gfjr ØkfUr dh ihyh ifÙk;k¡ - Kopykitab

gfjr ØkfUr dh ihyh ifÙk;k¡(yksddFkkvksa ij vk/kkfjr lQyrk ds ns'kh lw=)

MkW- jru yky ;knoiwoZ funs'kd] Hkkjrh; xUuk vuqla/kku laLFkku] y[ku≈

,oa

Qly iz.kkyh vuqla/kku funs'kky;] eksnhiqje] esjB

vuqjk/kk izdk'ku] ubZ fnYyh

ISBN No.: 978-93-85083-80-8

ewY; % 250 #-izFke laLdj.k%lu~ 2017dkWihjkbV % jpukdkjjpukdkj % MkW- jru yky ;knoizdk'kd % vuqjk/kk izdk'ku

1193] ia[kk jksM] ukaxy jk;kfudV Mh2, tudiqjh]ubZ fnYyh&110046nwjHkk"k % 011&28520555pyHkk"k % 9213135921

bZesy %[email protected]

osclkbV%www.anuradhaprakashan.com

HARIT KRANTI KI PILI PATIYA by DR. RATTAN LAL YADAV

Li"Vhdj.k @ vuqjks/kiqLrd esa fn;s x;s uke ,oa ?kVuk;s] lHkh dkYifud gSaA fdlh ftUnk ,oa er O;fDr ls budk esy [kkuk ek= la;ksx gksxkA

df"k iz/kku ns'k esa] vktknh ds ckn tUeh igyh ih<+h ds i<+s&fy[ks uo;qod tc ukSdjh djus fudys] rc viuh ukSdjh esa vkus okyh ck/kkvksa ls fuiVus ds fy, mUgksaus mRlkgiwoZd iqLrdksa dk lgkjk fy;kA bu iqLrdksa dks i<+rs oDr mUgksaus ik;k fd miyC/k lHkh iqLrdsa fons'kh ys[kdksa }kjk fy[kh x;h gS tks muds viuh ifjfLFkfr;ksa ds vuqHkoksa ij vk/kkfjr gSA tcfd ;g ih<+h tkurh Fkh fd gekjh yksddFkk,a] tks mUgksaus cpiu esa lquh Fkh] ,sls Kku ls Hkjh iM+h gSA ijUrq ijs'kkuh ;g Fkh fd bu yksddFkkvksa ds ladyu vklkuh ls miyC/k ugha FksA bl iqLrd esa ys[kd us ,slh gh yksddFkkvksa dk ladyu djds viuh ukSdjh ds vuqHkoksa ds lkFk izLrqr djus dk iz;kl fd;k gS] rkfd Hkkjro"kZ ds xkao nsgkr ls vkus okys uo;qod bu yksddFkkvksa esa fo|eku Kku dks vftZr djds viuh ukSdjh esa vkus okyh ck/kkvksa ls fuiV dj vkxs c<+ ldsaA

;gka ij mYys[k djuk vko';d gksxk fd ys[kd ds vius ukSdjh ds vuqHko Hkkjrh; df"k vuqla/kku ifj"kn esa ukSdjh djus ds gSA

Hkkjrh; df"k vuqla/kku ifj"kn dh LFkkiuk] jk;y deh'ku dh 1928 dh fjiksVZ ds vk/kkj ij] 16 tqykbZ 1929 dks lkslkbVht ,DV 1860 ds vUrxZr bEihfj;y df"k vuqla/kku ifj"kn iathdr djok dj dh x;h FkhA

vktknh ds ckn] bEihfj;y dks cnydj bafM;u dj fn;k x;k FkkA Hkkjrh; df"k vuqla/kku ifj"kn lkslkbVh dk v/;{k] Hkkjr

ifjn';

ljdkj dk df"k ea=kh gksrk gS rFkk bldk eq[; dk;Zdkjh vf/kdkjh egkfuns'kd dgykrk gS tks ,d oSKkfud gksrk gSA

Hkkjrh; df"k vuqla/kku ifj"kn] df"k ea=kky; dh vuqla/kku bdkbZ gS] tks ea=kky; esa df"k vuqla/kku ,oa f'k{kk foHkkx ds lkFk tqM+h gqbZ gSA

Hkkjrh; df"k vuqla/kku ifj"kn dk egkfuns'kd df"k ea=kky; esa df"k vuqla/kku ,oa f'k{kk foHkkx dk lfpo Hkh gksrk gSA

egkfuns'kd dks df"k foKku ds fofHkUu fo"k;ksa esa lgk;rk ds fy, ifj"kn esa vkB mi&egkfuns'kd gksrs gSaA

egkfuns'kd dks iz'kklfud dk;ks± esa lgk;rk djus ds fy, vfrfjDr lfpo gksrk gS tks ifj"kn dk lfpo dgykrk gSA foÙkh; fo"k;ksa esa lgk;rk ds fy, foÙk; lykgdkj gksrk gSA

vfrfjDr lfpo tks foÙkh; lykgkdkj] nks tks Hkkjrh; iz'kklfud lsok ds vf/kdkjh gksrs gSaA

Hkkjr ds izFke iz/kkuea=kh iafMr tokgj yky usg: ds dFkukuqlkj] ßvU; dksbZ Hkh pht bartkj dj ldrh gS ijUrq df"k ughaAÞ

pwafd df"k jkT; ljdkjksa dk fo"k; gS vr% jkT;ksa esa df"k dks c<+kok nsus ds fy, ns'k esa vesfjdk ds ySaM xzkaV iSVZu ij df"k jkT; fo'ofo|ky;ksa dh LFkkiuk dh x;hA

izFke df"k jkT; fo'ofo|ky;] mÙkj izns'k df"k fo'ofo|ky; iUruxj dk mn~?kkVu] 17 uoEcj 1960 dks iafMr tokgj yky usg: Hkkjr ds izFke iz/kkuea=kh ds dj deyksa }kjk fd;k x;k FkkA

orZeku esa ns'k esa djhc 50 jkT; df"k fo'ofo|ky; gSaA Hkkjrh; df"k vuqla/kku ifj"kn df"k fo'ofo|ky; ds fy, fo'ofo|ky; vuqnku vk;ksx dh rjg dk;Z djrh gSA

buds vfrfjDr] ns'k esa djhc ,d lkS df"k vuqla/kku

laLFkku] Hkkjrh; df"k vuqla/kku ifj"kn ds vUrxZr dk;Z dj jgs gSaA ns'k ds fofHkUu ftyksa esa 567 df"k foKku dsUnz Hkh Hkkjrh; df"k vuqla/kku ifj"kn ds vUrxZr dk;Z dj jgs gSaA bu lHkh laLFkkvksa esa] ns'k esa] yxHkx 25000 df"k oSKkfud@v/;kid dk;Zjr gSaA df"k vuqla/kku ,oa f'k{kk ds bruk ogn usVodZ gksus ds dkj.k gh ns'k [kk|kUu mRiknu esa LokoyEch gSA

ns'k dh vktknh ds le; 1950 esa [kk|kUu mRiknu dsoy 51 fefy;u Vu Fkk tks vc c<+dj 282 fefy;u Vu rd igqap x;k gSA

ns'k esa nqX/k dh miyC/krk tks vktknh ds le; 1950 esa] 1241 xzke izfr O;fDr izfrfnu FkhA og c<+dj vc 245 xzke izfr O;fDr izfrfnu gks x;k gSA

;gh dkj.k gS fd vktknh dh Lo.kZ t;arh ds volj ij] yksdlHkk ,oa jkT;lHkk dh la;qDr cSBd dks lEcksf/kr djrs gq,] Hkkjr ds jk"Vªifr us [kk|kUu mRiknu esa ns'k dk LokoyEch gksuk vktkn Hkkjr dh ,d vge miyfC/k ds :i esa crk;k FkkA

bu lc miyfC/k;ksa ds ckotwn] Hkkjrh; df"k vuqla/kku ifj"kn dh dk;Ziz.kkyh ij] le;≤ ij iz'ufpg~u yxrs jgs gSa vkSj mruh gh ckj bldh dk;Ziz.kkyh dh leh{kk Hkh dh x;h gSA

ifj"kn dh leh{kk;sa %Hkkjr ljdkj us] 1954 rFkk fQj 1959 esa Hkkjrh; df"k

vuqla/kku ifj"kn dh leh{kk ds fy, Hkkjr&vesfjdk la;qDr lfefr dk xBu fd;k FkkA blds ckn vDVwcj 1963 esa] Hkkjr ljdkj us iqu% df"k vuqla/kku dh leh{kk djus ds fy, ,d Vhe dk xBu fd;k FkkA twu 1970 esa] dsUnzh; eaf=keaMy us ,d fcy dks eatwjh nh Fkh ftlesa Hkkjrh; df"k vuqla/kku ifj"kn dks jk"Vªh; egÙo dk ntkZ fn;k x;k FkkA

1972 esa] ekuuh; U;k;k/kh'k xtsUnz xBdj dh lfefr dh

flQkfj'kksa ij df"k ea=kky; esa df"k vuqla/kku ,oa f'k{kk foHkkx cuk;k x;k rFkk df"k oSKkfud p;u eaMy dk xBu fd;k x;kA

lu~ 1987 esa] iqu% Mk- th-oh-ds- jko dh v/;{krk esa] ifj"kn dh leh{kk dh xbZA

vxLr 2004 esa] Mk- jes'k e'ksydj dh v/;{krk esa] ifj"kn dh leh{kk dh x;hA

vDVwcj 2004 esa] ;kstuk vk;ksx dh ,d VkLd QkslZ }kjk Hkkjrh; df"k vuqla/kku ifj"kn dh leh{kk djokbZ x;hA

bl izdkj Hkkjrh; df"k vuqla/kku ifj"kn ,d lokZf/kd lehf{kr ifj"kn gSA bruh leh{kkvksa ds ckotwn Hkh ifj"kn dh dk;Z'kSyh esa dksbZ fo'ks"k ifjorZu ugha gqvk gSA

,slh vuwBh ifj"kn esa ukSdjh djus dk vuqHko fu'p; gh vuks[kk gksxkA ;fn vkidks fo'okl ugha gks jgk] rks bl iqLrd dks i<+ dj nsf[k,A

jru yky ;kno

1- ukSdjh dh ryk'k 9

2- ukSdjh ds nks dke & igyh gkftjh] nwljk lyke 28

3- ukSdjh esa lQyrk ds lw=k 51

3-1Li"V y{; 57

3-2izcy bPNk'kfDr 59

3-3vkRefo'okl 60

3-4vkRefu;a=k.k 63

3-5vkd"kd O;fDrRo

3-5-1igukok 69

3-5-2dk;Ziz.kkyh 69

3-5-3igy 70

3-5-4dYiuk'kfDr 70

3-6lQyrk dk ewyea=k 73

4- ukSdjh esa rjDdh mldh tks dke djs vkSjksa ls cÙkh 87

5- dke dk ftØ dj] dke dk fQØ dj 103

6- usrRo dh pqukSfr;ka 119

vuqÿe

f'k{kk euq"; dh izofÙk dks eqDr djus ds fy, gksrh gS ijUrq Hkkjro"kZ esa uCcs Qhlnh f'k{kkFkhZ ukSdjh ikus ds mís'; ls f'k{kk xzg.k djrs gSA

iUuk yky us Hkh] xksfcUn oYyHk iar df"k fo'ofo|ky; iaruxj esa viuh ih-&,p-Mh- djus ds nkSjku] ukSdjh ikus ds fy, vkosnu fd;s Fks vkSj ftl fnu mlus viuh ih&,p-Mh- dh Fkhfll tek dh FkhA mlh fnu mlds ikl ukSdjh ds fy, nks txgksa ls baVjO;w ysVj vk;s FksA igyk cukjl fgUnq fo'ofo|ky; ls] rFkk nwljk df"k laLFkku bykgkckn lsA

nksuksa txg baVjO;w nsdj] tc og ykSVdj gksLVy esa iaruxj vk;k vkSj gksLVy esa vius dejs dk njoktk [kksyk rks mlds dejs esa mlds NksVs HkkbZ dk] tks gfj;k.kk df"k fo'ofo|ky; fglkj esa i<+kbZ dj jgk Fkk] dk i=k feykA i=k esa fy[kk Fkk] vkids fo"k; esa 'kks/k lgk;d ds inksa ds fy, okd&bu&baVjO;w gksus gSaA vki baVjO;w nsus fglkj vo'; vkukA vkids lsysD'ku ds vPNs pkal gSA

ih-&,p-Mh- dh Fkhfll fy[krs oDr] iUuk yky us fu'p; fd;k Fkk fd Fkhfll tek djus ds ckn] okbZ&okbl gksus rd og fjysDl djsxk dksbZ vkSj baVjO;w ugha nsxk] ijUrq vxys gh fnu mlds firk th dk Hkh i=k vk x;k] ftlesa lkQ&lkQ fy[kk FkkA

vktdy ukSdfj;ka ikuk ftruk vklku rqe le> jgs gks] mruk vklku fcYdqy ugha gS vkSj rqEgsa 'kk;n bl ckr dk vanktk Hkh

ukSdjh dh ryk'k

gfjr ØkfUr dh ihyh ifÙk;k¡ @ 9

ugha gS fd rqEgkjk ukSdjh ikuk] gekjs fy, fdruk vge gS blfy, rqe fglkj tkdj ukSdjh ds fy, baVjO;w vo'; ns nsukA /;ku j[kuk] ;g ekSdk gkFk ls fudyuk ugha pkfg,A og firk th dk vkns'k Vky ugha ldkA vc mlus fgalkj esa baVjO;w nsdj gh ?kj tkdj vkjke djus dh lksphA

og iaruxj ls lh/kk fglkj pyk x;k] vkSj ogka baVjO;w nsdj gh ?kj ykSVkA

og tc xkao igqapk rks mlds l[kk&laca/kh lc mlds bnZ&fxnZ bdV~Bs gks x;s vkSj mlls iwNrkN djus yxs] ßukSdjh ik x;s dk] HkS;k\ mlls fdlh us Hkh ;g ugha iwNk fd] i<+kbZ iwjh gks xbZ dk HkS;kAÞ

iUuk yky us iw.kZ vkRefo'okl ds lkFk lcdks tokc fn;k] ukSdjh dk D;k gS\ ukSdjh rks fey gh tk;sxh dkdk] vHkh rks eSaus viuh i<+kbZ iwjh dgk¡ dh gS\ vHkh rks esjh ih&,p-Mh- dk okbZ&okbl gksuk Hkh ckdh gSA okb&okbl gksus rd ukSdjh Hkh fey gh tk;sxh vkSj fQj ukSdjh djus dh bruh tYnh Hkh D;k gS\

oSls ukSdjh rks iUuk yky dks ,e-,l-lh- djus ds ckn gh fey xbZ FkhA ljdkjh cSad esa] df"k vf/kdkjh dhA ijUrq gkbZ Ldwy esa foKku fo"k; esa vuqoaf'kdh dk ikB i<+krs le; mlds v/;kid us Dykl esa ,d etsnkj fdLlk lquk;k Fkk] fd ,d Dykl esa] ,d xksjh fpV~Bh vaxzst yM+dh ,oa ,d dkyk dywVk gClh yM+dk lkFk&lkFk i<+rs FksA gClh yM+ds dk fnekx ftruk rst Fkk mruk gh BLl fnekx Fkk ml xksjh fpV~Vh vaxzst yM+dh dkA

yM+dh us lkspk] ;fn esjh 'kknh bl gClh yM+ds ls gks tk, vkSj gekjs cPpksa esa fnekx bl gClh dk vk tk, rFkk 'kDy&lwjr esjh rks fdruk vPNk gksxk\

ijUrq 'kknh ds ckn tc mudh lUrkusa gqbZ rc gks x;k fcYdqy foijhrA mudh lUrkuksa esa fnekx vk x;k ml vaxzst yM+dh dk rFkk


'kDy lwjr vk x;h ml gClh yM+ds dhA bl etsnkj fdLls dks lqudj vcks/k ckyd iUuk yky ds

dPps fnekx esa ,d iz'u mHkjkA og dkSu lh fo/kk gS ftlds dkj.k] ek¡&cki ds xq.k&voxq.k cPpksa esa vkrs gSaA

mlus fu'p; fd;k cM+k gksdj og blh fo|k dh [kkst djsxk vkSj oSKkfud cusxkA ;g ckr ;kn djds mlus cSad esa ukSdjh Tokbu djus dh ctk, oSKkfud cuus ds fy, vkxs dh i<+kbZ tkjh j[kus dh lksphA

mlus ih&,p-Mh- esa nkf[kyk ys fy;k] blesa mldh ek¡ us mldk lkFk fn;k vkSj gkbZLdwy ds lkfFk;ksa us mRlkg c<+k;kA

mls ih&,p-Mh- esa Hkkjrh; df"k vuqla/kku ifj"kn dk lhfu;j QSyksf'ki Hkh fey x;k Fkk bl vkfFkZd lgk;rk ls mlds fy, ih&,p-Mh- djuk vklku gks x;k FkkA

;|fi igys dh vis{kk vc xkao cgqr dqN cny lk x;k FkkA xkao dks eq[; lM+d ls tksM+us okyk dPpk jkLrk vc Mkej

okyh dkyh lM+d esa rCnhy gks pqdk Fkk vkSj mlds eq[; lM+d okys Nksj ij ,d HkO; izos'k }kj cuk fn;k x;k Fkk] ftl ij xk¡o ds uke ds lkFk&lkFk] iapk;r ds lnL;ksa ds uke Hkh [kqns gq, FksA

xkao esa ?kqlus ls igys] jkLrs ds fdukjs ij cuh dh rjQ cuk] cM+k tksgM+ tks lnSo ikuh ls yckyc Hkjk jgrk FkkA vc cnlwjr xgjs lw[ks x<+s&lk eq¡g ck, iM+k gS rFkk mlds iVy ij dwM+s ls Hkjs iksyh cSx b/kj&m/kj fc[kjs iM+s gSaA

xkao ds cPps vkSj ;qok] f'k{kk rFkk vkthfodk ds fy, xkao R;kx x;s gSA vf/kdka'k ?kjksa esa cM+s cqtqxZ [kkalrs&[kqalrs utj vkrs gSaA

xkao esa vc os gh yksx cls gSa ftuds ikl ;k rks nknkykbZ dh tehusa gSa vkSj ftUgsa [ksrh ckM+h djus dk pko gSA ;k fQj os yksx gSa] tks QkSt ls fjVk;j gksdj xkao esa ykSV vk;s gSaA


iUuk yky dks ;dhu ugha gks ik jgk fd ;g og gh xkao gS ftleas mldk cpiu [ksyk gS vkSj ftldh xfy;ksa ds n'; lSdM+ksa ehy nwj cSBs mldh lksrh tkxrh vk¡[kksa esa] fiNys fnuksa lnSo ?kwers jgrs FksA Bhd mlh rjg ftl rjg lat; dh gkbZVSd vk¡[kksa esa dq#{ks=k ds rFkkdfFkr /keZ;q) ds n'; ?kwers FksA

bu reke ifjorZuksa ds ckotwn xkao igqapdj] iUuk yky vius lxs&lacaf/k;ksa rFkk gkbZLdwy rd mlds lkFk i<+us okys nksLrksa] jks'ku yky] jksgrk'k vkSj jksfgr ls feydj cgqr [kq'k gqvk FkkA

gkbZLdwy ikl djus ds ckn] jks'ku yky gfj;k.kk jksMost esa daMDVj dh ukSdjh ik x;k FkkA ijUrq yxkrkj rhu&pkj nQk iSls ysdj lokfj;ksa dks fVdV u nsus ds vkjksiksa esa og ukSdjh ls fudky fn;k x;k FkkA vktdy og xkao esa dkyh LysVksa dh [kknkuksa esa fngkM+h etnwjksa dh lqijokbtjh djrk gSA

jksgrkl eSfVªd ikl djus ds ckn] cxy ds xkao esa izkbejh Ldwy esa ekLVj yx x;k FkkA vktdy og ogka dk gSMekLVj gSA jkstkuk 'kke dks ?kj vk tkrk gSA

jksfgr gkbZLdwy ikl djus ds ckn] QkSt esa HkrhZ gks x;k Fkk ijUrq rhu cjl ckn mlds firk th us mlls QkSt dh ukSdjh NqM+ok nh FkhA vktdy og viuh [ksrh&ckM+h djrk gS vkSj xkao esa gh jgrk gSA

;s nksLr jkstkuk] nksigj ds ckn iUuk yky ds ?kj ds ckgj ihiy ds isM+ ds uhps cus pcwrjs ij vkdj cSB tkrs gSa vkSj fQj jkr gksus rd ogka galh&etkd vkSj BB~Bk djrs jgrs gSaA chp&chp esa os iUuk yky dh Vkax [khapkbZ Hkh djrs jgrs gSaA

,d fnu] jks'ku yky vkrs gh iwNus yxk] D;k rqe yksxksa dks ekywe gS] vius Hkwjs dkdk dh Nksjh] dEeksa dk C;kg Hkh ,d ih&,p-Mh- Nksjs ls gqvk lSA llqjky esa dEeks ,d lIrkg jg dj dy gh ykSVdj vkbZ gSA eSaus mls ns[kk Fkk] og f[kyf[kykrh gqbZ viuh lgsfy;ksa lS


vius nqYgs dk gky c;ku dj jgh FkhA os i<+s&fy[ks vaxzsth ckcw] eSa Fkh vui<+ ukjh----Amudh vaxzsth fxVfiV cksyh eSa ds le>w cspkjh----AAlqcg mBdj] ifr vkdj] eq>s cksys] xqMekfu±x okbQAeSa le>h ifr dkWyst ds gkjsA;s xqM ekaxs lS cspkjsAA¼gekjs ;gk¡ tc cSy gy tksr dj Fkds gkjs ?kj ykSVrs gSa rks

mUgsa xqM f[kyk;k tkrk gS½eSa >V ykbZ xqM+ mBkdjAos cksys] vkbZ okaV okVjAAeSa ds le>w cspkjhAos i<+s&fy[ks vaxzsth ckcw] eSa Fkh vui<+ ukjhAA¼eSa le>h buls xqM+ VwV ugha jgk] blfy,½eSa >V ykbZ ckaV mBkdj ¼xqM rksM+us ds fy,½A;s ns[kdj ifr xqLls ls iqdkjsaD;ksa Nkrh iS [kksnS lS dqokaAeSa ikuh ekxS Fkk esjh HkqokAAeSa ds le>wa cspkjhAos i<+s&fy[ks vaxzsth ckcw------- eSa Fkh vui<+ ukjhAA

vkt lqcg&lqcg] tc dEeks cSyksa ds Bk.k cqgkj jgh Fkh rc dkdk Hkwjs vkSj mldk Nksjk pUnu cNM+s dks of?k;k djkus ds fy, i'kq vLirky ys tk jgs Fks vkSj cNM+k ckj&ckj fcnd dj b/kj&m/kj Hkkx jgk FkkA dEeks us iwNk] ckiw cNM+s dks dgka ys tk jgs lkS] tks ;g bruk fcnd jgk lSA

pUnu us rqjar tokc fn;k] i'kq gLirky bls cf?k;k djokusA;g lqudj dEeks >V ls cksyh----- ßbls cf?k;k djokus dh ds


yksM+ lSAÞbldks cl] ih&,p-Mh- djok nksA dke c.k tk,xklqudj jksfgr >V ls cksyk µ ßD;ksa] HkbZ iUuk yky] ds ;s ckr

Bhd lS\ÞiUuk yky dqN cksyrk blls igys gh jksgrkl dgus yxk]

ßD;ksa HkbZ iUuk yky ih&,p-Mh- djds] rw Hkh [kLlh gks x;k ds\Þmldk ;g iz'u lqudj] ckdh ds nksLr Bgkdk ekjdj gal

iM+sA muds Bgkds ls] iUuk yky fopfyr gks x;kA ;g Hkko mldh f'k{kk ij izgkj gh ugha FkkA ;g mlds ikS#"kRo ij Hkh vk?kkr FkkA

ge vius nqfu;koh dke vius LFkwy 'kjhj ls djrs gSaA gekjk ;gh ru lq[k&nq[k Hkksxus dks miyC/k gSA gekjs ikl nqfu;knkjh fuokZg djus ds fy, dksbZ vU;rj lgk;d ugha gSA

laHkor% ;gh fu;fr Hkksx dgk tkrk gSA ge blh LFkwy 'kjhj dks [kwc ltkrs&laokjrs gSaA bls gh gesa

lqn'kZu vkSj n'kZuh; cukdj fn[kkuk gksrk gSA gesa viuh gjsd eqnzk vkSj vnk dk cgqr lko/kkuh ls lapkyu

djuk gksrk gSA gks Hkh D;ksa u] blh dk rks lkekftd ewY; Hkh gS ftlls gesa nqfu;koh ykHk miyC/k gksrs gSaA blh nsg ds jgrs gesa lHkh nqfu;koh lq[k gSa] nsg ds u"V gksrs gh lc yqIr gks tkrk gSA fQj nqfu;koh dqN Hkh izkIr ugha gks ldrk vkSj nqfu;k ls dqN ysuk nsuk ugha gksrkA lalkj esa eksy] dsoy bl LFkwy nsg dk gh gS] yksxksa dks] ifjokj dks] ge tks Hkh ys&ns ikrs gSa] og blh ds vfLrRo ij fuHkZj djrk gS blfy, bl LFkwy nsg dk /;ku j[kus ds pDdj esa] ge Hkwy tkrs gSa fd bl nsg ds lkFk gekjs Hkhrj ,d lw{e nsg Hkh gS] tks yksxksa ds 'kCn Hksnh ck.kksa ls fca/krk gS vkSj ihM+k eglwl djrk gSA

,slk gh vHkh&vHkh dqN iUuk yky ds lkFk Hkh gqvk gSA og vanj ls fca/k x;k gS] ihfM+r gSA


Publisher : Anuradha Prakashan ISBN : 9789385083808Author : Dr. Rattan LalYadav

Type the URL : http://www.kopykitab.com/product/11611

Get this eBook

30%OFF

https://www.kopykitab.com/Harit-Kranti-Ki-Pili-Patiya-by-Dr-Rattan-Lal-Yadav

Documents

gfjr ØkfUr dh ihyh ifÙk;k¡ - Kopykitab