1

GEOMORFOLOGIE EKSAMEN VRAE EN ANTWOORDE - GRAAD 12 – 2020

1.1 FIGUUR 1.1 toon sketse (1 tot 4) wat op stroomroof gebaseer is.

FIGUUR 1.1: STROOMROOF

1.1.1 Verwys na skets 1. Watter een, rivier A of rivier B, is waarskynlik die roofstroom? ANT: B (1) 1.1.2 Noem die klimaatsfaktor wat daartoe lei dat rivier B in skets 2 teen 'n vinniger tempo erodeer. ANT: Reënval/Neerslag (1) 1.1.3 Watter tipe erosie het veroorsaak dat die waterskeiding in die rigting van rivier A in skets 2 beweeg het? ANT: Terugkerwende/Terugwaartse erosie (1) 1.1.4 Verwys na skets 3. Watter een, rivier A of rivier B, is die geroofde stroom? ANT: A (1) 1.1.5 Verwys na skets 4. Noem die stroomroofverskynsel by C. ANT: Roofelmboog (1) 1.1.6 Verwys na skets 4. Noem die stroomroofverskynsel by D. ANT: Windsaal (1) 1.1.7 Watter term word gebruik om rivier A, waarvan die volume in skets 4 verklein is, te beskryf? ANT: Verarmde (1) 1.1.8 Vloei rivier A of rivier B op 'n laer hoogte bo seespieël in skets 2? (8 x 1)(8) ANT: B (1)

2

1.2 FIGUUR 1.2 toon 'n rivierstelsel met 'n lae dreineerdigtheid. FIGUUR 1.2: DREINEERDIGTHEID

1.2.1 Gee 'n bewys wat daarop dui dat die rivierstelsel 'n lae dreineerdigtheid het. (1 x 1)(1) ANT: Daar is baie min sytakke (1) Min strome dek 'n groot gebied (1) [ENIGE EEN]

1.2.2 Beskryf TWEE faktore wat moontlik tot 'n lae dreineerdigtheid aanleiding gegee het. (2 x 2)(4) ANT: Min/sagte reënval verhoog infiltrasie en verminder afloop (2) Geleidelike gradiënt verhoog infiltrasie en verminder afloop (2) Meer plantegroei verhoog infiltrasie en verminder afloop (2) Deurlaatbare grond verhoog infiltrasie en verminder afloop (2) Poreuse rotse verhoog infiltrasie en verminder afloop (2) Droër grond verhoog infiltrasie en verminder afloop (2) Hoë verdamping verminder hoeveelheid water beskikbaar vir afloop (2) Min ontwikkeling daarom min mensgemaakte oppervlaktes om infiltrasie te verminder (2) Lae reënval sal aanleiding gee tot minder strome (2) [ENIGE TWEE]

1.2.3 Hoe sal 'n toename in dreineerdigtheid die bestaande stroomorde by A beïnvloed? (1 x 2)(2) ANT: Daar sal meer eerste-orde strome ('fingertip streams') wees (2) Die orde van daaropvolgende strome sal verhoog (2) Stroomorde by A sal verhoog (2) 3de orde na 4de orde

1.2.4 Skryf 'n paragraaf van ongeveer AGT reëls en bespreek hoe menslike aktiwiteite langs die rivier se loop die dreineerdigtheid van die dreineerbekken kan verhoog. (4 x 2)(8) ANT: Verwydering van natuurlike plantegroei/ontbossing sal afloop verhoog (2) Oorbeweiding deur diere verminder plantegroei wat afloop laat toeneem (2) Verkeerde ploegmetodes veroorsaak dat meer water in ploegvore vloei (2) Oorbewerking van landerye vernietig die plantegroei, verhoog erosie, en laat die dreineerdigtheid toeneem (2) Die verlies aan grond a.g.v. menslike aktiwiteite lei tot die ontwikkeling van erosieslote (dongas) (2) Die ontstaan van meer nedersettings skep meer kunsmatige oppervlaktes wat die afloop sal verhoog (2) Bou van meer paaie vernietig die natuurlike plantegroei wat afloop en dus dreineerdigtheid sal verhoog (2) Konstruksie van kanale om afloop weg te voer skep meer kunsmatige strome (2) Oopgroefmyne vernietig natuurlike plantegroei wat afloop verhoog (2) Grondvertrapping deur lewende hawe verminder infiltrasie (2) [ENIGE VIER.KANDIDAAT MOET AANDUI HOEDAT DIE FAKTOR TOT 'N HOËR STROOMDIGTHEID AANLEIDING GEGEE HET]

3

1.3 FIGUUR 1.3 toon die veranderende dwarsprofiel van 'n vallei langs die rivier se loop. FIGUUR 1.3: VERANDERENDE DWARSPROFIEL VAN 'N VALLEI IN DIE LOOP VAN 'N RIVIER 1.3.1 In watter loop is die bron van die rivier? (1 x 1)(1) ANT: Boloop (1) 1.3.2 Noem TWEE elemente van die dwarsprofiel wat van die boloop tot by die benedeloop in FIGUUR 1.3 verander het. (2 x 1)(2) ANT: Wydte/Breedte (1) Diepte (1) Vorm (1) Hoogte van interfluviale riwwe neem af (2) [ENIGE TWEE. AANVAAR BESKRYWING OF MATES] 1.3.3 Onderskei tussen die fluviale prosesse wat die dwarsprofiele van die boloop en benedeloop van die rivier gevorm het. (2 x 2)(4) ANT: In die boloop vind vertikale/afwaartse erosie plaas (2) In die benedeloop vind afsetting/laterale (sywaartse) erosie plaas (2) 1.3.4 Beskryf die redes vir die vormverandering van die dwarsprofiel van die middelloop. (2 x 2)(4) ANT: (Toenemende) laterale erosie/afnemende afwaartse veroorsaak dat die vallei wyer word (2) Plaatvloei teen die valleihellings af laat die hellings laer word (2) Rivier vloei stadiger in die middelloop wat tot afsetting lei en die diepte van die vallei verminder (2) Meer geleidelike gradiënt in die middelloop veroorsaak afsetting en die diepte van die vallei neem af (2) Kronkelende rivier sal die valleibodem laat verbreed (2) Waar die rivier die geslote berg verlaat, sal die vallei verbreed (2) Groter volume water en laer vloeisnelheid sal laterale erosie in die middelloop laat toeneem (2) [ENIGE TWEE] 1.3.5 Verduidelik waarom die vorm van die dwarsprofiel in die boloop van die rivier dit die geskikste plek vir die bou van 'n dam sal maak. (2 x 2)(4) ANT: In die boloop van die rivier is die vallei smal (2) Koste van die bou van die damwal sal minder wees (2) Rotswande maak die struktuur sterker (2) Die dam sal dieper wees omdat die vallei diep is (2) Laer temperatuur op groter hoogte sal verdamping verminder (2) Kleiner wateroppervlak verminder verdamping (2) 'n Groter dam het 'n groter kapasiteit (2) Minder slik in dam, want minder sytakke in die boloop vloei in die dam in (2) Steil hellings maak dit makliker vir water om in die dam in te vloei (2) [ENIGE TWEE]

4

1.4 Bestudeer FIGUUR 1.4 wat rivierverjonging illustreer. FIGUUR 1.4: RIVIERVERJONGING

1.4.1 Definieer die begrip rivierverjonging. (1 x 1)(1) ANT: Wanneer 'n rivier die landskap afwaarts erodeer in reaksie op die verlaging/ verandering van die rivier se basisvlak (1) Rivierverjonging is die proses waardeur die rivier meer energie kry en begin om weer afwaarts te erodeer (1) [KONSEP] 1.4.2 Identifiseer die toestand wat tot stroomverjonging gelei het. (1 x 1)(1) ANT: Daling in seevlak (1) 1.4.3 Noem EEN moontlike fluviale verskynsel wat by die knakpunt in die rivierprofiel kan vorm. (1 x 1)(1) ANT: Waterval/stroomversnellings (1) 1.4.4 Verduidelik die uitwerking van rivierverjonging op die gradering van 'n rivier. (2 x 2)(4) ANT: Verjongde riviere is ongegradeerd/obstruksies langs die loop van die rivier a.g.v. hernude afwaartse erosie (2) Rivier sal 'n multi-konkawe profiel aanneem (2) Tydelike erosie-basisvlakke sal ontwikkel (voorbeelde: knakpunt, stroomversnellings, waterval) (2) Oorgegradeerde rivier omdat hernude afwaartse erosie nou plaasvind (2) Vertikale erosie domineer stroomaf van die knakpunt (2) Die balans tussen erosie en afsetting is versteur (2) [ENIGE TWEE] 1.4.5 Skryf 'n paragraaf van ongeveer AGT reëls en brei verder uit oor die veranderinge wat in die fluviale kenmerke in die geïllustreerde rivierloop as gevolg van rivierverjonging sal voorkom. (4 x 2)(8) ANT: Knakpunte kan ontwikkel waar ou erosievlakke die nuwe erosievlakke ontmoet (2) Die knakpunt retireer stroomop (2) Waterval kan by die knakpunt ontwikkel as gevolg van die verbreking/ verlaging in die loop van die rivier (2) Watervalle verander in stroomversnellings (2) Rivierkronkels sal meer ingekerf word (erodeer vertikaal) (2) Rivier sny in die vloedvlakte in en 'n nuwe vloedvlakte ontwikkel (2) 'n Vallei in 'n vallei sal ontwikkel as gevolg van vertikale erosie (2) Valleie met baie veelvuldige terrasse sal vorm (2) Rivierkanaal word nouer (2) Nuwe vloedvlakte is nouer as die oorspronklike vloedvlakte (2) Meer rivierkronkels sal ontwikkel (2) [ENIGE VIER]

5

1.5 Verwys na FIGUUR 1.5, 'n uittreksel wat op die uitwerking van ontbossing op rivierbestuur gebaseer is. FIGUUR 1.5: ONTBOSSING EN DIE UITWERKING DAARVAN OP RIVIERBESTUUR 1.5.1 Wat is ontbossing? (1 x 1)(1) ANT: Ontbossing is die verwydering van bome/natuurlike plantegroei/Verwydering van bome vinniger as wat dit natuurlik vervang kan word (1) [KONSEP] 1.5.2 (a) Teen watter jaar word daar verwag dat byna alle tropiese woude verlore sal wees? (1 x 1)(1) ANT: (a) 2050 (1) (b) Watter provinsie se grootte kan met die totale oppervlakte woud wat jaarliks verlore gaan, vergelyk word? (1 x 1)(1) ANT: (b) KwaZulu-Natal/KZN (1) 1.5.3 Noem TWEE negatiewe gevolge van ontbossing op rivierstelsels. (2 x 2)(4) ANT: Verminderde drakrag (2) Blokkering van riviere (2) Afname in kwaliteit van water (2) Riviere damme word vlakker (2) Toename in stroomvrag (2) Ontwrig ekosisteem van die rivier (2) Ontwrig biodiversiteit van 'n rivier (2) Toenemende oorstromings in die rivierstelsels (2) Minder infiltrasie (2) Afname in grondwaterinhoud (2) Afname in basisvloei (2) Meer verdamping droog die grond uit (2) Meer erosie langs die rivier se banke (2) Verlaging van die levees (oewerwalle) (2) Meer besoedeling van die riviere en meer EUTROFIKASIE (’n proses wat voorkom wanneer ontbindende afvalstowwe die water van sy opgeloste suurstof beroof sodat baie van die plaaslike flora en fauna doodgaan.) (2) [ENIGE TWEE]

6

1.5.4 Stel TWEE maatreëls voor wat deur die regering en nie-regerings- organisasies (NRO) ingestel kan word om rivierstelsels, wat as gevolg van ontbossing in gevaar is, te bestuur. (2 x 2)(4) ANT: Wetgewing om gebiede wat ontbossing in die gesig staar te beskerm (2) Boetes aan diegene wat onwettig bome verwyder (2) Stel meer bebossing binne die rivierstelsel in (2) Skep bewusmaking van die negatiewe impak van ontbossing (2) Voed mense op oor die impak van goeie rivierbeheerstelsels (2) Moedig bewaring aan en skep meer beskermde gebiede om ontbossing te voorkom (2) Skep 'n buffersone om natuurlike woude te beskerm (2) Beskerm oewerwalle teen ontbossing (2) Rehabilitasie van woude/herbebossing (2) Moedig herwinning aan om ontbossing te verminder (2) [ENIGE TWEE] 1.5.5 Bespreek die negatiewe uitwerking van swak bestuurspraktyke op Suid-Afrika se toekomstige watervoorraad. (2 x 2)(4) ANT: Swak rivierbestuur sal veroorsaak dat daar minder water vir verbruik is/negatiewe impak op voorsiening (2) Swakker waterkwaliteit sal tot hoër suiweringskostes lei en die prys van water verhoog (2) Water is onveilig vir menslike gebruik (2) Toename in toeslikking van damme sal waterkwaliteit in gevaar stel/minder water beskikbaar (2) Tekorte aan goeie kwaliteit water sal dit duurder maak (2) Meer afloop verminder grondwatervoorraad (2) Duur om interbekkenwater-oorplasingskemas te ontwikkel (2) Minder water vir huishoudelike, nyerheids- en landbougebruik (2) Druppende krane/swak onderhoud vermors water (2) Lekkende riool kan siektes veroorsaak (2) Besoedelde water/suur mynwater vernietig biodiversiteit (2) Chroniese waterbeperkings mag voorkom (2) Waterdraende siektes gaan veral arm gemeenskappe/informele nedersetting beïnvloed (2) [ENIGE TWEE] 1.6 Bestudeer die dreineerbekken in FIGUUR 1.6 en pas die letters A tot H by ELKE beskrywing hieronder. FIGUUR 1.6: 'N DREINEERBEKKEN

7

1.6.1 Hoogliggende gebied wat twee dreineerbekkens van mekaar skei ANT: A (1) 1.6.2 Die bolope of bron van 'n rivier ANT: F (1) 1.6.3 'n Tweede-orde-stroom ANT: C (1) 1.6.4 Waar twee of meer strome by mekaar aansluit, vorm dit 'n samevloeiing ANT: D (1) 1.6.5 'n Sytak is 'n enkele stroom wat by 'n hoofrivier aansluit ANT: E (1) 1.6.6 Die mond van 'n rivier vorm waar dit die see binnevloei ANT: B (1) 1.6.7 Water wat ondergronds insyfer en die basisvloei van 'n rivier vorm (7 x 1)(7) ANT: G (1) 1.7 Verwys na FIGUUR 1.7 wat 'n vloedvlakte na verjonging toon. FIGUUR 1.7: VLOEDVLAKTE NA VERJONGING 1.7.1 Wat is 'n vloedvlakte? (1 x 1)(1) ANT: 'n Wye oop gebied in die benedeloop wat langs die oewers van die rivier aangetref word/Groot gelyk gebied in die benedeloop wat langs die oewers van die rivier voorkom met baie vrugbare grond (1) [KONSEP] 1.7.2 Watter bewys dui daarop dat verjonging plaasgevind het? (1 x 1)(1) ANT: Ontwikkeling van terrasse langs die rivier (1) Ontwikkeling van 'n vallei in 'n vallei (1) 'n Nuwe vloedvlakte het ontwikkel (1) [ENIGE EEN] 1.7.3 In watter fase/loop van die rivier is die vloedvlakte in die skets geleë? (1 x 1)(1) ANT: Benedeloop (1) (Aanvaar verouderde stadium) 1.7.4 Vloedvlaktes is gewoonlik vir die verbouing van gewasse geskik. (a) Waarom is vloedvlaktes geskikte gebiede vir die verbouing van gewasse? (2 x 2)(4) ANT: Bestaan uit vrugbare slikafsettings wat verbouing van gewasse bevoordeel (2) Langs rivier met maklike toegang tot water (2) Vloedvlakte het plat oppervlakte wat verbouing vergemaklik/gebruik van masjinerie (2) [ENIGE TWEE]

8

(b) Verduidelik, in 'n paragraaf van ongeveer AGT reëls, die negatiewe impak van verjonging op boerderyaktiwiteite in die geïllustreerde landskap. (4 x 2)(8) ANT: Met vernuwing kerf die rivier in die bestaande vloedvlakte in en 'n nuwe vloedvlakte vorm (2) Elke keer word die vloedvlakte nouer (2) Minder ruimte word gelaat om gewasse te verbou (2) Die ouer terrasse is nou te hoog bo die water om gebruik te word (2) Ou terrasse minder vrugbaar omdat dit nie meer oorstroom word nie (2) Geen afsetting van vrugbare sediment nie (2) Moeilik om masjiene te gebruik (2) Lei tot 'n verlaagde oes (2) Lei tot 'n verlaging in inkomste vir boere (2) [ENIGE VIER] 1.8 Bestudeer FIGUUR 1.8 wat die lengteprofiel van 'n gegradeerde rivier toon. FIGUUR 1.8: LENGTEPROFIEL VAN 'N GEGRADEERDE RIVIER

1.8.1 Wat word met die term basisvlak van 'n rivier bedoel? (1 x 1)(1) ANT: Dit is die laagste vlak waartoe 'n rivier kan erodeer nl. seevlak (1) [KONSEP] 1.8.2 Waarom word die see as 'n permanente basisvlak beskou? (1 x 2)(2) ANT: Die land kan nie laer as seevlak erodeer nie (2) 1.8.3 Watter bewys in FIGUUR 1.8 dui aan dat hierdie rivier gegradeer is? (1 x 2)(2) ANT: Die profiel het 'n gladde, konkawe vorm (2) Geen tydelike erosie-basisvlakke sigbaar nie (2) [ENIGE EEN] 1.8.4 Waarom sal 'n verlaging in die seevlak die gradering van die rivier verander? (2 x 2)(4) ANT: As gevolg van 'n verandering in die seevlak word die rivier steiler (2) Die rivierprofiel is nie meer glad nie (2) 'n Nuwe knakpunt ontwikkel waar die ou seevlak en die nuwe ontblote seevloer mekaar ontmoet (2) Hernieude energie begin ook die nuwe knakpunt stroomop te erodeer (2) Rivierprofiel word multi-konkaaf of ongegradeerd (2) 'n Tydelike erosiebasis sal in die loop van die rivier ontwikkel (2) Rivier word ongegradeer (2) [ENIGE TWEE]

9

1.8.5 Teken 'n eenvoudige lengteprofiel om die impak van die verlaging in die seevlak, in VRAAG 1.8.4 genoem, op die vorm van die lengteprofiel te toon. (1 x 2)(2) ANT: 1.8.6 Verduidelik hoe die interaksie tussen erosie en afsetting in die bo- en benedeloop van 'n rivier help om 'n gegradeerde profiel te handhaaf. (2 x 2)(4) ANT: Erosie domineer in die boloop en verwyder alle obstruksies (soos watervalle en stroomversnellings) in die boloop (2) Geërodeerde materiaal word in die benedeloop afgeset (2) Die balans tussen erosie en afsetting skep 'n konkawe profiel (2) 1.9 Verwys na FIGUUR 1.9 oor dreineerdigtheid.

FIGUUR 1.9: DREINEERDIGTHEID

1.9.1 Definieer die term dreineerdigtheid. (1 x 1)(1) ANT: Dreineerdigtheid is die totale lengte van alle strome in 'n dreineerbekken verdeel deur die totale oppervlak van die dreineerbekken/ Die verhouding tussen die lengte van die strome in 'n dreineerbekken en die grootte van die dreineerbekken (1) [KONSEP] 1.9.2 Watter bewys dui aan dat A 'n hoër dreineerdigtheid as B het? (1 x 1)(1) ANT: A het meer sytakke as in B wat dieselfde grootte het (1) Die totale lengte van die strome by A is langer as dié van B wat dieselfde grootte is (1) [ENIGE EEN] 1.9.3 Bepaal die stroomorde by punt X. (1 x 2)(2) ANT: 2de orde (2) 1.9.4 Waarom sal die stroomorde by punt Y hoër wees? (1 x 2)(2) ANT: Daar is meer klein stroompies wat bymekaar aansluit wat die dreineerdigtheid verder stroomaf verhoog (2)

10

1.9.5 Verduidelik die invloed van plantegroei op dreineerdigtheid. (2 x 2)(4) ANT: 'N GROOT HOEVEELHEID plantegroei sal die dreineerdigtheid verlaag, want water word deur die plantegroei vasgekeer en dit kan nie as oppervlakafloop vloei nie (2) Daar sal minder strome wees, want die plantegroei vertraag die afloop van water (2) Omdat plantegroei afloop vertraag vind meer infiltrasie plaas en oppervlakafloop verminder (2)

OF 'N KLEIN HOEVEELHEID plantegroei sal die dreineerdigtheid verhoog, want water word nie deur plante vasgekeer nie en dit kan as oppervlakafloop vloei (2) Daar sal meer strome wees, want plantegroei vertraag nie die afloop van water nie (2) Omdat plantegroei nie die afloop vertraag nie, word infiltrasie verminder en meer water is beskikbaar om oppervlakafloop te bevorder (2) [ENIGE TWEE] 1.9.6 Soos stedelike ontwikkeling plaasvind, sal die dreineerdigtheid van die omliggende natuurlike omgewing toeneem. Verduidelik waarom dit die geval is. (2 x 2)(4) ANT: Infiltrasie van water in stedelike gebiede word beperk omdat daar so baie kunsmatige oppervlaktes is (2) Toename in oppervlakafloop in stedelike gebiede a.g.v. kunsmatige oppervlaktes (2) Die water wat nuwe stedelike gebiede bereik, word deur stormwater-afvoerpype na die gebiede rondom die stedelike gebiede weggevoer (2) Daar is nou meer water in hierdie gebiede om strome te vorm wat die dreineer- digtheid laat toeneem (2) [ENIGE TWEE] 1.10 Verwys na FIGUUR 1.10 wat op 'n rivierstelsel gebaseer is.

FIGUUR 1.10: 'N RIVIERSTELSEL 1.10.1 Definieer die begrip rivierstelsel. (1 x 1)(1) ANT: Die hoofstroom en al sy sytakke (1) [KONSEP] 1.10.2 Watter doel dien die interfluviale rif/rivierskeiding by A in hierdie rivierstelsel? (1 x 1)(1) ANT: Skei twee sytakke in die dieselfde dreineerbekken van mekaar (1) 1.10.3 Watter bewys dui daarop dat B 'n dendritiese dreineerpatroon is? (1 x 2)(2) ANT: Sytakke wat by die hoofstroom aansluit, laat dit soos die takke van 'n boom lyk (2) Sytakke sluit teen skerphoeke by die hoofstroom aan (2) [ENIGE EEN]

11

1.10.4 Noem TWEE eienskappe van die onderliggende gesteentes in gebied B. (2 x 2)(4) ANT: Rotse is eenvormig weerstandbiedend teen erosie (2) Geassosieer met óf massiewe stollingsgesteentes óf met horisontale Stollingsgesteentes of harde sedimentêre gesteentes (2) 1.10.5 Skryf 'n paragraaf van ongeveer AGT reëls waarin jy verduidelik waarom 'n kronkelende

stroomkanaalpatroon gewoonlik in die benedeloop van 'n rivierstelsel aangetref word. (4 x 2)(8) ANT: BENEDELOOP Die gradiënt is geleidelik (2) Die rivier ontwikkel 'n toestand van dinamiese ekwilibrium (2) Die rivier begin van kant tot kant swaai (2) Vertikale erosie is beperk en die surplus energie word gebruik om lateraal te erodeer (2) Die stroomsnelheid het verminder en die rivier verloor energie (2) Die drakrag van die rivier neem af en materiaal word afgeset (2) Afgesette materiaal vorm onreëlmatighede in die rivierkanaal (2) Hierdie onreëlmatighede/afsettings deflekteer die rivier van kant tot kant (2) As die kronkeling eers begin het hou die aan omdat die rivier die pad van minste weerstand volg (2) [ENIGE VIER] 2.1 Bestudeer FIGUUR 2.1 wat twee tipes dreineerpatrone (A en B) toon. FIGUUR 2.1: TIPES DREINEERPATRONE 2.1.1 Benoem die dreineerpatrone wat A en B gemerk is. (2 x 1)(2) ANT: A – tralie (1) B – reghoekig (1) 2.1.2 Noem die onderliggende rotsstruktuur wat tot die ontwikkeling van dreineerpatroon A en B aanleiding gee. (2 x 1)(2) ANT: A – geplooide sedimentêre rotse/afwisselende harde en sagte rotslae (1) B – stollings/sedimentêre harde rotse wat genaat is/rotse met verskuiwingslyne (1) 2.1.3 Noem EEN van die volgende: (a) Ooreenkoms tussen dreineerpatrone A en B (1 x 2)(2) ANT: Beide het sytakke wat teen 90° hoeke by die hoofstroom aansluit (2) (b) Verskil tussen dreineerpatrone A en B (1 x 2)(2) ANT: In A vloei die hoofstrome min-of-meer reguit en in B volg die hoofstroom 'n onreëlmatige pad (90° hoeke) (2) A het slegs een dreineerbekken terwyl B twee dreineerbekkens het (2) Sytakke in A is korter as in B (2) [ENIGE EEN]

12

2.1.4 Waarom is die sytakke in dreineerpatroon A kort in vergelyking met die lengte van die hoofrivier? (1 x 2)(2) ANT: Kort, steil hange (van antikliene) veroorsaak kort sytakke en die hoofrivier is langer omdat dit die hele lengte van die vallei volg (2) 2.1.5 Gee rekenskap vir die feit dat die hoofstrome in dreineerpatroon B 90°-draaie het. (2 x 2)(4) ANT: Die rivier volg die nate en krake in die stollingsrotse (2) Dit is makliker vir die rivier om langs bestaande verskuiwingslyne te erodeer as om 'n nuwe pad uit te kerf (2) 2.2 Bestudeer FIGUUR 2.2 wat 'n lugfoto van 'n delta is. FIGUUR 2.2: DELTA

2.2.1 Wat is 'n delta? (1 x 1)(1) ANT: 'n Waaiervormige fluviale landvorm wat deur afgesette materiaal gevorm word waar dit die see binnevloei/in die riviermond/in meer invloei. (1) [KONSEP] 2.2.2 Gee TWEE bewyse uit die foto om die stelling te ondersteun dat 'n delta getoon word. (2 x 1)(2) ANT: Sandafsettings kan gesien word (1) Die waaiervormige buitelyn (1) Riviervertakkings/Rivier verdeel in kleiner stroompies naby die riviermond (1) [ENIGE TWEE] 2.2.3 Benoem die verskynsel wat A gemerk is. (1 x 1)(1) ANT: Riviervertakkings/verspreidingstrome (1) Rivier monding Vlegstrome 2.2.4 Beskryf kortliks die ontwikkeling van verskynsel A. (1 x 2)(2) ANT: Rivier verdeel in kleiner takkies soos dit oor 'n geleidelike gradiënt vloei om dit in staat te stel om deur die afsettings (sandbanke) te vloei wat die pad blokkeer. (2)

2.2.5 Waarom is sommige kuslyne nie geskik vir die ontwikkeling van deltas nie? (1 x 2)(2) ANT: As die seevloer langs die kuslyn te steil/diep is, sal die afsettings weggespoel word (2) Sommige kuslyne het 'n groot getyverskil wat dit nie toelaat om materiaal te versamel nie (2) Sommige kuslyne het sterk seestrome wat nie toelaat dat materiaal versamel nie/ materiaal word maklik verwyder deur seewerking (2) [ENIGE EEN]

13

2.2.6 Skryf 'n paragraaf van ongeveer AGT reëls en verduidelik waarom deltas ideaal vir boerdery is. (4 x 2)(8) ANT: Gereelde afsetting van silt/slik maak grond vrugbaar wat goed vir landbou is (2) Toegang tot water maak dit geskik vir boerdery (2) Water is beskikbaar vir visvangs en visboerdery met baie voeding vir visse (2) Deltas vergroot die kuslyn en maak meer grond vir boerdery beskikbaar (2) Geskik vir gewas-/rysboerdery, want dit benodig baie water om te groei (2) Die grondoppervlakte is redelik gelyk – geskik vir gebruik van masjinerie (2) Gelyk grond is ideaal om vervoernetwerke te bou om produkte te vervoer (2) [ENIGE VIER] 2.3 Bestudeer FIGUUR 2.3, 'n foto wat die loop van 'n rivier toon. FIGUUR 2.3: DIE LOOP VAN 'N RIVIER

2.3.1 Watter fase/loop van die rivier word in FIGUUR 2.3 verteenwoordig? (1 x 1)(1) ANT: Benedeloop/ouer of laaste stadium (1) 2.3.2 Teken 'n benoemde deursnit wat die verskil in die vorms van die hange wat met rivieroewers A en B geassosieer word, toon. (3 x 1)(3) ANT: [(1) punt vir vorm; (1) punt vir byskrif by A; (1) punt vir byskrif by B] [SPIEËLBEELD AANVAARBAAR] 2.3.3 Beantwoord die volgende vrae met verwysing na rivieroewer A. (a) Noem die hang wat met rivieroewer A geassosieer word. (1 x 1)(1) ANT: Stoot-/buite-oewer (1)

Gly-oewer

Beweging rigting van meander

14

(b) Verduidelik die steilheid van die hang langs rivieroewer A. (1 x 2)(2) ANT: Die water vloei vinniger (vinniger stroom) langs die buite-oewer wat tot erosie en ondergrawing aanleiding gee en oewerwal laat instort (2) 2.3.4 Gee redes vir die sandafsettings langs rivieroewer B. (2 x 2)(4) ANT: Water vloei stadig (stadiger stroom) langs die binne-oewer (2) Die rivier kan nie sy vrag dra nie (verloor energie) en afsetting vind plaas (2) 2.3.5 Verduidelik waarom 'n roeier in 'n kano sou verkies om langs rivieroewer A eerder as rivieroewer B te roei. (2 x 2)(4) ANT: OEWER A Rivier is dieper en kano kan nie vassit nie (2) Rivier vloei vinniger dus kan roeier hoër spoed behaal/gebruik minder energie om te roei (2)

OF OEWER B Rivier te vlak en die kano kan vassit (2) Die rivier vloei stadiger so die kanovaarder roei stadiger (2) 2.4 FIGUUR 2.4 is 'n gevallestudie uit die Mail & Guardian oor die menslike impak op die Vaaldam. FIGUUR 2.4: MENSLIKE IMPAK OP DIE VAALDAM 2.4.1 Hoeveel water kan die Vaaldam hou? (1 x 1)(1) ANT: (Een) biljoen kubieke meter (1) 2.4.2 Behalwe Gauteng, noem TWEE ander provinsies wat van water uit die Vaaldam afhanklik is. (2 x 1)(2) ANT: Vrystaat (1) Mpumalanga (1) 2.4.3 Uit watter buurland voer Suid-Afrika vars water in? (1 x 1)(1) ANT: Lesotho (1) 2.4.4 Waarom het dit nodig geword om bogenoemde water te behandel? (1 x 1)(1) ANT: Water word baie erg besoedel (1)

15

2.4.5 Verduidelik kortliks die gevolge van onveilige bakterievlakke, soos E-coli, vir mense wat die rivierwater drink. (1 x 2)(2) ANT: Mense word siek as hulle die water drink (2) Veroorsaak buikloop/disenterie/diarree/kolon infeksie (2) Waterdraende siektes bv. cholera/bilharzia (2) Sterfte as gevolg van bakterieë (2) [ENIGE EEN] 2.4.6 Skryf 'n paragraaf van ongeveer AGT reëls en stel volhoubare strategieë voor wat die regering kan implementeer (instel) om die probleem van waterbesoedeling in die Vaaldam op te los. (4 x 2)(8) ANT: Bewusmaking en voorsien opvoeding (advertensieborde) oor gesonde drinkwater (2) Rivier gesondheidsprogramme (2) Konsultasie en openbare deelname rondom waterbehoeftes (2) Wetgewing wat besoedeling rondom die Vaaldam verhoed (2) Boetes vir toerusting wat nie behoorlik in stand gehou word nie (2) Gereelde monitering en toets van waterkwaliteit (2) Implementeer effektiewe instandhouding en herstel van rioolpompe en wateraanlegte (2) Langtermynbeplanning vir volhoubare gebruik (2) Implementering en polisiëring van die Waterwet (2) Hou munisipaliteite aanspreeklik vir hoë kwaliteit drinkwater (2) Watersuiwering voordat water in die Vaaldam vrygelaat word (2) Bufferskepping rondom die Vaaldam om nedersetings-ontwikkeling te verhoed naby dam (2) Stel effektiewe afvalverwydering rondom die Vaaldam in werking (2) [ENIGE VIER] 2.5 Bestudeer FIGUUR 2.5 wat op 'n rivierstelsel gebaseer is. FIGUUR 2.5: RIVIERSTELSEL

2.5.1 Benoem die dreineerpatroon in die boloop van die rivier in gebied A. ANT: Dendrities (1) 2.5.2 Benoem die onderliggende rotsstruktuur wat waarskynlik in gebied A aangetref sal word. ANT: Homogene Geologie/Eenvormig horisontaal (1) Rotse wat eenvormig weerstand teen erosie bied (1) Horisontaal sedimentêr/Massiewe stolling (1) [ENIGE EEN] 2.5.3 Is gebied A die opvangsgebied of die mond van die rivier? ANT: Opvangsgebied (1) 2.5.4 Noem die tipe erosie wat diep valleie in gebied A veroorsaak. ANT: Vertikaal/Afwaarts/Insnyding (1) 2.5.5 Noem 'n natuurlike verskynsel wat by 'n knakpunt (in gebied B) vorm. ANT: Stroomversnelling (1) Waterval (1) [ENIGE EEN]

16

2.5.6 In watter rivierloop domineer afsetting? ANT: Benedeloop (1) Verouderde stadium (1) Fase C (1) [ENIGE EEN] 2.5.7 Benoem die landvorm wat waarskynlik as gevolg van die sandafsettings by die riviermond sal vorm. (7 x 1)(7) ANT: Sandeilande/Sandbanke (1) Delta (1) [ENIGE EEN] 2.6 Verwys na FIGUUR 2.6 wat op die watertafel gebaseer is. FIGUUR 2.6: WATERTAFEL

2.6.1 Definieer die term watertafel. (1 x 1)(1) ANT: Die watertafel is die oppervlak van die korswatersone (1) Die watertafel is die boonste vlak van die versadigde grondwatersone (1) [KONSEP] [ENIGE EEN] 2.6.2 (a) Beskryf die posisie van die watertafel in FIGUUR 2.6 A in verhouding tot die Aardoppervlak. (1 x 1)(1) ANT: In A is die watertafel naby aan die oppervlak/hoog (1) Slegs 'n paar meter onder die oppervlak/naby die oppervlak (1) Sny die oppervlak/rivierbedding (1) [ENIGE EEN] (b) Gee 'n rede vir die posisie van die watertafel in FIGUUR 2.6 A wat in VRAAG 2.6.2(a) genoem is. (1 x 2)(2) ANT: Die plantegroei keer die water vas/verminder afloop (2) Plantegroei laat meer infiltrasie plaasvind (2) Bome gee skaduwee, daarom minder verdamping (2) Deurlaatbare onderliggende gesteentes bevorder infiltrasie (2) Geleidelike helling bevorder infiltrasie (2) Soos wat infiltrasie verhoog styg die watertafel (2) Geen kunsmatige oppervlak (2) [ENIGE EEN] 2.6.3 (a) Hoe het stedelike ontwikkeling die posisie van die watertafel in verhouding tot die Aardoppervlak in FIGUUR 1.5 B verander? (1 x 2)(2)

17

ANT: Die watertafel het gesak/is dieper/is verder onder die oppervlak (2) Sny nie meer die aardoppervlak/rivierbedding (2) [ENIGE EEN] (b) Verduidelik waarom stedelike ontwikkeling die posisie van die watertafel in FIGUUR 2.6 B, wat in VRAAG 2.6.3 (a) genoem is, verander het. (2 x 2)(4) ANT: Kunsmatige (mensgemaakte) oppervlaktes soos bv. teer is minder deurlaatbaar en lei tot direkte afloop (2) Dreineerstelsels (stormwaterafvoerpype/-slote) voer afloop uit die nedersetting (2) Verwydering van natuurlike plantegroei verhoog direkte afloop (2) Minder infiltrasie a.g.v. verhoogde afloop verminder die grondwaterinhoud en verlaag die watertafel (2) Nywerheidsaktiwiteite verlaag die watertafel (2) [ENIGE TWEE] 2.6.4 Stel maatreëls voor wat ná stedelike ontwikkeling ingestel kan word om die watertafel, soos in FIGUUR 2.6 A geïllustreer, te handhaaf. (2 x 2)(4) ANT: Skep meer deurlaatbare oppervlaktes soos plaveisel en gras (2) Beperk kanalisering van riviere om water toe te laat om in te syfer (2) Gebruik deurlaatbare bakstene om voetpaadjies en sypaadjies meer te bou (2) Skep buffersones naby aan riviere om plantegroei te beskerm en infiltrasie toe te laat (2) Skep meer oop ruimtes in die stedelike omgewing, bv. groengordels wat natuurlike oppervlaktes het en help om infiltrasie te verhoog (2) Skep meer plantryke ruimtes tussen geboue, bv. bome en gebiede met oop gras wat infiltrasie sal bevorder/bebossing (2) Beperk stedelike ontwikkeling op gelyk oppervlaktes sodat infiltrasie daar aangemoedig kan word (2) Ontwikkel dreineerstelsels wat behandelde water terug na oop natuurlike omgewings in die stad sal herlei om infiltrasie te verhoog (2) Skep stedelike omgewings met dreineerstelsel wat direkte afloop/reënval opvang in stormwaterstelsels en dit na die natuurlike omgewings in die stad sal herlei (2) [ENIGE TWEE] 2.7 Verwys na FIGUUR 2.7 wat 'n stroomkanaal toon. FIGUUR 2.7: STROOMKANAAL. 2.7.1 Identifiseer die stroomkanaalpatroon wat in FIGUUR 2.7 getoon word. (1 x 1)(1) ANT: Kronkelend / Meander (1)

18

2.7.2 In watter loop van die rivier sal die geïllustreerde stroomkanaal-patroon die waarskynlikste aangetref word? (1 x 1)(1) ANT: Benedeloop/Vlakte/Middel (1) 2.7.3 Gee EEN rede waarom die geïllustreerde stroomkanaalpatroon in die loop van die rivier, wat jy in VRAAG 2.7.2 genoem het, sal ontwikkel. (1 x 2)(2) ANT: Gradiënt is meer geleidelik (2) Verminderde energie/spoed (2) 2.7.4 Teken 'n eenvoudige, benoemde deursnit van die rivierkronkel / meander tussen punt A en B. (2 x 2)(4) ANT: [TWEE PUNTE VIR VORM EN TWEE PUNTE VIR ENIGE KORREKTE BYSKRIF]

2.7.5 Jy wil graag 'n kampeerterrein aan die oewer van die geïllustreerde rivier ontwikkel. Na sorgvuldige oorweging kies jy 'n terrein langs helling/oewer A eerder as langs helling/oewer B. Verduidelik, in 'n paragraaf van ongeveer AGT reëls, waarom die terrein langs helling/oewer A die beste keuse is. (4 x 2)(8) ANT: HELLING A – GESKIKSTE VIR KAMPEERTERREIN Het 'n geleidelike konvekse vorm (2) Geleidelike helling ideaal om te bou en te kampeer (2) Maklike toegang tot rivier vir visvang en om water te gaan haal (2) Vloeisnelheid is stadiger en dus veiliger (2) Met verloop van tyd sal afsetting toelaat dat die kampeerterrein in grootte toeneem (2) Makliker om klein bootjies en kano's te lanseer (2) Dit skep 'n vlak plek om die rivier in te gaan (2) Vrugbare grond, daarom is daar meer plantegroei (2) Meer bome vir skaduwee (2) HELLING B Konstante erosie/ondergrawing veroorsaak 'n konkawe/steil helling (2) Ondergrawing veroorsaak 'n rivierkrans wat onstabiel is (2) Die posisie van die kampeerterrein sal terugskuif en fasiliteite kan beskadig word (2) Verminderde toegang tot water (2) Vinniger vloeiende water is meer gevaarlik (2) [ENIGE VIER]

BEWEEGRIGTING VAN MEANDER

19

2.8 Verwys na FIGUUR 2.8 wat stroomroof op 'n geërfde landskap toon. FIGUUR 2.8: STROOMROOF

2.8.1 Wat is 'n geërfde stroom? (1 x 1)(1) ANT: Wanneer 'n jonger rivier oor 'n ouer landskap vloei wat deur erosie aan die oppervlak blootgestel is (1) 'n Stroompatroon wat nie by die onderliggende rotsstruktuur pas nie (1) ‘n Stroom het homself aan ‘n rotsstruktuur voorgestel na erosie van die boonste laag plaasgevind het. (1) [KONSEP] [ENIGE EEN] 2.8.2 Watter bewys dui daarop dat rivier S en rivier Y geërfde strome is? (1 x 2)(2) ANT: Stroom sny nou deur weerstandbiedende blootgestelde riwwe (2) 2.8.3 Teken 'n benoemde deursnee om te toon hoe die abstraksieproses tot stroomroof in FIGUUR 2.8 B gelei het. (2 x 2)(4) ANT: OF

20

2.8.4 Verduidelik, in 'n paragraaf van ongeveer AGT reëls, die veranderinge wat die geroofde stroom stroomaf van die roofelmboog sal ondergaan. (4 x 2)(8) ANT: VERANDERINGE IN DIE GEROOFDE STROOM STROOMAF VAN DIE ROOFELMBOOG Verminderde kanaalvloei in die rivier omdat boloopwater geroof is (2) Verminder spoed soos die natgemaakte omtrek toeneem (2) Verlies aan volume/spoed verminder energie van rivier/minder energie (2) Verlies aan volume water/spoed verminder erosievermoë (2) Rivier kan nie meer sy vrag dra nie/afsetting neem toe (2) Rivier set sy vrag op die rivierbodem af (2) Klein stroompie in 'n groot vallei/verarmde stroom/kleiner stroom (2) Minder water daarom verminder afloop (2) Rivier mag moontlik opdroog (2) Soos wat water in die boloop verlore gaan, verklein die dreineerbekken (2) Rivier het minder water vir plante/vis (2) Verminderde biodiversiteit/verwoesting van die rivier-ekosisteem (2) Rivier het minder water vir mense wat daarvan afhanklik is vir oorlewing (2) [ENIGE VIER] 2.9 Bestudeer FIGUUR 2.9 wat op stroomverjonging in die benedeloop van 'n rivier gebaseer is. FIGUUR 2.9: STROOMVERJONGING

2.9.1 Noem EEN kenmerk van 'n verjongde rivier. (1 x 1)(1) ANT: Verjongde riviere het 'nuwe' energie (1) Toon eienskappe van beide vertikale en laterale erosie (1) Riviere wat weer aktief afwaarts kan erodeer (2) Drakrag van die rivier verhoog (1) [ENIGE EEN] 2.9.2 Watter bewys in die skets dui aan dat die rivier verjong is? (2 x 1)(2) ANT: Hange/hellings het terrasse/rivierterrasse (1) Nuwe vloedvlakte (1) Vallei in 'n vallei (1) Ingekerfde rivierkronkel (1) [ENIGE TWEE]

21

2.9.3 Gee TWEE moontlike redes vir stroomverjonging. (2 x 2)(4) ANT: Stroomroof verhoog die watervolume (2) Vinnigvloeiende sytak wat by die hoofstroom aansluit (2) Volgehoue/langdurige verhoogde reënval in die opvangsgebied (2) Klimaatsverandering wat ‘n toename in reënval veroorsaak (2) Tektoniese verskuiwings (opheffing) in die landskap verander die basisvlak van die rivier (2) Daling in seevlak verander die basisvlak van die rivier (2) Skielike verandering in gradiënt (word steiler) (2) Ontbossing verhoog afloop (2) [ENIGE EEN] 2.9.4 Beskryf die impak wat verjonging op die rivierkronkel/meander in FIGUUR 2.9 sal hê. (1 x 2)(2) ANT: Ingekerfde rivierkronkels (2) 2.9.5 Stel EEN negatiewe impak voor wat verjonging op die toekomstige ontwikkeling van infrastruktuur het. (1 x 2)(2) ANT: Konstruksie van brûe sal meer kos en sal die volle wydte van die vallei moet dek (2) Steil hellings sal dit moeilik maak om paaie/spoorlyne te bou (2) Dit sal moeilik wees om dienste (krag/water) te voorsien (2) Meer tydrowend om infrastruktuur te ontwikkel (2) Moeilik om swaar masjinerie te gebruik tydens die konstruksie van infrastruktuur (2) [ENIGE EEN] 2.9.6 Gee bewyse in FIGUUR 2.9 om die stelling te ondersteun dat terrasse, alhoewel hulle gelyk is, nie altyd vir landbou geskik is nie. (2 x 2)(4) ANT: Rivierkronkels kan die terrasse ondergrawe en veroorsaak dat dit ineenstort/ hange is onstabiel (2) Terrasse is te hoog om water tot by die bewerkte lande te kry (2) Steil terrashange beperk toegang tot terrasse (2) Nou terrasse beperk bewerking (2) Geen verdere oorstromings om vrugbare slik af te set nie (2) Risiko van modderstortings (2) [ENIGE TWEE] 2.10 Verwys na FIGUUR 2.10 wat oppervlakaflooppatrone uitbeeld. FIGUUR 2.10: OPPERVLAKAFLOOPPATRONE

2.10.1 Definieer die term oppervlakafloop. (1 x 1)(1) ANT: Water wat oor die aardoppervlak na neerslag/reënbui beweeg (1) [KONSEP] 2.10.2 In watter landskap is die hoogste oppervlakafloop aangeteken? (1 x 1)(1) ANT: Stedelik/A (1)

22

2.10.3 Noem waarom die oppervlakafloop in die landskap wat jy in VRAAG 2.10.2 gekies het, hoër is in vergelyking met die ander twee oppervlakke. (1 x 2)(2) ANT: Die ondeurlaatbare stadsoppervlak moedig meer oppervlakafloop as infiltrasie aan (2) Dreineerstelsels in stedelike gebiede is mensgemaak (2) Oppervlakvloei word kunsmatig gekanaliseer (2) Minder wrywing met betonoppervlaktes moedig afloop aan (2) Gebrek aan oppervlaktes wat met plantegroei bedek is moedig afloop aan (2) Uitvoer van riviere met sement (kanalisering) verhoog oppervlakvloei, want infiltrasie verlaag (2) [ENIGE EEN] 2.10.4 Vergelyk die afloop op die bewerkte oppervlak (50–60%) met die afloop van die beboste oppervlak (10–20%). (a) Hoe het die infiltrasieproses die verskil in die aangetekende oppervlakafloop beïnvloed? (1 x 2)(2) ANT: Die beboste oppervlak (C) het meer plantegroei en verhoog dus die tempo van onderskepping wat tot minder afloop lei (2) Meer water word tussen plante en bome in die beboste gebied vasgevang wat die tempo van onderskepping verhoog en afloop verminder (2) Die beboste gebied het 'n hoë plantegroeidigtheid en daarom 'n beter vermoë om water te onderskep wat tot 'n laer afloop aanleiding gee (2)

OF Die bewerkte lande (B) het minder obstruksies wat oppervlakvloei en dit verlaag die onderskeppingstempo en afloop sal dus verhoog (2) Bewerkte landoppervlaktes het minder plantegroei wat tot 'n laer onderskeppingsvlak lei en dus sal afloop verhoog (2) [ENIGE EEN] (b) Beskryf die impak van die infiltrasievlak op die grondwatervlakke vir beide oppervlak B en C. (2 x 2)(4) ANT: OPPERVLAK B - Minder infiltrasie dus sal grondwatervlakke minder wees (2) OPPERVLAK C - Meer infiltrasie dus sal grondwatervlakke nader aan aard opp. wees (2) 2.10.5 Stel voor hoe verhoogde afloop bestuur kan word deur na stedelike en bewerkte opper- vlakke te verwys, soos in die diagram getoon. (2 x 2)(4) ANT: STEDELIK Meer plantegroei om die oormatige afloop te onderskep en infiltrasie aan te moedig (2) Skep groengordels (2) Gebruik poreuse boumateriaal op die grond om infiltrasie te verhoog (2) Dreineer-en stormwaterpype (2) BEWERK Meer grondbedekking tussen ry-gewasse verminder afloop (2) Bou terrasse teen hellings om te verseker dat afloop teruggehou word (2) Ploeg saam met die kontoere hoogtes (2) Gewasrotasie om grondstabiliteit te behou om infiltrasie te verhoog (2) Maak die grond in bewerkte gebiede los om infiltrasie te verhoog (2) Ontwikkel vore op selfde kontoerhoogtes (2) Toename in kompos (2) [MOET NA BEIDE STEDELIK EN BEWERK VERWYS]

23

3.1 Verwys na FIGUUR 3.1 wat stroomroof illustreer. FIGUUR 3.1: STROOMROOF

3.1.1 Definieer die term stroomroof. (1 x 1)(1) ANT: Wanneer ‘n meer energieke stroom die bo-loop van die minder energieke stroom onderskep (1) Wanneer een rivier die boloop van 'n ander rivier se water steel (1) Wanneer 'n rivier op 'n laer vlak die water van 'n rivier op 'n hoër vlak onderskep (1) [KONSEP] [ENIGE EEN] 3.1.2 Watter bewys in skets A dui daarop dat stroomroof waarskynlik sal plaasvind? (1 x 1)(1) ANT: Terugwaartse erosie vind plaas (1) Die sytak van rivier A kerf terug deur die waterskeiding (1) [ENIGE EEN] 3.1.3 Noem TWEE fisiese veranderinge wat rivier A sal ondergaan nadat stroomroof plaasgevind het. (2 x 1)(2) ANT: Groter volume water (1) Erosievermoë verhoog (1) Dreineerbekken vergroot (1) Sal verjong / Meer energieke stroom / Groter stroomsnelheid (1) [ENIGE TWEE] 3.1.4 Noem TWEE moontlike toestande wat daartoe gelei het dat rivier A die roofstroom is. (2 x 2)(4) ANT: Rivier A vloei op 'n laer vlak as rivier B (2) Rivier A vloei waarskynlik oor sagter rots (erodeer dus vinniger) as rivier B (2) Rivier A is moontlik in 'n hoër reënvalgebied as rivier B (2) Sytakke van rivier A vloei teen 'n steiler helling as rivier B (2) Rivier A het 'n groter erosievermoë (2) Hoër stroomvolume / hoër stroomorde (2) [ENIGE TWEE] 3.1.5 Skryf 'n paragraaf van ongeveer AGT reëls om te beskryf hoe die verminderde watervolume 'n negatiewe invloed op die boerderygemeenskap by B sal hê. (4 x 2)(8) ANT: Minder water vir besproeiing van gewasse (2) Oeste verklein a.g.v. min water (2) Duurder om genoeg water te bekom (2) Minder oorstromings verlaag natuurlike bemesting van grond (2) Insetkoste om te boer verhoog (2)

24

Boerdery is nie meer ekonomies volhoubaar nie (2) Verlies aan werk omdat boerdery afneem (2) Verlies aan inkomste omdat oeste verminder (2) Armoede verhoog a.g.v. ‘n tekort aan gewasse om te verkoop (2) Landelik-stedelike migrasie begin (2) Tekort aan huishoudelike water (2) Tekort aan ontspanningsaktiwiteite (2) Armoede neem toe a.g.v. ‘n tekort aan voedsel (voedselonsekerheid) (2) [ENIGE VIER] 3.2 Pas die stellings hieronder by die diagramme van fluviale verskynsels wat A, B, C en D in FIGUUR 3.2 gemerk is. FIGUUR 3.2: FLUVIALE VERSKYNSELS

3.2.1 Die rivier kan tot die vorming van hoefystermere lei. ANT: C (1) 3.2.2 Vertikale erosie is dominant in hierdie diagram. ANT: A (1) 3.2.3 Die rivier toon hoofsaaklik 'n goed ontwikkelde, kronkelende stroomkanaalpatroon. ANT: C (1) 3.2.4 Die rivier plaas slik op die rivierbedding af en vorm 'n gevlegte stroompatroon. ANT: B (1) 3.2.5 Rivierafsetting/-deponering is in die vorm van 'n waaier. ANT: D (1) 3.2.6 Die rivier is besig om te verjong. ANT: A (1) 3.2.7 Die rivier is in sy boloop. (7 x 1)(7) ANT: A (1)

25

3.3 Bestudeer die grafiese voorstelling van stroomafloop in die verskillende stadiums van 'n dreineerbekken. FIGUUR 3.3: STROOMAFLOOP

3.3.1 Definieer die term stroomafloop. (1 x 1)(1) ANT: Die volume water wat by 'n sekere punt in 'n rivier verbyvloei (in ‘n spesifieke tyd) (1) [KONSEP] 3.3.2 In watter loop is die stroomkanaal op sy wydste? (1 x 1)(1) ANT: Benedeloop / C (1) 3.3.3 Gee 'n moontlike verduideliking vir jou antwoord op VRAAG 3.3.2. (1 x 2)(2) ANT: Geleidelike gradiënt daarom versprei die water oor 'n wyer gebied (2) Afsetting maak die rivier vlakker en die water verprei breër (2) Sywaarts/Laterale erosie kom voor (2) [ENIGE EEN] 3.3.4 Gee TWEE redes vir die toename in stroomafloop vanaf die boloop na die benedeloop. (2 x 2)(4) ANT: Baie sytakke loop na die hoofrivier toe voor die benedeloop (2) Benedeloop het ‘n hoër stroomorde (2) Aanvulling deur grondwater/deurvloei / basisvloei (2) Die geleidelike gradiënt laat die vloeisnelheid afneem, water hoop op en vermeerder (2) [ENIGE TWEE] 3.3.5 In 'n paragraaf van ongeveer AGT reëls, beskryf en verduidelik die impak van 'n toename in reënval op die diepte en breedte van die rivier in die benedeloop. (4 x 2)(8) ANT: TOENAME IN REËNVAL OP DIEPTE Diepte neem toe (2) Toename in volume verwyder alreeds afgesette materiaal (2) Minder materiaal word afgeset en die diepte neem toe (2) Meer oppervlakafloop en oorlandvloei verhoog die volume water in die benedeloop en afwaartse erosie kan toeneem (2) TOENAME VAN REËNVAL OP BREEDTE Breedte neem toe (2) 'n groter volume water sal die tempo van laterale erosie laat toeneem (2) Die rivier sal meer oorstroom met 'n toename in reënval, en die grootte van die vloedvlakte neem toe (2) [MOET BEIDE BREEDTE EN DIEPTE BESKRYF EN VERDUIDELIK]

26

3.4 FIGUUR 3.4 is 'n gevallestudie oor opvangs- en rivierbestuur. Lees die artikel aandagtig voordat jy die vrae wat volg, beantwoord. FIGUUR 3.4: OPVANGS- EN RIVIERBESTUUR

3.4.1 Noem TWEE inisiatiewe wat die Working for Wetlands-program vir volhoubare rivierbestuur in Suid-Afrika ingestel het. (2 x 1)(2) ANT: Die beheer van dorstige uitheemse plant-infestasies (2) Vleilandherstelling (1) 3.4.2 Waarom is opvangsbestuursprogramme vir Suid-Afrikaanse riviere ingestel? (1 x 2)(2) ANT: 'daar altyd 'n risiko van droogte is' (2) Waterbehoeftes en voorsiening word bedreig (2) Daar is probleme met waterkwaliteit (2) Daar is probleme met die verskaffing van water (2) Suid-Afrikaners het 'n beperkte hoeveelheid drinkbare water (2) Suid-Afrika ontvang minder as 500mm gemiddelde jaarlike reënval (2) Om ‘n volhoubare watervoorsiening in Suid-Afrika te verseker (2) [ENIGE EEN – AANVAAR IMPAK VAN MENSLIKE AKTIWITEITE MET VOORBEELDE] 3.4.3 Verduidelik die rol van vleilandherstel in die handhawing van 'n goeie watervoorraad in Suid-Afrikaanse riviere. (2 x 2)(4) ANT: Vleilandherstelling sal die kwaliteit van grondwater wat die Suid-Afrikaanse rivierstelsels voed verbeter (2) Minder besoedelde water sal die grondwater bereik en dit sal die kwaliteit van die Suid-Afrikaanse rivierstelsels verbeter (2) Vleilandherstelling sal lei tot meer infiltrasie wat die volume water in permanente riviere sal laat toeneem (2) Vleilandherstelling sal oorstromings verminder en water in rivierstelsels kanaliseer wat oorlandvloei en oppervlakwaterverliese verminder (2) [ENIGE TWEE]

27

3.4.4 Bespreek die negatiewe invloed van menslike aktiwiteite op opvangsgebiede in Suid-Afrika. (3 x 2)(6) ANT: Stortingsterreine vergiftig die water (2) Mynbou-aktiwiteite veroorsaak suur ondergrondse water (2) Swak boerderymetodes besoedel en verminder die hoeveelheid en kwaliteit van grondwater in opvangs-gebiede (2) Nywerhede en rioolwerke lei hulle afvalstowwe na die sytakke van groot opvangsgebiede en verlaag die kwaliteit van water (2) Huishoudelike gebruik van riviere in informele nedersettings besoedel riviere (2) Rommel vanaf informele nedersettings verlaag die kwaliteit van water in opvangsgebiede (2) Landbou-afloop wat met bemestingstowwe/pesdoders behandel is neem opvangs- gebiede oor en verlaag die kwaliteit van water (2) Boorgate verminder die hoeveelheid grondwater wat in sekere opvangsgebiede beskikbaar is (2) Swak verbouingsmetodes lei daartoe dat uitheemse plantegroei oorneem wat groot hoeveelhede wat in opvangsgebiede verbruik (2) Die bou van damme in opvangsgebiede verander die vloeipatrone van riviere en dit verminder die hoeveelheid beskikbare water (2) Oorbeweiding en die verwydering van natuurlike plantegroei verlaag grond- watervlakke en oppervlakafloop in opvangsgebiede (2) Wateroordragskemas het ‘n impak op die vloeipatrone in die opvanggebied (2) [ENIGE DRIE]