευση, στην άµυνα, στο περιβάλλον). Εθνικός ∆ιακρατικός ∆ιευκόλυνση, ευδοκίµηση των εµπορικών οικονοµικών συναλλαγών µεταξύ των χωρών, διότι βεβαιούται η εγκυρότητα στις οικονοµικές σχέσεις, µειώνεται ο απαιτούµενος χρόνος, καταργείται το εµπόδιο των γεωγραφικών αποστάσεων. Απρόσκοπτη επικοινωνία και αλληλεπίδραση των λαών, ταχεία αναµετάδοση παγκόσµιων δρωµένων, «εκµηδένιση» των αποστάσεων, εξυπηρέτηση των πολιτών των κρατών. Άνοιγµα δυνατοτήτων, λόγω της παγκοσµιοποίησης, όπως η ανταλλαγή ιδεών, η ασφάλεια. Κοινωνικός Πνεύµα συνεργασίας και αλληλεγγύης που απορρέει από την οργάνωση, το συντονισµό. Αποφυγή σφαλµάτων. ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ ΠΛΕΥΡΕΣ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ Οικονοµικός Επαγγελµατικός Ευρύτατη χρήση των Η/Υ οτη βιοµηχανία, οτο εµπόριο, στη δηµόσια διοίκη ση: συνεπάγεται µείωση των θέσειον εργασίας και κατ' επέκταση ανεργία ∆εκτικότητα σε νέες ιδέες και νέους τρόπους ψυχαγωγίας: ηλεκτρονικά παιχνίδια (ελκυστική µορφή ψυχαγωγίας και άσκησης του πνεύµατος), εγκυκλοπαίδειες σε µορφή CD-ROM (εύκολη και ευχάριστη προσέγγιση γνώσης), παρακολούθηση DVD. Ψυχοσωµατικός Το άτοµο διαπνέεται από αισιοδοξία, διότι µπορεί να βάλει τάξη, να οργανώσει τη ζωή του και να ρυθµίσει τις ανάγκες του: βασική προϋπόθεση αναβάθµισης του βιοτικού επιπέδου. Έφεση του ατόµου στη δηµιουργία, τόνωση του ενδιαφέροντος του, χαρά και απόλαυση δηµιουργίας (π.χ. τρισδιάστατο σχέδιο, παραγωγή κινουµένων σχεδίων, ταινίες γυρισµένες µε κοµπιούτερ, σύνθεση µουσικής). Ορθότερη διάγνωση ασθενειών και συνεισφορά στον ευρύτερο τοµέα της υγείας. Πρόληψη επιβλαβών αντιδράσεων στον ανθρώπινο οργανισµό λόγω της αναβάθµισης στο χώρο της ιατροφαρµακευτικής περίθαλψης και της θεραπείας νόσων. Το σηµαντικότερο, αξιοποίηση των Η/Υ στη διαγνωστική και προληπτική ιατρική (τηλεϊατρική). Πολιτικός ∆ιευκόλυνση της λειτουργίας του διοικητικού συστήµατος µιας χώρας (π.χ. στη φορολογία, στην αστυνόµευση, στην οργάνωση των Κ.Ε.Π.). Απαλλαγή του κράτους και του πολίτη από την ασφυκτική γραφειοκρατία. Ρύθµιση των δηµόσιων και των ιδιωτικών δραστηριοτήτων µε συµπόρευση του κρατικού προγραµµατισµού σε καίριους τοµείς (λ.χ. στην οικονοµία, στην εκπαίδευση, στην άµυνα, στο περιβάλλον). Εθνικός ∆ιακρατικός

173

∆ιευκόλυνση, ευδοκίµηση των εµπορικών οικονοµικών συναλλαγών µεταξύ των χωρών, διότι βεβαιούται η εγκυρότητα στις οικονοµικές σχέσεις, µειώνεται ο απαιτούµενος χρόνος, καταργείται το εµπόδιο των γεωγραφικών αποστάσεων. Απρόσκοπτη επικοινωνία και αλληλεπίδραση των λαών, ταχεία αναµετάδοση παγκόσµιων δρωµένων, «εκµηδένιση» των αποστάσεων, εξυπηρέτηση των πολιτών των κρατών. Άνοιγµα δυνατοτήτων, λόγω της παγκοσµιοποίησης, όπως η ανταλλαγή ιδεών, η ασφάλεια. Κοινωνικός Πνεύµα συνεργασίας και αλληλεγγύης που απορρέει από την οργάνωση, το συντονισµό. Αποφυγή σφαλµάτων. Ο Η/Υ ΚΑΙ ΤΑ ∆ΥΟ ΦΥΛΑ Είναι γεγονός ότι τα αγόρια συνάπτουν στενότερη σχέση µε την τεχνολογία απ' ότι τα κορίτσιαως εκ τούτου είναι περισσότερο εξοικειωµένα µε τη χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Αυτό, άλλωστε, µαρτυρούν και τα στατιστικά δεδοµένα αναφορικά µε τον αριθµό των υποψηφίων σε πανεπιστηµιακά τµήµατα όπως της Πληροφορικής, καθώς επιβεβαιώνουν ότι τα αγόρια είναι αναλογικά περισσότερα. Το ίδιο, µάλιστα, φαίνεται να ισχύει και για τον αριθµό των χρηστών του διαδικτύουτα αγόρια περιδιαβαίνουν περισσότερο συχνά στο «λαβύρινθο» του διαδικτύου. Η ερµηνεία αυτής της πραγµατικότητας δεν αναφέρεται στην «ανικανότητα» των γυναικών να χειρισθούν τα επιτεύγµατα της τεχνολογίας, αλλά σχετίζεται κυρίως µε τις στερεότυπες κοινωνικές αντιλήψεις για τα «ιδιαίτερα» χαρακτηριστικά της προσωπικότητας των φύλων και για το διαφορετικό τρόπο ολοκλήρωσης και καταξίωσης αντρών και γυναικών. Οι αντιλήψεις αυτές, δυστυχώς, εξακολουθούν να είναι διάχυτες στην κοινωνία µας. Υπαγορεύουν, οριοθετούν και δικαιολογούν ένα ευρύ φάσµα διακρίσεων σ' όλους τους τοµείς της κοινωνικής ζωής και κυρίως στην οικογένεια, την εργασία και την εκπαίδευση. Ταυτόχρονα προσδίδουν διαφορετικούς ρόλους στα δύο φύλα και καθορίζουν τις επαγγελµατικές τους επιλογές. Οι κρατούσες στερεοτυπικές αντιλήψεις επαληθεύονται και από τα ακόλουθα: Τα παιχνίδια που αγοράζονται για τα αγόρια και τα κορίτσια είναι εντελώς διαφορετικά, ενώ οι ενήλικες ενισχύουν τα παιδιά να παίζουν µε όσα θεωρούνται κατάλληλα για το φύλο τους (π.χ. για τα κορίτσια οι κούκλες και τα µικρόσχηµα είδη οικιακής χρήσης, ενώ για τα αγόρια τα όπλα, τα στρατιωτάκια, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια, οι κατασκευές). Αυτά αντικατοπτρίζουν µια µικρογραφία των ρόλων που ως ενήλικοι αναµένεται να αναλάβουν και να εκτελέσουν, οπότε µυούνται, εξασκούνται και αποδέχονται από πολύ µικρή ηλικία τους κοινωνικά προκαθορισµένους ρόλους. Σε σεξισµό οδηγεί και η πλειονότητα των παιδικών βιβλίων και περιοδικών. Ο Η/Υ ΚΑΙ ΤΟ ΧΑΣΜΑ ΤΩΝ ΓΕΝΕΩΝ Αναµφισβήτητα, τα σύγχρονα παιδιά και οι έφηβοι έχουν καλύτερη σχέση µε τους Η/Υ παρά οι ενήλικες. Αυτό οφείλεται στους παρακάτω λόγους: Οι νέοι, συγκριτικά µε τους µεγάλους, έχουν ικανότητα γρήγορης προσαρµογής στις απαιτήσεις της τεχνολογίας. Από τα πρώτα χρόνια της ζωής τους εξοικειώνονται µε την τεχνολογία, καθώς συνυπάρχουν µε τα επιτεύγµατα της, ενώ στους µεγάλους οι Η/Υ, κατά έναν τρόπο, «επιβάλλονται» ως µέσο εργασίας. Οι Η/Υ προσιδιάζουν στα ενδιαφέροντα των νέων αποτελούν ελκυστικά µέσα που τους παρασύρουν σε πολύωρη απασχόληση. Ίδιον της νεανικής ηλικίας είναι η ροπή στην αλλαγή και στο καινούργιο. Οι σύγχρονοι νέοι είναι γλωσσοµαθείς. Συνεπώς, είναι αποδεκτή µια γνωστική ανωτερότητα της νέας γενιάς σε σύγκριση µε τους µεγάλους στη χρήση των Η/Υ, καθώς οι ενήλικες αδυνατούν να παρακολουθήσουν την εξέλιξη των µηχανών και τα αλµατώδη βήµατα της τεχνολογίας.

174

Επιπτώσεις ∆ιεύρυνση του χάσµατος των γενεών. Έλλειψη επικοινωνίας µε τους µεγάλους. Πρώιµη χειραφέτηση και κοινωνικοποίηση των νέων λόγω της έλλειψης ελέγχου των παιδιών από τους γονείς τους, που οδηγεί σε επικίνδυνες καταστάσεις (π.χ. πορνό ιστοσελίδες). ΘΕΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΟΥ ∆ΙΑ∆ΙΚΤΥΟΥ Οικονοµικός Επαγγελµατικός Μετασχηµατίζει τις αγοραστικές συνήθειες των ατόµων, προωθεί το ηλεκτρονικό εµπόριο. ∆ιευκολύνει τις οικονοµικές συναλλαγές και συµβάλλει στην παγκοσµιοποίηση της αγοράς. Έχει ελάχιστο κόστος. Πνευµατικός Πολιτιστικός Μεταµορφώνεται η όψη της παιδείας και του πολιτισµού: οι δυνατότητες απόκτησης γνώσεων (άµεσος χρόνος πληροφόρησης από πληθώρα πηγών) και επικοινωνίας πολλαπλασιάζονται και παγκοσµιοποιοΰνταΐ' το διαδίκτυο καθίσταται «θησαυροφυλάκιο γνώσεων». Υλοποιούνται πολιτιστικές ανταλλαγές, προσφέρεται η δυνατότητα για επικοινωνία λαών και για γόνιµη αξιοποίηση των δηµιουργικών τους στοιχείων (διάλογος, γνωριµίες, καλλιέργεια οικουµενικού πνεύµατος, απαλλαγή από προκαταλήψεις και στερεότυπα, άρση της διάθεσης αποµονωτισµού και της εθνικής εσωστρέφειας). Επαφή µε τις τέχνες (π.χ. επίσκεψη σε µουσεία, αναζήτηση σε βιβλιοθήκες, περιδιάβαση σε εκθέσεις, συµµετοχή σε δηµοπρασίες επιλέγοντας απλώς την αντίστοιχη ιστοσελίδα). Τροποποιείται η ψυχαγωγία: ο χρήστης παίζει µόνος του ή µε άπειρη παρέα διεθνή δικτυακά παιχνίδια. Επιπλέον, ενοποιείται το δίκτυο µε την τηλεόραση (Web TV)' ο καταναλωτής δηµιουργεί το προσωπικό του τηλεοπτικό πρόγραµµα και κατά συνέπεια η µαζική επικοινωνία µετατρέπεται σε αµφίδροµη, ο χρήστης ελέγχει τις πληροφορίες. Πολιτικός Προσφέρει άµεση δηµοκρατία: παρέχει δυνατότητες προσωπικής έκφρασης για πολιτικά ζητήµατα και συγχρόνως το περιθώριο στους κρατούντες να επεξεργάζονται τα προκύπτοντα στοιχεία. Πολίτες και οργανώσεις αποκτούν βήµα για να ακουστεί η φωνή τους (διεύρυνση της δηµοκρατίας χάρη στα νέα ψηφιακά µέσα, «ηλεκτρονική ∆ηµοκρατία»). Αξιοσηµείωτη είναι η ύπαρξη διαδικτυακών δηµοψηφισµάτων, αποτύπωση άµεσης µορφής δηµοκρατίας. Εξυπηρέτηση των πολιτών χάρη στην αναβάθµιση υπηρεσιών (π.χ. πρόγραµµα TAXIS, Κ.Ε.Π.). ∆ηµιουργία ενός νέου τύπου «πολίτη», του «δικτυακού πολίτη». Χαρακτηριστικό στοιχείο του είναι ότι χωρίς τη φυσική του παρουσία, από το σπίτι του, συµµετέχει σε εικονικές κοινότητες, χρησιµοποιεί βιβλιοθήκες, ενηµερώνεται, ψηφίζει. Εθνικός – ∆ιακρατικός Καταργεί τις αποστάσεις, καταρρίπτει τα εθνικά σύνορα και προσφέρει σε κάθε άτοµο ίσες ευκαιρίες πρόσβασης και συµµετοχής στον κυβερνοχώρο. Φέρνει σε επαφή λαοΰς µε διαφορετικές συνήθειες και πολιτισµούςανάγεται σε σηµαντικότατο πολυπολιτισµικό φορέα της εποχής µας. Ταυτοχρόνως δηµιουργεί ένα νέο είδος κουλτούρας, µε δικούς της όρους, αρχές και τρόπους συµπεριφοράς στο δίκτυο. Οι ερευνητές επιστήµονες επικοινωνούν και ανταλλάσσουν πληροφορίες µε τις επιστηµονικές κοινότητες παγκοσµίως. Κοινωνικός

175

Το ηλεκτρονικό ταχυδροµείο τροποποιεί τις δυνατότητες αλλά και τη λογική της επικοινωνίας: υπάρχει ταχύτατη και ασφαλής µετάδοση των µηνυµάτων που αντικαθιστά τους παραδοσιακούς τρόπους επικοινωνίας. Σε διαπροσωπικό επίπεδο, παρουσιάζονται νέες ελκυστικότερες µορφές επικοινωνίας πιο κοντά στη φυσική, στην κατά πρόσωπο επικοινωνία (π.χ. βίντεο συνδιάσκεψη, εικονική πραγµατικότητα). ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΑΚΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΟΥ ∆ΙΑ∆ΙΚΤΥΟΥ Με την ευθύνη των κοινωνικών θεσµών φορέων Καθυστέρηση από τις κυβερνήσεις νοµοθέτησης πλαισίου που θα αφορά στη λειτουργία του διαδικτύου σε κάθε χώρα. Αδυναµία ελέγχου λογοκρισίας όσων δηµοσιεύονται στο διαδίκτυο (εύκολα κάποιος µπορεί να αποστέλλει υλικό για δηµοσίευση σε άλλη χώρα, όπου δεν υπάρχει κανείς περιορισµός). Αποδεικνύεται πολύ δύσκολο να µπει τάξη στον αχανή κυβερνοχώρο. Το ίδιο δυσχερής, όµως, είναι και η συνεννόηση των κρατών για κοινή πολιτική. Η δυνατότητα παραποίησης της πληροφορίας και χειραγώγησης της πληροφόρησης µπορεί να δηµιουργήσει νέες µορφές υποτέλειας. Γλωσσικός ιµπεριαλισµός της αγγλικής λόγω της κυριαρχίας της στα δίκτυα. Υπερπληροφόρηση. Υπέρµετρη ελευθερία σε βαθµό συχνά ασυδοσίας εξαιτίας της διακίνησης ανεξέλεγκτου υλικού στις ιστοσελίδες του διαδικτύου: λ.χ. θέσεις εξτρεµιστικές ακραίες ιδέες πολιτική προπαγάνδα (προβολή ακροδεξιών, νεοναζιστικών στοιχείων), τροµοκρατικές ανακοινώσεις, πορνογραφικό υλικό. Παραβίαση προσωπικών δεδοµένων και ως εκ τούτου κατάργηση της ατοµικής ελευθερίας, φαλκίδευση της δηµοκρατίας, κλοπή της πνευµατικής ιδιοκτησίας (πειρατεία στο διαδίκτυο). ∆ιευρύνεται το άνοιγµα της ψαλίδας ανάµεσα στις πλούσιες (πληροφόρηση µε τεράστιες δυνατότητες) και τις φτωχές χώρες (κοινωνικός αποκλεισµός): οι «πληροφοριακές ανισότητες» καθρεπτίζουν τις κοινωνικές ανισότητες, ενώ η πολιτιστική διείσδυση των ισχυρών ανοίγει το δρόµο για επιβολή προτύπων και αλλοίωση της ταυτότητας των ανίσχυρων. Ραγδαίες ανακατατάξεις στην εργασία από τη δηµιουργία του νέου ψηφιακού κόσµου: βεβαιώνεται αλλοίωση συνθηκών εργασίας, απώλεια θέσεων εργασίας. Με την ευθύνη των χρηστών τον διαδικτύου Πολύωρη και άσκοπη περιπλάνηση στο δίκτυο. Β Αποµάκρυνση από το βιβλίο. Κοινωνική αποµόνωση των χρηστών, µοναξιά, εσωστρέφεια. Β Παθητικότητα, αδράνεια. Προοδοπληξία: πιθανή αδιαφορία για αξίες και πνευµατικά αγαθά. Όγκος παραπλανητικών και ψευδών πληροφοριών είτε από πρόθεση είτε από άγνοια του αποστολέα, οπότε ο χρήστης καλείται να αξιολογεί όσα µηνύµατα λαµβάνει. Σωµατικές βλάβες: Πόνος στον αυχένα και στη σπονδυλική στήλη (έως και κύφωση), κόπωση στους τένοντες των χεριών από την πληκτρολόγηση και το πάτηµα του «ποντικιού», βλάβες στην όραση (ερεθισµένα µάτια). [Παράβολε και «Αρνητικά αποτελέσµατα της πληροφορικής»]. ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΥΓΙΟΥΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ ΛΙΑΛΙΚΤΥΟΥ Πολιτεία Κράτος Εκδηµοκρατισµός: πρόσβαση όλων των ατόµων στις νέες πληροφοριακές τεχνολογίες µε στόχο την απαλοιφή διακρίσεων και κοινωνικών ανισοτήτων. Είναι ευθύνη της πολιτείας η επαφή κυρίως των νέων µε τις τεχνολογίες. Γι' αυτό απαιτείται η αύξηση των κονδυλίων για αγορά υπολογιστών στα

176

σχολεία, η κατάρτιση και εκπαίδευση δασκάλων και καθηγητών, καθώς και η µείωση του κόστους σύνδεσης µε το διαδίκτυο για την εκπαιδευτική κοινότητα. ∆υνατότητα χρήσης των νέων µέσων της πληροφορικής και σε φτωχές χώρες, ώστε να γίνουν κοινωνοί στην πληροφόρηση και να αµβλυνθεί ο κοινο)-νικός αποκλεισµός. ∆ιαφύλαξη της πολιτισµικής ιδιαιτερότητας κάθε λαοΰ στο «χωνευτήρι» του κυβερνοχώρου. Θέσπιση και εφαρµογή νοµοθετικού πλαισίου και κανόνων δεοντολογίας: µέτρα προστασίας από την «πειρατεία» και από την ηλεκτρονική καταπάτηση των πνευµατικών δικαιωµάτων που «ευδοκιµεί» στο διαδίκτυο, επισταµένοι έλεγχοι, επιβολή προστίµων και ποινών. Υιοθέτηση νοµικών µέτρων κυρίως για την προστασία των ανηλίκων (π.χ. αποποµπή «απαγορευµένων» ιστοσελίδων που επιδιώκουν τον προσηλυτισµό των νέων ή εµπεριέχουν νεοναζιστικό περιεχόµενο). Τήρηση της ασφάλειας στις οικονοµικές συναλλαγές (προστασία στους κωδικούς των πιστωτικών καρτών). Προφύλαξη προσωπικού απορρήτου. Άτοµο Στο χρήστη εναπόκειται η αξιολόγηση των µηνυµάτων που προσλαµβάνει, δηλαδή ο έλεγχος της αξιοπιστίας των πληροφοριών: ελέγχουµε το συγγραφέα, το θεσµό που φιλοξενεί την πληροφορία, την ηµεροµηνία τελευταίας ενηµέρωσης της σελίδας. Η πληροφορία που δεν προέρχεται από αξιόπιστο κόµβο ή δε διασταυρώνεται πρέπει να αγνοείται. Η ενασχόληση µε το διαδίκτυο δεν πρέπει να αποτελεί τροχοπέδη για τις διαπροσωπικές σχέσεις και επαφές, ούτε να γίνει µέσο παθητικοποίησης του ατόµου και περιχαράκωσης της σκέψης του. Συνιστάται η έλλογη χρήση, η τήρηση του µέτρου, η αναζήτηση του συνανθρώπου, η πνευµατική εγρήγορση. Εκπαίδευση Τα θεσµοθετηµένα όργανα παιδείας οφείλουν να παρέχουν πολύπλευρη καλλιέργεια, γενικές αλλά και ειδικές γνώσεις προσαρµοσµένες στα δεδοµένα και τις εξελίξεις της εποχής κι όχι παρωχηµένες. Είναι ανάγκη να γίνει αισθητή η συµβολή της τεχνολογίας στην εκπαιδευτική διαδικασία και να τονισθεί ιδιαίτερα ο ρόλος των πνευµατικών ανθρώπων. [Παράβαλε Ενότητα: «Ηλεκτρονική τεχνολογία και Εκπαίδευση»]. Οικογένεια Είναι κυρίως γονεϊκή ευθύνη η ανθρωπιστική αγωγή, ο γόνιµος διάλογος, η ελεύθερη ανάπτυξη της νεανικής προσωπικότητας, όπως και η οριοθέτηση του χρόνου που το παιδί αφιερώνει στον υπολογιστή, ο έλεγχος του περιβάλλοντος ενασχόλησης του στον Η/Υ και στο διαδίκτυο, η εποπτεία του τρόπου χρήσης και των εφαρµογών του. ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ Η ηλεκτρονική τεχνολογία στην εκπαίδευση χρησιµοποιείται κυρίως στην επεξεργασία κειµένου, στην κατασκευή προγραµµάτων µε τον Η/Υ και στη διδασκαλία µαθηµάτων. ΘΕΤΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Χωρίς τις νέες τεχνολογίες, χωρίς την πληροφορική και τις ποικίλες εφαρµογές της, δε νοείται ανάπτυξη της εκπαίδευσης τον 21ο αιώνα. Γενικά

177

Η πληροφορική εξασφαλίζει εύκολη πρόσβαση στην κωδικοποιηµένη γνώση, ενώ ο Η/Υ διαθέτει τεράστιες δυνατότητες στην αποθήκευση, επεξεργασία και αξιοποίηση των πληροφοριών, µε αποτέλεσµα να γίνεται προσιτός ο τεράστιος όγκος των αποθηκευµένων γνώσεων. Εισάγεται ένα πνεύµα πλουραλισµού στην εκπαίδευση. Η αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών προϋποθέτει την ύπαρξη αξιόλογων εκπαιδευτικών προγραµµάτων (ποιοτικά επιστηµονικώς έγκυρα µε παιδαγωγικούς στόχους). ∆ηµιουργούνται προγράµµατα διδασκαλίας των γνωστικών αντικειµένων πιο πλούσια και «έξυπνα» από τα καθιερωµένα σχολικά διδακτικά βιβλία, που ακυρώνουν τον πληκτικό και παραδοσιακό τρόπο διδασκαλίας. Στην πράξη η τεχνολογία των πολυµέσων θέλγει τα παιδιά µε τον αµφίδροµο χαρακτήρα της. Ο Η/Υ, λειτουργώντας ως εποπτικό µέσο, µειώνει τη µηχανιστική εκµάθηση και την προσπάθεια για στείρα αποστήθιση. Τα σύγχρονα Πανεπιστήµια παρέχουν πτυχιακές σπουδές µέσω του διαδικτύου. ∆ιευκολύνεται η εξ αποστάσεως εκπαίδευση και προσφέρονται οι τεχνικές δυνατότητες για µια διά βίου εκπαίδευση. Για το µαθητή ∆υνατότητα αναζήτησης ποικίλων πληροφοριών από τις τράπεζες δεδοµένων µε απλή πληκτρολόγηση του αναζητουµένου λήµµατος. Εύκολη πρόσβαση µε εύχρηστα εργαλεία σε όλη την κωδικοποιηµένη γνώση (εξοικονόµηση χώρου χρόνου κόπου): Ο µαθητής µπορεί να «επισκεφθεί» βιβλιοθήκες, µουσεία, Πανεπιστήµια, να αντλήσει πληροφορίες, να αναζητήσει στοιχεία στη διεθνή βιβλιογραφία. ∆ιδασκαλία µαθηµάτων µε ανανεωµένο, ελκυστικό τρόπο που προϋποθέτει άµεση προσωπική συνεργασία του µαθητή µε το πρόγραµµα" «διαδραστική λειτουργία» κι όχι παθητική προσέγγιση. Επιπλέον, διδασκαλία πολιτισµικών µαθηµάτων, αισθητικής καλλιέργειας και γνώσεων (λογοτεχνία, επιστήµη, τέχνη, ιστορία, θρησκεία) συνδυασµένα µε ήχο εικόνα κείµενο. Παρέχονται έτσι νέες ευκαιρίες για εµπλουτισµό της διδακτικής διαδικασίας και ενεργητική µάθηση, δυνατότητες αυτοδιδασκαλίας ή διδασκαλίας από απόσταση. Η χρήση του ηλεκτρονικού υπολογιστή προσφέρει µεγάλα περιθώρια αυτενέργειας στο παιδί και αξιοποίησης της «ανευρετικής διαδικασίας» (: νέα αντίληψη της παιδείας που στηρίζεται στην ελεύθερη έρευνα και αποδεικνύεται η πιο αποτελεσµατική πηγή γνώσης). Η επιλογή της πλοήγησης µέσα στο πρόγραµµα εναπόκειται στην κρίση του µαθητή. Αυτό αποτελεί µεγάλο κίνητρο, καθώς τα παιδιά αποκτούν ενδιαφέρον για την εργασία τους και ωθούνται σε ενεργό συµµετοχή. Το διαδίκτυο µπορεί να αποτελέσει κίνητρο για συνεργασία, επικοινωνία και διανοµή της πνευµατικής δραστηριότητας. Παραδοσιακά το σχολείο δεν ευνοούσε τη συνεργασία στη µάθηση, ενώ το διαδίκτυο είναι θετικά διακείµενο σε συνεργατικές µορφές µάθησης καθώς και σε µάθηση βασισµένη σε προγραµµατισµό. Ευνοεί, µάλιστα, συνεργασίες µεταξύ ατόµων και οµάδων που βρίσκονται µακριά, αφού καταργεί τις αποστάσεις (π.χ. συµµετοχή σε εξ αποστάσεως συζητήσεις, συσκέψεις και συνεργασίες, επικοινωνία µε άλλους µαθητές και ξένα σχολικά περιβάλλοντα). Η δυνατότητα πρόσβασης στις πληροφορίες µπορεί να βοηθήσει τους µαθητές να γίνουν πιο ανεξάρτητοι, ικανοί να αναζητήσουν αυτό που τους ενδιαφέρει, να οργανώσουν τα ευρήµατα τους, να τα αναλύσουν και να εξάγουν συµπεράσµατα. Ο προγραµµατισµός, εξάλλου, ενός υπολογιστή προϋποθέτει πρωτοβουλία, ευρύτητα γνώσης, ευελιξία σκέψηςωθεί το παιδί στον προβληµατισµό, στην πνευµατική άσκηση. ∆ίνεται η δυνατότητα στο µαθητή, µε εναλλακτικές παραστάσεις στη µέθοδο της διδασκαλίας, να εµπεδώσει καλύτερα τις γνώσεις και συνάµα να διαθέτει πολύτιµο χρόνο και σε άλλες ασχολίες. Οι υπολογιστές συνδυάζουν τη γνώση µε το παιχνίδι, την ευχάριστη µάθηση µε την αξιολόγηση: ο µαθητής βλέπει τα αποτελέσµατα των δυνατοτήτων του στην οθόνη.

178

Ο µαθητής επεξεργάζεται το κείµενο γνωρίζοντας ότι µπορεί κατόπιν να επέµβει στην εργασία του και να επιφέρει όσες αλλαγές επιθυµεί. Ο ίδιος επιλέγει τη µέθοδο και το πρόγραµµα στο οποίο εργάζεταιέχει την αίσθηση ελέγχου του Η/Υ. Ο Η/Υ συµπληρώνει ελλείψεις και επισηµαίνει ή προλαβαίνει σφάλµατα. Είναι, µάλιστα, εφικτό να εφαρµόσουµε και τεχνικές αυτοαξιολόγησης / ετεροαξιολόγησης. Εν κατακλείδι η ηλεκτρονική τεχνολογία στην εκπαιδευτική διαδικασία αναβαθµίζει το εκπαιδευτικό σύστηµα µε εποπτικό υλικό και οπτικοακουστικά µέσα και επιτυγχάνει αµεσότερη επαφή του µαθητή µε την παρεχόµενη γνώση. Εγείρεται έτσι το ενδιαφέρον του και η προσοχή του, ενώ εξαλείφονται δεινά όπως η αδράνεια, η παθητικότητα, η έλλειψη πρωτοβουλίας. Για το δάσκαλο Αλλάζει άρδην ο ρόλος του εκπαιδευτικού: αναλαµβάνει πρόσθετους ρόλους (επιλέγει και οργανώνει κατάλληλα προγράµµατα, ενώ ταυτόχρονα καθοδηγεί και αξιολογεί τους µαθητές). Μετατρέπεται, δηλαδή, σε εκπαιδευτή της γνώσης αντί για απλό αναµεταδότη εύκολα προσβάσιµων πληροφοριών. Συνεπώς, ο ρόλος του είναι σύνθετος και καθοριστικός, εφόσον εποπτεύει τη µαθησιακή διαδικασία, αξιολογεί την αποτελεσµατικότητα του εγχειρήµατος ελέγχοντας το επίπεδο γνώσεων των µαθητών και επεµβαίνει εξισορροπητικά διορθωτικά, όποτε κρίνεται αναγκαίο, για να καλύψει κενά, αδυναµίες ή παραλείψεις στη µαθησιακή διαδικασία. Απαραίτητη κρίνεται η έρευνα του δασκάλου για τις µεθόδους αξιοποίησης των νέων προγραµµάτων στην τάξη. Το διαδίκτυο προσφέρει στον εκπαιδευτικό αµέτρητες πηγές για να εµπλουτίσει τις γνώσεις του και τις καθηµερινές διδακτικές ανάγκες. Υπάρχει υλικό για κάθε θέµα: από τις φυσικές ως τις κοινωνικές επιστήµες, πρακτικά συνεδρίων, επιστηµονικά περιοδικά, προγράµµατα διδασκαλίας αλλά και προτάσεις προσέγγισης ενός θέµατος από άλλους εκπαιδευτικούς παγκοσµίως. Το διαδίκτυο, δηλαδή, παρουσιάζεται ως πλουραλιστικό δίκτυο παροχής επιστηµονικής αρωγής στους εκπαιδευτικούς. ΑΡΝΗΤΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Η εικόνα δρα καταλυτικά: προσελκύει, απορροφά και καθηλώνει το µαθητή, µαραίνοντας τη σκέψη του, νεκρώνοντας την κρίση του. Ο µαθητής µπορεί να είναι αντιπαραγωγικός: να χαζεύει, να χάνει το χρόνο του, να περιδιαβαίνει άσκοπα τις ιστοσελίδες του διαδικτύου, κάτι που αντιµετωπίζεται όµως µε την επιβολή συγκεκριµένου χρόνου εκτέλεσης µιας εργασίας. Ελλοχεύει ο κίνδυνος της ωφελιµιστικής, χρησιµοθηρικής αντιµετώπισης της εκπαίδευσης: ο µαθητής δεν ενδιαφέρεται τόσο για τη σωστή διερεύνηση ενός προβλήµατος και τη µέθοδο επίλυσης του όσο για το αποτέλεσµα και την ορθότητα του. Επιδιώκεται, δηλαδή, το έτοιµο και το εύκολο και όχι η περιπέτεια αναζήτησης της γνώσης. Με την εισαγωγή της ηλεκτρονικής τεχνολογίας η διαίσθηση και ο συναισθηµατισµός των µαθητών ατονεί, διότι συνηθίζουν στο εύκολο και αποδέχονται ανενδοίαστα την τεχνολογία. Η µυθοποίηση της, µάλιστα, ενδέχεται να προκαλέσει την εντύπωση ότι ο Η/Υ ισοδυναµεί µε την ανάπαυση και όχι µε την προσωπική δηµιουργία και την παραγωγή έργου. Με τα νέα αυτά δεδοµένα είναι πιθανό να µειωθεί η επικοινωνία και η ανθρώπινη επαφή καθηγητή µαθητή και να υποβιβαστεί η σχέση τους σε µια απλή και όχι ουσιαστική συνεργασία. Το ίδιο όµως µπορεί να παρατηρηθεί ακόµη και µεταξύ των συµµαθητών, καθώς ο µαθητής αποξενώνεται από το κοινωνικό του περιβάλλον, µε αποτέλεσµα να περιορίζει τις διαπροσωπικές σχέσεις και να απέχει από εκδηλώσεις της µαθητικής κοινότητας. Επειδή οι µαθητές µιας σχολικής τάξης έχουν κοινά αλλά περισσότερες διαφορές, ο δάσκαλος πρέπει να τροποποιήσει τη διδακτική µέθοδο, όταν, λόγου χάρη, διαπιστώσει ότι κάτι δεν έγινε

179

αντιληπτό από τους µαθητές ή όταν δεν προχωρούν όλοι µε τον ίδιο ρυθµό. Μόνο τότε η πληροφορική θα αποδειχθεί αποτελεσµατική στην εκπαιδευτική διαδικασία Παραγκωνίζεται η µητρική γλώσσα του χρήστη εξαιτίας της κωδικοποιηµένης γλώσσας των υπολογιστών και της κυριαρχίας της αγγλικής. ∆ιαφαίνεται γλωσσική αλλοίωση, συρρίκνωση διαλόγου. Παράλληλα, διαπιστώνεται ο κίνδυνος στείρου µιµητισµού και ξενοµανίας µε επιπτώσεις φθοράς στην πολιτιστική και εθνική φυσιογνωµία των παιδιών. Η υπέρµετρη ενασχόληση —ή η απασχόληση χωρίς τις κατάλληλες προϋποθέσεις— µε τις νέες τεχνολογίες προξενεί προβλήµατα υγείας (λ.χ. οφθαλµολογικά προβλήµατα, πονοκεφάλους, αυχενικό, τενοντίτιδες). ΚΙΝΗΤΗ ΤΗΛΕΦΩΝΙΑ Η έλλογη χρήση έχει θετικές συνέπειες:

• διευκόλυνση, άνεση • ασφάλεια / σιγουριά • πληροφόρηση / διάδοση γνώσεων, ιδεών • αίσθηση ελευθερίας (κατάργηση των δεσµών χώρου χρόνου) • διασκέδαση • οικονοµικό µέσο / οικονοµική σηµασία • συναλλαγές / επάγγελµα • επικοινωνία λαών, εθνών / άµβλυνση της µοναξιάς • οργάνωση / αρχειοθέτηση • διεύρυνση της δηµοκρατίας / ισότητα ευκαιριών • κινητοποίηση της φαντασίας, εξερευνητικής διάθεσης • ηλεκτρονικό ταχυδροµείο.

Η άλογη χρήση έχει αρνητικές συνέπειες:

• διεύρυνση του χάσµατος των γενεών • κωδικοποίηση της γλώσσας,γλωσσική αλλοίωση • µηχανικός τρόπος γραφής • µηχανικός τρόπος σκέψης (παθητικοποίηση) • καταναλωτισµός για επίδειξη, σύµβολο ισχύος / µόδα • σπατάλη • ανούσια σπατάλη του ελεύθερου χρόνου • µη ουσιαστική επικοινωνία, τυπική, • επιδερµική προσκόλληση στο τεχνοκρατικό µοντέλο ζωής (προοδοπληξία) • απειλή της υγείας του χρήστη (κεραία ακτινοβολία) • προβλήµατα στην εκπαιδευτική διαδικασία παραβίαση των προσωπικών δεδοµένων (π.χ.

φωτογραφίες) • ανελευθερία, ψυχική δέσµευση • κίνδυνος ξενοµανίας (γλώσσα) • τροχαία ατυχήµατα • εθισµός στην ευκολία • εξάρτηση • εξοµοίωση, µαζοποίηση.

3. Προτάσεις περιορισµού των αρνητικών συνεπειών:

180

• Μ.Μ.Ε.: ενηµέρωση από ειδικούς για τους κινδύνους στην υγεία. • Γονείς: στάση ευθύνης (γνώση αυτής της τεχνολογίας, ελεγχόµενη χρήση). • Υιοθέτηση της αντίληψης ότι η τεχνολογία δεν είναι αυτοσκοπός. • Εκπαιδευτικοί φορείς: καλλιέργεια παιδείας, ωριµότητα, υπευθυνότητα. ' Πολιτεία:

δηµιουργία και εφαρµογή νοµικού πλαισίου. • Γενικότερα, απαιτείται αλλαγή της αντίληψης περί ευτυχίας (ουσιαστικές σχέσεις,

ελεύθερος χρόνος κ.ά.).

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Η οικογένεια αποτελεί πανάρχαιο, θεµελιώδη κοινωνικό θεσµό και συνιστά τον πρώτο χώρο ύπαρξης του ανθρώπου. Μέσα στους κόλπους της ο άνθρωπος διαπλάθει το χαρακτήρα του και αποκτά συνείδηση της οντότητας του. Συγκεκριµένα, η οικογένεια είναι ένα σύνολο ανθρώπων που συνδέονται µεταξύ τους µε δεσµούς συγγένειας (εξ αγχιστείας και εξ αίµατος) και συνοχής (κοινό σπίτι, κατανοµή ευθυνών, αµοιβαία αισθήµατα, δηλαδή αγάπη, τρυφερότητα κ.ά., κοινοί στόχοι, γενικότερα ένα πνεύµα κοινωνικό και κοινοτικό). ΤΥΠΟΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

• Πατριαρχική: σ' αυτήν κυρίαρχος είναι ο ρόλος του πρεσβύτερου άνδρα. Απαρτίζεται από γονείς, παιδιά και συγγενείς" µια «εικόνα» που στην εποχή µας φθίνει.

• Πυρηνική: είναι, καταρχήν, η σηµερινή µορφή οικογένειας (στο ∆υτικό κόσµο). Σ' αυτήν, συνήθως, υπάρχει ισότητα µεταξύ των µελών της, ενώ απαρτίζεται από γονείς και παιδιά.

• Μονογονεϊκή: αποτελείται είτε από διαζευγµένες γυναίκες µε τα παιδιά τους ή από γυναίκες που απέκτησαν παιδιά εκτός του σχήµατος γάµου, είτε από διαζευγµένους άνδρες µε τα παιδιά τους ή από άνδρες που υιοθέτησαν παιδιά εκτός του σχήµατος γάµου.

ΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Οι λειτουργίες της οικογένειας

• Η αναπαραγωγική για τη διαιώνιση του ανθρώπινου είδους. • Η βιολογική για την ικανοποίηση του σεξουαλικού ενστίκτου. • Η συναισθηµατική για τη βίωση της θαλπωρής, της ζεστασιάς, της γαλήνης και την

ανάπτυξη υγιών ανθρώπινων συναισθηµάτων. • Η προστατευτική για την παροχή αισθήµατος ασφάλειας στα µέλη της. • Η υλική για την κάλυψη των υλικών αναγκών επιβίωσης του ανθρώπου. • Η παιδαγωγική για την αρµονική και ολόπλευρη ανάπτυξη των νέων µελών. • Η κοινωνική για την καλλιέργεια κοινωνικών και ηθικών αρετών και την οµαλή ένταξη των

νέων σε ευρύτερα κοινωνικά σύνολα. • Η εθνική για τη βίωση των παραδόσεων και τη µετάγγιση διαχρονικών και αναλλοίωτων

αξιών. 0 ρόλος της οικογένειας

• Η διαδικασία της κοινωνικοποίησης: Το οικογενειακό πνεύµα ενισχύει τη συντροφικότητα, τη συνεργατικότητα, την αµοιβαιότητα, την οµόνοια, την αλληλοκατανόηση, µυεί το άτοµο

181

στην τήρηση κανόνων (πειθαρχία) και στην υπευθυνότητα (η οικογένεια αποτελεί µικρογραφία της κοινωνίας).Ακόµα, µε τα υγιή προβαλλόµενα πρότυπα ωθεί στην ευαισθητοποίηση και την αγωνιστική δράση για την αντιµετώπιση νοσηρών φαινοµένων.

• Το ήθος: Καλλιεργεί την εµπιστοσύνη, την αγάπη και την ανιδιοτέλεια (αυτά διδάσκονται και, κυρίως, βιώνονται). Το βίωµα της οικογενειακής εστίας ενισχύει τον αλτρουισµό, την άδολη και ειλικρινή συµµετοχή στον πόνο και στη χαρά των άλλων.

• Η ψυχική υγεία: Στο πλαίσιο της οικογένειας ο άνθρωπος δηµιουργεί και πραγµατοποιεί τον προορισµό του βιώνοντας την ευτυχία. Συνάµα, αισθάνεται, αφενός, ασφάλεια και σιγουριά, διότι υπάρχουν άτοµα που θα του συµπαρασταθούν και θα τον στηρίξουν / βοηθήσουν και, αφετέρου, βρίσκει έναν τόπο ανάπαυσης, ξεκούρασης, ηρεµίας αλλά και ψυχαγωγίας.

• Η πνευµατική καλλιέργεια: Η οικογένεια είναι χώρος πνευµατικός, χώρος µάθησης, αναζήτησης και διεύρυνσης των οριζόντων. Με εργαλείο το διάλογο ο νέος γνωρίζει τον κόσµο, µιλά τη µητρική του γλώσσα και µπορεί να αναπτύξει τον προβληµατισµό και την κριτική του ικανότητα. Παράλληλα, ενδέχεται να στραφεί στο βιβλίο και µέσω αυτού να µορφωθεί πολύπλευρα.

• Η δηµοκρατία: Η οικογένεια, ως δηµιουργική σύνθεση και όχι τυπικό άθροισµα ατόµων, µπορεί να αποτελέσει παράγοντα εµπέδωσης των δηµοκρατικών αρχών στο βαθµό που οι αποφάσεις λαµβάνονται συλλογικά, κυριαρχεί ο διάλογος, ενώ η ανεξαρτησία των µελών προάγει το αίσθηµα της ατοµικής ευθύνης και την ισοτιµία. Τέλος, η οικογένεια δίνει ευκαιρίες για καλλιέργεια της ανεκτικότητας διδάσκοντας το σεβασµό στο διαφορετικό είτε αναφέρεται σε άτοµα είτε σε λαούς (ισότητα, αδελφοσύνη, ειρήνη κ.ά.).

• Το έθνος: Η οικογενειακή εστία συντηρεί ήθη, έθιµα, παραδόσεις. Ενισχύει τη φιλοπατρία και αποτελεί παράγοντα συνέχειας (θρύλοι, εξιστόρηση γεγονότων), φέρνει τον άνθρωπο σε επαφή µε το θρησκευτικό βίωµα (γάµος, βάφτιση). Εποµένως, η οικογένεια λειτουργεί ως φορέας διαφύλαξης της εθνικής ταυτότητας.

• Ο πολιτισµός: Η οικογένεια µπορεί να αποτελέσει παράγοντα µύησης στο ωραίο, επαφής µε τα γνήσια καλλιτεχνήµατα και να δώσει ερέθισµα / έναυσµα για ανίχνευση κλίσεων, δηµιουργική έκφραση και στροφή στην άθληση, επιτυγχάνοντας συνάµα τη σωµατική υγεία των µελών της.

• Η οικονοµία: Η οικογένεια, εκτός από την εξασφάλιση των «προς το ζην», στηρίζει οικονοµικά τα νεαρά µέλη της. Οι γονείς εργάζονται σκληρά, για να µπορούν τα παιδιά τους να σπουδάσουν στο µέλλον και να είναι σε θέση οι ίδιοι να τα βοηθήσουν, όταν αυτά χρειαστούν οικονοµική ενίσχυση (µύηση στη σηµασία της εργασίας). Επίσης, η οικογένεια στηρίζει και την οικονοµία, καθώς αποτελεί συντελεστή παραγωγής και κατανάλωσης, ενώ, παράλληλα, φαίνεται πως είναι καθοριστικός φορέας επαγγελµατικού προσανατολισµού των νέων .

• Η φύση: Η οικογένεια φέρνοντας σε επαφή το νέο µε τη φύση µπορεί να συµβάλλει στην ανάπτυξη οικολογικής συνείδησης αλλά και στη διαφύλαξη του αγαθού της υγείας.

Η αναγκαιότητα της οικογένειας Πέραν της συµβολής του θεσµού της οικογένειας στην πνευµατική, ηθική, ψυχική καλλιέργεια αλλά και στην κοινωνικοποίηση των µελών της, είναι σηµαντικό να τονιστεί η αναγκαιότητα της στο σύγχρονο κόσµο, για τους εξής λόγους:

• Επικρατούν η ιδιοτέλεια και ο ατοµικισµός. • Η παραπληροφόρηση και η προπαγάνδα οργιάζουν. • Οι νέοι βοµβαρδίζονται µε πρότυπα αρρωστηµένα (υλιστικά, καταναλωτικά), που φθείρουν

τον εσωτερικό τους κόσµο. • 0 ανταγωνιστικός χαρακτήρας της εποχής µας προκαλεί ψυχολογικά προβλήµατα. • Οι ρυθµοί της ζωής και το άγχος της κατανάλωσης οδηγούν σε αποξένωση τους ανθρώπους.

182

• Γνωρίζουν έξαρση τα φαινόµενα καταστροφικότητας και αντικοινωνικής συµπεριφοράς, κυρίως στους κόλπους της νεολαίας.

• Τα ναρκωτικά αποτελούν σύγχρονη µάστιγα. • Οι διατροφικές συνήθειες απειλούν την υγεία του ατόµου. Εποµένως, η οικογένεια µπορεί και επιβάλλεται να αποτελέσει ζωντανό «φυτώριο» ανθρώπων µε ήθος, ανθρωπιά, πνευµατικότητα, κοινωνικότητα και µια εστία ψυχικής ισορροπίας.

ΑΙΤΙΑ ΚΡΙΣΗΣ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

• Η σταδιακή συρρίκνωση των παραδοσιακών λειτουργιών της οικογένειας (περίθαλψη, αγωγή κ.ά.).

• Οι γρήγοροι ρυθµοί της ζωής και η πολλαπλότητα των ρόλων: η συρρίκνωση του ελεύθερου χρόνου και η σωµατική κόπωση συντελούν στην απώλεια επαφής, στην αποξένωση.

• Οι υλιστικές προτεραιότητες και ο ξέφρενος καταναλωτισµός: οι σχέσεις υποβιβάζονται, κυριαρχεί η νοοτροπία της εµπορικής συναλλαγής, ενώ η υπερεντατικοποίηση της εργασίας έχει ως αποτέλεσµα την έλλειψη επικοινωνίας των µελών της οικογένειας.

• Η κατολίσθηση των ηθικών αξιών: η κατάρρευση τους οδηγεί στην αποµυθοποίηση γενικότερα των θεσµών και στην απώλεια εκείνων των αρετών που στηρίζουν την οικογένεια (ειλικρίνεια, κατανόηση, εµπιστοσύνη).

• Η κατίσχυση του ατοµικισµού: η οικογένεια, ως χώρος κοινωνικός, προϋποθέτει συνεργατικό πνεύµα από τα µέλη της και όχι ιδιοτέλεια.

• Η σεξουαλική απελευθέρωση (ελευθεριότητα σχέσεων) και ο φιληδονι-σµός: η έµφαση δίνεται στις σαρκικές απολαύσεις, οπότε διαρρηγνύεται ο συνεκτικός δεσµός της αγάπης και της συζυγικής πίστης.

• Η απελευθέρωση και η χειραφέτηση της γυναίκας: η γυναίκα διεκδικεί την ισότητα και στο σπίτι, γι' αυτό πληθαίνουν οι συγκρούσεις µε τον άντρα ο οποίος έχει κοινωνικοποιηθεί µε τη στερεότυπη αντίληψη ότι είναι ανώτερος από τη γυναίκα. Συνάµα, η σύγχρονη εργαζόµενη γυναίκα αποδυναµώνει το πρόσωπο της µάνας, που δρούσε ως ενοποιητικό στοιχείο της οικογένειας· αίρεται, συνεπώς, το παραδοσιακό σχήµα των ρόλων.

• Η άσκοπη και εν γένει κακή χρήση των σύγχρονων τεχνολογικών επιτευγµάτων (τηλεόραση και διαδίκτυο) που προκαλούν αποξένωση στο σπίτι. Επίσης, τα προβαλλόµενα πρότυπα από τα Μ.Μ.Ε. και η διαφήµιση επιφέρουν σύγχυση στα παιδιά και σύγκρουση µε τους γονείς.

• Η σύγχρονη αρχιτεκτονική στις µεγαλουπόλειςτο σπίτι φαίνεται πως δεν είναι πλέον ελκυστικό και δεν αποτελεί χώρο που συνδέει τα µέλη της οικογένειας (η οικία έπαψε να είναι «οικεία», µετατράπηκε σε κέντρο διερχοµένων).

Εκτός, όµως, από τις συνθήκες και τα χαρακτηριστικά του σύγχρονου πολιτισµού, για τη δοκιµασία της οικογένειας ευθύνονται και οι εξής παράγοντες: • Τα οικονοµικά προβλήµατα, που συνδέονται µε συγκρούσεις και εντάσεις. • Η ανώριµη επιλογή του συντρόφου, επειδή ο άνθρωπος χάνει την ταυτότητα του

(µαζοποιείται), µε πιθανή κατάληξη το διαζύγιο. • Η διεύρυνση του χάσµατος των γενεών, που προκαλεί ασυνεννοησία και συγκρούσεις. • Η υποκριτική συµπεριφορά των γονιών προς τα παιδιά, ο υπερπροστα-τευτισµός, ο άκρατος

φιλελευθερισµός, η καταπίεση. • Η έλλειψη πολιτικής βούλησης για κοινωνική µέριµνα και στήριξη του θεσµού της

οικογένειας.

183

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ • Πλήρη διάλυση µεγάλου αριθµού οικογενειών (διαλυµένες οικογένειες, διαζύγια ή τυπική

συµβίωση). • Έριδες, φιλονικίες και έξαρση της βίας, που καθιστούν ανυπόφορο το οικογενειακό κλίµα. • «Προβληµατικά» παιδιά και «προβληµατικοί» γονείς που γίνονται το αντικατόπτρισµα

ψυχολογικών προβληµάτων και δυστυχίας. • Έντονη απογοήτευση στα µέλη από την έλλειψη κατανόησης και αλληλοβοήθειας. • Προβλήµατα που αφορούν στην έλλειψη κοινωνικότητας, όπως µοναξιά, µελαγχολία,

επιθετική συµπεριφορά. • Πιθανή αποσύνθεση της κοινωνίας, η οποία στηρίζει την ευρυθµία της (ασφάλεια, τάξη,

πρόοδο) στην υγιή λειτουργία της οικογένειας. • Περιθωριοποίηση των νέων, οι οποίοι, επειδή δε βιώνουν την οικογενειακή θαλπωρή, την

αναζητούν απεγνωσµένα αλλού (οργισµένα νιάτα). • Αποµάκρυνση από τις παραδόσεις. • Αδυναµία των νέων ατόµων να διαµορφώσουν µια υγιή και δυνατή προσωπικότητα

(πνευµατικά, ηθικά, ψυχικά), καθώς λείπει η επιµεληµένη αγωγή απότους γονείς. • Έξαρση της υπογεννητικότητας.

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ Αναλογιζόµενοι τα αίτια που οδηγούν στην κρίση, µπορούµε να προτείνουµε αποτελεσµατικούς τρόπους για την αντιµετώπιση της. Σκοπός είναι να γίνει η οικογένεια χώρος οικείος, σπίτι της ευτυχίας. Αυτό θα ήταν δυνατό να επιτευχθεί, όταν δηµιουργηθούν οι ακόλουθες προϋποθέσεις:

• Η συνειδητοποίηση των διαστάσεων του προβλήµατος αλλά και της σπουδαιότητας της οικογένειας.

• Η επανάκτηση της χαµένης προσωπικής ταυτότητας: ο άνθρωπος οφείλει να είναι κύριος του εαυτού του και των επιλογών του και όχι κοµµάτι µιας άµορφης µάζας που «άγεται και φέρεται».

• Η καλλιέργεια της κοινωνικής συνείδησης και όχι του ατοµοκεντρισµού: διάλογος στο σπίτι, βίωση της συνεργασίας, αµοιβαίες υποχωρήσεις.

• Η στροφή, ύστερα από γόνιµη ενδοσκόπηση, στον άνθρωπο και όχι στο χρήµα, ο αληθινός σεβασµός και η αλληλοκατανόηση.

• Η αυτογνωσία και η ώριµη επιλογή συντρόφου που αποτελούν τη βάση για τη δηµιουργία µιας υγιούς οικογένειας.

• Η διαρκής επιδίωξη καλλιέργειας της σχέσης των συντρόφων και η συνειδητοποίηση ότι φύσει η ισορροπία αποτελεί κυρίως εναρµόνιση των αντιθέτων.

• Οι γονείς επιβάλλεται να καταλάβουν ότι δεν έχουν µόνο δικαιώµατα αλλά και υποχρεώσεις καθήκοντα, που δεν αφορούν αποκλειστικά στην εξασφάλιση των υλικών αγαθών, αλλά κυρίως στη µέριµνα για τη σωστή διάπλαση της προσωπικότητας των παιδιών τους. Αυτό, βέβαια, προϋποθέτει πνευµατικότητα, ωριµότητα συµπεριφοράς (θετικά παραδείγµατα, νουθεσία, συµβουλή) και απουσία βίας, επιβολής και υπερπροστασίας.

• Οι γονείς έχουν καθήκον να αφιερώνουν χρόνο για τα παιδιά τους και κυρίως να διδάσκουν την αγάπη και την αλληλοκατανόηση µε τη συµπεριφορά τους. Έτσι, οι νέοι, βιώνοντας το ζεστό οικογενειακό κλίµα, θα έχουν αποκοµίσει θετικές εµπειρίες για τη µετέπειτα ζωή τους και δε θα αµφισβητούν το θεσµό της οικογένειας.

• Τα Μ.Μ.Ε., οι διανοούµενοι και το σχολείο έχουν χρέος να προβάλουν υγιή πρότυπα και να ενηµερώνουν τους νέους για τη σπουδαιότητα του οικογενειακού θεσµού.

• Η πολιτεία οφείλει να στηρίξει πολλαπλά το θεσµό: Υλικά / οικονοµικά (µέριµνα για την πολύτεκνη οικογένεια, βρεφονηπιακοί σταθµοί, διευκόλυνση της εργαζόµενης µητέρας κ.ά.),

184

όπως και µε την ίδρυση -ή ενίσχυσησυµβουλευτικών κέντρων, που παρέχουν ψυχολογική υποστήριξη, µε τη δηµιουργία «Σχολών Γονέων» ή µε τη διεύρυνση των υπαρχόντων (το Ινστιτούτο ∆ιαρκούς Εκπαίδευσης Ενηλίκων διαθέτει πανελλαδικά το πρόγραµµα «Συµβουλευτική Γονέων»).

Η ΓΟΝΕΪΚΗ ΕΥΘΥΝΗ Η έννοια γονεϊκή ευθύνη καλεί εξ ορισµού και τους δύο γονείς να µοιραστούν την ευθύνη της δηµιουργηθείσας οικογένειας. Η συνευθύνη της πυρηνικής αυτής κοινωνικής οµάδας, από την αρχή της σύστασης της, «ηχεί» την πρόσκληση πρόκληση της ισότητας στη σοβαρή ώριµη συνύπαρξη, στη συνλειτουργία. Στην ουσία, γίνονται ορατά ή όχι τα εξής:

• Το δηµοκρατικό πνεύµα της οικογένειας. • Η βίωση της ισοτιµίας / ισότητας στο σπίτι. • Το πνεύµα αµοιβαιότητας και συνεργασίας. • Η υπέρβαση στερεοτύπων και προκαταλήψεων του παρελθόντος, κυρίως για τη γυναίκα. • Ένα υγιές παράδειγµα / πρότυπο για τα παιδιά, τους εφήβους.

Η ΕΠΙΦΑΣΗ ΤΗΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ Η ισότητα των δυο φύλων είναι πλέον νοµικά κατοχυρωµένη, χωρίς, όµως, αυτό να σηµαίνει ότι αποτελεί και εφαρµοσµένη πραγµατικότητα. Εφόσον οι απαιτήσεις της ζωής επιβάλλουν την εντατικοποίηση της εργασίας και στους δύο συζύγους, µπορούµε να παρατηρήσουµε στη µεταξύ τους σχέση τα εξής: Υπάρχουν ζευγάρια γονείς που κατανέµουν τα καθήκοντα και αναλαµβάνουν τις υποχρεώσεις τους ισότιµα. Αυτό συµβαίνει, γιατί έχουν συνείδηση της αποστολής τους, κατανοούν το κοινοτικό πνεύµα της οικογένειας και διακρίνονται για την ωριµότητα τους. Ωστόσο, αποτελούν, ακόµα, τη µειοψηφία. Η συντριπτική πλειοψηφία, δυστυχώς, διαιωνίζει ό,τι κυριαρχούσε στο παρελθόν, δηλαδή την ανισότητα ως προς τη γονεϊκή µέριµνα. Η οικιακή εργασία, λόγου χάρη, η ένδυση των παιδιών, η παρακολούθηση της πορείας τους στο σχολείο, η αφιέρωση ελεύθερου χρόνου στα παιδιά, η παροχή γονικής άδειας αφορούν, σχεδόν αποκλειστικά, τις γυναίκες. Για τη συγκεκριµένη µορφή ανισότητας επισηµαίνονται τα ακόλουθα αίτια:

• Οι ριζωµένες προκαταλήψεις και η νοοτροπία ανδρών και γυναικών. • Ο τρόπος κοινωνικοποίησης αγοριών και κοριτσιών. • Η έλλειψη υγιούς αγωγής κ.ο.κ. • Για τη δραστική αντιµετώπιση του ζητήµατος υπάρχει ανάγκη να γίνουν τα εξής: • Αλλαγή της καθεστηκυίας νοοτροπίας. • Επιµεληµένη αγωγή (οικογένεια, σχολείο). • Επιδίωξη κλίµατος αµοιβαιότητας και αλληλοκατανόησης στο ζευγάρι. • Αποδοχή προοδευτικών αντιλήψεων από την κοινωνία µε τη βοήθεια της πολιτείας και των

πνευµατικών ανθρώπων. ΓΟΝΕΪΚΟΙ ΡΟΛΟΙ Μητρότητα είναι η ιδιότητα της µητέρας, η σχέση της µε τα παιδιά της, ο µητρικός ρόλος. Από νοµικής πλευράς, η µητρότητα είναι ο συνταγµατικά κατοχυρωµένος θεσµός προστασίας της γυναίκας κατά το χρόνο κυοφορίας, τοκετού και θηλασµού των παιδιών της.

185

Η πατρότητα αναφέρεται στην ιδιότητα του πατέρα, στη σχέση του µε τα παιδιά του, στον πατρικό ρόλο. Από νοµικής πλευράς δεν υφίσταται κρατική µέριµνα για τον πατέρα, αφού ο ρόλος του, κατά την εκτίµηση της πολιτείας, ^δεν αναστέλλει την κοινωνική του δράση. Ωστόσο, έχει το δικαίωµα χρήσης της γονικής άδειας. .Η σηµασία των ρόλων

• Εξασφαλίζουν, υπό προϋποθέσεις, την ισορροπηµένη ανάπτυξη του παιδιού (πνευµατική, ηθική και ψυχική).

• Χαρίζουν ασφάλεια και σιγουριά. • Οι γονείς συµπληρώνουν ο ένας τον άλλο στο ζήτηµα της ανατροφής και της

διαπαιδαγώγησης. • Το παιδί µεγαλώνει µε ανδρικές και µε γυναικείες παραστάσεις, ερεθίσµατα, ρότυπα. • παιδί βιώνει, µε ανεπαίσθητο τρόπο, τη συνύπαρξη µε τα δύο φύλα αλλά και τη στοργή, τη

θαλπωρή, την προστασία. • Το νέο µέλος δε νιώθει τη στέρηση και την τραυµατική εµπειρία της απώλειας. • Το παιδί κοινωνικοποιείται θετικά κ.ά.

Προϋποθέσεις εκπλήρωσης τον γονεϊκών ρόλων

• Η συνειδητοποίηση του ρόλου των γονέων και η υπευθυνότητα. • Η απόφαση του ζευγαριού να αποκτήσει παιδιά να είναι κίνηση ωριµότητας. • Η άδολη αγάπη είναι απαραίτητο να χαρακτηρίζει το ζευγάρι. • Η αποφυγή του προτύπου της υπερπροστατευτικής µάνας. • Η αποσόβηση του προτύπου του αυταρχικού πατέρα. • Η αµοιβαιότητα, η ισότιµη γονεϊκή ευθύνη: και ο πατέρας µπορεί, πλέον νοµικά, να κάνει

χρήση της γονικής άδειας. • Η εκπαίδευση, η ενηµέρωση και τα κατάλληλα ερεθίσµατα από το σχολικό και

οικογενειακό περιβάλλον. • Η ουσιαστική στήριξη των εργαζόµενων γονιών από την πολιτεία, λόγου χάρη, µε ασφαλείς

βρεφονηπιακούς σταθµούς, µε χρονική διεύρυνση της άδειας για τον τοκετό και το θηλασµό.

ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Ο τουρισµός δηλώνει την προσωρινή µετακίνηση των ανθρώπων από τον τόπο διαµονής χους σε άλλους τόπους για µορφωτικούς, ψυχαγωγικούς και ψυχολογικούς λόγους. Κυρίαρχος στόχος, δηλαδή, των περιηγητών υπήρξε η γνώση και οι πνευµατικές κατακτήσεις όσων «ορέγονται φύσει τον ειδέναι» και κατά δεύτερο λόγο η ανάπαυση, η υγεία, η ψυχαγωγία, η επιθυµία για επίσκεψη ιερών τόπων. Στην εποχή µας, βέβαια, ο τουρισµός έχει κυρίως χαρακτήρα αναψυχής. Πρώτοι οι Έλληνες αντιλήφθηκαν τη µορφωτική και ψυχαγωγική αξία του τουρισµού. Γνωστές, άλλωστε, είναι οι µετακινήσεις του Ηροδότου, του Σόλωνα, του Εκαταίου, του Παυσανία, του Πλάτωνα και άλλων οι οποίοι είχαν περιηγηθεί πολλές χώρες, για να δουν και να γνωρίσουν νέους λαούς και τόπους. Τους παλαιότερους αυτούς περιηγητές διαδέχτηκαν ταξιδιώτες µε πνευµατική καλλιέργεια και οικονοµική άνεση που επισκέπτονταν τόπους µε πολιτιστικά ενδιαφέροντα. Σήµερα, ο τουρισµός έχει διαφοροποιηθεί, καθώς έχει σχεδόν εγκαταλειφθεί η πνευµατική αναζήτηση και η αρχαιογνωσία, ενώ προέχει η διασκέδαση και η χαλάρωση από τους έντονους ρυθµούς ζωής. ΕΙ∆Η ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ α) Εσωτερικός τουρισµός: πρόκειται για τη µετακίνηση των κατοίκων µιας

186

χώρας µέσα στην ίδια τους τη χώρα. β) Εξωτερικός τουρισµός: είναι η µετακίνηση των κατοίκων µιας χώρας σε Η ουσιαστική ανάπτυξη του τουρισµού παρατηρείται στο β' µισό του 20ού αιώνα, ενώ κορυφώνεται τις τελευταίες δεκαετίες, οπότε οργανώνεται συστηµατικά και µεθοδικά. Αναµφισβήτητα, στην πρόοδο αυτή συνετέλεσαν:

• Η εξέλιξη στην τεχνολογία που επέφερε τον εκσυγχρονισµό στα µέσα µετακίνησης (συγκοινωνίες, οδικό δίκτυο, αεροδρόµια, λιµάνια) και επικοινωνίας.

• Το αναπτυγµένο βιοτικό επίπεδο των ατόµων, η οικονοµική εξέλιξη, τα επιδόµατα αδείας, η θέσπιση του «κοινωνικού τουρισµού» και η συνακόλουθη αύξηση του ελεύθερου χρόνου (η καθιέρωση του πενθήµερου, οι αργίες, οι άδειες). Η ειρήνευση µεταξύ των κρατών και η πολιτική οµαλότητα (απουσία πολέµων και τροµοκρατικών ενεργειών).

• Το άγχος, η ρουτίνα, η ανία" ο σύγχρονος τρόπος ζωής στις µεγαλουπόλεις ωθεί στην ανάγκη για φυγή από την πραγµατικότητα, για αλλαγή παραστάσεων, για αναζωογόνηση, για ψυχική εκτόνωση.

• Η επιθυµία γνωριµίας και επαφής µε άλλους λαούς (διεθνοποίηση σχέσεων), για µορφωτικούς και πολιτιστικούς λόγους (φιλοπεριέργεια, φιλοµάθεια).

• Η κατάργηση των συνόρων, η ενοποίηση της Ευρώπης (ελεύθερη µετακίνηση πολιτών). • Η καταλυτική επίδραση των ΜΜΕ και ιδίως της διαφήµισης" ο επίδοξος ταξιδιώτης έχει

πλέον άπειρες επιλογές. • Ο υγιής ανταγωνισµός των τουριστικών επιχειρήσεων (παροχές υπηρεσιών/ υποδοµές) και

των ιδιωτικών εταιρειών (π.χ. αεροπορικές ή ναυτιλιακές εταιρείες) και τα «πακέτα» διακοπών που παρέχονται στους τουρίστες.

• Οι αγορές αγαθών από άλλες χώρες / οι επαγγελµατικές ανάγκες που επιβάλλουν ταξίδια. • Η γλωσσοµάθεια (κυρίως η εκµάθηση της αγγλικής γλώσσας) που διευκολύνει την επαφή

του τουρίστα µε τους άλλους λαούς. ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Η χώρα µας υπερέχει τουριστικά έναντι των άλλων κρατών. Αυτό αποδεικνύεται από:

• Το µεσογειακό κλίµα (εύκρατο, ήπιο κλίµα). • Τη µακραίωνη ιστορία και παράδοση της, τον αξιοθαύµαστο πολιτισµό της. • Την οµορφιά του φυσικού τοπίου (ανάγλυφο χάρτη / ακρογιαλιές, νησιά, ηπειρωτική

Ελλάδα). • Την καθαρότητα των θαλασσών («Γαλάζιες σηµαίες»). Λ Τους αρχαιολογικούς τόπους. • Την ελληνική φιλοξενία (Ξένιος ∆ίας). • Την ιδιοσυγκρασία του Έλληνα (ανοιχτόκαρδοι, γελαστοί τύποι). • Την έλλειψη µεγάλων ποσοστών εγκληµατικότητας, κρουσµάτων βίας και τροµοκρατικών

ενεργειών, µε αποτέλεσµα οι τουρίστες να αισθάνονται ασφαλείς. • Τη σιγουριά των πολιτών που παρέχει η ένταξη της Ελλάδας στην Ε.Ε. (κοινό νόµισµα,

πολιτική σταθερότητα). ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Η χώρα µας µειονεκτεί τουριστικά έναντι των άλλων κρατών. Αυτό πιστοποιείται από:

• Την ακρίβεια. • Την οργάνωση και τον προγραµµατισµό (προχειρότητα), την τουριστική πολιτική

(υποδοµές, διαφηµιστική εκστρατεία, ποιότητα υπηρεσιών, ελλιπής και ανεπαρκής αστυνόµευση).

• Την «εκµετάλλευση» των τουριστών.

187

• Την τουριστική αγωγή και παιδεία. • Την ανεξέλεγκτη εισβολή τουριστών κακής ποιότητας για οικονοµικούς λόγους. • Εισροή συναλλάγµατος (διακίνηση χρήµατος και αγαθών). Β Βελτίωση του βιοτικού

επιπέδου, οικονοµική άνθιση. • Τόνωση επιχειρηµατικών δραστηριοτήτων (ανάπτυξη τουριστικής βιοτεχνίας). Β

Περιφερειακή ανάπτυξη και αξιοποίηση των τουριστικών περιοχών (καταπολέµηση αστυφιλίας).

• Ορισµένες µορφές του, όπως οικοτουρισµός, αγρο(το)τουρισµός προστατεύουν το φυσικό περιβάλλον, σέβονται τη φύση. Αποδεικνύεται, λοιπόν, από τα παραπάνω ότι ο τουρισµός είναι προσοδοφόρος «βιοµηχανία».

Πνευµατικές Ηθικές

• Ευρύτερη µόρφωση, άνοιγµα πνευµατικών οριζόντων (το πνεύµα «απλώνεται» και επικοινωνεί).

• Εµπειρίες ζωής. • Ανταλλαγή ιδεών. • Γνώση νέων τρόπων σκέψης και ζωής.

Ψυχικές Γενικότερα, ο τουρισµός συνιστά πραγµατική ψυχαγωγία που κεντρίζει την ανθρώπινη ύπαρξη και συνδυάζει τη γνώση µε τη διασκέδαση. Ο άνθρωπος ξεφεύγει από τη ρουτίνα που του προκαλεί η καθηµερινότητα, το ίδιο περιβάλλον, οι ίδιοι άνθρωποι, οι ίδιες παραστάσεις. Οπότε διαπιστώνεται:

• Ψυχική ανανέωση, αναζωογόνηση ψυχής, ξεκούραση, χαλάρωση από τους • έντονους ρυθµούς ζωής. • Αντιµετώπιση της πλήξης, της ανίας µε την αλλαγή παραστάσεων.

Πολιτιστικές

• Προβολή του πολιτισµού της χώρας µας στο εξωτερικό. • Αναβίωση της παράδοσης αλλά και εµπλουτισµός των ελληνικών τεχνοτροπιών από

πολιτιστικές επιρροές του εξωτερικού. • ∆υνατότητες για πολιτιστική κίνηση σε τουριστικές περιοχές (πολιτιστικές εκδηλώσεις,

φεστιβάλ, συναυλίες). • Αναπαλαίωση κτιρίων (διατηρητέα). • ∆ιάδοση ιδεών, εξάπλωση κουλτούρας. • Γνωριµίες µε ήθη έθιµα / ανταλλαγές πολιτιστικών προϊόντων, επισκέψεις σε ιστορικά

µνηµεία / µουσεία" δράση που οδηγεί στην πολιτιστική πρόοδο, β Προώθηση ανανεωτικών ρευµάτων στην τέχνη, στα γράµµατα.

Κοινωνικές Εθνικές

• Επαφή, επικοινωνία, γνωριµία ανθρώπων και λαών που επιφέρει γκρέµισµα των γεωγραφικών συνόρων, γνώση της ιδιοσυγκρασίας και του χαρακτήρα τους, ανάπτυξη της κοινωνικότητας.

• ∆ιακρατική / διεθνιστική συνεργασία για την επίλυση παγκόσµιων προβληµάτων, µε συνέπεια τη βελτίωση των διακρατικών σχέσεων και τη δηµιουργία ήπιου πολιτικού κλίµατος.

• Επικράτηση πνεύµατος ειρήνης, συναδέλφωσης και συνύπαρξης των λαών. • Άρση των εθνικιστικών προκαταλήψεων, του ρατσισµού. • Ο ταξιδευτής βγαίνει από την αποµόνωση, την εσωστρέφεια και γίνεται «παγκόσµιος

άνθρωπος», κοσµοπολίτης.

188

• Ο περιηγητής αντιλαµβάνεται την ετερότητα αλλά και την οµοιότητα των εθνών. ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ / ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ Αναµφίλεκτα, ο τουρισµός αποφέρει πολλά οφέλη στη χώρα µας. Ωστόσο, η απουσία προγραµµατισµού, υπευθυνότητας και παιδείας σε συνδυασµό µε την απληστία του Έλληνα για γρήγορο και εύκολο κέρδος αλλά και η ιδιωτική πρωτοβουλία που συχνά τη χαρακτηρίζει η έλλειψη, όχι µόνο των απαραίτητων γνώσεων αλλά και της ιστορικής πολιτιστικής ευθύνης και ευαισθησίας, είχαν ως αποτέλεσµα ο τουρισµός να συσχετιστεί µε πλήθος αρνητικών και να προκαλέσει προβλήµατα στη χώρα. Συγκεκριµένα: Οικολογικές Οικονοµικές

• Επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον (αλλοιώσεις παραµορφώσεις χώρου: άναρχη κακόγουστη και κακότεχνη δόµηση, ρύπανση, σκουπίδια, τσιµέντο, εξαφάνιση πράσινου, αποψίλωση δασικών περιοχών, βεβήλωση αρχαιολογικών χώρων), ελάττωση φυσικών πόρων.

• Επιπτώσεις του βιοµηχανοποιηµένου τουρισµού • Αλλοίωση ή απώλεια του µορφωτικού / παιδευτικού και πολιτιστικού περιεχοµένου της

περιήγησης µε συνέπεια την αποχαύνωση, την πνευµατική νάρκωση. • Αλλοτρίωση του ατόµου, δηλαδή απώλεια των ιδιαίτερων προτιµήσεων και ενδιαφερόντων

του τουρίστα. • Ψυχοκτονία από την αφόρητη, σε ορισµένες περιπτώσεις, πλήξη (ρουτίνα). • Αδυναµία ουσιαστικής επαφής του τουρίστα µε τον πολιτισµό της χώρας που επισκέπτεται.

ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΥΓΙΟΥΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Επειδή ο τουρισµός αποτελεί µεγάλο επενδυτικό κεφάλαιο για τη χώρα µας, πρέπει να τύχει ιδιαίτερης µέριµνας και προσοχής από το κράτος. Επιβάλλονται προσπάθειες και δραστηριοποίηση των αρµόδιων φορέων καθώς και ατοµική και συλλογική υπευθυνότητα, για να καρπωθούµε τα οφέλη που επιφέρει ο οικονοµικός αυτός κλάδος. Ειδικότερα απαιτούνται: Πολιτεία

• Ορθή λειτουργία και κινητοποίηση του Υπουργείου Τουριστικής Ανάπτυξης (διαφήµιση της χώρας µας στο εσωτερικό και εξωτερικό, παροχή κινήτρων στις τουριστικές επιχειρήσεις).

• Καλύτερες υποδοµές: Ε.Ο.Τ. (έλεγχος στην τουριστική αγορά), βελτίωση συγκοινωνιακού και επικοινωνιακού δικτύου, εκσυγχρονισµός των ξενοδοχειακών µονάδων, λιµανιών, αεροδροµίων, τουριστικών προγραµµάτων.

• Ποιότητα παροχής υπηρεσιών (τουριστικές σχολές, πτυχία, µόρφωση, κατάλληλη εκπαίδευση, σεµινάρια, επαγγελµατική κατάρτιση, επίγνωση επαγγελµατικού χρέους).

• Επικράτηση πολιτικής και κοινωνικής ηρεµίας, ειρηνικές διακρατικές σχέσεις. • Αξιοποίηση των αξιοθέατων και προβολή των αρχαιολογικών χώρων. • Πάταξη του λαθρεµπορίου, της αρχαιοκαπηλίας, της διακίνησης ναρκωτικών. • Ασφάλεια και αστυνόµευση. • Ποιοτική και όχι ποσοτική αναβάθµιση του τουρισµού (λιγότεροι αλλά εκλεκτότεροι

τουρίστες). Σωτήρια οικονοµική πηγή µπορεί να αναδειχθεί • και ο τουρισµός περιωπής (υψηλής εισοδηµατικής τάξης). Οι ταξιδιώτες είναι δυνατό να

γίνουν οι καλύτεροι πρεσβευτές της χώρας µας στο εξωτερικό. Β Στήριξη εναλλακτικών µορφών τουρισµού.

189

• Απουσία εκµετάλλευσης των τουριστών: καταγγελία και επιβολή ποινής σε περιπτώσεις αισχροκέρδειας, που αποτελεί δυσφήµιση της χώρας στο εξωτερικό.

• Ενίσχυση κοινωνικού τουρισµού. Σχολείο Φορείς

• Τουριστική αγωγή και παιδεία αλλά και ανάπτυξη κριτικής ικανότητας, προκειµένου να αποφευχθεί ο στείρος µιµητισµός.

• Σεβασµός προς την παράδοση" αποφυγή άκριτης ξενοµανίας, διαφύλαξη της εθνικής µας φυσιογνωµίας και προστασία της πολιτιστικής και ιστορικής µας κληρονοµιάς.

• Προβολή των παραδοσιακών στοιχείων (ήθη και έθιµα). • Εθνική αυτογνωσία, εθνικός αυτοσεβασµός. • Σεβασµός προς το περιβάλλον (καθαριότητα, προστασία, διαφύλαξη της • αισθητικής των τοπίων). Β Αξιοποίηση του καλλιτεχνικού δυναµικού της χώρας από τα

ΜΜΕ. Ατοµική ευθύνη

• Προγραµµατισµός, οργάνωση, εξυπηρέτηση, τουριστική συνείδηση, ευγένεια, φιλοξενία, σεβασµός, σοβαρότητα όσων απασχολούνται στις υπηρεσίες του τουρισµού.

• Συνδυασµός του τουρισµού µε άλλες επαγγελµατικές ενασχολήσεις. Κράτος I Εµπλεκόµενοι φορείς

• Σεβασµός στον εσωτερικό τουρισµό. Οι Έλληνες έχουν δικαίωµα να νιώθουν άνετα ταξιδεύοντας στη χώρα τους κι όχι να δυσφορούν και να αισθάνονται ως ξένοι στον τόπο τους (π.χ. κατάλογοι εστιατορίων γραµµένοι σε πέντε διαφορετικές γλώσσες εκτός από ελληνικά!).

ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Κατά κοινή οµολογία ο θερινός τουρισµός αποφέρει τα µεγαλύτερα κέρδη για τη χώρα µας. Εντούτοις, ο τουρισµός µπορεί να επεκταθεί και µε άλλες µορφές, που εξασφαλίζουν οικονοµική ανάπτυξη και σταθερότητα σ' αυτό τον εποχικό και ευπαθή τοµέα της οικονοµίας. Συγκεκριµένα, αναφερόµαστε σε εναλλακτικές µορφές τουρισµού, όπως: ο αγρο(το)τουρισµός, ο οικοτουρισµός, ο χειµερινός, ο αθλητικός, ο εκπαιδευτικός, ο συνεδριακός και ο θεραπευτικός τουρισµός, που αποτελούν προσπάθειες να αναχαιτισθεί η «επιθετικότητα του βιοµηχανοποιηµένου τουρισµού». Στη συνέχεια αναπτύσσονται οι σηµαντικότερες µορφές εναλλακτικού τουρισµού:

1. Αγρο(το)τουρισµός: αποτελεί µια οργανωµένη τουριστική δραστηριότητα κατά την οποία εξασφαλίζεται στους τουρίστες η δωρεάν διαµονή σε αγρόκτηµα µε αντάλλαγµα τη συµµετοχή τους σε αγροτικές δραστηριότητες.

2. Οικοτουρισµός: πρόκειται για µορφή τουρισµού που συνδυάζει τις διακοπές µε τις οικολογικές δραστηριότητες.

Και οι δύο αυτές περιπτώσεις τουρισµού χαρακτηρίζονται από σεβασµό στον άνθρωπο και στο περιβάλλον. Αναπτύσσονται ασφαλώς στην ύπαιθρο και παρέχουν υπηρεσίες, όπως: καταλύµατα, διατροφή, πολιτισµικές και οικολογικές δραστηριότητες, πληροφορίες περιηγητών. Στην ουσία αποτελούν προσπάθειες να ενταχθούν οι αγροτικές κοινωνίες σε αναλογικότερο καταµερισµό εθνικού τουριστικού εισοδήµατος. Οφέλη:

• αναβίωση παραδοσιακών οικισµών • προβολή πολιτιστικής κληρονοµιάς • ανάπτυξη υγιών ανθρώπινων σχέσεων µεταξύ τουριστών και ντόπιων • προστασία του φυσικού περιβάλλοντος • ευαισθητοποίηση όλων αναφορικά µε την αξία της φύσης και τη σηµασία των πόρων της

190

• δηµιουργία νέων θέσεων εργασίας • αξιοποίηση τοπικών αγροτικών προϊόντων. 3 Χειµερινός τουρισµός: πρόκειται για τον τουρισµό που αναπτύσσεται κυρίως σε

ηπειρωτικές περιοχές. Οφέλη:

• προβολή του φυσικού περιβάλλοντος (οµορφιές της χώρας) • περιφερειακή ανάπτυξη και αξιοποίηση των ορεινών περιοχών • καταπολέµηση της αστυφιλίας • οικονοµική και κοινωνική ανάπτυξη • εξασφάλιση της απασχόλησης για τους ντόπιους • εξανθρωπισµός των σχέσεων τουριστών µε γηγενείς • ο τουρίστας γίνεται περιηγητής και οδοιπόρος.

4 . Αθλητικός τουρισµός: πρόκειται για τον τουρισµό που δηµιουργείται στη χώρα µας µε αφορµή αθλητικές διοργανώσεις και εκδηλώσεις (π.χ. Ολυµπιακοί αγώνες, Παγκόσµια Πρωταθλήµατα). Οφέλη:

• προβολή του αθλητικού ιδεώδους • καλλιέργεια διαχρονικών αξιών • επαφή, γνωριµία, επικοινωνία ανθρώπων και λαών • συναδέλφωση λαών, ειρηνική συνύπαρξη, άρση των προκαταλήψεων και των ρατσιστικών

αντιλήψεων • παρουσίαση υγιών προτύπων • οικονοµική ανάπτυξη • νέες θέσεις εργασίας.

5 . Εκπαιδευτικός τουρισµός: πρόκειται για τον τουρισµό που δηµιουργείται από τις εκδροµές των σχολείων (στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό). Οφέλη:

• παιδαγωγική και µορφωτική σηµασία • οι µαθητές γίνονται κοινωνοί της πολιτιστικής κληρονοµιάς, µυούνται στην κουλτούρα των

λαών • ενδυνάµωση πατριωτισµού • οµαλή κοινωνικοποίηση • ανάπτυξη διανθρώπινων σχέσεων (µεταξύ µαθητών και καθηγητών) • αναζωογόνηση πνεύµατος και ψυχής • αλλαγή παραστάσεων και µείωση του άγχους λόγω εντατικοποίησης της σχολικής ζωής • σχολείο πιο ελκυστικό και δηµιουργικό • συναδέλφωση λαών, ειρηνική συνύπαρξη, άρση των προκαταλήψεων και των ρατσιστικών

αντιλήψεων • επαφή µε τη φύση • γλωσσοµάθεια • νέες θέσεις εργασίας.