SINIF ÖĞRETMENLİĞİ

ÖĞRETMENLİK ALAN BİLGİSİ TESTİ

ÖABT2015

ÖABT

Soruları yakalayankomisyon tarafından

hazırlanmıştır.

Soruları yakalayankomisyon tarafından

hazırlanmıştır.

Konu AnlatımıÖzgün Sorular

Ayrıntılı ÇözümlerTest StratejileriÇıkmış Sorular

GENEL BİYOLOJİ

KOMİSYONÖABT Biyoloji Konu Anlatımlı

ISBN 978-605-364-968-7 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

1. Baskı: Aralık 2014, Ankara

Proje-Yayın Yönetmeni: Demet TamerDizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sultan Coşkun

Kapak Tasarımı: Gürsel AvcıBaskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti.

İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA

(0312-394 55 90)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No:13987

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

E-ileti: pegem@pegem.netİnternet: www.pegem.net

ÖN SÖZ

Sevgili Öğretmen Adayları,

Elinizdeki bu kitap, Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Sınıf Öğretmenliği Alan Bilgisi

Testi (Biyoloji) kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve

geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır.

Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın taraması

yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT’de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı

maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedefl enmiştir.

Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı

açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test

sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek

olarak uyarı kutucuklarıyla önemli konulara dikkat çekilmiştir.

Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi

pegem@pegem.net adresini kullanarak bizimle paylaşabilirsiniz.

Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet

içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle...

Başarılar...

SINIF ÖĞRETMENLİĞİ ÖABT İLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER

ÖABT SINIF ÖĞRETMENLİĞİ, 50 sorudan oluşmakta ve Sınıf Öğretmeni Adaylarının Alan Bilgisi (Temel Matematik, Genel Biyoloji, Genel Fizik, Genel Kimya, Türk Dili, Cumhuruyet Dönemi Türk Edebiyatı, Çocuk Edebiyatı, Uygarlık Tarihi, Türk Tarihi ve Kültürü, Genel Coğrafya, Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği) ile Alan Eğitimi alanlarındaki bilgi ve becerilerini ölçmeyi hedeflemektedir.

Öğretmenlik Alan Bilgisi Testinde çıkan sorular, Sınıf Öğretmenliği Lisans Programlarında verilen akademik disiplinlere paralel olarak hazırlanmaktadır. Sınavdaki Alan-Soru dağılımı aşağıdaki tabloda belirtilmiştir.

Genel Yüzde Yaklaşık Yüzde Soru Sayısı

Alan Bilgisi Testi % 80 1 - 40

a) Temel Matematik

b) Genel Biyoloji

c) Genel Fizik

d) Genel Kimya

e) Türk Dili

f) Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyat

g) Çocuk Edebiyatı

h) Uygarlık Tarihi

i) Türk Tarihi ve Kültürü

j) Genel Coğrafya

k) Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği

% 12

% 6

% 6

% 6

% 12

% 6

% 6

% 6

% 6

% 6

% 8

Alan Eğitimi Testi % 20 41 - 50

Genel Kültür, Genel Yetenek ve Eğitim Bilimleri Sınavlarınıza ek olarak gireceğiniz Öğretmenlik Alan Bilgisi Testi ile ilgili verilen bu bilgiler 2013 - 2014 ÖABT Sınıf Öğretmenliği Sınavı çerçevesinde hazırlanmıştır. Sınav içeriğinde yapılabilecek olası değişiklikleri ÖSYM'nin web sitesinden takip edebilirsiniz.

İÇİNDEKİLER

1. BÖLÜM: CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ VE CANLILARIN TEMEL BİLEŞENLERİ

Canlıların Ortak Özellikleri .............................................................................................................................................5

Canlıların Temel Bileşenleri ...........................................................................................................................................6

A. İnorganik Maddeler............................................................................................................................................6

B. Organik Maddeler ..............................................................................................................................................8

C. ATP ve Metabolizma .......................................................................................................................................12

D. Enzimler ..........................................................................................................................................................14

E. Nükleik Asitler..................................................................................................................................................18

F. Protein Sentezi.................................................................................................................................................19

Çözümlü Test ................................................................................................................................................................21

Çözümler .......................................................................................................................................................................25

2. BÖLÜM: CANLILARIN ÇEŞİTLİLİĞİ VE EKOLOJİ

Canlıların Sınıflandırılması ve Canlılar Alemi ............................................................................................................29

A. Canlıların Sınıflandırılması ..............................................................................................................................29

B. Virüsler ............................................................................................................................................................31

C. Canlılar Alemi ..................................................................................................................................................33

Ekoloji ............................................................................................................................................................................43

A. Ekolojik Kavramlar...........................................................................................................................................43

B. Biyomlar ..........................................................................................................................................................44

C. Popülasyonlar .................................................................................................................................................44

D. Besin Zİnciri ve Besin Piramidi........................................................................................................................47

E. Doğadaki Madde Döngüsü ..............................................................................................................................48

F. Beslenme Şekilleri ve Etkileşim .......................................................................................................................50

Çözümlü Test ................................................................................................................................................................52

Çözümler .......................................................................................................................................................................57

3. BÖLÜM: HÜCRE

Hücre .............................................................................................................................................................................61

A. Hücre Zarının Yapısı .......................................................................................................................................61

B. Hücre Zarından Madde Geçişleri ....................................................................................................................63

C. Sitoplazma ve Organeller ................................................................................................................................68

vi

D. Çekirdek ..........................................................................................................................................................72

Çözümlü Test ................................................................................................................................................................76

Çözümler .......................................................................................................................................................................78

4. BÖLÜM: HÜCRE BÖLÜNMELERİ VE ÜREME

Hücre Bölünmesi ..........................................................................................................................................................81

A. Mitoz Bölünme.................................................................................................................................................82

B. Mayoz Bölünme...............................................................................................................................................84

Canlılarda Üreme ve Gelişme ......................................................................................................................................88

A. Eşeysiz Üreme ................................................................................................................................................88

B. Eşeyli Üreme ...................................................................................................................................................89

C. Hayvanlarda Eşeyli Üreme..............................................................................................................................91

D. Yumurtanın Yapısı ...........................................................................................................................................91

E. İnsanda Üreme ................................................................................................................................................92

F. Hayvanlarda Gelişme ve Büyüme....................................................................................................................95

Çözümlü Test ................................................................................................................................................................98

Çözümler .....................................................................................................................................................................100

5. BÖLÜM: KALITIM VE KAVRAMLAR

Kalıtım..........................................................................................................................................................................103

A. Kalıtımla İlgili Kavramlar ................................................................................................................................103

B. Kalıtım ve Çevre ............................................................................................................................................104

C. Genetik ve Olasılık ........................................................................................................................................104

D. Eksik Baskınlık ..............................................................................................................................................107

E. Genotip Araştırması ......................................................................................................................................107

F. Çok Allellik .....................................................................................................................................................107

G. Kan Grupları..................................................................................................................................................108

H. Cinsiyetin Bewlirlenmesi ve Eşeye Bağlı Kalıtım .......................................................................................... 110

Biyoteknoloji ve Genetik Mühendisliği ..................................................................................................................... 113

A. Biyoteknolojik Yöntemler ............................................................................................................................... 114

B. Genetik Mühendisliği ..................................................................................................................................... 114

C. Hayvanlarda Klonlama .................................................................................................................................. 115

D. DNA Parmak İzi............................................................................................................................................. 115

Canlıların Oluşumu ve Evrimi.................................................................................................................................... 116

vii

A. Abiyogenez.................................................................................................................................................... 115

B. Biyogenez...................................................................................................................................................... 115

C. Lamarck'ın Evrimle İlgili Görüşü .................................................................................................................... 116

D. Darwin'in Evrimle İlgili Görüşü ...................................................................................................................... 117

E. Yaratılış Görüşü ............................................................................................................................................. 117

F. Ekolojik ve Evrimsel Kurallar.......................................................................................................................... 118

G. Evrimi Destekleyen Kanıtlar .......................................................................................................................... 118

Çözümlü Test .............................................................................................................................................................. 119

Çözümler .....................................................................................................................................................................122

6. BÖLÜM: FOTOSENTEZ VE SOLUNUM

Fotosentez ...................................................................................................................................................................127

A. Aydınlık Evre .................................................................................................................................................127

B. Karanlık Evre .................................................................................................................................................129

C. Fotosentez Hızını Etkileyen Faktörler ...........................................................................................................129

Hücresel Solunum ......................................................................................................................................................131

A. Oksijenli Solunum..........................................................................................................................................131

B. Oksijensiz Solunum .......................................................................................................................................134

Çözümlü Test ..............................................................................................................................................................136

Çözümler .....................................................................................................................................................................138

7. BÖLÜM: BİTKİ FİZYOLOJİSİ

Bitkisel Dokular ..........................................................................................................................................................141

A. Meristem Doku ..............................................................................................................................................141

B. Temel Doku ...................................................................................................................................................142

C. İletim Doku ....................................................................................................................................................143

D. Örtü Doku ......................................................................................................................................................143

E. Bitki Kısımları ................................................................................................................................................144

Bitkilerde Taşıma ........................................................................................................................................................146

Bitkilerde Beslenme ...................................................................................................................................................150

Bitkilerde Hareket .......................................................................................................................................................152

Bitkilerde Üreme ve Gelişme .....................................................................................................................................153

A. Tohumsuz Bitkilerde ve Gelişme ...................................................................................................................153

viii

B. Tohumlu Bitkilerde Eşeysiz Üreme ................................................................................................................154

C. Tohumlu Bitkilerde Eşeyi Üreme ...................................................................................................................154

D. Tohum ...........................................................................................................................................................156

E. Meyve ............................................................................................................................................................158

Çözümlü Test ..............................................................................................................................................................159

Çözümler .....................................................................................................................................................................162

8. BÖLÜM: HAYVANSAL DOKULAR VE İSKELET - KAS SİSTEMİ

Hayvansal Dokular .....................................................................................................................................................167

A. Epitel Doku ....................................................................................................................................................167

B. Bağ ve Destek Doku......................................................................................................................................168

C. Kas Doku.......................................................................................................................................................170

D. Sinir Doku......................................................................................................................................................172

İnsanda İskelet Sistemi ..............................................................................................................................................173

İnsanda Kas Sistemi...................................................................................................................................................175

Çözümlü Test ..............................................................................................................................................................179

Çözümler .....................................................................................................................................................................181

9. BÖLÜM: DOLAŞIM VE SOLUNUM SİSTEMİ

İnsanda Dolaşım Sistemi ...........................................................................................................................................185

Vücut Savunması........................................................................................................................................................190

Solunum Sistemi ........................................................................................................................................................192

Çözümlü Test ..............................................................................................................................................................196

Çözümler .....................................................................................................................................................................198

10. BÖLÜM: SİNDİRİM VE BOŞALTIM SİSTEMİ

Sindirim Sistemi .........................................................................................................................................................201

Boşaltım Sistemi.........................................................................................................................................................206

Çözümlü Test ..............................................................................................................................................................210

Çözümler ..................................................................................................................................................................... 211

11. BÖLÜM: DENETLEYİCİ VE DÜZENLEYİCİ SİSTEMLER

Sinir Sistemi ................................................................................................................................................................215

Duyu Organları............................................................................................................................................................221

Hormonal Sistem ........................................................................................................................................................226

Çözümlü Test ..............................................................................................................................................................232

Çözümler .....................................................................................................................................................................234

Kaynaklar .....................................................................................................................................................................237

ALAN BİLGİSİ

1. BÖLÜMCANLILARIN ORTAK

ÖZELLİKLERİ VE CANLILARIN TEMEL

BİLEŞENLERİ

5

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ

En ilkel canlılar olan algler, bakteri ve archaelerden (mo-nerler) omurgalılara kadar canlıların tamamında görülen ortak özellikler vardır. Bu özellikler canlılığın varlığı ve canlı hayatının devamlılığı için gereklidir.

1. Hücresel Yapı

Bütün canlılar hücre veya hücrelerden meydana gelir. Can-lılar yapısal ve işlevsel bakımdan en küçük birim olan hüc-relerden oluşmuştur. Bazı canlılar tek hücrelidir. Örneğin, bakteri, amip ve paramesyum gibi. Bazı canlılar ise çok hücrelidir. Örneğin, bitki, mantar ve hayvan gibi. Hücresel yapıya göre prokaryot ve ökaryot olmak üzere ikiye ayrılır.

Prokaryot hücre: Zarla çevrili çekirdek ve zarla çev-rili organelleri olmayan hücrelerdir. Organel olarak yalnızca ribozom organelini bulundurur. Bakteri ve archae âleminde bulunan canlılar prokaryottur.

Ökaryot hücre: Yönetici molekül olan DNA çekirdek içerisinde bulunur. Zarla çevrili organelleri vardır. Hücre organizasyonu bu organeller arasında koordi-neli olarak yapılır. Protista, mantar, bitki ve hayvanlar âleminde yer alan canlılar ökaryot hücre yapısında-dır. Bütün hücrelerde hücre zarı sitoplazma, DNA, RNA, ribozom ve enzim bulunur.

2. Beslenme

Bütün canlılar yaşamlarını sürdürebilmek ve metabolik aktivitelerini devam ettirebilmek için beslenmeye ihtiyaç duyarlar. Beslenme canlıların enerji eldesi ve kütlesel ar-tışı için mutlaka gereklidir. Bütün canlılar su ve mineral madde gibi inorganik besinleri mutlaka dışarıdan hazır olarak alır.

Ototrof beslenme: Bu canlılar inorganik maddeleri kullanarak kendi besinlerini kendi üreten canlılardır. Bu canlılara üretici ya da ototrof canlı denir. Örne-ğin fotosentetikler ışığı kullanırken kemosentetikler oksitlenme enerjisini kullanırlar. Bakteri, algler, fitop-lanktonlar ve bitkiler ototrof beslenir.

Heterotrof beslenme: Bu canlılar kendi besinlerini üretemedikleri için besinlerini dış ortamdan hazır ala-rak beslenirler. Bu canlılara tüketici ya da heterotrof canlı denir. Heterotrof canlılar diğer canlıları besin olarak kullanır. Örneğin, mantarlar, hayvanlar bazı protistler, heterotrof beslenirler.

3. Solunum ve ATP Üretimi

Bütün canlılar aldıkları besinleri hücresel solunumla yı-karak metabolik ATP üretirler. Solunum bir canlıda ke-sintisiz devam etmelidir. Tüm canlıların kullandığı ortak enerji ATP'dir. ATP üretimi ve tüketimi canlılık gösterge-sidir. Solunum oksijenin varlığında ya da yokluğunda iki şekilde gerçekleşir.

Aerob solunum: Organik besinlerin oksijenli or-tamda yıkılarak ATP elde edilmesidir. Enerji üretme olayı mitokondri organelinde gerçekleşir. Oksijenli solunumda besin tam parçalandığından ve elektron enerjisinden yararlanıldığı için üretilen ATP miktarı fazladır.

Anaerob solunum: Organik besinlerin oksijensiz or-tamda yıkılarak enerji elde edilmesidir. Besinler laktik asit ve etil alkol gibi organik bileşiklere kadar parça-landığı için ve E.T.S kullanılmadığından üretilen ATP miktarı azdır.

4. Metabolizma

Hücrede meydana gelen anabolik (yapım) ve katabolik (yıkım) tepkimelerinin tamamına metabolizma denir.

Anabolizma (özümleme = asimilayon): Basit mole-küllerin birleştirilerek karmaşık moleküller sentezlen-mesidir. Bu olayda ATP harcanır. Reaksiyon ender-goniktir. Fotosentez, protein sentezi ve yağ sentezi anabolik olaylardır.

Katabolizma (yadımlama = disimilasyon): Komp-leks moleküllerin daha basit moleküllere parçalanma-sıdır. Sindirim, solunum proteinlerin hidrolizi, katabolik olaylardır.

5. Organizasyon

Her canlı belirli bir organizasyona sahiptir. Tek hücreli canlılarda organizasyon hücrenin farklı kısımlarında fark-lı görevleri üstlenmesiyle olur. Çok hücreli canlılarda be-lirli bir görev için özelleşmiş dokular ve organlar bulunur.

Atom Molekül Organel Hücre Doku Organ Sistem Organizma

6. Hareket

Hareket üreme, korunma, beslenme veya uygun ortam bulma için yapılır. Bütün canlılarda görülen hareket iki şekildedir. Sünger, mercan gibi bazı canlılarda yer değiş-tirme görülmez. Bu nedenle pasif hareket görülür. Bitki-lerde ve mantarlarda da pasif hareket gözlenir. Kamçısı olmayan bir bakterinin deniz dalgasıyla savrularak yer değiştirmesi pasif harekettir. Bazı tek hücreliler ve hay-

6

vanlarda aktif hareket görülür. Amip yalancı ayaklarıyla, öglena kamçısıyla, paramesyum silleriyle, bazı omurgalı ve omurgasızlar iskelet ve kaslarıyla aktif hareket eder.

7. Çevresel Uyarılara Tepki

Bütün canlılar dışarıdan gelen değişimleri ve uyartıla-rı algılayarak onlara karşı tepki gösterirler. Dışarıdan canlılara fiziksel, kimyasal ve mekaniksel uyarılar gelir. Örneğin öglenanın ışığına doğru hareketi fiziksel tepki, bitki köklerinin gübreye yönelmesi kimyasal tepki, kedi-nin sese doğru yönelmesi mekaniksel bir tepkidir. Uyarı şiddeti arttıkça tepkinin dereceside artabilir.

8. Üreme

Canlıların nesillerini devam ettirebilmek için kendilerine benzer bireyler meydana getirme olayına üreme denir. Üreme yaşam için değil populasyonların devamı için ge-reklidir.

Eşeysiz üreme: Tek bir canlının çeşitli yollarla ken-disiyle aynı özellikte yeni bireyler oluşturmasıdır. Bölünme, tomurcuklanma, sporla üreme ve vejetatif üreme gibi çeşitleri vardır. Eşeysiz üremeyle oluşan calıların genetik yapıları ata canlı ile aynıdır. Bakte-rilerin bölünmesi, hidranın tomurcuklanması, eşeysiz üremedir. Ayrıca canlılar yıpranan kısımları yeniler. Buna rejenerasyon denir. Rejenerasyon yenilenme-ye bağlı üremedir.

Eşeyli üreme: Erkek ve dişi üreme hücrelerinin (sperm ve yumurta) birleşmesiyle yeni bir canlının oluşturulmasına eşeyli üreme denir. Eşeyli üremeyle oluşan canlıların genetik yapıları ata canlıdan farklı olur. Böylece tür içi çeşitlilik sağlanmış olur. Eşeyli üremenin temeli mayoz bölünme ve döllenmedir. Ma-yoz bölünme ile gametler oluşur. Döllenme ile gamet-ler birleşir. Oluşan canlı ata bireyden daha dirençli olabilir.

9. Boşaltım

Hücrelerde metabolik faaliyetler sonucunda meydana gelen atıkların ya da beslenme ile alınan bazı gereksiz zararlı madde ve yan ürünlerin dışarı atılmasına boşal-tım denir. Canlılar boşaltım yaparak kararlı bir iç denge (homeostasi) sağlamış olur.

10. Büyüme

Canlılar dışardan aldıkları besinleri yapılarına katarak hacimsel ve kütlesel artış sağlayarak büyürler. Bitkiler-de meristem dokunun varlığı sayesinde sınırsız büyüme görünür. Hayvanlarda ise bölünen dokuların zamanla bö-lünme özelliklerini yitirmesiyle sınırlı bir büyüme görülür.

11. Kimyasal Yapı

Bütün canlı hücrelerin yapısında kimyasal maddeler bulunur. Bu kimyasal maddelere örnek DNA, RNA, su, karbonhidratlar, proteinler ve yağlar verilir. Bütün canlı-larda protein sentezi evrenseldir. Ayrıca canlılarda DNA ve RNA bulunduğu için mutasyona uğrayabilir.

12. Homeostasi (İç denge)

Sağlıklı her hücrenin kendine ait kararlı bir iç dengesi vardır. Bu denge asidik ve bazik karakterli çeşitli kimya-sallarla sağlanır. Homeostasinin korunmasında sinir sis-temi ve endokrin sistem önemlidir.

CANLILARIN TEMEL BİLEŞENLERİ

Canlılar yaşamlarını sürdürmek için organik ve inorga-nik maddelere ihtiyaç duyar. Hayatsal fonksiyonlar bir organizmayı meydana getiren kimyasal maddelerin be-lirli bir düzen içinde bir araya gelmesiyle oluşur. Bu olay Atomlar elementleri, elementler ise organik ve inorganik bileşikleri meydan getirir. Organik bileşikler sadece hücre içerisinde sentezlenirken, inorganik maddelerin kaynağı tabiattır.

Canlıların Temel Bileşenleri

Canlılardaki inorganik bileşikler• Su

• Mineral

• Asit

• Baz

• Tuzlar

Canlılardaki organik bileşikler• Karbonhidratlar • Lipitler (Yağlar)• Proteinler• Vitaminler• Enerji (ATP)• Enzimler• Nükleik asitler

A. İnorganik Bileşikler

Canlı vücudunda sentezlenemez. Bu besinleri canlılar dışardan hazır olarak alır. Kökeni tabiattır. Organizma-da hem yapısal olarak hem de düzenleyici olarak görev yapar. Yapısında C, H ve O elementlerinin en az birini taşımayan elementlerdir.

Su: İki hidrojen bir oksijen atomunun birleşmesiyle olu-şur. Canlılar için yaşam sıvısıdır. Canlı yapısının büyük bir kısmını su oluşturur. İnsan vücudunun %74'ü sudur. Su canlıların temel bileşenidir. Su her canlıda farklı mik-tarda bulunur. Su bitkilerinde su miktarı %98'e kadar yük-selirken, tohumlarda bu oran %15 kadardır. Su sindirim kanalında kimyasal sindirimi kolaylaştırır. Enzimlerin ça-lışması için su mutlaka şarttır. Terlemeyle dışarı atılarak

7

vücut ısısını ayarlar. Metabolizma sonucu oluşan zararlı artıkların seyreltilmesinde ve atılmasında rol oynar. Ka-rarlı bir madde olduğunda kimyasal reaksiyonlarda iyon-laşmaz bu nedenle hücrenin pH'sını korur. İyi bir çözücü olduğundan besinlerin kanda çözünerek dokulara ulaş-masını kolaylaştırır. Buharlaşma ısısı yüksek olduğun-dan ani sıcaklık değişmelerinde gaz hâline geçerek vü-cudun korunmasını sağlar. Adhezyon kuvveti ile yüzeye, kohezyon kuvveti ile birbirine tutunarak bitkilerde suda çözünmüş maddelerin taşınmasını kolaylaştırır.

Mineraller: Doğal olarak oluşur. Bir parçası bütün özel-liklerini taşır. Katı hâlde olup nadiren sıvıdır. Hücredeki metabolik faaliyetlerin sürdürülebilmesi için minerallere ihtiyaç vardır. Organizmada mutlaka bulunmak zorunda-dır. İnsan vücudu mineralleri sentezleyemez bu nedenle dışarıdan alır. Minerallerin kaynağı doğadır. Mineraller enzimlerin kofaktör kısmını oluşturduğu için vücutta dü-zenleyicidir. Aynı zamanda yapıcı ve onarıcı özelliği de vardır. Canlı vücudunda organik besinlere bağlı buluna-bildiği gibi kanda çözünmüş hâlde de bulunabilir. Mine-raller, enzim ve hormon gibi moleküllerin yapısında bu-lunur. Kanın pıhtılaşmasında görevlidir. Kemik ve dişlerin yapısına katılır. Nükleik asit ve ATP'nin yapısına katılır. Kan ve kasların yapısında bulunur. Hücre zarının geçir-genliğinde önemlidir. Mineraller sindirilemez ve enerji vermezler. Hücre zarından hemen geçerek kana karışır-lar. Mineral eksikliğinde enzimler düzenli çalışamaz ve hastalıklar ortaya çıkar.

Kalsiyum (Ca) ve Fosfor (P): Vücudumuzda en fazla bulunan minerallerdir. Kalsiyum ve fosfor kemik ve diş-lerin sağlığı için önemlidir. Kemik ve dişlere sertlik ve-rir. %99'u kemik ve dişlerde bulunur. Kalsiyum kasların kasılmasında, kanın pıhtılaşmasında ve bazı enzimlerin çalışmasında görevlidir. Çocuklarda kalsiyum eksikliğine bağlı raşitizm denilen hastalık ortaya çıkar. Yetişkenlerde ise vücudun fazla kalsiyum kaybetmesi sonucunda oste-omalazi denilen kemik erimesi oluşur. Ayrıca fosfor DNA, RNA, ATP, fosfolipit, kreatin-fosfatın yapısına katılır.

Sodyum (Na) ve Potasyum (K): Fazlalığında da-mar sertliği ve tansiyon, azlığında ise kas güçsüzlüğü ve solunum yetmezliği görülür. Sodyum daha çok vücut sıvılarında ve dokularda osmotik basınç oluşturarak su tutulmasında görev alır. Potasyum ise fazla suyun böb-reklerden atılmasında görevlidir. Na ve K sinir hücrelerin-de impuls iletiminde ayrıca kasların kasılmasında büyük öneme sahiptir. Ayrıca bu mineraller hücre içi ve hücre dışı sıvıların asit-baz dengesini sağlamada görevlidir. Potasyum kalbin çalışma ritmini düzenler.

Demir (Fe): Bağışıklık sistemini güçlendirir. Demirin fazlası zehirleyicidir. Vücudumuzda toplam 6 gr kadar demir vardır. Fe vücudumuzda hemoglobin ve miyog-lobinin yapısında bulunur. Demirin diğer kısmıda dalak, karaciğer ve kırmızı kemik iliğinde kan yapımı için de-polanır. Fe alyuvarların oksijen taşımasını sağlar ayrıca bağışıklık sisteminde önemlidir. Demir bitkilerde klorofilin sentezinde görevlidir.

İyot (I): Süt ve süt ürünleri iyot bakımından zengindir. Tiroid bezinden salgılanan tiroksin hormonunun yapısın-da iyot vardır. İyot en fazla tiroid bezinde bulunur. Vücu-da yeterinde iyot alınmazsa tiroksin az salgılanır buna bağlı basit guatr oluşur.

Bakır (Cu) ve Çinko (Zn): Vücudu yeniler, kemik ya-pımını hızlandırır. Akyuvarların oluşumuna katkıda bulu-nur. Enzimlerin çalışmasını sağlar. Kanda eşik değerin üzerinde bulunursa inhibitör etkisi yapar. Çinko prostat bezinin fonksiyonunu düzenler. Bağışıklık sistemini des-tekler ve yaraların iyileşmesini sağlar. Bakır vücut doku-sunu yeniler. Enerji üretiminde görevlidir. Alyuvarların oluşumuna katkıda bulunur.

Magnezyum (Mg): Kemiklerin yapısına katılır. Bu ne-denle büyüme, üreme ve iskelet gelişimini destekler. Magnezyum sinir sisteminin duyarlılığını azaltır. Anti-stres mineralidir. Kandaki şekerin enerjiye dönüşme-sinde görevlidir. Ayrıca cildi ve saçı güzelleştirir. Astım ve alerjik nezleyi hafifletir. Kaslarda kramp oluşumunu engeller. Magnezyum kalp, böbrek ve beyin fonksiyon-larının yerine gelmesinde görevlidir. Klorofilin yapısında bulunur. Özellikle yeşil yapraklı bitkilerde yaygındır.

Krom (Cr): Glikoz metabolizmasında görevlidir. İnsülin hormonunun glikozu hücrelere geçirmesini sağlar.

Flor (F): Diş sağlığı bakımından önemlidir. Eksikliği diş-lerin çürümesine, fazlalığı dişlerin sararmasına yol açar.

Asitler: Suda çözündüklerinde hidrojen (H+) iyonu veren bütün bileşiklere asit denir. Tatları ekşidir. Turnu-sol kağıdını kırmızıya çevirirler. Yapılarında karbon (C) atomu içeren asitler organiktir. Örneğin pirüvik asit, laktik asit, sitrik asit gibi. Yapısında karbon atomu içermeyen asitler ise inorganiktir. Örneğin hidroklorikasit (HCI) gibi.

Bazlar: Suda çözündüklerinde hidroksil (OH) iyonu veren bütün bileşiklere baz denir. Tatları acıdır. Turnusol kağıdını maviye çevirirler. Organik bazlar yapısında C ve N bulunur. Örneğin metilamin (CH

3NH

2) organik baz-

dır. Sodyum hidroksit (NaOH) ve potasyum hidroksit ise (KOH) inorganik bazdır.

8

10

Asitlik artar Bazlık artar

2 3 4 5 6

Mide asidi

(1.0-3.0)

Sirke

Kahve

Ekmek

Amonyak

Sabun

Deterjanlar

Domates suyu

Yağmur suyu

Tükrük Saf su

Kabartma

tozu

Limon suyu

(2.3)

İnek sütü

(6.6)

Kan

(7.3-7.5)

Deniz suyu

(7.8-8.)

7 8 9 10

100

101

102

103

104

105

106

107

108

109

1010

1011

1012

1013

1014

11 12 13 14

Tuzlar: Asitler ve bazlar bir araya geldiğinde, asidin H iyonu ile bazın OH iyonu birleşir. Bu birleşme sırasında bir molekül su açığa çıkar ve tuz meydana gelir.

NaOH HCI NaCl H2O

Baz Asit Tuz

Hücrede ve hücreler arası sıvıda çeşitli tuzlar bulunur. Bunlardan en önemlileri Na, K ve Ca tuzlarıdır. Tuzlar hücrede asit-baz dengesinin korunmasında ve osmotik basıncın ayarlanmasında önemlidir.

B. Organik Bileşikler

Canlının kendi vücudunda sentezlenen bileşikleridir. Tamamında C, H ve O elementleri bulunur. Organik moleküllerin canlıda yapıya katılma, enerji sağlama ve düzenleme gibi üç temel görevi vardır. Karbonhidratlar, protein ve yağlar karaciğerde birbirine dönüşebilir.

Örnek

Protein, yağ ve polisaktaritlerdir.

Açlık hâlindeyken, enerji vermede organik bileşiklerin kullanım sırası;

Karbonhidrat Yağ Protein

1 2

2

6

4

8

10

12

3 4 5 6 7 8Açlık haftaları

Karbonhidrat

Protein

Yağ

Depolanan besin miktarı (kg)

NOTAçlık durumunda metabolizma bazal metabo-lizmanında altına düşebilir. Bu durumda sıra-sıyla enerji verici olarak.

1. Kan şekeri

2. Depo glikojen

3. Yağlar

4. Eşeysel organ proteinleri

5. Kas proteinleri

6. Sinir sistemi proteinleri harcanır.

Solunum reaksiyonlarında yıkıldıklarında enerji verme miktarı sırasıyla;

yağlar (9.1 k. kal/gram) > proteinler (5.6 k. kal/gram) > karbonhidratlar (4.2 k. kal/gram)

Organizmada besinler yapıya katılma miktarı bakımın-dan sırasıyla;

proteinler > yağlar > karbonhidratlar

1. Karbonhidratlar (şekerler)

Karbon (C), hidrojen (H) ve oksijen (O) elementlerinden meydana gelir. Genel formülleri C

n H

2nO

n'dir. Karbonhid-

ratların asıl görevi hücrede enerji hammaddesi olarak kullanılmasıdır. Bu nedenle bütün canlılarda evrensel-dir. Hücre zarının yapısında, hücre çeperinin yapısında, ATP, DNA ve RNA'nın yapısınada katılır. Ayrıca protein ve yağlara bağlanabilir veya serbestte bulunabilir. Kar-bonhidratlar içerdiği şeker sayısına göre üçe ayrılır.

Karbonhidratlar

Monosakkaritler• Pentozlar

• Heksozlar

Disakkaritler• Maltoz

• Sükroz

• Laktoz

Polisakkaritler• Nişasta

• Glikojen

• Selüloz

• Kitin

NOTKarbonhidratların monomerleri birbiri ile gliko-zit bağı ile bağlanır.

a. Monosakkaritler: Basit şekerlerdir. Hidrolizle kendin-den daha küçük şekerlere ayrılmaz. Hücre zarından doğ-rudan geçerek kana emilir. Hücresel solunumda enerji verici olarak ilk önce tercih edilir. Suda çözünerek osmo-tik basınç oluştururlar. Monosakkaritler içerdikleri karbon sayısına göre ayrılır.

9

Pentozlar: Beş karbonlu (5C) şekerlerdir. Yönetici mo-leküllerin ve ATP'nin ayrıca NAD ve FAD gibi koenzimle-rin yapısına katılırlar. Enerji verici olarak kullanılmazlar. DNA'da deoksiriboz, ATP, RNA, NAD ve FAD'da ise riboz şekeri bulunur.

Hegsozlar: Altı karbonlu (6C) şekerlerdir. Bu şekerler birbirinin izomeridir. Yani kapalı formülleri aynı açık for-mülleri ise farklıdır. Hegsozlar izomer oldukları için hay-vanların karaciğerinde birbirine dönüşebilir, yapıya katı-labilir, enerji verebilir aynı zamanda polimerleşebilirler

Glikoz: Üzüm şekeridir. Memelilerde kan şekeri ola-rakta ölçülür. Solunumda enerji verici olarak temel yakıt-tır. Vücuda alınan glikozun %20 kadar ilk olarak beyine gider. Bitkisel kökenli bir şekerdir. Diğer monosakkaritler kana geçişleri sırasında glikoza dönüşürler. Hücrede os-motik basıncı oluşturur. Benedict ve fehling çözeltisi ile kiremit kırmızı renk verir.

Fruktoz: Meyve şekeridir. En tatlı şeker fruktozdur. Bitkisel kökenlidir. Balın içerisinde %90 fruktoz geriye kalan ise glikoz bulunur.

Galaktoz: Süt şekeridir. Hayvansal kökenlidir.

NOTMonosakkaritlerin hücre zarından difüzyon ko-laylığı galaktoz, glikoz, fruktoz şeklindedir.

b. Disakkaritler: İki molekül monosakkaritin bir glikozit bağıyla birleşmesi sonucunda oluşan şekerlerdir. Birleş-me sırasında glikozit bağından bir molekülde su açığa çıkar. Suda çözünürler. Sindirilmeden kana geçemezler. Disakkaritlerin dehidrasyon tepkimesiyle oluşur. Mono-merler arasında bir glikozit bağı kurulduğu için bu olaya glikozitleşme denir. Disakkaritlerin tekrar yapı birimine dönüşmesi de hidroliz reaksiyonları ile olur.

Glikoz Glikoz Maltoz H O

Glikoz Galaktoz Laktoz H O

Glikoz Fruktoz S kroz H O

Arpa þekeri

Süt þekeri

ü Çay þekeri

Hidroliz

Dehidrasyon

Hidroliz

Dehidrasyon

Hidroliz

Dehidrasyon

2

2

2

Maltoz disakkariti bitkisel kökenli olup arpa tohumunda, laktoz disakkariti hayvansal kökenli olup süt salgısında, Sükroz (Sakkaroz) disakkariti bitkisel kökenli olup şeker pancarı ve şeker kamışında bulunur. Bu şekerler birbiri-nin izomeridir.

c. Polisakkaritler: Dehidrasyon tepkimesi ile oluşur. Te-mel yapı birimi glikozdur. Çok sayıda glikozun bir araya gelerek oluşturduğu kompleks yapılı şekerlerdir. Polisak-

karitlerin sentezinde (n 1) tane glikozit bağı kurulduğu için (n 1) mol H

2O açığa çıkar. Sindirilmeden kana ge-

çemez. Hücrede hem deposal hem de yapısal olarak bu-lunur. Polisakkaritlerin birbirinden farklı olmasının temel nedeni glikozların farklı bağlanmasından kaynaklanır.

Nişasta: Bitkilerde fotosentezle oluşan çok sayıda gli-koz molekülünün dehidrasyonu ile oluşan deposal bir po-lisakkarittir. Fotosentez sonrası üretilen glikozlar bitkide nişasta şeklinde lökoplastlarda depo edilir. Suda çözün-mez. İyot (lügol) çözeltisi ile mavi-mor renk oluşturur.

n(glukoz) nişasta (n 1) H2O

n(glukoz) glikojen (n 1) H2O

n(glukoz) selüloz (n 1) H2O

glukoz azotlu madde kitin n 1 (H2O)

n(Asetilglikozamin)

Glikojen: Hayvan hücrelerinde, mantarlarda ve bakte-rilerde deposaldır. Suda çözünür. Iyot çözeltisi ile kahve-rengi renk oluşturur. İnsanlarda kas ve karaciğerde bol miktarda bulunur.

Selüloz: Bitkilerde ve alglerde hücre çeperinin yapısı-na katılan yapısal polisakkarittir. Selülozu oluşturan gli-koz zinciri dallanma göstermeden düz zincirler hâlinde uzanır. Glikoz moleküllerinin birbirine ters dönerek bağ-lanmasıyla oluşur. Suda çözünmez. Otçullar selülozu işkembe ve bağırsaklarında yaşayan selüloz sindirici bakteriler yardımıyla sindirir.

Kitin: Omurgasız hayvanların dış iskeletinde ve man-tarların hücre çeperinde bulunur. Suda çözünmez. Mo-nomerlerinin yapısında azot vardır (Glikozamin). Yapısal olarak selüloza benzer. Böceklerin dış yüzeyini örterek desteklik yaptığı için yapısal özelliktedir.

NOTHeparin kanın pıhtılaşmasını önleyen daha karmaşık yapılı bir polisakkarittir.

2. Yağlar (Lipitler)

Yapısında C, H ve O elementlerini bulundurur. Bazıla-rının yapısında N ve P'de bulunur. Canlıların yapısına katılmakla beraber hücrede yüksek enerjili besin kayna-ğıdır. Yapısında C ve H atomu fazla oksijen oranı azdır. Bu nedenle diğer besinlere oranla daha fazla enerji verir. Hücrede yüksek enerjili besin kaynağı olarak kullanılır. Buna rağmen yanmaları için çok oksijen gerekir. Hidro-lizleri ve emilimleri zor olduğundan hücrede ikinci sırada enerji verici olarak kullanılır. Monomerleri yağ asidi ve gli-seroldür. Monomerleri birbiriyle ester bağıyla bağlanırlar. Yapılarındaki hidrojen miktarı fazla olduğu için solunum-

10

da kullanıldıklarında daha fazla miktarda su açığa çıkar. Yağlar hafif moleküller oldukları için göçmen kuşlar ve kış uykusuna yatan canlılar tarafından depo edilir. Deri altında birikerek ısı izolasyonu sağlar. Organların etra-fını sararak organları dış etkilerden korur. Yağda eriyen (ADEK) vitaminlerin emilimini kolaylaştırır. Karbonhidrat ve proteinlerin fazlası vücutta yağ olarak depo edilir.

Gliserol: Gliserol bir alkoldür. Bu moleküle aynı za-manda gliserinde denir. Gliserole bağlanan yağ asitleri-nin çeşidine göre çeşitli yağ molekülleri elde edilir. Glise-role hücre zarında fosfat ve glikoza bağlanır.

Yağ asidi: Doğadaki yağ asitlerinin farklı olmasına bağlı yağlar da çok çeşitli yapıdadır. Yağ asitlerlinin kar-bonları (C) arasında çift bağ varsa bunlara doymamış yağ asitleri denir. Bu yağlar bitkisel kökenlidir. Oda sı-caklığında ise sıvıdır. Örneğin, pamuk yağı, zeytin yağı, oleik asit, linoleikasit gibi. Yağ asitlerinin karbonları ara-sında tek bağ varsa bunlara doymuş yağ asitleri denir. Bu yağlar hayvansal kökenlidir. Oda sıcaklığında katıdır. Örneğin kuyruk yağı, tereyağ, bütirik asit ve palmitik asit gibi. İnsan vücudu bazı yağları sentezleyemeyip dışarı-dan alır. Dışarıdan zorunlu olarak aldığımız bu yağlara temel (esansiyel) yağlar denir. Esansiyel yağlar hormon-ların yapısına katılır ve sağlıklı yaşam için gereklidir. Ör-neğin linoleik asit karbonları arasında çift bağı taşıyan esansiyel yağdır.

Yağların gruplandırılması: Yağ molekülünün çeşitli-liğini yağ asidi çeşidi belirler. Çünkü gliserol molekülü, tüm yağ çeşitlerinde aynıdır. Hayvan ve bitkilerde ayrıca mikroorganizmalarda 100'den fazla yağ asidi çeşidi elde edilmiştir.

a. Nötral yağlar (Trigliseritler): Doğada ve vücudumuz-da en fazla bulunan yağlardır. Önemli bir depo madde-sidir. 3 yağ asidi ve bir gliserolün birleşmesi sonucunda oluşur. Nötral yağların (trigliserit) sentezi dehidrasyon esaslı olduğundan üç ester bağıyla bağlanır ve üç mole-kül su açığa çıkar. Bu olaya esterleşme denir.

3 Yağ asidi Gliserin Nötral yağ 3 H2O

Nötral yağlar sentezlenirken, gliserolün üç alkol grubu-nada yağ asitleri bağlanır. Bu yağ asitleri aynı olabileceği gibi farklı da olabilirler. Nötral yağlar bitki ve hayvanlarda deposaldır. Doymuş ve doymamış yağlar bu gruptandır.

b. Fosfolipitler: Hücre zarının yapısında bulunur. Polar yağlardır. Yapısında 2 tane yağ asidi, bir gliserol ayrıca fosforik asit bulunur.

c. Glikolipitler: Bu grupta yer alan lipitler hücre zarında bulunur. Yapısında lipit ve karbonhidrat bulundurur. Yağ

olarak yağ asidi bulundurur. Karbonhidrat olarakta glikoz yer alır. Ayrıca hücre zarında bulunan yağlar proteinlerle beraber lipoprotein yapısını oluşturur.

d. Steroidler: Daha çok hayvansal hücrelerde bulunur. D vitamini ve eşey hormonları steroiddir. Ayrıca böbrek üstü bezinin kabuk kısmından salgılanan aldosteron, safra tuzları ve kolestrol steroid yapılıdır. Kolestrol hay-vansal hücrelerde hücre zarının yapısına katılır. Kolest-rol hücre zarının yapısına katılarak hücreye sağlamlık verir. Fakat hücre zarında birikimi arttıkça hücre zarının akışkanlık kabiliyeti azalır. Bu nedenle hücre zarından madde geçişi azalır. Ayrıca kolestrol damarlarda birike-rek damar sertliğine yol açar.

e. Karotenoidler: Bitkilerde kloroplastta klorofille bera-ber bulunur. Karoten, ksantofil ve likopen gibi renk mad-desi olarak bulunur.

3. Proteinler

Yapısında C, H, O ve N bulunur. Bazı proteinler S ve P elementlerini de içerir. Canlıların vücudunda yapısal olarak en fazla bulunur. Proteinler DNA kontrolünde sentezlendiğinden canlıya özeldir. Bu nedenle canlıların sınıflandırılmasında kullanılır. Proteinler üçüncü sırada enerji verici olarak kullanılır. Vücutta hem yapısal hem de işlevsel olarak bulunur. Yapısal olanları kas, kemik ve kıkırdağın yapısında işlevsel olanları ise enzimlerin ve hormonların yapısında bulunur. Proteinler büyüme ve gelişmede önemlidir. Eksikliğinde zekâ geriliği, yaraların geç onarımı, bağışıklık sisteminde zayıflama, alyuvar yapımında aksama, ayrıca kas kaybı görülür. Kan pro-teinlerinin azalmasına bağlı kanın osmotik basıncı düşer ve dokularda su birikmesine bağlı ödem meydana gelir.

NOTHayvansal proteinler bitkisel proteinlerden da-ha fazla aminoasit içerir.

Proteinlerin monomerleri aminoasitlerdir. Doğada bulu-nan aminoasitlerin birbirinden farklı olmasını radikal grup sağlar. Aminoasitler amfoter yapıdadır. Yapısındaki kar-boksil grubu (COOH) asit, amino grubu (NH

2) ise baz-

dır. Protein sentezi sırasında bir çok aminoasit bir araya gelip peptit bağlarıyla bağlanır. Peptitleşme sırasında (n 1) mol peptit bağı oluşur ve (n 1) mol H

2O açığa

çıkar. Protein sentezinde aminoasitler, birinci aminoasitin karboksil grubu ve diğer aminoasitin amino grubuyla bir-leşerek polipeptit zincirini oluşturur.

11

H R

HAmino grubu

R Radikal (değişken) grup

Aminoasit Genel Formülü

Karboksil grubu

O

OHH N C C

NOTAminoasitler depo edilemezler. Fazlası ka-raciğerde yağ ve proteine dönüştürülür. Bir kısmınında karaciğerde amin grubu ayrılarak (deaminasyon) sitrik asit döngüsüne katılır ve enerji eldesinde kullanılır. Daha sonra amin grubu ornitin devrinde NH

3, üre ve ürik asite

dönüşerek böbreklerden dışarı atılır.

NOTİki aminoasitin birleşmesiyle dipeptit, üç ami-noasitin birleşmesiyle tripeptit, çok sayıda ami-noasitin birleşmesiyle polipeplit oluşur.

A A A A A A A A A polipeptitdipeptit

tripeptit H2O peptit bağı

Proteinlerin birbirinden farklı olma nedeni aminoasitlerin çeşidi, sayısı ve dizilişleridir. İnsan vücudu 8 tane amino-asiti sentezleyemez ve dışarıdan alır. Zorunlu olarak bit-kisel ve hayvansal kaynaklardan elde ettiğimiz bu amino-asitlere temel (esansiyel) aminoasit denir. Isıtma, yüksek basınç ve asit gibi etkenler proteinlerin doğal yapısını bozarak denatüre eder. Denatüre olan bir proteinin zincir yapısı bozulduğu için faaliyetini yerine getiremez. Eğer denatürasyonun etkisi hafif ise normal şartlara tekrar eski haline dönebilir. Bu dönüşüme renatürasyon denir.

Proteinlerin görevleri:

a. Yapısal fonksiyonu: Hücrenin iskeletini oluşturan mikrotübül ve flamentler, saçlarımızda keratin proteini, kaslarımızdaki aktin ve miyozin iplikleri yapısal protein-dir. Proteinler büyüme ve gelişmede etkilidir. Hücre zarı-nın yapısına katılırlar.

b. Enzim fonksiyonu: Enzimin asıl kısmı olan apoenzim ve basit enzimler proteinlerden oluşur. Canlılarda mey-dana gelen bütün metabolik olaylar enzim yapılı protein-lerce gerçekleştirilir.

c. Hormon fonksiyonu: Hormonlar vücudumuzda de-netleyici ve düzenleyici görevdedir. Ayrıca organlar arasındaki uyum ve koordinasyonu sağlar. Kan yoluyla taşınır.

d. Savunma fonksiyonu: Vücudumuza giren yabancı antijenleri, plazma hücrelerinin salgıladığı protein yapı-daki antikorlar çöktürerek etkisiz hâle getirir.

e. Tanıma ve taşıma fonksiyonu: Hücre zarında bu-lunan proteinler sensör özelliğinde olup hücreye gelen maddeleri tanır. Ayrıca hücre zarında bulunan protein-ler arasındaki porlarda ise taşıyıcı proteinler bulunur. Bu proteinler ise besinleri sitoplazmaya taşır. Alyuvarlardaki küresel bir protein olan hemoglobin O

2 ve CO

2 taşır.

Proteinleri oluşturan polipeptit zincirindeki aminoasitlerin sırasına sukuens denir. Belirli bir düzen içerisinde ami-noasitlerin polipeptit zincirindeki diziliş sukuensine pro-teinlerin primer yapısı denir. Sekonder yapı proteinlerin aktif ve fonksiyonel olan şeklidir. Fibrilli proteinler (Kera-tinler ve kollajen) sekonder proteindir. Tersiyer proteinler polipeptit yapıların kıvrılmasıyla globüler bir yapı kazanır. Örneğin miyoglobin ve ribonükleaz. İki ya da daha fazla polipeptit zincirinden oluşan protein yapılarına kuarter-ner yapı denir. Örneğin enzim ve hormon.

Örnek

Tendon, aşil tendonu, kollajen, elastik ve ağsı lifler gibi.

4. Vitaminler

Hücre metabolizmasında gerekli organik düzenleyiciler-dir. Vücutta direnç artırır. Bağışıklık sistemini güçlendirir. C, H ve O'den oluşur. Vitaminler, monomer yapıdadır fakat polimerleşmez. Vitaminler sindirilmezler, enerji ver-mezler ve doğrudan kana emilirler. Koenzimlerin yapısı-na katıldıklarından vücutta düzenleyicidirler. Bir vitami-nin eksikliğini diğeri gideremez. Bitkiler ve diğer üreticiler ihtiyaç duyduğu bütün vitaminleri sentezleyebilir. Fakat insanlar vitaminleri sentezleyemez ancak dönüştürürler.

Örnek

Havuçtan alınan karoten yapılı provitamin A karaciğerde A vitaminine, steroit yapılı provitamin D ise deride D vi-taminine dönüşür.

Vitaminlerin az olması ya da fazla olması metabolik ak-saklıkları oluşturur. Fazla alındıklarında hipovitaminosis denen vitamin zehirlenmesi ortaya çıkar. Özellikle ısı, ışık ve ağır metaller vitaminlerin yapısını bozar. Vitamin-ler yapıya katılamazlar. Vitaminler büyümenin oluşma-sında, sinir ve sindirim sisteminin düzenli çalışmasında bağışıklık sisteminin düzenli olmasında önemlidir.

Yağda eriyen vitaminler: Bu vitaminler (A, D, E, K) karaciğerde ve yağ depolarında birikir. Depolanabildiği için vücutta eksikliği hemen hissedilmez.

Suda eriyen vitaminler: Bu vitaminlerin (B ve C) faz-lası depo edilmez. Suda çözündüğü için fazlası idrarla böbreklerden dışarı atılır.