Giuseppe Marcellino giuseppe.marcellino@sns.it

1

1) La tradizione manoscritta e a stampa del De verbis

Il trattato De verbis Romanae locutionis è tradito per intero dai seguenti codici: D Dresden, Sächsische Landesbibliothek, F 66 F Firenze, Biblioteca Nazionale Centrale, Magl. XIII 38 (olim Gaddianus 739) M Milano, Biblioteca Ambrosiana, N 106 sup. O Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Ott. Lat. 2153 U Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. Lat. 4575 V Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. Lat. 1071 W Wien, Österreichische Nationalbibliothek, Series Nova 2960 (olim Haus- Hof und Staatsarchiv, 711) La sola epistola proemiale (§§ 1-7) è tradita anche dai seguenti codici: B Bruxelles, Bibliothèque Royale, 359-361 H Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Ott. Lat. 1279 P Paris, Bibliothèque Nationale, Collection Moreau, 849 P1 Paris, Bibliothèque Nationale, Collection Moreau, 849 T Trento, Biblioteca Comunale, W 3498 (olim Gentilotti 116, Cod. Salisb. 43b) L’editio princeps: Princ. Roma, stampatore anonimo (il cosiddetto tipografo dello Stazio), prima del 24 marzo 1471 Princ.Hiero. Cambridge, Cambridge University Library, Inc. 2 B 2 39 [1320]

2) Lo stemma proposto da Delle Donne, De verbis, p. LXXXVII:

3) La datazione dell’opera

Nel Vat. Lat. 1071: Biondo, De verbis (c. 23v): Florentiae kalendis April. MCCCCXXXV add. V1

Bruni, Ep. VI, 10 (c. 29r): Florentiae nonis Maij MCCCCXXXV V. add. V2 Nel codice di Dresden, F. 66: Biondo, De verbis (c. 72r): Vale Florentiae idibus Martiis MCCCCXXXVIIII add. D2

(…) V è stato esemplato sul testo elaborato da Biondo nel 1435 (secondo la data che esso riporta); V1 interviene con alcune correzioni d’autore, che sono poi confluite in x, probabilmente esemplato (o fatto esemplare) su V (V1) e poi ricontrollato e corretto da Biondo nel 1439 (secondo la data di D); da x sono poi presumibilmente derivati, interamente o per contaminazione, tre manoscritti significativi: O, elegante e con iniziali miniate; H, posseduto da Biondo Flavio e da suo figlio Gaspare, usato parzialmente come modello per l’incunabolo stampato presumibilmente nel 1471; e D, posseduto da Girolamo Biondo, figlio di Flavio, che è l’unico testimone che reca la supposta data redazionale del 1439, e che, probabilmente, è stato esemplato da Princ. e contaminato con x. (Delle Donne, De verbis, p. LXXXVI-LXXXVII).

2

4) Aspetti macroscopici della tradizione manoscritta e a stampa: 4a)

4b)

4c) 4d) 5) Tre interventi di Girolamo Biondo (D2) nel codice di Dresden: 5.a) [13] Tecum enim, si recte memini, Luscus et Cintius sentire videbantur, vulgare quoddam et plebeium, ut posteriora habuerunt saecula, Romanis fuisse loquendi genus a litteris remotum, quo doctissimi etiam oratores apud populum illas dicerent orationes, quas postmodum multa lucubratione in grammaticam Latinitatem redactas posteris reliquerunt.

etiam D2 codd. : et Princ. : et(?) D

5.b) [51] Prudentem illum, qui litteras attigisse debuerat, ut eloquentia sua populo probaretur, verba ipsa nedum ea aetate trita et passim vulgo usitata in buccam accepisse crediderim, sed, si quo rei vocabulo periti novam limatioremque adduxerant consuetudinem, eo ipso loco rudem sese ostendisse, et qualia sunt apud Ennium, «vulturis in silvis miserum mandebat homonem», verba frequentasse.

vulturis codd. DPrinc. : vultur his D2 : vultur iis PrincHier. ------ Enn. Ann. 138 Vahlen

(1) O M U V W (intero trattato) De verbis Romanae locutionis

(2) B H P P1 T (sola lettera) De Romana locutione epistola

(3) Princ. F (intero trattato) De Romana locutione epistola

(1) O M U V W (intero trattato) De verbis + Epistola di Bruni

(2) B H T (sola lettera) Roma instaurata + Barbaro + Porcelio + Pietro

Odo+ Epistola proemiale di Biondo

(3) Princ. F (intero trattato) Roma instaurata + Barbaro + Porcelio + Pietro

Odo+ Intero trattato di Biondo

D

D1 (inchiostro rosso) D2 (inchiostro nero)

(cc.1r-61v) Biondo, Roma instaurata

Aggiunta di notabilia Aggiunta dei notabilia

(cc. 61v) Aggiunta della lettera del Barbaro, 575

(c. 62r) Aggiunta degli epigrammi del Porcelio e di Pietro Odo

(cc. 63r-72r) Biondo, De verbis (anepigrafo) (data: assente)

Aggiunta del titolo Blondi Flavii Forliviensis ad Leonardum Aretinum virum doctissimum de Romana Locutione epistula e dei notabilia

Aggiunta di marginalia, revisione del testo e aggiunta della data alla fine del trattato (Florentiae idibus martiis MCCCCXXXVIIII)

(cc. 72r-74v) Bruni, Ep. VI, 10 (data: assente)

Aggiunta dei notabilia Revisione del testo

(1) D O M U V W

Intero trattato di Biondo + Epistola di Bruni

(2) B H T Roma instaurata + Barbaro + Porcelio + Pietro Odo+ Epistola

proemiale di Biondo

(3) Princ. F D1D2

Roma instaurata + Barbaro + Porcelio + Pietro Odo+ Intero trattato

di Biondo

Giuseppe Marcellino giuseppe.marcellino@sns.it

3

5.c) [113] Et, licet propositarum pro subiecta materia quaestionum partes ipse meas defensaverim, licet transactione illa redire tecum in gratiam voluerim, licet facillimam res ipsa determinationem prae se videatur ferre, tibi tamen, vel, si per occupationes excusabis, doctissimo, quem deligere malueris, sententiam et quaestionis solutionem relinquo. quem codd. : quam D2PrincHier.

5.d.1) [1] Cum multa sint, Leonarde clarissime, tuum nomen celebrantia, tum maxime illud illustrat Latini sermonis exquisita proprietas, qua felicioris aevi, in quo floruit eloquentia, praestantes quosque adeo imitaris, ut cum a nemine supereris, eorum plurimos antecellas. [2] Quod enim vir doctissimus et clarus aetate nostra vates Antonius noster Luscus, vel ut ipse appellare solitus es, videntissimus, dicenti per hos dies mihi te praesente non dubitavit affirmare: si omnium qui Latine scripserunt post Lactantium Firmianum scripta bonus odorator sagaciter olphaverit, nullum inveniet, cuius orationis nitor numerositasque et ornatus Ciceronianam aeque redoleat eloquentiam. [3] Facitque huiusmodi Latinitatis splendor ut, si ignotas aliquot vel obscuras Graecorum historias, si Demosthenis Aeschinisque orationes, si Platonem, Aristotelem, si Xenophontem, Plutarchum Basiliumque nostrorum hominum studiis utilitatique traduxisse, si in demortui in primo Bello Punico Livii Patavini locum tete subrogasse gloriosum ut est facinus tibi videtur, solidioris tamen gloriae munus praecipua haec elegantiae copia a doctis saeculi viris reputetur, qui Graeca faciendi Latina et historias alte repetendi facultatem multis, dignitatem Romani eloquii paucis vident contigisse, quam in te maximam et prope singularem admirantur. [4] Haec quorsum dicta sint, citius pergam explicare, quam per iucundam mihi rerum tuarum commemorationem licere arbitratus fuerim, ne mancum mucidumque laudis tuae sermonem videar instituisse, quem paris eloquentiae fontem desiderare non ignoro. [5] Abest vero tantum, ut gratiolam apud te venari canendis pergam laudibus, quae humillima quantumvis pectora titillant, quod caestu contendere Dares cum Entello, vel si mavis lancea comminus cum Hectore Tersites aggredior. [6] Dabis autem veniam, et, si tuam novi humanitatem, quae nudum litteris virum ornaret, gratiam habebis, eum a me sermonem introductum esse, quo Romanae facundiae, cuius es celeberrimus cultor, servatum a priscis usum ostendi oporteat: quibus scilicet verbis vel regum temporibus, vel stante re publica, vel ea primum a Caesaribus oppressa, orationes concionesque, immo et universam locutionem apud Romanos constet habitam fuisse.

citius V1 cett. codd. : certius VHPrinc.D2FBPP1T

5.d.2) Biondo, Roma triumphans, VI, p.143A: ordinem vero proelii gerendi nullo in loco certius scire quam ex Livii octavo licet.

5.d.3) Biondo, Roma instaurata, III.74: et quidem nos eam famam esse falsissimam certius probare possumus quam quo autore, qua institutione id factum sit edocere.

6) La prima redazione e il correttore V1

6.a) [III 14] Negavit Luscus satis simile vero esse litteratum populo sermonem ab illis factum esse, earum potissime rerum, quas sua aut rei publicae aut amicorum causa probari persuaderique cupivissent; quod eo tendere videtur, ut aliam litterata vulgatiorem haberi oportuerit loquelam, qua plebi domestica dicentes ad populum uti conveniret.

loquelam V1 cett. codd. : loqutionem V

6.b) [59] Pari modo apud Romanos, etsi Latinis omnes verbis, quibus uni utebantur et reliqui, quos tamen parentes, educatio, consuetudo bona et morum gravitas vita praestantiores reddiderunt, quamquam litteris carerent, oratione etiam praestantiores ac potentiores erant, tantamque vim habuit domi bene instituta cum vivendi, tum etiam loquendi norma, ut mulieres Corneliam, Laeliam, Mutias Liciniasque facundiae laudibus illustraverit.

illustraverit V1 cett. codd. : illustrabat V

6.c) [65] Suspensum te videor videre, cum ad hunc veneris locum, de mea morum urbanitate iudicium ferre meditantem; quasi vero, si attenuato etiam dicendi genere oratores prohibitos fuisse contendam, qui falso obiecta vulgaritatis nostrae macula illos purgaverim, subrusticus pertinaxque censeri possim, dum omnia, quaecumque tueri intenderim, mihi ab aliis tribui, ipse nulla ex parte illis cedere velim.

4

meditantem V1 cett. codd. : meditaturum V

6.d) [111] postea vero quam Urbs a Gothis et Vandalis capta inhabitarique coepta est, non unus iam aut duo infuscati, sed omnes sermone barbaro inquinati ac penitus sordidati fuerunt; sensimque factum est, ut pro Romana Latinitate adulterinam hanc barbarica mixtam loquelam habeamus vulgarem.

sermone barbaro V1 cett. codd. : loqutione barbara V loquelam V1 cett. codd. : loqutionem V

7) Lezioni errate di (V) V1

a) [IV 20] Quod enim, te absente, nos ipsi postea tamquam praesenti tibi invicem dicebamus, nulli debet dubium videri quin, si altera lingua, quam si placet velim appelles vulgarem, dictum fuisset, quod postea in hanc Latinam numerositatem orationis est positum, M. Cicero, Quintilianus, Q. Asconius Pedianus aliique plurimi, quibus oratorum quaeque minima referre cura fuit otiumque, eam orationis diversitatem aliqualiter innuissent;

eam codd. : etiam V : hanc ante etiam add. V1 : hanc et M (Delle Donne: et V : hanc etiam V1: hanc et M)

b) [44] Rursus, quem natura flavifuscum dederit, si capillus diu multum illotus incomptusque habebitur, fuliginosus squalidus obsitusque fiet: fac lascivam mulierem et cupidinis facibus agitatam hunc pectere, et superinfuso quem noverunt liquore delibutum ad solem siccare, flavus nitidusque, quales Helenae fuisse tuus scribit Homerus, aut Florentinae mulieres habent, impensa huiusmodi opera deveniet (…)

quem noverunt cett. codd. : quod noverunt VM

c) [X 46] Possem plurima huiuscemodi afferre, sed vereor ne sint qui hanc locutionis partitionem cum mihi concesserint, contendant infimum illud litteris abhorrens nulla ex parte Latinum, sed quale nostra habet aetas vulgare fuisse; hinc mea in me tela retorqueant, et oratores dicant, cum populo orationes suas probari vellent, illa dicendi foeda vulgaritate usos, quam postea defaecatam in limata scriberent Latinitate, sicque arma hosti parasse, quibus ipse conficerer, et in prima disceptationis cunabula repulsus fuisse videbor.

retorqueat …dicat VO : retorqueant … dicant Op.c. (Delle Donne: retorqueat …dicat V : retorqueant … dicant O)

d) [69] Infimae autem vulgatissimaeque locutionis more oratores ad populum verba fecisse ut credam, facere posset qui ostenderet ignaram litterarum multitudinem urbanioris eruditiorisque stili verba intelligere satis nequivisse, eaque oratores necessitate adductos, ornatiore verborum compositione omissa, minima quaeque ac vilissima fuisse dicendo amplexatos.

oratores codd. : orationes VM

e) [XXII 95] Si Pelignos, Brutios, si Marsos, Aequiculos, Campanos, Sabinos et vicinas Urbi gentes alias, quae loca inhabitant montana, adiverit Mediolani, Brixiae aut in reliquis Galliae Cisalpinae urbibus civiliter enutritus et apprime doctus, loquentes rusticos mulieresque audiens, communis Romanorum loquela qualis olim fuerit scire numquam desiderabit: plurima illic, quae longo studio et assidua librorum revolutione vix discere potuerit, scalpra inter et sarculos et asello bobusque adhortandis deterrendisque frequentari Latina sentiet uerba.

adiverit codd. : audiverit VM

f) [106] Illud tamen constare certum est: paucas admodum orationes ut scriptae sunt a Cicerone habitas, praeter illas quae scripto fuerunt dictae, cum Pedianus ipsum nonnullas aliter pronunciasse quam ediderit scriptas, notariorum testimonio qui illarum singula exceperunt verba, expresse affirmet, [107] et ipse Cicero, cum aliis in locis tum maxime ad Trebatium scribens, orationes dudum habitas, quia satis limatae non essent, nondum edidisse dicat.

dicat om. VM

g) [114] Quam, si etiam meis adversabitur assertionibus illasque resupinas evertet, in eam accipere partem decrevi, ut, unico Romani eloquii ad gloriam adiumento innixis - quos habet frequentes aetas nostra - viris, quibus illud primo diceretur intelligereturque verbis aut me docuisse, aut a peritiori ut doceretur curasse laetari debeam.

ut O : aut V

Giuseppe Marcellino giuseppe.marcellino@sns.it

5

6) Alcune lezioni errate di x:

a) [54] Ne vero suspicari liceat fuisse curiosos in Curionis domo, qui carentem litteris infantem Latinitate a litteratura profecta tamquam picam imbuissent, quod de Bartholomeo tonsoris filio cive Florentino factum videmus, qui, licet quintum aetatis annum vix emensus dicatur, subministratas ab eruditissimo fratre Ambrosio nostro luculentas orationes summo pontifici memoriter cum omnium admiratione pronunciat, [55] de eodem inferiore loco scribit Cicero (…).

pronunciat VO : pronunciare DOp.c.: pronunciaret D2 (Delle Donne: pronunciat V : pronuntiare O : pronunciaret D)

d) [XVII 72] Oblata est mihi hoc loci facultas amplificationis maximae, si aut ingeniolum ostentandi aut opus producendi libido animum incessisset. Quam enim late pateat de figuris orationis campus, quamque multa de gravi, de mediocri, de attenuata possint dici, non ignoras, quae ideo ad rem ipsam, qua de re agitur, plurimum viderentur facere, quia, ubi supremi oratoriae facultatis praeceptores tria ipsa dicendi genera et quidem inter sese non parum differentia ab intimis rhetoricae artis visceribus profecta asseruerint, ineptum me censeri iturum non dubito, si in unum idemque illa confundere perrexero (…)

iturum V : iterum O

e) [77] Hos si Latine quicquam feceris dicere, unde barbarismus soloecismusque nomina habuerint nihil est amplius quod requiras. Non dicendo dissolutos pervagantesque illos cernere est, sed nulla primis secunda, aut postremis media quae dixerint cohaerent, et tamen orationes sermonesque qui a doctissimis litterati fiunt, quid sibi velint, quas ob res dicantur, intelligunt.

non VO : nam Op.c. (Delle Donne: non V : nam O)

f) [98] Eas saepenumero adverti, mutua salute obvianti data redditaque, bonam valetudinem ceterasque domus condiciones verbis magna ex parte litteratis vicissim interrogantes respondentesque, maiorem, ut existimo, quam quae a nostrorum paucis servari possit, urbanitatis et gentis Romanae vernaculi saporis proprietatem elegantiamque adhibere.

interrogantes respondentesque V : interrogantesque O : interrogantes Op.c. (Delle Donne: interrogantes respondentesque V : interrogantes O)

Bibliografia essenziale

G. Mignini, La epistola di Flavio Biondo “De locutione Romana”, «Il Propugnatore», n.s. 3 (1890), pp. 135-161.

B. Nogara, Scritti inediti e rari di Biondo Flavio, Roma 1927.

M. Tavoni, Latino, grammatica, volgare: Storia di una questione umanistica, Padova, Antenore, 1984.

Blondus Flavius, De verbis Romanae locutionis, a cura di F. Delle Donne, Roma, Istituto Storico Italiano per il Medio Evo, 2008.

M. Bianco Marchiò, Come discutevano gli umanisti: Una disputa quattrocentesca sulla lingua parlata dai romani antichi, Firenze, Atheneum, 2008.