HHAAZZIIRRLLAAYYAANNLLAARR :: PPrrooff.. DDrr.. ZZeekkii AAssllaann -- PPrrooff.. DDrr.. ZZeeyynneell TTUUNNCCAATTUUGG

OOCCAAKK 22000044 SSAAYYIISSIINNIINN ÜÜCCRREETTSS‹‹ZZ EEKK‹‹DD‹‹RR

Türkiye’de GÖkbilimve

tug

Türkiye’de GÖkbilimve

tug

2004 GÖK OLAYLARI YILLI⁄I

(TUB‹TAK ULUSAL GÖZLEMEV‹)

2 Ocak 2004B‹L‹M veTEKN‹K

ttüübbiittaakk uulluuggöözzlleemm

TTUU

Atla

s de

rgis

inin

izni

yle

kulla

n›lm

›flt›r

.

3Ocak 2004 B‹L‹M veTEKN‹K

……………..

Böylece 1911 den sonra astronomi ilmineve ö¤retimine karfl› duyulan ilgi sayesinde k›sazamanda rasathanelerin say›s› dörde ç›km›flt›r.Orta Do¤u Teknik Üniversitesinde de bir rasat-hane kurulmas›na do¤ru bir e¤ilim vard›r. An-cak fikrimizce, bütün bu rasathaneleri ö¤renciö¤retim rasathaneleri s›n›r›n› biraz aflan küçüküniteler halinde gelifltirmeye devam edecek yer-de baflka memleketlerde oldu¤u gibi Türk ve ya-banc› astronomlar›n faydalanabilece¤i bir Mer-kezi Rasathane kurmak zaman› gelmifltir.

Böyle bir rasathane, iklim flartlar› uygun ol-mayan bir çok memleketin de ilgisini çekece¤in-den, o memleketlerden de bu rasathaneye aletgetirilmesi imkanlar› sa¤lar..

Prof.Dr.Nüzhet Gökdo¤anBirinci Türk Astronomi Simpozyumu

25-27 Eylül 1968" Türklerde Rasadhane " bafll›kl›

bildirisinin son paragraf›.

‹lk Söz Edilifli.

NNeeddiirr??TÜB‹TAK Ulusal Gözlemevi (TUG), Türkiye

Bilimsel ve Teknik Araflt›rma Kurumu (TÜB‹TAK)bünyesinde yeralan, Enstitü statüsünde bir AR-GE Kolayl›k Birimidir.(www.tubitak.gov.tr) (www.tug.tubitak.gov.tr)

NNeerreeddeeddiirr??TÜB‹TAK Ulusal Gözlemevi, Antalya ilinin Ba-

t› yönünde yeralan, Toroslar›n uzant›s› olan BeyDa¤lar›‘ndaki 2547 m yükseklikteki Bak›rl›tepedoru¤unda kuruludur. Deniz ile aras›nda birkaçtepe-da¤ s›ras› bulunur. Bak›rl›tepe nin kuzey ta-raf›nda, 1900 m yükseklikte yerleflim yeri olarakyörenin kayak merkezi olan Sakl›kent bulunmak-tad›r. Sakl›kent, ba¤›ms›z konutlar, otel, motelve pansiyonlar›n bulundu¤u konaklama yap›lanufak bir yayla tatil köyü ve kayak merkezi yap›-s›ndad›r. Yap›m› süren konaklama tesisleri ile ye-ni olanaklara kavuflmas› sözkonusudur. Bak›rl›te-penin di¤er üç taraf›nda derin vadiler yeral›r.

CCoo¤¤rraaffyyaa KKoonnuummssaayy››llaarr›› ((kkoooorrddiinnaattllaarr››)) Enlem : 36° 49' 30" KuzeyBoylam : 2sa 1dk 20sn Do¤uYükseklik : 2547 m

UUllaaflfl››mm NNaass››ll SSaa¤¤llaannmmaakkttaadd››rr?? TUG’un idari binas› Antalya’da Akdeniz Üni-

versitesi Yerleflkesi içersinde bulunmaktad›r. An-talya’dan Bak›rl›tepe’ye ulafl›m yaklafl›k 55 kmlik bir yol ile sa¤lan›r. (Antalya içinde, Otogar ileAkdeniz Üniversitesi Yerleflkesi aras›ndaki yolüzerinde ‹ller Bankas› Kavfla¤›ndan Bat› ya do¤-ru dönmek, Sakl›kent ve Gözlemevi tabelalar›n›izlemek gerekir..) Bu yolun Sakl›kent’e kadarolan yaklafl›k 50 km lik k›sm› asfalt olup yaz k›flaç›k tutulmaktad›r. Sakl›kentten sonra Bak›rl›te-pe’ye t›rmanan yol stabilize olup oldukça zorlubir da¤ yoludur. Antalya ile TUG aras›nda ulafl›miçin TUG’un araziye uygun araçlar› kullan›lmakta-d›r. K›fl koflullar›nda kar nedeniyle s›k s›k kapan-maktad›r. Kapanan yol kamu kurumlar›ndan sa¤-lanan destek ile aç›lmaktad›r. Kapal› kald›¤› süreiçersinde tepeye ulafl›m kar üzerinde uzun ve zor-lu bir yaya ç›k›fl› ile sa¤lanmaktad›r, ancak gele-cekte, kayak merkezinin yap›lmakta olan telesi-yej hatt›ndan yararlan›lacakt›r.

‹‹lleettiiflfliimmAntalya TUG BüroTel : 0242 227 84 01 / 227 90 67Faks : 0242 227 84 00

Bak›rl›tepeTel : 0242 446 11 96 / 446 11 92Araç Tel : 0522 216 67 42e-posta : tug@tug.tubitak.gov.tr

uussaallmmeevvii

UUGG

Sorularla TUG.

Bilimsel araflt›rma, yüksek düzeyde teknolojikulland›¤›ndan, pahal› bir u¤raflt›r. Bu nedenle,de¤il bir ülkenin kurumlar›, ülkeler olanaklar›n›birlefltirmekte ve insanl›k için vazgeçilmez olan bi-limsel araflt›rmalar ona göre yönlendirilmektedir.Astronomi ve uzay bilimlerinde de araflt›rma ku-rumlar› art›k ulusal ya da uluslararas› düzeyde dü-flünülmekte ve temel araflt›rmalar bu flekilde olufl-turulan kurumlarca planlanmakta ve yürütülmek-tedir.

Ülkemizde Astronomi ve Astrofizik alan›ndaaraflt›rmalar›n yap›ld›¤› kurumlar üniversitelerdir.Yap›lan bilimsel çal›flmalar bu üniversitelerde sa¤-lanan olanaklarla s›n›rl›d›r. Tek bir üniversite an-cak küçük teleskoplu e¤itim ve ö¤retim amaçl›gözlemevini destekleyebilir. Bu nedenle üniversite-lerimizde mevcut teleskoplar›n büyüklü¤ü, araç-gereçleri üniversite elemanlar›n›n yürütebilecekle-ri araflt›rmalar için yetersizdir. Ayr›ca ülkemizdekiüniversite gözlemevleri yüksek oranda hava ve ›fl›kkirlili¤inin etkisi alt›ndad›r. Bu nedenle her türlükirlenmeden uzakta, yükseklerde kurulmufl, tümüniversitelerimize hizmet verecek, ulusal ve ulusla-raras› ortak çal›flmalar›n yap›labilece¤i modern birUlusal Gözlemevine gereksinmemiz vard›. Bu ge-reksinmemizi 1960 l› y›llarda ilk dile getirenlersevgi ve sayg›yla and›¤›m›z hocalar›m›z Prof.Dr.Nüzhet Gökdo¤an (‹st.Üniv.) ile Prof.Dr. AbdullahK›z›l›rmak (Ege Üniv.) olmufltur.

1970 li y›llara gelindi¤inde çal›flmalar›n› üni-versite olanaklar›yla sürdüren gökbilimciler, güçle-rinin ve gözlem olanaklar›n›n ne denli k›s›tl› ve ye-tersiz oldu¤unun bilincinde olarak daha iyi olanak-lar›n aray›fl› içersindedir. Herfleye karfl›n gözle-mevlerimiz olanaklar› ölçüsünde bilimsel çal›flma-lar›n› üst düzey verimle sürdürmektedirler.

‹flte bu y›llarda, Ege Üniversitesi Gözleme-vi’nin de kurucusu olan Prof.Dr. Abdullah K›z›l›r-mak aray›fllar›n› sürdürerek, Ege Ü. Gözlemevindeuzun y›llar görev yapan Ord.Prof.Dr. Hans Kienleile birlikte, Erzurum Palandöken da¤›nda incele-meler yapm›flt›r. Amac›, 2500 m yükseklikte birUlusal Gözlemevi kurma çal›flmalar›n› bafllatmak-t›r. Bu aray›fl, ne yaz›k ki de¤erini bulamam›fl vebafllamadan sona ermifltir. K›z›l›rmak Hoca vaz-geçmemifl, F›rat Üniversitesi Fen Edebiyat Fakülte-si Kurucu Dekanl›¤› görevi süresince, yöredekiyüksek da¤larda Gözlemevi kurma olanaklar›n›

araflt›rm›fl, Erciyes da¤›n› önermifl, ancak yine so-nuç al›namam›flt›r. Yat›r›m giderlerinin çok büyükolmas›, o dönemlerde en önemli engel olmufltur.

Ayn› y›llarda, Prof.Dr. Nüzhet Gökdo¤an Hoca-m›z da ayn› düflünceyle yola ç›km›fl, çevresindekiGökbilimcilerle birlikte, k›s›tl› olanaklarla, kurma-y› düflledikleri Gözlemevi için yer aramaya baflla-m›fllard›r. Bursa-Uluda¤ ve Mu¤la-Bodrum yöresin-de yer belirleme çal›flmalar›n› sürdürmüfller ancakbu u¤rafllar da sonuçsuz kalm›flt›r.

Her iki u¤rafl sonuçsuz kalm›fl olsa da, UlusalGözlemevine giden yolda ilk tohumlar bu de¤erliiki hocam›z taraf›ndan at›lm›fl olmaktad›r. Ç›kanen önemli sonuç, güçlerin birlefltirilmesi gereklili-¤inin ortaya ç›kmas› olmufltur.

1978 y›l›na gelindi¤inde, Ulusal Gözlemevi(UG) sürekli konuflulur olmufltur. Bu günlerde, TÜ-B‹TAK bünyesinde de görevi bulunan ÇukurovaÜniversitesi ‘nden Prof.Dr. Hakk› Ögelman’›n ça-balar›yla konu TÜB‹TAK içersinde gündeme gel-mifltir. TÜB‹TAK Temel Bilimler Araflt›rma Grubu(TBAG), Türkiye’deki gökbilimcilere bir toplant›ça¤r›s› yaparak biraraya gelmelerini sa¤lam›flt›r.26 May›s 1978 günü Ankara’da TÜB‹TAK binas›n-da gerçekleflen bu toplant›ya, üniversitelerimizde-ki gökbilimcileri temsil etmek üzere çok say›da bi-liminsan› davet edilmifltir. TUG kuruluflunun teme-linin at›ld›¤› bu ilk toplant›da görüflmeler hemenherfleye aç›kl›k getirmifl, yap›lm›fl-yap›lacak iflleridüzenlemifltir.

YYeerrsseeççiimmii ÇÇaall››flflmmaallaarr››Öncelikle böyle bir gözlemevi için en uygun ye-

rin belirlenmesi gerekliydi. Bu amaçla bafllat›lanyer seçimi çal›flmalar›, TÜB‹TAK’›n parasal deste-¤iyle, TBAG bünyesinde DPT destekli bir GüdümlüProjeyle yürütüldü. [Proje No. TBAG - 607/D"Ulusal Gözlemevi Yer Seçimi Projesi", Zeki Aslan,Cemal Ayd›n, Zeynel Tunca, Osman Demircan,‹.Ethem Derman, Orhan Gölbafl›, Abdüssamet Mar-flo¤lu] Yerseçimi çal›flmalar› hemen hemen tümastronomlar›n kat›l›m›yla 1979-1986 y›llar› ara-s›nda yap›ld› ve Antalya Bey Da¤lar›nda, 2547 myükseklikteki Bak›rl›tepe, Ulusal Gözlemevi yeriolarak belirlendi. (Bkz: ‹lhami Bu¤dayc›., "OtuzY›ll›k Serüven-TÜB‹TAK Ulusal Gözlemevi", Bilimve Teknik, say› 346, Eylül 1996 Bkz: AstronomiMagazin, EUAT yay›n›, "TUG" dizisi, 1997-1998).Bu çal›flmalar›n sonuçlar› üç ciltlik genifl bir raporhalinde TÜB‹TAK'a sunuldu. Uzun bir Türkçe ma-kale TÜB‹TAK’›n Do¤a (TU Fiz.D. 13, 1, 1989)dergisinde yay›nland›. Bir ‹ngilizce makale de Ast-ronomy and Astrophysics (208, 385-391, 1989)dergisinde ç›kt›. IAU'nun Baltimor (ABD) da dü-zenledi¤i XX. Genel Assembly’ye yaz›l› bir rapor vesözlü bir bildiri sunuldu, iki ayr› uluslararas› sem-pozyumda Bak›rl›tepe’nin özellikleri tan›t›ld›.

TBAG taraf›ndan oluflturulan "Ulusal Gözleme-vi Geçici ‹htisas Komisyonu"nun 4 May›s 1984 ta-rihli toplant›s›nda Ulusal Gözlemevi’nin, TÜB‹-

TAK’a ba¤l› bir kurulufl olmas› fikri benimsenmifl-ti. Yer Seçimi Çal›flmalar›’n›n 1986 y›l›nda TBAG’asunulan üç ciltlik kesin raporunun 1nci cilt Giriflbölümünün son paragraf›nda da flöyle deniyordu:

"Birçok zorluklara karfl›n projeyi gerçeklefltirentüm araflt›rmac›lar›n temel deste¤i, gelecekte ülke-mizde kurulacak olan Ulusal Gözlemevi’nin temeli-ne onlar›n da bir tafl koyabilme mutlulu¤u olmufl-tur. Bu projenin sonuçlar› do¤rultusunda UlusalAstronomi Gözlemevi’nin kurulmas›, bu amaca yö-nelik giriflimlerin TÜB‹TAK’ça üstlenilip yönlendiril-mesi tüm ülkemiz astronomlar›n›n ortak iste¤idir."

Yer Seçimi Projesi tamamlan›p kesin rapor Ey-lül 1986 da TÜB‹TAK’a teslim edildikten sonraGözlemevinin Kurulmas› için giriflimler bafllat›ld›.

KKuurruulluuflfl ÖÖnncceessiiGözlemevinin kurulmas› için hükümet karar›

al›nmas› umuduyla, Dilhan Eryurt, Osman Demir-can ve Zeki Aslan 13 Mart 1987 günü TÜB‹-TAK’dan sorumlu Devlet Bakan› Say›n T›naz Titizile görüfltüler. ‹steklerimiz Bakan taraf›ndan TÜB‹-TAK’a ftildi. Böylece TÜB‹TAK nezdindeki giriflim-ler kald›¤›m›z yerden sürdürüldü. Bu giriflimlerinsonucunda TBAG "...bundan sonra takip edilecekyolun saptanmas› …" için "Ulusal Gözlemevi ‹hti-sas Komisyonu" oluflturdu. Bu komisyon çal›flma-ya hemen bafllad›.

Bu arada Bak›rl›tepe’nin TÜB‹TAK’a tahsisiyleilgili ifllemlerin yürümesi için çabalar sürdürülüyor-du. Ne yaz›k ki TÜB‹TAK’dan sorumlu yeni DevletBakan› ve yeni TÜB‹TAK yönetimi "TÜB‹TAK’›n birgözlemevi kurma projesi bulunmamaktad›r" ge-rekçesiyle 16 Mart 1990 tarihinde Bak›rl›tepe’ninTÜB‹TAK’a tahsisini, gözlemevi için ödenek ayr›l-mas›n› ve ‹htisas Komitesi’nin toplanmas›n› gün-demden ç›kard›.

Bunun üzerine Z. Aslan TBAG’a baflvurarak,Bak›rl›tepenin TÜB‹TAK’a tahsisi yap›l›ncaya ka-dar, ya da Ulusal Gözlemevi kuruluncaya kadar,Bak›rl›tepe’de tafl›nabilir teleskoplarla gözlem yap-may› öngören TBAG projesinin dondurulmas›n› ta-lep etti. Yan›t olarak, bu proje yürürlükten kald›-r›ld›! Böylece Ulusal Gözlemevi ‹htisas Komisyonufiilen da¤›t›lm›fl ve gözlemevinin kurulmas› redde-dilmifl oldu.

Bu beklenmedik geliflmeyi her fleyin sonu ola-rak görmeyen gökbilimcilerimiz, Prof. Dr. DilhanEryurt baflkanl›¤›ndaki Türk Astronomi Derne¤i(TAD) yönetimi arac›l›¤›yla, UG’nin kuruluflunuprojelendirme giriflimini sürdürdü. Ta ki, bu konu-da karar verecek kiflilerin görüflleri de¤il de kendi-leri de¤iflip yerlerine baflkalar› gelinceye dek…

KKuurruulluuflfl ÇÇaall››flflmmaallaarr››TÜB‹TAK yönetimi 1991’de yeniden de¤iflince

bu giriflimler sonuç verdi: TÜB‹TAK, DPT’ye sunul-mak üzere TAD Baflkanl›¤›’ndan bir proje önerisiistedi. Haz›rlanan 5 y›ll›k Kurulufl Projesi önerisi20 Temmuz 1991’de TÜB‹TAK’a sunuldu. TÜB‹-

4 Ocak 2004B‹L‹M veTEKN‹K

Prof. Dr. Abdullah K›z›l›rmak(1925-1983)

Prof. Dr. Nüzhet Gökdo¤an(1911-2003)

TAK bu öneriye göre DPT’ye baflvurdu. DPT,UG’nin kuruluflunu 1992-1996 y›llar›n› kapsayanyaklafl›k 7 milyar TL bütçeli 5 y›ll›k bir proje kap-sam›na ald› ve 1992 y›l› için altyap› ödene¤i ola-rak 541 milyon TL ay›rd›.

7-11 Eylül 1992 tarihlerinde ‹nönü Üniversite-si’nde yap›lan 8. Ulusal Astronomi Toplant›s› s›ra-s›nda, bu projenin yürütücülü¤üne Prof. Dr. ZekiAslan’›n önerilmesine karar verildi. Zeki Aslan’›nhaz›rlay›p sundu¤u. 541 milyon TL bütçeli, TBAG-DPT destekli 1 y›ll›k proje, Ulusal Gözlemevi Kurul-mas› ad› alt›nda, 1 Ekim 1992 de yürürlü¤e girdi.

Proje yürürlü¤e girmeden önce, 8. Ulusal Ast-ronomi Toplant›s› s›ras›nda bir Ulusal GözlemeviDan›flma Kurulu (DK) belirlenmiflti. Bu kurul za-man zaman toplanm›fl, yap›lan çal›flmalar› de¤er-lendirmifl ve yap›lacak çal›flmalar› planlam›fl, ge-rekti¤inde görev da¤›l›m› yapm›flt›r. Söz konusuproje çerçevesinde yürütülen kurulufl çal›flmalar›belli aflamaya gelince TÜB‹TAK, Ulusal Gözleme-vi’ni resmen kurma karar› ald›. 17.07.1995 tari-hinde TÜB‹TAK Ulusal Gözlemevi (TUG) Kuruluflve ‹flletme Yönetmeli¤i Resmi Gazete’de yay›nlan-d› ve 6 Ekim 1995 tarihinde ilk müdürü olarak Ze-ki Aslan atand› ve bu güne kadar bu görevi sürdü-regeldi.. K›sa zamanda Yönetim Kurulu oluflturul-du ve kurulufl bu yönetimin çal›flmalar›yla sürdü-rüldü. Burada bu çal›flmalar›n ayr›nt›lar› üzerindedurmay› gerekli görmüyoruz. Bu ayr›nt›lar okuyu-cu için çok da ilginç de¤ildir. Bu ayr›nt›larda bü-rokrasi vard›r, ihale yasalar›n›n azizli¤i vard›r, büt-çe olanaks›zl›klar› vard›r, optik, teleskop ve teles-kop kubbesi üretimi konular›nda Türkiye’de bilgibirikiminin olmamas› vard›r, Bak›rl›tepe’nin doru-¤una "uçarak" de¤il -"sürünerek" olmasa da - ‘yü-rüyerek’ yükselmenin zorluklar› vard›r, yüksekda¤ tepesinde inflaat yapman›n, su tafl›man›n, in-ternet gibi ileri teknoloji ürünlerini götürmenin dezorluklar› vard›r. Bugün,internet götürülmüfltür fa-kat hala su götürülememifltir! Bu ayr›nt›lar›n anabafll›klar› flöyledir:

Yol ve elektrik hatt› yap›m› Ekim 1994 de ta-mamland›. Olumsuzluklara ve gecikmelere karfl›n,yolun ve elektri¤in Bak›rl›tepe’ye ulaflt›¤›n› 5-7 Ey-lül 1994 tarihlerinde ODTÜ’de yap›lan IX. UlusalAstronomi Toplant›s› s›ras›nda ö¤renen gökbilim-cilerimiz, memnuniyetlerini alk›flla belli ettiler!TUG altyap›s›, merkez bina ve teleskop binalar›1996 ve 1997 de tamamland› ve 40 cm ayna çap-l› teleskop (T40), 150 cm ayna çapl› Rus-Türk-Ka-zan ortak teleskopu (RTT150) kuruldu.. TUG’unresmi aç›l›fl› 5 Eylül 1997 de Cumhurbaflkan› veBaflbakan taraf›ndan yap›ld›. T40 Ocak 1997 da,RTT150 Eylül 2001 de gözlemlere bafllad›.

Bugün tüm astronomlar›n ortak iste¤i gerçek-leflmifl, TÜB‹TAK Ulusal Gözlemevi kurulmufltur.Üniversitelerimize hizmet vermeyi sürdürmektedir.Bunun için gökbilimcilerimiz TÜB‹TAK’a teflekküreder... Çünkü böyle bir gözlemevinin kurulmas›devlet deste¤i olmadan gerçekleflemezdi.

5Ocak 2004 B‹L‹M veTEKN‹K

ÖÖnnccee yyeerr sseeççiimm ssoonnuuççllaarr››nnaa iilliiflflkkiinn bbiirrkkaaçç ssöözz....Gökbilimcilerimiz, astronomi gözlemevi için

Türkiye’de en iyi yeri bulduklar› iddias›nda de¤il-lerdir. Ulafl›m›n›n ve altyap›s›n›n sa¤lanmas› büt-çe olanaklar›n› aflan fakat iyi bir gözlemevi yeriolabilecek daha bir çok da¤ vard›r. Bak›rl›tepeyaln›zca ulaflabildi¤imiz en iyi da¤d›r.

Bir optik gözlemevinin iyili¤inin en önemli ikigöstergesi gök aç›kl›¤› (az bulutluluk) ve (yer at-mosferinin y›ld›z görüntüsüne olumsuz etkisininbir ölçüsü olan) "astronomik görüfl" tür. TUG ku-rulduktan sonra yap›lan bilimsel gözlemler Ba-k›rl›tepe’nin seçiminin ne kadar isabetli oldu¤u-nu göstermifltir. Bunlardan ç›kar›lacak sonuç flu-dur: Türkiye astronomi koflullar› aç›s›ndan flans-l› ender ülkelerden biridir. Avrupa ülkeleri teles-koplar› hatta ulusal gözlemevleri fiili, ‹spanya,Hawai Adalar› gibi koflullar› iyi olan ülkelere ta-fl›rken ülkemiz kendi koflullar›ndan yararlanmas›-n› bilmelidir.

Bununla ba¤lant›l› olarak…

IIflfl››kk KKiirrlliillii¤¤ii vvee TTUUGG ((UUNNIISSPPAACCEE IIIIII KKaarraarr››))Türkiyede ›fl›k kirlili¤ini önleme giriflimlerinin

iyi yolda oldu¤unu söylemek yanl›fl olmaz. Bu ko-nuda yap›lan çal›flmalar özet olarak flöyledir: TÜ-B‹TAK Bilim ve Teknoloji Politikalar› Dairesi’ni efl-güdümü ve sekreteryas›yla, 3 Temmuz 1998’deAnkara’da TÜB‹TAK Merkezi’nde, TUG’un eflgü-dümüyle 19 Ekim 1998 de Antalya Akdeniz Üni-versitesi’nde yapt›¤›m›z toplant›lardan sonra "Ifl›kKirlili¤i Çal›flma Grubu" kuruldu. Bu gruba, TUG,Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl›¤›, Elektrik ‹flle-ri Etüd ‹daresi, TEDAfi, Karayollar› Genel Müdür-lü¤ü, Türk Standartlar› Enstitüsü ve ‹stanbul Tek-nik Üniversitesi’nden uzmanlar kat›ld›.

Konu hakk›nda toplumu bilgilendirmek, d›flayd›nlatma ve armatürler için standart gelifltir-mek ve teknik flartnameleri ve yönetmelikleri ge-liflen teknolojiye uygun hale getirilmek amac›yla,Çal›flma Grubumuz üç ayr› alt grup oluflturdu. Bugruplar›n çal›flmalar› sonunda bir "D›fl Ayd›nlat-

ma Yönetmeli¤i Tasla¤›" haz›rland›. (Bak›-n›z http://www.ikuk.tug.tubitak.gov.tr).Bu taslak, bundan yaklafl›k iki y›l önce,meflhur "beyaz enerji" soruflturmas›ndanbiraz önce, Enerji ve Tabii Kaynaklar Ba-kanl›¤›’na sunuldu. fiimdi bu tasla¤›n ne-rede ve kimde oldu¤unu bilmiyoruz, arafl-t›rmalar›m›z da sonuç vermiyor!

Ifl›k Kirlili¤i bütün dünyan›n gündemin-dedir. 12-16 Temmuz 1999 tarihinde Vi-yana’da Uluslararas› Astronomi Birli¤i,Uzay Araflt›rmalar› Birli¤i ve Birleflmifl Mil-letler "Özel Çevre Sempozyumu : Astrono-

mi Gökyüzünün Korunmas›" adl› bir toplant› dü-zenledi. Bu toplant›da optik astronomiye tehdit-ler, radyo astronomiye tehditler(cep telefonlar›,k›sa dalga iletiflim yay›nlar›, v.s.) ve uzay çöplü¤ü(görevi bitmifl yapay uydular, bafl›bofl uydu parça-lar› v.b) konular›nda bildiriler sunuldu, teknik,kurumsal ve politik stratejiler tart›fl›ld›, kararlaral›nd›. Bu kararlar, Birleflmifl Milletlerin önlem al-mas› için, hemen arkas›ndan yine Viyana’da 19-30 Temmuz 1999 da yap›lan UNISPACE III (Uza-y›n Bar›flç›l Amaçlarla Kullan›lmas› III) Konferan-s›na sunuldu. BM’e sunulan ve konumuzu ilgilen-diren öneri flöyledir: (Birleflmifl Milletlere) "Üyeülkeler; hem bilimin yarar›na hem de enerji tasar-rufu, do¤al çevre, gece güvenli¤i ve rahatl›¤› veulusal ekonomi yarar›na gökyüzünün ›fl›k ve di¤ernedenlerle kirlenmesini denetim alt›na almak içinharekete geçmelidir". Türkiye de bir BirleflmiflMilletler üyesidir ve bu konuda birfleyler yapmal›-d›r. En az›ndan çok emek vererek haz›rlad›¤›m›zD›fl Ayd›nlatma Yönetmelik Tasla¤› gün ›fl›¤›na ç›-kar›lmal› (ya da bizden istenmeli!) ve gere¤i ya-p›lmal›d›r. Viyana’da yap›lan "Özel Çevre Sem-pozyumu: Astronomi Gökyüzünün Korunmas›"konulu toplant›da ülkelere yap›lan bir baflkaönemli öneri de flu idi: "Ülkeler astronomi gözle-mevi için uygun, karanl›k da¤lar› flehirleflmeye ve›fl›k kirlili¤ine karfl› koruma alt›na almal›d›r". Yer-seçimi çal›flmalar› s›ras›nda belirlenen, (daha son-ra uydu görüntülerinin de destekledi¤i) fakat yol,elektrik, su gibi altyap› giderlerininin (o zaman)karfl›lanamayaca¤› uygun, karanl›k da¤lar Elmal›ve Akseki yörelerindedir. Bu yörenin yerleflmeyeve ›fl›k kirlili¤ine karfl› korunmas›n› istemek yan-l›fl m› olur? Bu yaln›z profesyonel astronomi göz-lemevi için de¤il, hem amatör gökbilimcilerimiziçin hem de zengin do¤al çevrenin korunmas› içinönemlidir. Bildi¤imiz kadar›yla Kanada bu ça¤r›-ya uyan bir karar alm›flt›r. Bir kez olsun yönetici-lerimiz biliminsanlar›n›n isteklerini karfl›lasalarne güzel olur!

Zeki Aslan

TUG ve Ifl›kKirlili¤i.

TUG’un Kuruluflu

‹stanbul Ü.F.F. Astronomi Bölümü, çok uzunbir aradan sonra 11-16 Eylül 1978 tarihleri ara-s›nda ‹stanbul Silivri’deki Matematik Enstitüsün-de Türk Astronomi Toplant›s› bafll›¤› alt›nda,Türk Astronomlar›n› bir araya getirmeyi baflar-m›flt›. Bu toplant› o y›ldan bu güne dek her ikiy›lda bir de¤iflik bir üniversitede yap›lan UlusalAstronomi Toplant›lar›n›n bafllang›c› da olmufl-tur. Silivri toplant›s›n›n bu yönünden baflkaönemli özelli¤iyse, Ulusal Gözlemevi Kurulmas›nayönelik çal›flmalar için Haz›rl›k komitesinin ra-porlar›n›n görüflüldü¤ü ve tüm astronomlar›n ka-t›larak önemli kararlar ald›¤› ilk toplant› olmas›-d›r.

Haziran 1979 da Ulusal Gözlemevi Kurulufluöncesinde kurum olarak ilk temel at›lm›fl, TÜB‹-TAK içersinde TBAG bünyesinde Uzay BilimleriAraflt›rma Ünitesi Kurulmufl ve hemen ard›ndanYerseçim Çal›flmalar› bafllat›lm›flt›r.

Yerseçimi çal›flmalar›nda, ideal bir gözlem ye-ri belirlemesinde aranmas› gereken koflullar flöy-leydi:

Son 10 y›l›n meteoroloji verilerinin incelene-rek, meteoroloji koflullar› uygun olan yerler önelemeyle belirlenmelidir,

Yolu, elektri¤i,suyu, sosyal yap›lar› olmal›,yap›laflmaya uygun olmal›d›r,

1500 m den çok daha yüksek olmal›d›r, s›-cakl›k dönüflüm katman› olmamal› ya da bu kat-man›n çok üstünde olmal›d›r.

Yap›lacak gözlemler, en az, belirlenmifl dörtgözlem yerinde, ayni anda, özdefl aletlerle, ayniteknik ve yeteneklerle sürdürülmelidir.

Öncelikle, son 30 y›ll›k meteorolojik verileriayr›nt›lar›yla incelendikten sonra, ülkemizde Ulu-sal Gözlemevi Kurulmas› için en uygun yöreninGüney-Bat› Anadolu oldu¤u sonucuna var›lm›flt›r.Yerseçim çal›flmalar› s›ras›nda yap›lacak astrono-

6 Ocak 2004B‹L‹M veTEKN‹K

ULUSAL GÖZLEMEV‹ YE

Ulusal Gözlemevi Yerseçimi çal›flmalar› s›ra-s›nda ilginç ve tehlikeli olaylardan birisi de 6 Ka-s›m 1984 günü yaflanm›flt›r. Bu olay, bir an› ola-rak Prof.Dr. Osman Demircan taraf›ndan kalemeal›nm›fl ve Bilim ve Teknik dergisinin 1987 y›l›Mart ay› 232. say›s›nda yay›nlanm›flt›r. Bu ne-denle burada tekrar yer vermiyoruz. Ancak buan› yaz›s›na Prof.Dr. Zeki Aslan’›n baz› eklemele-ri var.

Prof. Dr. Osman Demircan’›n "An›- Olay" ya-z›s›na birkaç ek yapmak isterim. BBiirriinncciissii,, bbuu aann››--yyaa kkoonnuu oollaann kkiiflfliilleerr.. An›da sözü edilen dört kifli-lik ekipten "60 dereceye varan e¤imli buz yüze-yinde s›rtüstü kayarak" inen kifli Yer Seçimi Pro-jesinde ücretle çal›flan Korkuteli’den, deneyimliOral Özgen’di. "Tecrübeli iki da¤c›"dan di¤eriSakl›kent’ten Bak›rl›tepe’ye s›rt›nda ücretle sutafl›yan Mehmet Kara (?), ekipdeki dördüncü kiflide bendim. Osman’›n dedi¤i gibi biz t›rmand›kçakar daha sertlefliyordu ve t›rmanmak daha zorla-fl›yordu. ‹lk pes eden Osman oldu ve da¤›n altete¤inde kald›! Di¤er üç kifli devam ettik. Yöredeyaflayan, uygun çizmeleri olan Mehmet keklik gi-bi zorlanmadan ç›kt› ve gözden kayboldu. Oral ile

ben, ben birkaç ad›m yukar›da, birlikte t›rman-may› sürdürdük. San›r›m da¤› yar›lam›flt›k, nas›loldu¤unu anlamadan, Oral’›n düfltü¤ünü gör-düm. Deneyimli Oral çabucak s›rtüstü döndü veafla¤›ya do¤ru –kayak kayar gibi– birkaç yüzmetre gitti ve bir yerde durdu, san›r›m Os-man’dan biraz daha afla¤›da. Acaba Oral iyi miidi? Çok yüksek sesle sordu¤um bu soruyaOral’den çok yüksek sesle ben iyiyim yan›t› gel-di. Bu yan›ttan sonra korku beni sard›! Ayakla-r›m titriyordu ve her an sendeleyip düflebilirdim.Ayaklar›ma, kar› efleleyerek, yer yap›p biraz ra-hatlad›m. Bu arada Oral kendisine paralel kayan–ilk h›zlar› ayn› idi!- avc› tüfe¤ine ulafl›p ald›ktansonra tekrar t›rmanmaya bafllam›flt›. Ben yukar›-dan "bugün art›k ç›k›fl yok" diye bildirdim, fakatgeri nas›l inecektim! Bir müddet bocalad›ktansonra "korkunun ecele yarar› yok" deyip güventazeledikten sonra indim!

‹‹kkiinncciissii eerrtteessii ggüünnkküü çç››kk››flflllaa iillggiillii.. Ç›k›fl›, don-mufl mini-盤 parçalar›na tutunarak, elimizde ça-pa ve ayaklar›m›zdaki "nal" yard›m›yla, Osman’›ndedi¤i gibi, daha kestirmeden ve daha dik yamaç-tan yapt›k. Benim ayaklar›mdaki nal ba¤lar›n›n

gevfledi¤ini ve ifle yaramaz duruma geldi¤ini, ç›-kar›p elimde çapa gibi kulland›¤›m›, bunun daelimi kanatt›¤›n› an›ms›yorum! Dik k›s›mdan Ba-k›rl›pe’nin "tepesine" ç›k›fl en zor olan› idi, çün-kü balkon gibi uzanan yatay buzlu k›sm› geçme-miz gerekiyordu! Mehmet Kara her nas›lsa ç›k-may› baflarm›flt›. Mehmet’e gözlem kulübesininanahtar›n› verip oradan ip getirmesini ve biziçekmesini söyledim. (Yoksa yan›m›zda ip var m›y-d›?!)

Osman’›n anlatt›klar›na ekleyece¤im bir bafl-ka nokta da ggöözzlleemm kkuullüübbeessiinnddeenn iinnddiirrmmeeyyii ppllaann--llaadd››¤¤››mm››zz tteelleesskkooppllaa iillggiillii. Teleskopu ve optikparçalar› bilmedi¤imiz k›fl koflullar› alt›nda, çokda kuvvetli olmayan alüminyum kulübe içinde b›-rakmak do¤ru de¤ildi. Üstelik teleskop Green-wich Gözlemevinden ödünçtü. Fakat indirmemizde olanaks›zd›. Ertesi gün ç›kt›¤›m›zda teleskopve optik parçalar› battanyelere iyice sard›k, göz-lem defterlerini ald›k ve, k›fl›n bir f›rt›na s›ras›n-da uçmamas›n› dileyerek, kulübeyi kitleyip ak-flam olmadan indik, hem de günefl alan yamaçtanyumuflam›fl karl› yüzeyden güle oynaya…

Zeki Aslan

Bir An› - Olay ve Ek....

Bozda¤ gözlem istasyonu

mik gözlemlerin yan›s›ra, meteorolojik gözlemle-rin de yap›lmas› gerekmektedir. Bu konuda daMeteoroloji Genel Müdürlü¤üyle giriflimler baflla-t›lm›flt›r. Öte yandan, Greenwich Gözlemevi Mü-dürü Prof. R.G. Smith bu konuda daha önce dekullan›lm›fl olan iki standard teleskopu belirli sü-re için ödünç verebilece¤ini belirtmesi ifllerimizikolaylaflt›rm›flt›r.

Art›k ifller uygulama aflamas›na girmektedir.Yüksek da¤ tepelerinde, elektrik, yol, su, bar›nakolmayan yerlerde ve de gece boyunca yap›lacakgözlemsel çal›flmalar için haz›rl›klar, düzenleme-ler yap›lmas› gerekmektedir. Gözlemcilerin yetifl-tirilmesi, yaflam için uygun ortamlar›n sa¤lanma-s›, görev bölümlerinin yap›lmas› gündeme gel-mifltir. Seçilen yerlerin, yerleflim bölgelerineuzak olmalar›n›n ek sorunlar do¤urmas› da do-¤ald›r.

Bunlar›n yan›s›ra, öncelikle yol, su, elektriksorunlar›n›n çözümlenebilmesi, ulafl›m›n kesinti-siz sa¤lanabilmesi, sosyal gereksinimler için biryerleflim merkezine çok uzak olmamas›, iletifli-min kolayca sa¤lanabilmesi, sonradan kolaycauluslararas› niteli¤e kavuflabilecek alt yap›ya sa-hip olmas› gibi özellikler de gözönünde tutulmufl-tur.

Gözlem için beklenen iki teleskop Temmuz1982 de gelmifltir. Teleskoplar iki y›l için ödünçal›nm›flt›r. Meteorolojik gözlem aletleri de Mete-oroloji Genel Müdürlü¤ünden ödünç olarak sa¤-lanm›flt›r.

‹lk aflamada, teleskoplardan birinin ivedilikle,Mu¤la, Y›lanl›’daki Kurdu Tepeye yerlefltirilmifl-tir. Bu tepenin, Mu¤la’ya yak›n olmas›, tepedebir orman gözetleme binas›n›n varolmas›, bura-daki iflleri kolaylaflt›rm›flt›r. Mu¤la Valili¤i, Mu¤laOrman Bölge Müdürlü¤ü’nün yard›mlar›yla,1610 m yükseklikteki bu tepede gözlem çal›flma-lar› 25.07.1982 tarihinde bafllat›lm›fl, çeflitli üni-versitelerde görevli astronomlar ikifler kiflilikekipler halinde 15 er günlük sürelerle gözlemle-ri yürütmüfllerdir.

YYüürrüüttüülleenn ggöözzlleemmlleerr:: Gece, astronomik göz-lem yap›labilecek saatlerde, her saat bafl›nda, 15dakika poz süresi vererek Kutup Y›ld›z›n›n fotog-raf›n›n çekilmesi fleklinde olmufltur. Bu uygula-mada, kutup y›ld›z›, film karesi üzerinde, birkaç

cm uzunlu¤unda bir iz b›rakmaktad›r. Kutup y›l-d›z›n›n b›rakt›¤› bu izin incelenmesiyle gece göz-lem kalitesi hakk›nda bilgi sahibi olunmaktad›r..Teleskop, Kutup Y›ld›z›na yönelmesini sa¤laya-cak bir Pilye üzerine yerlefltiriliyordu.

Sabah gözlem bitiminde teleskop sökülerekiçeri al›n›yordu. Ancak gözlem çal›flmalar› bitmi-yordu. Gece ve gündüz belirli saatlerde Meteoro-lojik gözlemler sürdürülüyordu. Bu ifllerin yan›s›-ra, uyku, yemek, bulafl›k, temizlik, dinlenme vb.u¤rafllar için de zaman ay›rmak gerekiyordu..

Di¤er teleskop için Antalya Bak›rl›tepe düflü-nülmüfltü, ancak, Sakl›kent ile Bak›rl›tepe aras›n-da yol yap›lmas› gerekiyordu. (O günlerde konu-ya uzak kifliler olarak yaklafl›k 2 km olarak tah-min etti¤imiz, bugün kullanmakta oldu¤umuz buyolun uzunlu¤u, 6 km den fazlad›r!).

‹kinci teleskobun, ‹zmir’in, Ödemifl ilçesi ya-k›nlar›ndaki yörenin en yüksek tepesi olan Boz-da¤ - K›rklar tepesinde kurulmas› Ege Ü. temsil-cileri taraf›ndan önerilmiflti. Bozda¤-K›rklar tepe-si: Ödemifl ilçesiyle Salihli ilçesi aras›nda kalanBozda¤ da¤ s›ras›n›n en yüksek tepesidir. 2133metre yüksekliktedir. Tepenin güney taraf›nda,Ödemifl’ten 26 km uzakta ve 1620 m yükseklik-

te TRT-PTT verici-yans›t›c› istasyonu vard›r. Buyükseklikten sonra yol yoktur. Kuzeyinde, 1430m yükseklikte Gündalan Yaylas› yeralmaktad›r.‹nceleme gezisi sonras›nda K›rklar tepesinin he-men güneyinde 2100 m yükseklikte gözlem içinuygun yer belirlenmiflti.

29 Haziran 1982 tarihinden sonra, çal›flmala-r›n yürütülece¤i bir baflka uygulama gündemegeldi. Ulusal Gözlemevi Yer Seçimi Projesi.. Dörty›l sürecek DPT destekli bir Güdümlü Projeydibu. Bütçesi 21 m‹lyon TL olarak belirlenmiflti…1 Nisan 1983 tarihinde yürürlü¤e girmiflti. Ulu-sal Gözlemeviyle ilgili çal›flmalarda hiçbir kesiklikolmaks›z›n, bu tarihten sonra bu isim alt›nda sür-dürülecekti.

Bu tarihlerde, TÜB‹TAK, projede kullan›lmaküzere, 6 kifli+yük tafl›yabilecek güçlü bir araçsa¤lam›fl, bu araç çal›flmalara büyük ölçüde ko-layl›k kazand›rm›flt› 2150 m yükseklikteki Boz-da¤-K›rklar tepesinin hemen güneyindeki 2100m yükseklikteki düzlükte belirlenen gözlem yeri-ne, gerekli tüm malzemeler, 1620 m deki TRTverici istasyonundan sonra yol yapt›r›lamad›¤›için atla tafl›nm›flt›r. Gözlem Pilyesinin inflaat›için, yak›nlardaki kar çukurlar›ndan biriktirilensular, çevredeki kayal›klardan yürütücüler tara-f›ndan sökülen tafllar kullan›lm›flt›r. Pilye ve göz-lemcilerin kalacaklar› (Kara Kuvvetleri Komutan-l›¤›ndan sa¤lanan) çad›r›n yerinin haz›rlanmas›n-da, daha sonralar› y›k›lan çad›r yerine alüminyumbarakan›n kurulmas›nda proje yürütücüleri, üni-versite elemanlar› astronomlar büyük bir özveriy-le ›rgat gibi çal›flm›fllard›r.

17-20 Haziran 1983 tarihlerinde çad›r kurul-mufl, bu arada DM‹ Genel Müdürlü¤ünden sa¤la-nan meteoroloji gözlem aletleri de, DM‹ ‹zmirBölgesi görevlileri taraf›ndan kurulmufl, bafllan-g›çta çad›rda kalan gözlemciler için Ödemifl En-düstri Meslek Lisesinden 2 karyola, 2 yatak ve 6battaniye ödünç olarak al›nm›flt›r. Gözlemcilerbir hafta süreyle gözlem istasyonunda kalarakgece astronomik, gece ve gündüz meteorolojikgözlemler yapm›fllard›r. Bir hafta süresince gere-kecek eflya, yiyecek, su, tüp vb. gereksinmeleri-ni, neredeyse projenin maafll› eleman› olan Ke-mer Köyünden Kenan Bozalan’›n at›yla ve s›rtla-r›nda tafl›yarak ç›kartm›fllard›r.

7Ocak 2004 B‹L‹M veTEKN‹K

R SEÇ‹M‹ ÇALIfiMALARI

Mu¤la Y›lanl› Kurdu Tepe, 1610 m yüksek-likte bir tepedir. Orada çal›flan astronomlar›nhepsinin do¤rudan ya da dolayl› olarak bildikle-ri en önemli konuysa akreplerin bollu¤u olmufl-tur. Rennan Pekünlü ile birlikte gözlemde bu-lundu¤umuz 15 gün içersinde toplad›¤›m›z ol-dukça iri akrepleri bölümde sergiledi¤imizian›msar›m. Anlat›lan onca an› aras›nda en çokyer tutan konu gece bina d›flars›nda yap›lan fo-tograf çekme iflleminden sonra karanl›kta bina-ya dönerken, kap›n›n kolunda bile genellikle ak-reple karfl›lafl›lmas› olmufltur. Uyku s›ras›ndaakreplerden korunabilmek için, yataklar›n ayak-lar›n› içi su dolu kaplar›n içersinde tutmak, bi-na etraf›na sarm›sak taneleri dizmek gibi da¤-bafl›nda uygulanabilecek ilginç çözümler üretil-mifl ve uygulanm›flt›.

Zeynel Tunca

Kurdu’nun Akrepleri.

Bozda¤ gözlem kulübesi

Tahminler do¤ru ç›km›fl, çad›rlar koflullaradayanamam›fl, f›rt›nal› ve ya¤murlu 28 Temmuz1983 gecesi y›rt›lm›fl ve y›k›lm›flt›. Haz›rl›kl› ol-mam›z iyi olmufltu. 24-27 Temmuz tarihlerindeyine astronomlar›n katk›lar›yla alüminyum göz-lemci barakas› kurulmufltu. 3-3-2.5 m boyutlar›n-da yapt›r›lan, ›s› yal›t›m› için içerden köpüklekaplanan bu barakan›n toplam maliyeti 325.000TL olmufltur. Bunun tafl›nmas›nda ve montaj›ndayine astronomlar kendileri çal›flm›fllard›r.

Her gözlem istasyonunda, kadrolu olarak ikigözlemci ve bir flöför çal›flt›r›labilecekti. Ancakyine, ekonomik nedenlerle, iki gözlemcinin deflöförlük yapmas› fleklinde çözüm getirilmifltir.Bozda¤ Gözlem istasyonunda, Haluk Baybafl ilebirlikte, 1 Eylül’den sonra da Türkay Y›lmaz göz-lemci olarak çal›flmalara kat›lm›fllard›r. Bir hafta-l›k gözlem süresince, bir kadrolu gözlemci ve üni-versitelerden bir eleman görev yapm›fllard›r. Sa-n›r›m içimizden birçok kifli bu gözlem görevleri

s›ras›nda, yemek, bulafl›k ve di¤er temizlik iflleri-ni ilk kez buralarda yapt›lar, ö¤rendiler..

Belirli co¤rafik bölgelerde, atmosfer s›cakl›-¤›ndaki yerden itibaren h›zl› de¤iflim belirli biryüksekli¤e kadar h›zla artar ve belirli bir yüksek-likte ani de¤iflimle "normal seyrine" döner. Yereyak›n bozucu etkiler ço¤unlukla bu yüksekli¤ekadar kendisini gösterir. Astronomik gözlemleraç›s›ndan bu "S›cakl›k Dönüm Katman›-inversionlayer" yüksekli¤i önemlidir. Seçilecek yer, bu

8 Ocak 2004B‹L‹M veTEKN‹K

Bozda¤ Gözlem istasyonunda 14 Nisan’dabafllatamad›¤›m›z gözlemlerin bir an önce baflla-mas› gerekiyordu. 2150 m yükseklikteki zirvehala karla kapl› idi. Ancak k›fl koflullar›nda astro-nomik gözlem verisi elde etmek, sonucu görmekve bir an önce gözlemlere bafllama iste¤i de var-d›. Ulusal Gözlemevi Yerseçim çal›flmalar› s›ras›n-daki gözlemlere rekor düzeyde kat›larak büyükeme¤i geçen Sevgili Talat Saygaç, gözlemci veflöför olarak eme¤i geçen Ödemiflli kardeflimizsevgili Haluk Baybafl ve ben. Güzel, güneflli birgünde 1640 m deki TRT-PTT binas›na geldik. Buyükseklikten sonras› karlarla kapl›yd›. Projeninmaafll› beygiri ve onun sahibi Kenan Bozalan ilehep beraber zirveye do¤ru yola koyulduk Karl›zeminde yolalmak oldukça güçtü. Özellike teles-kop, gözlem aletleri, su ve bir haftal›k yiyecekle-rimizi tafl›yan maafll› beygirimiz yüzeyi sertleflmiflkarl› zeminde çok yavafl ve dikkatli yolal›yor biz-ler de onu izliyorduk. ‹lkbahar›n ortas›na yaklafl-t›¤›m›z flu Nisan gününün günlük günefllik olma-s›na karfl›n günefl ›fl›¤›n›n düflmedi¤i yerlerimizsanki buz kesiyordu. Zirveye ulaflt›¤›m›zda bizibir sürpriz bekliyordu. 2.5 m yüksekli¤e ulaflanalüminyum kulübemiz neredeyse tümüyle karlaralt›nda kalm›flt›. Sadece çat›s› konumundaki pla-kan›n üst k›sm› görünüyordu. Gökyüzüyse çev-renden tepeye do¤ru maviden laciverte uzananrenk ve temizli¤iyle harikayd›..

Zaman günbat›m›na yönelmiflti ve bu geceçok güzel gözlem olur diye düflünürken, kulübe-

ye nas›l girer, burada nas›l yaflar›z kayg›s› bizle-ri sarm›flt›…

Günefl batmak üzereydi, geri dönüfl daha dazor olacakt›. Yap›lacak tek fley, içerde yer kazan-ma düflüncesiyle d›fla do¤ru aç›lan kulübe kap›s›-na kadar karlar› temizlemek ve içeri girebilecekkonuma getirmekti.. Uzun süren bir u¤rafltansonra, yüzeyden kap›ya do¤ru alçalan bir tünelkazm›flt›k... Gün batm›flt› biz kulübeye girdi¤imiz-de. O gece yapabilece¤imiz tek fley dinlenmekti.Her taraf› karlarla örtülü olan kulübemizde ya-flam bafllam›flt› art›k.

D›flar›da keskin bir so¤uk egemenken içerdeayd›nlanma, yemek piflirme için kulland›¤›m›z ikiadet piknik tüpü ayn› zamanda ›s›nma amaçl› kul-lan›l›yordu. Ancak olumsuz koflullar kendini gös-teriyordu ço¤u kez. Is›nmak için yar›m saat tüpkullan›ld›¤›nda, ufac›k kulübe içersindeki oksijenüç kiflinin nefes almas›n› güçlefltirecek düzeydeazal›yordu. Her yar›m saatte, zorla ›s›tt›¤›m›z ku-lübemize temiz hava alabilmek için 5 dakika ha-valand›r›yorduk. Bu süre içerdeki havan›n tekrarso¤umas›na yeterli oluyordu. Çok kal›n giysilerve uyku tulumlar›yla sabah› zor ettik.

Sabah oldu¤unu saatlerimize bakarak anlaya-biliyorduk. Tünel gibi ç›k›fltan geçip gün ›fl›¤›nakavufltu¤umuzda, manzara harikayd›. P›r›l p›r›lbir hava, tertemiz bir gökyüzü… Böylesi bir or-tamda al›nacak gözlemsel veriler k›fl gözlem ko-flullar› hakk›nda da bilgi verecekti bize. Kahvalt›sonras›nda, akflam gözlemi için haz›rl›klara bafl-

lad›k. Teleskop kurulacak pilyeyi karlar aras›n-dan bulup, etraf›n› temizledik. K›fl koflullar›ndankullan›lamaz durumdaki meteorolojik gözlemaletlerini haz›rlad›k günboyu. Art›k Bozda¤ Göz-lem ‹stasyonu canlanm›flt› ve çal›flmaya haz›rd›..

Günboyu çok iyi olan hava, sanki karanl›k ak-flam saatlerini bekliyormuflcas›na, günbat›m›nado¤ru bulutlanmaya bafllad›, yamaçlarda oluflansisler zirveye do¤ru t›rman›yordu yer yer.. Veolan oldu, akflam›n ilk saatlerinde iyice bulutla-nan hava, bu yetmezmiflcesine kara dönüflmüfltü.Zaman zaman rüzgar–tipi fleklinde olmas› bizlerikorkutuyordu. Kap›n›n önündeki ç›k›fl bofllu¤unukar dolduruyordu art›k. Bu kez kulübeyi havalan-d›rma s›ras›nda, kap›y› d›fla do¤ru zorlukla aç›pkarlar› temizlemeye çal›fl›yorduk. Can güvenli¤i-miz için de gerekliydi bu ifllem.. Neyse ki ilk ge-ce fazla zorlanmad›k.. Belki de henüz y›lmad›¤›-m›z için direncimiz güçlüydü ve s›rayla nöbetleflesürdürdük bu iflleri.

Ertesi gün, gün boyu ya¤›fl yoktu ancak bulut-luydu gökyüzümüz.. Gözlem pilyemizin etraf›n›tekrar temizleyip gözlem için haz›r duruma getir-dik ve gecenin yorgunlu¤unu, uykusuzlu¤unu gi-dermeye çal›flt›k günboyu. Akflama açar umuduy-la bekledik hep.. Bu kez, daha kötü bak›fll› bulut-lar geliyordu. Kar akflamdan bafllam›flt› ve sürek-liydi. ‹flimiz oldukça zorlaflm›flt›. Gece boyuncakap› önündeki karlar› temizlemek için art›k 15dakika bile uzun geliyordu. Sabaha kadar böylesürdü gitti. Sabah kar ya¤›fl› biraz dinlenmemize

Bir Yerseçimi Çal›flmas› Öyküsü: 26 Nisan 1984.. Yaflam›m›n Dönüm Noktas›….

Nemrut gözlem istasyonu

yüksekli¤in daha da üstünde olmak zorundad›r.Bu nedenle de, ‹zmir ve Isparta illeri ve yöresiiçin DM‹ Genel Müdürlü¤ünce uzun y›llard›r yap›l-makta olan "Radiosonda" gözlemlerinin indirgen-mesi incelenmesi de Selim Osman taraf›ndan ya-p›lm›flt›.

Bak›rl›tepe Gözlem istasyonunun kurulufl ça-l›flmalar› da bir hayli zorluklarla sürdürülmüfltür.Yol, 1900 m yükseklikteki Sakl›kent’e kadar var.Daha sonra dar bir da¤ yoluyla Bak›rl›tepe’ninyamac›na kadar gidilebiliyordu. Kurulufl ve son-ras›nda kullan›lacak tüm malzeme-eflyalar burayakadar araçlarla getirilmiflti. Gözlemcilerin yaflaya-ca¤› kulübeyi oluflturacak olan herbiri 2mx1mboyutunda, yaklafl›k 20 kg gelen 26 parça alü-minyum eleman, çimento torbalar›, teleskop vedi¤er gözlem aletleri, gözlemcilerin yatma, yemeve içmeleri için gerekli olan karyola, yatak, mut-fak, ayd›nlatma ve ›s›nma aletleri, gözlemcilerinözel eflyalar›i bir haftal›k gereksinimleri ve tabii

ki su. Bütün bunlar yolu olmayan, oldukça dik biryamaçtan 2500 m yüksekli¤e ç›kart›lacakt›. Çev-re köylereden bu iflleri yapabilecek hayvan gücüaranm›fl ancak bulunamam›flt›. Kimse böylesi teh-likeli ifl için kat›rlar›n› kullanmak istememiflti.Tek çözüm vard›.. ‹nsan gücü kullanmak.. Çevre-deki köylerden bulunan insanlar getirilmiflti, da¤yamac›ndan zieveye bir kez malzeme ç›karanikinci kez ç›kmay› göze alamam›flt›. Yine de 40

tanesi proje yürütücülerinin ç›k›fl-iniflleri olmaküzere yaklafl›k 130 kez ç›k›fl-inifl yap›larak tafl›maifli bitirilmiflti.

Gözlem pilyesi ve alüminyum baraka inflaat›için gerekli kum için zirvedeki toprak toplanm›flelenmiflti, kullan›lacak su da kar çukurlar›nda bi-rikmifl olan karlardan sa¤lanm›flt›. Temel kaz-mak, tafl kullanarak gözlem pilyesi örmek ten ba-rakan›n kurulmas›na kadar bu ifllerin ço¤u proje

9Ocak 2004 B‹L‹M veTEKN‹K

izin vermiflti.. Ancak bu çok uzun sürmedi, birsüre sonra iyice bast›ran tipi direncimizi k›rmayayetmiflti. Kulübede yaflam bu koflullarda çok zorolacakt›.. Oysa k›fl koflullar›nda gözlem yapmay›düflünerek gelmifltik. Oysa flimdi gözlem ikinciplana itilmiflti. Oturup bu durumu tart›flt›k. E¤erbu flekilde ya¤maya devam ederse, kesinlikle d›-flar›ya ç›kamayacak kadar kulübede mahsur kala-bilirdik. Sürekli kullan›lan tüpler zaten bitmeküzereydi. So¤uktan çok kar ya¤›fl›n›n birçok fleyiengelleyecek olmas› biz korkutuyordu. Ö¤leyedo¤ru karar›m›z› verdik. Afla¤›ya inmeliydik….

Bu karar› verdi¤imizde, kendimize nas›l soru-sunu sormaya bile korkuyorduk. Eflyalar›m›z›, in-dirmemiz gereken malzemeleri yüklendik. Birmetre ötemizi bile seçemiyorduk, fenerlerimiz an-cak bir metrelik ›fl›k hüzmesi oluflturabiliyordu..T›pk› filimlerdeki gibiydi koflullar. Yön kavram›yokolmufltu.. Bildi¤imiz tek fley, afla¤›ya do¤ru in-memiz gereklili¤iydi, ancak do¤rultumuzu, yönü-müzü do¤ru saptamal›yd›k.. Kulübemizin konu-mundan, yaklafl›k do¤rultumuzu belirledik.. Budo¤rultuyu hiç de¤ifltirmemek ve t›pk› da¤c›lar gi-bi birbirimizi kaybetmemek için 30 metrelik kal›nsa¤lam ipimizi bellerimize ba¤layarak kulland›k.‹pin bir ucunda önde ben, ortada Sevgili Talat veen sonundaysa Sevgili Haluk.. Yola koyulduk..

Do¤rultuyu bozmamak mümkün de¤il, birbiri-mizi zaten göremiyorduk, seslerimizi tipinin u¤ul-tusundan duyam›yorduk bile.. Yine de ipi tutaniki kiflinin daha varoldu¤unu bilmek büyük güvenveriyordu.. Yön kavram› olmaks›z›n yeni ya¤ankarlara dizlerimize kadar batarak yürüyorduk.Kar›fl›k düflünceler aras›nda belime ba¤l› olan ipiçözdüm ve elimle s›k› bir flekilde tutarak yürüme-yi sürdürdüm. Bu içten gelen bir dürtüydü, tehli-keli bir durumda ard›mdan gelenleri sürükleme-meliydim. Yar›m saat kadar yürümüfltük, neredeoldu¤umuzu anlamak olanaks›zd›. Ve o s›radaolan oldu.. Bast›¤›m yerdeki kar blok halindekoptu ve afla¤›ya do¤ru uçuyordum, bu s›rada ipib›rakt›m.. Çok dik olan yamaçtaki sertleflmifl kar-lara dizimin üzerine düfltüm, yuvarland›m ve kay-maya bafllam›flt›m. Nas›l oldu¤unu anlayamadan,döndü¤ümü, karlara tutunabilme çabas›yla kolla-r›m› karlara gömdü¤ümü an›ms›yorum. Bir iki sa-niye sonra durmufltum, kollar›m karlara gömülü

durumda hemen hemen as›l› kalm›flt›m. Hemenayaklar›m› destek olacak flekilde karlara göm-düm. Anlat›l›rd›, dinlerdik.. "…tam o s›rada yafla-m›m, sevdiklerim bir film fleridi gibi gözümünönünden geçti…" diye. ‹flte durduktan sonra ge-çen o ilk anlarda film kareleri h›zla geçti, hem detamam›… S›rt›mda s›rt çantas›, bofl su bidonlar›ve bir ufak çanta dengemi bozuyor ve duruflumuzorlaflt›r›yordu.

Bu s›rada, yukar›dakiler, olay› farketmifl, ipinucuna, düfltü¤üm yere gelmifl seslenip duruyor-larm›fl.. Tipi yerini sis ve rüzgara b›rakm›flt› vesesleri ara s›ra duyuyordum... Sis rüzgarla da¤›l-d›¤› k›sa bir süre içersinde, düfltü¤üm yeri gör-düm. Yamaçtaki kar y›¤›n›n›n alt k›sm› daha ön-ce kaym›fl, yamaçta ç›k›nt› halinde sertleflmifl kartabakas› kalm›fl, bu tabakaya bas›nca bir bölümük›r›lm›fl ve düflmüflüm.. Ard›mdan gelenler de dü-flebilirdi. Hemen yukar›dakilere ba¤›rarak, zor daolsa onlar› uyard›m.. Sis ara s›ra birbirimizi gör-memize f›rsat veriyordu. Onlar›n çabas› da benidüfltü¤üm yerden bir an önce yukar›ya çekmekti.Bir süre sonra, birbirimizi kaybetmemek için kul-land›¤›m›z ipi bana att›lar.. 5–10 metre dahakaym›fl olsam ip bana ulaflamayacakt›.. Önce bü-yük bir dikkatle s›rt›mdaki yükleri ç›kart›p yuka-r›ya çekmelerini sa¤lad›m. Bu s›rada k›rm›z› ufakspor çantam› tutamad›m, ard›ndan bakt›¤›mda,h›zla afla¤›ya do¤ru benden uzaklaflt›¤›n› gör-düm..Bir an, kendimin de bu flekilde gittikçe h›z-lanarak kay›yor olabilece¤imi düflündüm.. ‹kincikez at›lan ipi belime ba¤lad›ktan sonra, onlar yu-kar›dan çekerken ben de el ve kollar›m› s›raylakara gömerek basamaklar fleklinde t›rmanmayabafllad›m. Bu k›sa mesafeyi t›rman›p yukar›yaç›kmam 30 dakika sürdü. Hele son metrede, çe-kilirken ipin kara gömülmesi nedeniyle, ç›k›nt›fleklindeki kar y›¤›n›n›n alt›ndan yukar› ç›kmamçok güç olmufltu.. Sonuçta, beni ç›kartmak içintehlikeye karfl›n büyük çaba harcayan Talat Say-gaç ve Haluk Baybafl kardefllerim sayesinde kur-tulmufltum. Onlara çok fley borçluyum..en az›n-dan. belki de yaflam›m›…

Kurtulduktan sonra ki ortak sevincimizi an›m-s›yorum.. Sis, aras›ra Günefl’in yeri belli olacakflekilde inceliyordu, tekrar ip yöntemiyle yola ko-yulduk. Yaklafl›k üç saat sürekli yol ald›k, bazen

de oldu¤umuz yerde dönüyoruz hissine kap›ld›k..Sonuçta, sisler aras›nda, yolumuz üzerindeki kar-lar›n tümüyle örtemedi¤i koca kayay› farkettik.Oraya ulaflt›¤›m›zda kalan yolun e¤imi çok azd›art›k. Bir süre dinlendik. Tekrar yola koyulduk.Art›k Günefl’in do¤rultusu ve kolumuzdaki saat-ler yard›m›yla yönümüzü saptayabiliyor ve do¤ruyolda ilerliyorduk. Sisler aras›nda TRT–PTT bina-lar›n› gördü¤ümüzde iyice rahatlam›flt›k, ancak oana kadar fark›nda olmad›¤›m›z yorgunluk, ayak-lar›m›z›n donacak hale gelmesi kendisini belli et-meye bafllam›flt›. Üstelik üzerine düfltü¤üm dizim-de fliflme ve a¤r› bafllam›flt›. Tam bu s›rada, bizedo¤ru, bizi aramak için yola ç›kan TRT görevlile-rinin fener ›fl›klar› ve seslerini farkettik.. Bundansonras› MUTLU SON….

Sevgili Talat ile Ödemifl’ten ‹zmir’e dönerkendizim yürümemi engeller düzeyde fliflmiflti ve ac›veriyordu. Bir kaç gün sonra sa¤ baca¤m›n tama-m› alç›ya al›nd› ve üç hafta süreyle yatmak zorun-da kald›m.

Önemli olan olay›n benim bafl›mdan geçmiflolmas› de¤il. 19 y›ld›r astronomlar›n d›fl›nda kim-senin bu ve benzeri di¤er olaylardan haberi olma-d›. Ancak, TUG’un öyküsü yaz›l›yorsa, kurulufl ça-l›flmalar›nda astronomlar›n gösterdikleri özveri-nin vurgulanmas› gerekti¤ini düflündüm. Bu olay,TUG’un kurulufl öyküsü içersinde yaflanan tehli-keli, ilginç ve güçlüklerle dolu olaylardan yaln›z-ca bir tanesidir

Tüm bu zorluklara, güçlüklere ve tehlikelerekarfl›n da¤bafllar›nda güvenlikten yoksun zor ya-flam koflullar› içersinde sürdürüldü bu çal›flmalar.Türkiyede’ki bir avuç astronomun beyin güçleriyan›s›ra beden-fizik güçlerini de katmas›yla bu-günlere gelindi. Ortaya TUG ç›kt›.. Bunun de¤eri-ni, anlam›n› o günleri yaflamayan zor bilir.. Biztüm astronomlar bu ifli bir ekip olarak kotard›k..Ancak bugün önümüzde zorluk biçimleri farkl›olan bir baflka mücadele ortam› var.. TUG’u ya-flatmak…. Bu konuda da hepimize büyük görev-ler düflüyor… TUG’un kurulufl öyküsünde gösteri-len özveri, istek ve heyecan, yetiflen genç astro-nomlar taraf›ndan TUG’un gelece¤i için bundansonra da gösterilmelidir…

Zeynel Tunca(Astronomi Magazin, 1997)

yürütücüleri taraf›ndan yap›lm›flt›. Üniversiteler-den gelecek ö¤retim elemanlar›na yard›m ama-c›yla, ‹fl ve iflci bulma kurumu arac›l›¤›yla bulu-nan meslek lisesi mezunu ehliyetli iki kifli (OralÖzgen, Hüseyin Zorlu) birer haftal›k vardiyalarhalinde Bak›rl›’da çal›flmalara bafllam›fllard›r.

Ve böylece, bugün Bak›rl›tepe’de 150 cm likaynal› teleskobun bulundu¤u binan›n tam oldu¤uyerde, 1984 y›l› 20 Haziran günü yerseçim çal›fl-malar› gözlemleri bafllat›lm›flt›…

Ekipler birer hafta süreyle görev yap›yorlard›.Kurumun arabas›yla Bak›rl›tepe'nin eteklerindearac›n gidebildi¤i yere kadar gidiliyordu. Araçorada kilitlenerek bir hafta süreyle öylesine b›ra-k›l›yordu. (San›r›m bugün ayn› koflullarda arac›orada b›rakmay› göze alamay›z.) Daha sonra, göz-lemciler, bir hafta yetecek yiyeceklerini, özel efl-yalar›n›, küçük bütangaz› tüpünü kendileri tafl›ya-rak, 1900 metreden 2500 metre yüksekliktekitepeye dik bir arazi yolculu¤uyla t›rman›yorlard›.Su gereksinmesiyse, Sakl›kent kooperatifi bekçisitaraf›ndan ücreti karfl›l›¤› yine s›rtta tafl›naraksa¤lan›yordu. Öylesi bir yoldan s›rtta ç›kart›lan subir hafta iki kiflinin tüm gereksinimleri için dikkat-lice kullan›l›yor, yetmedi¤i taktirde, gözlemcilerkendi bafllar›n›n çaresine bak›yorlard›. GGüünneeyyddoo¤¤uu AAnnaaddoolluu''yyaa ddaa ggiiddiillddii……

Güneydo¤u Anadolu bölgesinin günefllilik vedi¤er meteorolojik koflullar› aç›s›ndan Akdenizbölgesi gibi, istenilenlere hemen hemen yak›ndurumda olmas›n› gözönünde bulundurarak bubölgeye bir inceleme gezisi düzenlenmesini ka-rarlaflt›rm›flt›. 4, 5, 6 Ekim günlerinde, Diyarba-k›r’da Karacada¤, Ad›yaman’da Nemrut, Ulubabave Akda¤ yöreleri incelenmifltir.

1983 ve 1984 y›llar›nda yaz aylar› boyuncagözlemlerin sürdürüldü¤ü Bozda¤ Gözlem istas-yonu kapat›ld›ktan sonra, burada gözlemci-flöförolarak görev yapan Haluk Baybafl, 31 Aral›k1984 tarihinde projeden ayr›lm›flt›r. Di¤re göz-lemci Türkay Y›lmaz ise 30 Nisan 1985 tarihinekadar gözlemlerin de¤erlendirilmesinde çal›flm›fl

ve bu tarihte o da ayr›lm›flt›r. Her ikisi de,TUG’u›n kuruluflu öncesindeki yerseçim çal›flma-lar›nda astronomlar gibi görev yapm›fl, emek ver-mifllerdi. Bak›rl› Gözlem istasyonunda görevli Hü-seyin Zorlu da çal›flmalara uyum sa¤layamam›fl

ve bu tarihlerde ayr›lm›flt›. Ayr›lan Hüseyin Zorluyerine yeni bir gözlemci-flöför olarak Halil Ak›nçal›flmaya bafllam›flt›r. Üniversitelerden gelen ast-ronomlar›n kat›l›m›yla bir yaz boyunca gözlemlersürdürülmüfltür. Ad›yaman Nemrut gözlem istas-yonuyla efl zamanl› olarak da yürütülen gözlem-sel çal›flmalar, 10 Ekim 1985 tarihinde durdurul-mufl ve istasyon bu tarihte kapat›lm›flt›r. Burada-ki gözlemlerin sona ermesiyle, 30 May›s’ta göre-ve bafllayan Halil Ak›n 13 Eylül’de, önceki göz-lemci Oral Özgen de 20 Ekim’de projedeki görev-lerinden ayr›lm›fllard›r.NNeemmrruutt GGöözzlleemm ‹‹ssttaassyyoonnuu

1984 Ekim ay› içersinde proje yürütücüleri-nin yapt›klar› maceral› Güneydo¤u Anadolu ince-leme gezisi sonras›nda al›nan kararlar do¤rultu-sunda, Ad›yaman ili, Kahta ilçesi yak›nlar›ndaki,tarihi sit alan› olan ve tepesinde bir tümülüs bu-lunan Nemrut da¤› için haz›rl›klar bafllam›flt›. Tü-mülüs eteklerindeki dev tanr› heykellerinin varl›-¤›, özellikle günefl do¤uflu ve bat›fl›n› izlemeyegelen, bu arada kimseye belli etmeden tümülüstafllar›ndan bir ikisini çantalar›na atan çok say›daturistin ziyaret etti¤i bir yer olmas› iflleri güçlefl-tiriyordu. Gözlem barakas› yapt›r›lmam›fl, proje-nin kapal› arac› yatakhane, k›z›laydan al›nan ça-d›rsa mutfak olarak kullan›lm›flt›r. Su oldukçauzaktan tafl›narak getiriliyor, turistik Nemrut da-¤›yla Kahta ilçesi aras›ndaki ulafl›m yerel mini-büslerle sa¤lan›yordu.

Gözlemler 8 Eylül’de durdurulmufl ve songözlem grubu olan Ethem Derman ve Zeynel Tun-ca taraf›ndan gözlem aletleri, mutfak (!) toplan-m›fl, hepsi yatakhaneye (!) doldurularak, uzun biryolculuktan sonra Ankara’ya getirilmifltir.

Böylece, TUG için yap›lan Gözlemevi Yerseçi-mi çal›flmalar›n›n gözlemsel k›sm›, 10 Ekim’deBak›rl›tepe Gözlem istasyonunun kapat›lmas›ylasona ermiflti. Bundan sonras› gözlemlerin de¤er-lendirilmesi ve bu de¤erlendirmelerden sonra or-taya ç›kacak olan bilgiler do¤rultusunda, ülke-mizdeki en iyi optik gözlem yerinin belirlenmesi

10 Ocak 2004B‹L‹M veTEKN‹K

BBoozzddaa¤¤ GGöözzlleemm ‹‹ssttaassyyoonnuunnuunn KKuurruulluuflfluu ss››rraass››nnddaa;;Gözlemcilerin kullanacaklar› 2 demir karyo-

lay› 1600 m deki TRT vericisinden zirveye tafl›-mak üzere ata yüklemifltik. 2 bidon da su vard›yanl›fl an›msam›yorsam. Yolun yar›s›nda, dik vekayal›k bir yerden geçerken at s›rt›ndak› uzunve a¤›r yüküyle zorlanmaya bafllam›flt›. Kayalararas›nda dönemiyordu ve kay›yordu. Bir süresonra olan oldu ve hayvan oldu¤u yere y›k›ld› vekalkmad›. Hemen yükleri çözdük ve hayvan› kal-d›rd›k. Tekrar yüklemek çok zordu. Hayvan afla-¤›ya di¤er yükleri almaya geri döndü. At›n tafl›-yamad›¤› karyolalar› da C.‹bano¤lu ile birlikteikimiz zirveye kadar tafl›mak zorunda kald›k.Düflündü¤ümüz tek fley vard›, bir an önce haz›r-l›klar› tamamlay›p gözlemlere bafllayabilmek.Akademik ünvan, ya da baflkalar›nca nas›l de-¤erlendirilece¤i gibi konular› hiç düflünmüyor-duk. K›s›tl› bütçemize tüm astronomlar gibi be-densel olarak güçle katk›da bulunuyorduk birbak›ma..

Zeynel Tunca

“At”›n Tafl›yamad›klar›.

Kurdu gözlem istasyonu

Oral Ozgen ve gözlem pilyesiBak›rl› gözlem istasyonu inflaat›Gözlem kulübesinin tafl›nmas›

Bozda¤ gözlem istasyonu ve su tafl›nmas›

Atlarla ulafl›m

olacakt›. Çal›flmalar bu do¤rultuda h›zland›r›lma-ya baflland›…

Bu çal›flmalar s›ras›nda birçok ifli özverili ça-balar› ve emekleriyle yerine getiren astronomlar,kendi aralar›ndaki görev bölümü ve yard›mlaflma-lar› sonucunda, her türlü güvenlikten yoksun yük-sek da¤ bafllar›nda ufac›k bir kulübede yaflamlar›-n› sürdürerek yerseçimi çal›flmalar›n› tamamla-m›fllard›r. Di¤er bilim dallar›nda çal›flanlara göreülke genelinde daha az say›da olmalar›n›n biravantaj› olarak astronomlar, yerseçimi çal›flmala-r›nda teknisyeninden profösörüne kadar bir bütünolmufl ve bir aile ortam›ndaym›flcas›na yerseçimiçal›flmalar›n› baflar›yla sürdürmüfllerdir.

Yerseçimi çal›flmalar› süresince gerek gecegözlemleri s›ras›nda ve gerekse ulafl›m ve di¤eryaflam süreçlerinde astronomlar çok say›da de¤i-flik ve tehlikeli durumlarla karfl›laflm›fllard›r. Buolumsuzluklar onlar›, hiçbir zaman hayal ettikle-ri Ulusal Gözlemevi kurulmas› yolundaki bu çal›fl-malardan al›koyamam›flt›r. Kat›lan herkesin bel-le¤inde yada biryerlede yaz›l› olarak kalm›fl çoksay›da ilginç olay vard›r. Baz›lar› yaflamsal tehli-kelerle dolu olaylard›r, baz›lar›ysa yaflamlar›ndabir tebessümle an›msanacak güzel an›lard›r. Bun-lar›n aras›ndan özellikle, Güneydo¤u Anadolu’dayap›lan ön inceleme gezisi s›ras›nda 4-5 gün bo-yunca yaflanan olaylar apayr› bir yer tutmaktad›r.Bu gezi s›ras›nda 7 kifli, proje arac› içersinde ya-flam›m›z› sürdürerek, da¤lar› durmaks›z›n gez-mifltik. Yöre halk›yla dil konusundaki anlaflmaz-l›klar, yaflam koflullar›ndaki farkl›l›klar, özelliklegüvenlik sorunlar›, arac›m›zdaki teknik ar›zalar›nyolaçt›¤› beklenmedik olaylar ve karfl›laflt›¤›m›zdi¤er ilginç durumlar.

Bafllang›çtaki zorlu yol afl›lm›flt› ve ülkemiz-deki en iyi gözlem yap›labilecek yerini belirleme-ye yönelik çal›flmalar bitmiflti. S›ra bu çal›flmalars›ras›nda yap›lan meteorolojik ve gece görüfl göz-lemlerinin de¤erlendirilmesine gelmiflti. Yap›langözlemlerin ölçüm ve de¤erlendirme ifllemlerigözlemler s›ras›nda da yap›lm›fl ancak tümünündenetlenip bir bütün olarak de¤erlendirilmesi so-na kalm›flt›.

Bunun için birçok kez proje yürütücüleri ola-rak toplan›lm›fl ve de¤erlendirmeler yap›lm›flt›.Sonuçlar ortaya ç›kt›¤›nda hepimizin yüzü gülü-

yordu. Bir zor yol geçilmiflti ve sonuna gelinmiflti.De¤erlendirmelerin sonucu, incelenenler aras›ndaen iyi gözlem yerinin Antalya ili s›n›rlar›ndakiBeyda¤lar›’nda bulunan Sakl›kent yak›nlar›ndakiBak›rl›tepe oldu¤unu gösteriyordu. Hem meteoro-lojik hem de gece görüfl gözlemleri ayn› sonucuveriyordu. Üstelik yap›lan gözlemler bir baflka so-nucu daha ortaya koyuyordu. ‹ncelenenler aras›n-dan seçilen Bak›rl›tepe, bir optik gözlemevi kurul-mas› için gerekli koflullar› sa¤lamas› yan›s›ra,dünya üzerinde kurulu birçok ünlü gözlemeviylekarfl›laflt›r›ld›¤›nda oldukça iyi bir gözlem yeriydi.

11Ocak 2004 B‹L‹M veTEKN‹K

Ben asl›nda çok korkak bir yap›ya sahibim.Ne zaman da¤larda gözleme gitsem bir ohhh..çekerim, orada beni korkutacak bir fley yok diye.Gönlüm huzur içinde olur, kendimi çok rahat veözgür hissederim. Yine ayni keyifle bir Eylül ay›,y›l›n› an›msam›yorum, 83 mü 84 mu tam bile-mem Ankaradan Bozda¤'a gözleme gitmek üzereyola ç›kt›k. Ödemifl otobüsüne yan›mda çok sev-di¤im bir o¤rencim olan Sinan Diyep ile bindim.Yolda Bozda¤’› ona uzun uzun anlatt›m, özellikleo da¤daki ilk gözlemimizi. ‹lk çad›r› kurdu¤umuz-da yan›m›zda kimler vard› bugün an›msamakmumkun degil ama (defterlere bakilabilir) o as-kerlerin verdi¤i çad›r›n çat›r çat›r nas›l y›rt›ld›¤›-n› ve o seslerin beni nas›l korkuttu¤unu ha bu-gün ha yar›n Bozda¤’›n dibinde Ethem’in ölüsü-nü nas›l bulacaklar›n› hayal etti¤imi anlatarakÖdemifl’e geldik.

O hafta ilk gözlemin tersine hava gayet aç›k,her akflam gayet güzel gözlem yap›yoruz ve sa-bahlar› günefl do¤duktan kaç saat sonraya kadarVenüs'ü görebiliriz oyununu oynuyoruz.

Zamanla, tatl›ya olan gereksinmemiz de sons›n›ra gelmiflti. Zorlu, yorucu ve uzun da¤ yolcu-lu¤unu göze alarak inmeye karar verdik. Uzunbir iniflin ard›ndan Bozda¤ kasabas›nda bir tatl›-c› olmad›¤›n› da anlam›flt›k. ‹flte o kötü yaz hel-vas› denen undan yap›lm›fl ad›na tatl› dediklerikahverengi bulamac› orada tatt›m. Benim bildi-

¤im ‹zmir yöresi insanlar› a¤z›n›n tad›n› bilirdi.Kofl kofl o yokuflu ç›kt›k a¤z›m›zda tatl›n›n izi ol-maks›z›n. Neredeydi o Karfl›yaka'n›n lokumlar›,pardon lokmalar›...

‹flte o yorgun ve sonuçsuz geçen günün gece-si yine düzenli her saat bafl› 10 dakika gözlemi-miz devam ederken arada tavla partilerinin say›-s›n› unutmaya bafllam›flt›k. Son saat bafl› gözle-mini de sabaha karfl› saaat 04'de yaparak bir ne-fes ald›k ve arkas›ndan Sinan ile birlikte kahval-t›ya oturduk. Kahvalt›dan sonra 50-60 metre yu-kar›da olan zirveye gidip güneflin do¤uflunun fo-to¤raf›n› çekece¤imi söyledi¤imde Sinan da bula-fl›klar› y›kad›ktan sonra gelece¤ini söyledi. Zifirikaranl›kta zirveye t›rmand›mda, gördüm ki di¤ertarafta kalan do¤u ufku yavafl yavafl k›zarmayabafllam›fl. Gocu¤um üzerimde, kapiflonum kafam-da, zirve sabah›n serinli¤i mi desem, 2150 met-renin so¤umu desem bilmiyorum, ayaz yüzümüyal›yordu. Ben yere çömelmifl yüzüm do¤uya dö-nük çantam ve ceplerimden ç›kardigim üç-aya¤›,foto¤raf makinesini, objektifleri, filtreleri yerlefl-tirmekle zaman yeme çabas›na girdim, çünkü gü-neflin do¤ufluna en az›ndan daha bir yar›m saat-den fazla var.

Her fleyi haz›rlad›ktan sonra vizorden do¤uufku nas›l görülüyor, hangi tepeler görüfl alan›-ma girerse daha iyi bir resim çekebilirim kayg›la-r›yla iyice dalm›flken arkamda bir gürültü duy-

dum. ‹lk akl›ma gelen Sinan bulafl›klar› y›kad› vegeldi fleklindeydi. Oturdu¤um yerde kapiflonuniçinden kafam› geriye do¤ru çevirerek Sinan'abakay›m derken bir de ne göreyim. Tam filmler-de ve korkulu rüyalar›mda gördü¤üm beyazlariçinde kollar› iki yana aç›k bir hayalet. Akl›ma he-men orada yatan k›rk yat›rlar geldi ama niçin be-nim gibi günahs›z bir kulu rahats›z etsinler ki di-yerek kafam› tekrar önüme çevirdim. Fakat fazladayanamad›m bir daha geriye döndüm bakt›m kihayaletler 6-7 tane olmufllar, hepsi beyazlar için-de tek s›ra yürüyerek bana do¤ru geliyorlar. Ba-fl›m› bu kez yine önüme çevirdim ve böyle fleyle-re sen inanmazs›n o¤lum Ethem, sen bilimadam›-s›n, bu iflte bir bit yeni¤i vard›r dedim ve can hav-liyle aya¤a f›rlay›p hayaletlere do¤ru bir ad›m at-m›fltim ki bir ses: "Selamunaleyküm" dedi. "Aley-kümselam" dedim, dedim ama do¤mam›fl Güne-flin ›fl›klar› alt›nda gelenlerin bildi¤imiz insanlaroldu¤unu, zirvede Günefl’in do¤uflunu seyretmekiçin gece Bozda¤'dan yola ç›kt›klar›n› ve birbirle-rini kaybetmemek için beyaz çarflaflara bürün-düklerini sonraki konuflmalardan anlad›m. Kal-bim yerinde küt küt vururken d›fla karfl› erkekli-¤imize leke sürmemifl görünmenin keyfiyle afla¤›-daki alüminyum kulübemize do¤ru yürürken zir-vedeki yat›rlarda yatan k›rk kifliyi düflünüyor-dum…

Prof.Dr.Ethem Derman

Ethem’in Korkusu.

150 cm ayna çapl› teleskop binas›n›n kubbesinin yerlefltirilmesi

BinalarTUG’un Bak›rl›tepe yerleflkesinde

bir merkez bina(MB), bir güvenlik vehizmet binas›(GHB), üç teleskop bina-s›(T150, T40, ROTSE); Akdeniz Üni-versitesi yerleflkesinde Astrolab istas-yonu ve May›s 2003 de hizmete girmiflolan yönetim binas› vard›r.

Bak›rl›tepe yerleflkesinde elektrikd›fl›nda yak›t kullan›m› yasakt›r. Mer-kez bina, TUG proje müellifi mimarErkan fiahmal› ve ODTÜ fizik bölü-münden Ahmet Ecevit’in gelifltirdi¤iözel bir günefl enerjisi sistemiyle ›s›t›l-maktad›r. Üç taraf› ikinci bir kal›n du-varla çevrilen merkez binan›n günefl›fl›¤› alan dördüncü, yani güneye ba-kan yüzeyi siyahla boyanm›fl, arada b›-rak›lan boflluktan sonra ön k›sm› ›s›-camla kaplanm›flt›r. Caml› yüzeyle du-var aras›nda kalan bofl k›s›m bir seragörevi görmektedir. Günefl ›fl›nlar›n›so¤uran bu sera sistemiyle alt k›sm›daha genifl olan bofllukta ›s›nan hava

yükselip duvarlarda bulunan havalan-d›rma deliklerinden geçerek odalar›dolaflmaktad›r. Bu sistem çok so¤ukhavalarda elektrikli ›s›t›c›larla destek-lenmektedir. Yaz aylar›nda, ›s›nan ha-

va dolaflt›r›lmadan çat›da bulunanözel kapakl› deliklerinden d›flar› t›l-maktad›r.

Merkez binada 7 adet ikifler kiflilikgözlemci, personel ve konuk yatakodalar›, bilgisayar odas›, kitapl›k ve se-miner odas›, mutfak ve atölye vard›r.

TUG için öngörülen alt ve üst yap›-n›n ülkemizde bir benzeri daha yok-tur. Bir teleskop binas›n›n ve kubbesi-nin sa¤lamas› gereken özel koflullarvard›r. Teleskobun ayna çap› büyü-dükçe, bu özel koflular daha kritik du-ruma gelir. Ülkemizde bu özel koflul-lar› lisans ya da lisansüstü e¤itimin birparças› olarak, ya da ifl hayat›nda uy-gulayarak ö¤renen bir mimar ya damühendis yoktur. TUG proje mimar›Erkan fiahmal›, 40 cm ayna çapl› te-leskop binas›n›n projesini, üniversite-lerimizdeki gökbilimcilerimizin yard›-m›yla ve mevcut üniversite gözlemev-lerindeki (en büyü¤ü 48 cm ayna çap-l›) teleskop binalar›n› inceleyerek yap-

12 Ocak 2004B‹L‹M veTEKN‹K

TUG Te

150 cm ayna çapl› teleskop

m›flt›r. Ancak Say›n fiahmal›’n›n ka-zand›¤› deneyim, yine de 150 cm aynaçapl› teleskobun binas› ve kubbesininprojesini yapmaya yeterli de¤ildi. Bunedenle gökbilimcilerimizin e¤itimlerive yurtd›fl› deneyimleriyle kazand›kla-r› bilgi birikimine ek olarak, teknikbilgi ithali zorunlu olmufltur. Özellik-le, 150 cm lik teleskobun yap›mc›s›LOMO fabrikas›ndan ve ilgili Rus veTatar gökbilimcilerden bina için ön-gördükleri teknik özellikler istenmifl;proje mimar› ve bir ekip Kafkasya’da6m lik teleskopun bulundu¤u ÖzelAstrofizik Gözlemevi’ni ziyaret etmifl-tir. TUG Dan›flma Kurulu, mimari pro-jeye esas olacak kubbe, coude oda¤›ve di¤er özelliklere iliflkin kararlar› bugeliflmelerden sonra vermifltir.. Bina-n›n kubbesi, istedi¤imiz özelliklerdekubbe yapan bir ABD firmas›na yapt›-r›lm›fl, ve TUG çal›flanlar› taraf›ndanbinas›na yerlefltirilmifltir (Ayr›nt›l› bil-gi için bkz.: A.Erkan fiahmal›, "Baflar›Öyküleri: TÜB‹TAK Ulusal GözlemeviProjesi"; tm–teknik müflavir, Türk Mü-flavir Mühendisler ve Mimarlar Birli¤iyay›n›, y›l 2002, say› 4,sayfa 20-25)..

TeleskoplarTUG’un Bak›rl›tepe yerleflkesinde

çal›flan iki teleskopu vard›r. Birinin(T40) ayna çap› 40 cm, di¤erinin(RTT150) 150 cm dir. Üçüncü olarak,yeni kurulmufl bulunan ve CCD al›c›s›-n›n gelmesi beklenen 45 cm ayna çap-

l› tam robotik bir teleskop (ROTSE II-Id) fiubat 2004 te çal›flmaya bafllaya-cakt›r. Akdeniz Üniversitesi yerleflke-sinde kurulu astrolab istasyonu 1999y›l›ndan bu yana gözlemlerini sürdür-mektedir. Bu teleskoplar›n hiçbirinine yaz›k ki TUG sat›n almam›flt›r, hep-si de gözlem zaman› karfl›l›¤› al›nm›fl-t›r. Ancak, tüm alt yap› ve, ROTSEIII’ün kabini hariç, tüm teleskop bina-lar› TUG taraf›ndan yap›lm›flt›r.

T40 ile ilgili ifllemler, Utrecht (Ho-landa) Üniversitesi’nden Dr. H. Heint-ze’un, bir Kufladas› toplant›s›nda ta-n›flt›¤› Ankara Üniversitesin’nden Dr.Ethem Derman’a 1 Temmuz 1991 de

gönderdi¤i mektupla bafllar. UtrechtÜniversitesinin ‹sviçre’deki bir istas-yonunda bulunan 40 cm ayna çapl› te-leskopu Türkiye’de iyi bir yer ve kulla-n›c› olursa verebileceklerini yazar.Ulusal Gözlemevi için yer 1986 y›l›ndaseçilmiflti ve bu tarihten sonra, alt ya-p›n›n gelifltirilmesi ya da teleskop sa¤-lanmas› konular›nda hiç bir geliflmeolmam›flt›, ufukta bir umut da yoktu!Utrecht Üniversitesinin bu teleskobu,bir Ulusal Gözlemevi’ne konacak bü-yüklükte olmamas›na karfl›n; telesko-bun opti¤i ve fotometresi iyi oldu¤uiçin, ufukta teleskop sat›n alma olana-¤› gözükmedi¤i için ve bunlar›n öte-sinde, ilgililere "teleskop var, alt yap›için ödenek verilmesi.." iste¤inde bu-lunabilmek için bu teleskobun kabuledilmesine karar verildi..! Uzun yaz›fl-malardan sonra bu teleskop, gözlemzaman›n›n %20 si Utrecht Üniversite-sine ait olmak kofluluyla, Bak›rl›te-pe’ye kuruldu. Fakat Utrecht Üniversi-tesi hiçbir zaman gelip bu %20 zama-n› kullanmad›.

RTT150 de benzer düflüncelerle, fa-kat DK d›fl›ndaki geliflmeler sonucun-da yap›lan bir anlaflmayla Bak›rl›te-pe’ye kurulmufltur. RTT150 için Rus-ya Bilimler Akademisi Uzay Araflt›rma-lar› Enstitüsü (IKI), Kazan Devlet Üni-versitesi (KSU) ile TÜB‹TAK aras›ndabir protokol imzalanm›flt›r. Buna göre

13Ocak 2004 B‹L‹M veTEKN‹K

sisleri

RTT150 gözlem zaman›n›n %45’iKSU’ya, %15’i IKI’ye, kalan %40’› daait Türkiye’ye aittir.

ROTSE IIId, Michigan Ünivesitesiy-le TÜB‹TAK aras›nda 2002 y›l›nda im-zalanan 5 y›ll›k bir anlaflma çerçeve-sinde Bak›rl›tepe’ye kurulmufltur.Gözlem zaman›n›n %70’i, TUG ad›naülkemizden de bir araflt›rma grubu-nun da kat›ld›¤› "Uluslararas› ROTSE‹flbirli¤i"ne aittir; kalan %30’u Türki-ye’ye aittir.

Teleskopla yap›lacak bilimsel çal›fl-malardan ve gözlemlerin indirgenme-lerinden TUG ad›na Prof. Dr. Ümit K›-z›lo¤lu ile Prof. Dr. Mehmet EminÖzel sorumlu olacakt›r.

Paris Gözlemevi (Fransa) ile ‹nönüÜniversitesi aras›nda yap›lan protokolgere¤ince, 1992 y›l› sonunda bir DAN-JON ASTROLABI Malatya ‹nönü Üni-versitesi’ne getirtilmifl ve ayn› y›l Dr.Orhan Gölbafl› yönetiminde, görsel y›l-d›z, gezegen ve günefl gözlemleri bafl-

lat›lm›fl ve1996 y›l›na kadar baflar›ylasürdürülmüfltü. TÜB‹TAK Ulusal Göz-lemevi’nin Antalya’da kurulmas›ndansonra, yap›lan yeni protokolla Astro-lab Türkiye’ye hibe edilmifl ve 1999 y›-

l›nda Akdeniz Üniversitesi yerleflke-sindeki TUG istasyonuna tafl›nm›flt›r.1999 y›l›ndan itibaren CCD’li hale dö-nüfltürülen astrolabla kesintisiz ola-rak günefl ve gezegen gözlemleri ya-p›lmaktad›r. ‹stasyon, 2002 y›l›ndankurulan uluslararas› "günefl yar›çap›n›izleme a¤›na" üyedir.

Odak Düzlemi AletleriTeleskoplar, yaln›z ›fl›k toplay›c›d›r-

lar. Toplanan ›fl›k, teleskopun odakdüzlemine yerlefltirilen ve içinde ›fl›¤aduyarl› CCD (Charge Coupled Device)ya da fotokatland›r›c› ›fl›k al›c›s› olanbir optik aletle alg›lan›r ve say›sal ola-rak kaydedilir. Bu aletlerle gökcisimle-rinin çeflitli dalgaboylar›nda (süzgeç-lerde) parlakl›k ölçümü yap›lmaktad›r.Ayr›ca, RTT150’nin cassegrain oda-¤›nda kullan›lmak üzere TUG taraf›n-dan yapt›r›lan ve k›saca TFOSC olarakbilinen bir tayfölçer fiubat 2004 deTUG’a gelmifl olacakt›r. KSU taraf›n-dan yapt›r›lan, RTT150’nin coude oda-¤›nda kullan›lacak olan tayf ölçeriyledeneme gözlemleri Kas›m 2003 debafllam›flt›r. RTT150’nin coude oda-¤›nda kullan›lmak ve y›ld›zlararas› or-tamda hidrojenin Ha çizgisini çal›fl-mak üzere Çukurova Üniversitesi veOrta Do¤u Teknik Üniversitesi taraf›n-dan DEFPOS (Dual Etalon Fabry-Pe-rot Optical Spectrometer) ad›yla gelifl-tirilen bir tayfölçer de deneme aflama-s›ndad›r. Bu ana gözlem aletlerinin ya-n›s›ra de¤iflik duyarl›kta, çeflitli amaç-lara yönelik CCD alg›lay›c›larla ›fl›köl-çerler halen kullan›lmaktad›r.

14 Ocak 2004B‹L‹M veTEKN‹K

Astrolab (Günefl Gözlem ayg›t›)

15Ocak 2004 B‹L‹M veTEKN‹K

TUG’a, bir baflka deyiflle, Türkiye’de Gökbi-lime yap›lan bu yat›r›mlar›n karfl›l›¤›n›n al›nma-s› sözkonusu edildi¤inde ifllerin boyutu yön de-¤ifltirmektedir. TUG; görevlerinde de belirtildi¤igibi TÜB‹TAK bünyesindeki kolayl›k birimlerin-den birisidir ve gökbilimcilere gözlem olanakla-r› sa¤lamak birincil görevidir. T40 için 1997 y›-l›ndan bu yana baflvuran 181 projeye, RTT150

için 2001 den bu yana Türkiye’den yap›lan 70baflvurunun hemen hemen tamam›na istedi¤igözlem deste¤i verilmifltir.

Yat›r›mlar›n karfl›l›¤› olarak beklentiyse, ya-p›lan bu gözlemleri kullanarak elde edilen so-nuçlar›n bilimsel makalelere dönüflmesidir. An-cak bu konuda istenen sonuca henüz ulafl›la-mam›flt›r. Bu durum, TUG’un varl›¤›n›n sorgu-lanmas›na neden olmaktad›r. Bu konuda enbüyük görev, gözlem deste¤i alan biliminsanla-r›na düflmektedir. Yap›lan gözlemleri de¤erlen-

dirmeli, var›lan sonuçlar› ve yorumlar› bilimselmakalelere dönüfltürmelidirler. TUG ifllevini-gö-revini yerine getirmektedir. S›ra TUG’da göz-lem yapan gökbilimcilerdedir.

TUG, geliflen gözlem olanaklar›yla üniversi-telerimize gözlem deste¤ini sürdürecektir. An-cak, RTT150 deki %40 zaman pay›yla gözlemisteklerinin karfl›lanmas› giderek zor olmakta-d›r. 2m ya da daha büyük ayna çapl› bir teles-kopa, daha do¤rusu tüm zaman› TUG’a, Türki-ye’ye ait bir teleskopa gereksinmemiz vard›r.

Sonsöz.

TUG’un amac›, üniversitelerimizdeyürütülen Astronomi ve Uzay Bilimle-riyle ilgili ça¤dafl, güncel ve öncelikliaraflt›rmalara uluslararas› nitelikte vedüzeyde gözlem ve araflt›rma olanakla-r› sa¤lamak, gözlem deste¤i vermek;bu alandaki çal›flmalar› teflvik edip yön-lendirmek; bu alanda etkinlik gösterenulusal ve uluslararas› kurum ve kuru-lufllarla iflbirli¤i yapmak, öncelikli arafl-t›rma alanlar›n› belirlemek, ülkemizdeastronomi ve uzay bilimleri alan›ndaöncü kurulufl olmakt›r.

Gözlem deste¤i için gerekli teles-kop, di¤er cihaz ve donan›m-lar›n›n al›m›, yap›m›, gelifltiril-mesi ve bak›m›n› üstlenmek;gerekli kitap, yay›n, arfliv vebenzeri materyali sa¤lamak,üniversiteler ve di¤er araflt›r-ma kurulufllar›ndan gelengözlem önerilerinin bilimselde¤erlendirmesini yapmak vekabul edilen önerilere göregözlemlerin gerçekleflmesinisa¤lamak ta görevleri aras›n-dad›r. Bu görevlerin yan›s›raö¤rencilere ve halka yönelik gözlemselastronomide e¤itim programlar› ve et-kinlikler düzenlemek, bu tür etkinlik-lere gözlemsel ve bilimsel destek ver-mektedir....TTUUGG’’uunn aammaacc›› vvee ggöörreevvlleerrii;;

- Üniversitelerimizde yürütülen Ast-ronomi ve Uzay Bilimleriyle ilgili ça¤-dafl, güncel ve öncelikli araflt›rmalarauluslararas› nitelikte ve düzeyde göz-lem ve araflt›rma olanaklar› sa¤lamak,gözlem deste¤i vermek,

- Bu alandaki çal›flmalar› teflvik edipyönlendirmek,

- Bu alanda etkinlik gösteren ulusalve uluslararas› kurum ve kurulufllarlaiflbirli¤i yapmak, öncelikli araflt›rma

alanlar›n› belirlemek, ülkemizde astro-nomi ve uzay bilimleri alan›nda öncükurulufl olmak,

- Gözlem deste¤i için gerekli teles-kop, di¤er cihaz ve donan›mlar›n›n al›-m›, yap›m›, gelifltirilmesi ve bak›m›n›üstlenmek,

- Gerekli kitap, yay›n, arfliv ve benze-ri materyali sa¤lamak,

- Üniversiteler ve di¤er araflt›rma ku-rulufllar›ndan gelen gözlem önerileri-nin bilimsel de¤erlendirmesini yapmakve kabul edilen önerilere göre gözlem-lerin gerçekleflmesini sa¤lamak (Gözle-

mevi Akademik Kurulu’nca ya da ha-kemler arac›l›¤›yla de¤erlendirilir. De-¤erlendirmede önerinin bilimsel içerikve öneriyle araflt›rmac›n›n önceki göz-lemleri ve yay›nlar› gözönüne al›n›r.Kabul edilen projeler ve bunlara ayr›-lan zamanlar TUG’un web sayfas›ndailan edilir ve ilgili araflt›rmac›ya da ayr›-ca elektronik yolla bildirilir.),

- Ö¤rencilere ve halka yönelik göz-lemsel astronomide e¤itim programlar›ve etkinlikler düzenlemek, bu tür et-kinliklere gözlemsel ve bilimsel destekvermek....TTUUGG’’uunn ‹‹flfllleeyyiiflflii

TUG’da yürütülmekte olan idari,teknik, gözlemsel, bilimsel her türlü ça-

l›flma Yönetim Kurulu, Akademik Ku-rul ve Teknik Komisyon taraf›ndan dü-zenlenir, yönlendirilir. Bu düzenleme-lere yard›mc› olmak üzere bugün içinüç Dan›flman ö¤retim üyesi de görevyapmaktad›r. TUG’un Bak›rl›tepe tesis-lerindeki çal›flmalar 4 günde bir de¤i-flen vardiye sistemiyle yürütülür. Hervardiyede teleskoplar›n iflletimindensorumlu gece gözlemcileri, teleskop vealetlerin çal›fl›r durumda olmas›ndanve bak›m›ndan sorumlu teknisyen, gü-venlik elemanlar›, aflç› ve temizlik iflle-rine bakan hizmetliden oluflur. TUG’un

iletiflim a¤›ndan TUG’un sistemanalisti, ve elektronik aletlerdensorumlu ayr› bir elektronik tek-nisyeni vard›r. GGöözzlleemmlleerriinn YYüürrüüttüüllmmeessii

TUG teleskoplar›nda yap›la-cak gözlemler, TUG’un gece göz-lemcisi ve yap›lacak gözlemlerinbilimsel sorumlusu olan ve pro-jeyi sunan kurumdan gelen, yolve konaklama giderleri TUG ta-raf›ndan karfl›lanan bir proje ele-man› taraf›ndan yürütülür. Te-

leskoplar›n gözleme haz›r olmas›ndanve gözlem gecesindeki meteoroloji ko-flullar› nedeniyle gözlemin yap›l›p yap›l-mamas› konusunda gece gözlemcileri,bilgisayar donan›m›n›n ve yerel iletiflima¤›n›n çal›fl›r olmas›ndan sistem analis-ti yetkili ve sorumludur.AArraaflfltt››rrmmaa SSoonnuuççllaarr››nn››nn YYaayy››nnllaannmmaass››

Araflt›r›c›, gözlemlerini, bu gözlem-lerden ç›kartt›¤› bilimsel sonuçlar›n› veyorumlar›n› uluslararas› bilimsel dergi-lerde yay›mlatmak ve bu yay›nlardaTUG’u ve di¤er destekleyen kuruluflla-r› belirtmekle yükümlüdür. Ancak buflekilde TUG’un görevini yerine getirdi-¤i, üretimde bulundu¤u ortaya ç›kabil-mektedir.

TUG’un Görevleri ve Çal›flma Sistemi.

GGeezzeeggeennlleerr 22000044 yy››ll›› iiççiinnddee nneerreeddee vvee nnee zzaammaannggöözzlleenneebbiilleecceekklleerr??

Merkür: Günefl’e en yak›n geze-gen..Genel olarak, Günefl do¤ma-

dan önce do¤uda, batt›ktan he-men sonra bat› yönünde veçevrene çok yak›n konumdagörülür. Gözlemi tan olay› için-

de gerçekleflir.. 02 Ocak–21fiubat, 26 Nisan–11 Haziran, 1-

25 Eylül ve 16-31 Aral›k tarihleriaras›nda sabah günefl do¤madan hemen önce,tan olay› içersinde, çevrene çok yak›n konumdak›sa süre gözlenecektir. Merkür, bu gözlem ara-l›klar›n›n sonlar›na do¤ru daha parlak görüne-cektir. Eylül sonuyla Aral›k sonu en iyi gözlemkoflullar›na sahiptir. 14 Mart–09 Nisan, 26 Hazi-ran–17 A¤ustos, 20 Ekim–04 Aral›k tarihleriaras›ndaysa akflam Günefl batt›ktan sonra havatam olarak kararmadan, tan olay› içersinde, çev-rene çok yak›n olarak bat› yönünde gözlenebile-cektir. Bu zaman aral›klar›n›n ilk günlerinde ge-zegen daha parlakt›r. Nisan bafl›nda en iyi göz-lem koflullar›na sahip olacakt›r.

VVeennüüss:: Y›l›n ilk gününden Haziran ay›ilk gününe kadar akflam gökyüzünün

en parlak cismi, "Akflam Y›ld›z›"olarak görülecektir. Y›l›n ilk gü-nünden itibaren Günefl batt›¤›ndaBat› gökyüzünde belirecek, 29Mart’a kadar hergeçen gün Gü-nefl’ten aç›sal olarak daha uzakta

olacak, 29 Mart günü En BüyükDo¤u Uzan›mda (46°) bulunacak-

t›r.Bu tarihten sonra Günefl’e olan aç›saluzakl›¤› azalacak, Günefl batt›¤›nda hergün bat›yado¤ru daha yak›n olacakt›r. Haziran ay› sonunado¤ru, Günefl’le çok yak›n görünümde olaca¤›için gözlenemeyecek, Haziran sonundan itibareny›l sonuna kadar Sabah gökyüzünde, Günefl tenönce do¤arak Do¤u yönünde "Sabah Y›ld›z›" ola-rak görünümünü sürdürecektir. 17 A¤ustos tari-hine kadar her geçen gün daha erken do¤acak,Günefl’ten aç›sal uzakl›¤› artacakt›r. Bu tarihte EnBüyük Bat› Uzan›ma (46°) ulaflt›ktan sonra y›l so-nuna kadar, tekrar Günefl’e yaklafl›yor gibi dahageç do¤acak ve Günefl do¤du¤undaki yüksekli¤iher geçen gün daha az olacakt›r. Nisan sonu, Ma-y›s bafl› ve Temmuz ortas›nda en parlak durumda(-4.5 kadir) olacakt›r. Venüs, 8 Haziran günüYer’le Günefl’in aras›na girecek, küçük bir GüneflTutulmas› örne¤i olarak, (TBZ 08:14 - 14:26 sa-atleri aras›nda) Günefl diskinin önünden geçecek-tir. Bu, Alt Kavuflum ad› verilen Günefl-Venüs-Yerdizilifli s›ras›nda Venüs’le Yer en yak›n (43.2 mil-yon km) konumlar›nda olacaklard›r. Bize yak›n-laflmas› sonucundaysa, y›l bafl›nda ve sonundagözlenecek çap› aç›sal olarak 13" ve 11" iken, buen yak›n konum olan 8 Haziran’da 58" olarak(Dolunay ~1900") görülecektir.

Venüs, 2004 y›l› içersinde, 1 Eylül’de Satürn’le,4 Kas›m’da Jüpiter’le, 5 Aral›k’ta Mars’la 29 Ara-l›k’ta Merkür’le çok yak›n görünümde olacakt›r.

MMaarrss:: Y›l›n ilk günlerindeGünefl batt›¤›nda, gökyü-

zünde baflucumuzla Gü-ney aras›nda en yüksekkonumunda ve y›l içinde-ki en parlak (0.2 kadir)

görünümünde bulunacakolan K›z›l Gezegen, Tem-

muz ay›na kadar her gün ayn›saatlerde biraz daha Bat›’ya yaklaflm›fl konumdagörülecektir. Bu süre içinde Bal›klar, Koç ve Bo-¤a tak›my›ld›zlar› içinde yerde¤ifltirecektir. Tem-muz sonuyla Ekim sonu aras›nda Günefl’le aç›salolarak yak›n olaca¤›ndan gözlenemeyecektir. 15Eylül de Günefl’le ayn› do¤rultuda (Kavuflum ko-numu) olacak ve Yer’e en uzak (398 milyon km)konumda ve aç›sal çap› en küçük (3.5 yay sani-yesi) olacakt›r. Ekim ay› sonlar›nda, bu kez do¤uyönünde sabahlar› Günefl do¤madan önce her ge-çen gün biraz daha erken olmak üzere do¤acak-t›r. Sabah gökyüzündeyse s›ras›yla Baflak, Terazive Akrep tak›my›ld›zlar›n› geçecektir. K›z›l Geze-gen, 24 May›s’ta Satürn’le, 10 Temmuz ve 17A¤ustos’ta Merkür’le ve 5 Aral›k’ta Venüs’le Ka-vuflum konumunda olup çok yak›n görünümdegözleneceklerdir.

JJüüppiitteerr:: Y›l›n ilk günlerin-de Günefl batt›ktan yak-

lafl›k 5 saat sonra Do-¤u’dan Aslan tak›m-y›ld›z›nda do¤acakolan Jüpiter, her ge-çen gün daha erken

do¤acak ve Mart ay›n›nilk haftas›nda Günefl’le

Karfl›konum da bulunacak veGünefl batt›¤›nda do¤u çevreninde görülecek, ge-ce boyuca sabaha kadar bat›ya do¤ru günlük gö-rünür hareketini yaparak gökyüzündeki yerinialacakt›r. Bu tarihlerde Yer’e en yak›n konumda(662 milyon km) olacak olan Dev gaz gezegenkonumu gere¤i en parlak (-2.5 kadir) görünüm-de olacakt›r. Bu tarihten sonra, hergeçen gün da-ha erken do¤acak, Haziran ay› ilk günlerinde Gü-nefl batt›¤›nda baflucumuzla Güney aras›nda enyüksek konumunda görülecek ve gece yar›s› ba-tacakt›r. Haziranla Eylül ay›n›n ilk günleri aras›n-da hergün Günefl batt›ktan sonra ayn› saatlerdeBat›’ya daha yak›n görünümde akflam gökyüzün-de yeralacak olan Jüpiter, Ekim ay› bafllar›na ka-dar Günefl’le aç›sal olarak çok yak›n olaca¤› içingözlenemeyecektir. ‹lerleyen günlerde, sabahgökyüzünde, Günefl do¤madan önce her geçengün daha erken do¤arak y›l sonuna kadar Baflaktak›my›ld›z›nda gözlenebilecektir. Jüpiter 4 Ka-s›m günü Venüs’le Kavuflum konumunda çok ya-k›n görünümde olacakt›r.

SSaattüürrnn::Jüpiterden sonrakien büyük gaz dev geze-gen olan, halkalar›yla çokgüzel görünümlü Satürn ge-zegeni y›l boyunca ‹kizler ta-k›my›ld›z›nda yeralacakt›r. Y›l›n ilk gün-lerinde Günefl batt›¤›nda Do¤u yönünde henüzyükselmekteyken, her geçen gün daha erken do-¤acak, Günefl batt›¤›nda daha yüksekte görüne-cektir. Mart ay› sonlar›na do¤ruysa, Günefl batt›-¤›nda baflucumuzla güney aras›nda en yüksek ko-numunda bulunacak ve gece yar›s› batacakt›r.. Butarihlerden sonra, Haziran›n sonlar›na kadar, gü-nefl batt›¤›nda her geçen gün bat›ya daha yak›nkonumda görülmeye bafllayacak, akflam gökyüzün-de her geçen gün daha erken batacakt›r. Temmuzay›n›n ikinci yar›s›ndan sonra, bu kez, sabahlar›Günefl do¤madan önce do¤udan do¤acak ve sabahgökyüzünü süsleyecektir. Her geçen gün daha er-ken do¤acak ve daha uzun süre gözlenebilecektir.Ekim ay› ortalar›nda gece yar›s›, y›l sonuna kadarda daha erken saatlerde do¤acak olan Satürn sa-baha kadar gözlenebilecektir. 8 Temmuz günü Gü-nefl’le Kavuflum konumunda ve Yer’e en uzak (1milyar 503 milyon km) olacak olan bu halkal› devgaz gezegen y›l›n bafl› ve sonunda en parlak (-0.5kadir) görülecek, y›l içersindeki parlakl›¤› +0.1 ka-dir olacakt›r. 24 May›s’ta Mars’la ve 1 Eylül’de Ve-nüs’le kavuflum konumunda, yak›n görünümdeolacaklard›r.

UUrraannüüss:: Y›l boyunca Kova tak›my›l-d›z›nda yeralacak olan Uranüs’ünparlakl›¤› +5.8 kadir olacak ve y›liçersinde, 27 A¤ustosta Günefl’leKarfl›konumdayken uzakl›¤› 2 mil-yar 847 milyon km ve 22 fiubat’taKavuflumdayken uzakl›¤› 3 milyar144 milyon km olacakt›r. Karfl›konum-dayken gece boyunca gökyüzünde olacak, Kavu-flum konumuna yak›n günlerdeyse gece gökyüzün-de yeralmayacakt›r. Parlakl›¤›, ç›plak gözle görmes›n›r›nda oldu¤undan dürbün ya da teleskopla an-cak gözlenebilir.

NNeeppttüünn:: Y›l boyunca O¤lak ta-k›my›ld›z›nda yeralacak, 2 fiu-bat’ta Günefl’le Kavuflum, 6A¤ustos’taysa Karfl›konumda olacakt›r. Yer’e en yak›noldu¤u karfl›konumda uzakl›-¤› 4 milyar 344 milyon km, enuzak oldu¤u Kavuflumdaysa 4milyar 643 milyon km olacakt›r. Y›liçinde parlakl›¤› 7.9 kadir olaca¤›ndan gözlenebil-mesi için ufak bir teleskop kullan›lmas› ve gökyü-zündeki yerinin çok iyi bilinmesi gerekir.

PPlluuttoo:: Y›l boyunca Y›lanc› tak›my›ld›z›nda ve13.9 kadir gibi çok sönük bir görünümde buluna-cakt›r. Ortalama uzakl›¤›ysa 4 milyar 600 milyonkm olacakt›r. Gözlenmesi çok zordur.

16 Ocak 2004B‹L‹M veTEKN‹K

2004 Y›l›ndaGezegenler

Haz

›rla

yan:

Dr.

Tun

cay

Öz›

fl›k

(TU

G)

ÇÇiizzeellggee--nniinn KKuullllaann››mm››::

Bu çizelge,Günefl ve geze-genlerin, do¤uflve bat›fl saatleri-ni, y›l›n herhangi

bir zaman› içingösteriyor. Sayfay›Ocak ay› yukar›da

kalacak flekilde yançevirdi¤inizde, sayfa-

n›n üstündeki ve alt›n-daki say›lar saatleri

gösterir. Çizelge, yaln›z-ca gece, yani Günefl’in

ufkun alt›nda kald›¤› sa-atlerdeki gök olaylar›n›gösteriyor. Sayfan›n so-lunda ve sa¤›nda, aylar

ve aylar›n içindeki haftabafllar› (pazar/pazartesi

gecesi) veriliyor. Yazsaati uygulamas›n›n

oldu¤u 28 Mart - 31Ekim tarihleri ara-

s›nda çizelgedekisaatlere bir ek-

lenmesigerekiyor.

ÖÖrrnneekk::4 Ocak

gecesi gerçek-leflecek gök

olaylar›n› bulabil-mek için, çizelge-

nin “Ocak” bölü-münde, “4”ün sa¤›n-

daki çizgiyi izlemekgerekiyor. Buna göreMars, 17:45 civar›ndameridyende (güney yö-nünde, gökyüzünde enyüksek konumunda). Yineayn› tarihte Venüs, 19:45civar› bat›yor; Jüpiter,22:15’te do¤uyor; Sa-türn, 23:45’te meridyen-den geçiyor. Gece yar›-s›ndan sonra, yani 5Ocak sabah›, 00:00 ci-var› Mars bat›yor. Jüpi-ter, 04:30’da merid-yenden geçiyor; Mer-kür, 06:00’da do¤u-yor; Satürn, Günefldo¤mak üzereykendo¤uyor. Bu türbilgileri, y›l›n her-hangi bir gecesiiçin benzer fle-kilde bulabilir-siniz.

OCAK03 22 Ay enötede04 20 Yer günberide (Günefl’e en yak›n konumda

0.983 AB = 147 milyon km)07 02 Satürn, Ay’›n 5° güneyinde07 Dolunay12 Jüpiter ve Ay yak›n görünümde15 03 Venüs ve Uranüs çok yak›n görünümde15 Sondördün17 Merkür, en büyük bat› uzan›mda (24°)19 21 Ay enberide20 05 Merkür, Ay’›n 5° kuzeyinde21 Yeniay23 23 Uranüs, Ay’›n 4° kuzeyinde24 18 Venüs, Ay’›n 4° kuzeyinde28 05 Mars, Ay’›n 3° kuzeyinde29 ‹lkdördün31 16 Ay enötedefiUBAT03 06 Satürn, Ay’›n 4° güneyinde06 Dolunay08 16 Jüpiter, Ay’›n 3° güneyinde13 Sondördün 15 Merkür ve Neptün yak›n görünümde16 10 Ay enberide19 03 Neptün, Ay’›n 5° kuzeyinde20 Yeniay23 21 Venüs, Ay’›n 3° kuzeyinde26 04 Mars ve Ay çok yak›n görünümde (örtme)28 ‹lkdördün28 13 Ay enötedeMART01 Satürn ve Ay yak›n görünümde04 07 Jüpiter karfl›konumda06 18 Jüpiter, Ay’›n 3° güneyinde07 Dolunay12 06 Ay enberide13 Sondördün17 Neptün ve Ay yak›n görünümde18 22 Uranüs, Ay’›n 4° kuzeyinde20 09 ‹lkbahar Il›m› (ekinoks)

Gece ve gündüz süreleri eflit21 Yeniay22 07 Merkür, Ay’›n 4° kuzeyinde24 23 Venüs, Ay’›n 2° kuzeyinde27 02 Mars ve Ay çok yak›n görünümde (örtme)27 09 Ay enötede28 21 Satürn, Ay’›n 5° güneyinde29 ‹lkdördün29 14 Merkür, en büyük do¤u uzan›mda (19°)29 19 Venüs, en büyük do¤u uzan›mda (46°)N‹SAN02 22 Jüpiter, Ay’›n 3° güneyinde05 Dolunay06 Mars ve Aldebaran yak›n görünümde08 05 Ay enberide12 ‹lkdördün13 19 Neptün, Ay’›n 5° kuzeyinde15 07 Uranüs, Ay’›n 4° kuzeyinde16 Venüs ve Aldebaran yak›n görünümde19 16 Yeniay - Parçal› Günefl Tutulmas›

Ülkemizden gözlenemeyecek..23 Venüs ve Ay yak›n görünümde24 00 Mars, Ay’›n 2° güneyinde24 03 Ay enötede24 Satürn ve Ay yak›n görünümde27 ‹lkdördün30 05 Jüpiter, Ay’›n 4° güneyindeMAYIS02 Venüs en parlak görünümde (-4.5 kadir)04 24 Dolunay - Tam Ay Tutulmas›06 08 Ay enberide

11 01 Neptün, Ay’›n 5° kuzeyinde11 Sondördün12 Uranüs ve Ay yak›n görünümde14 24 Merkür, en büyük bat› uzan›mda (26°)17 Merkür ve Ay yak›n görünümde19 Yeniay21 15 Ay enötede – Ay Venüs’ü örtecek22 19 Mars, Ay’›n 3° güneyinde22 21 Satürn, Ay’›n 5° güneyinde25 02 Mars ve Satürn çok yak›n görünümde27 ‹lkdördün27 Jüpiter ve Ay yak›n görünümdeHAZ‹RAN03 Dolunay03 16 Ay enberide05 14 Yer günötede (Günefl’e en uzak konumda

1.017 AB = 152 milyon km)07 Neptün ve Ay yak›n görünümde08 12 Venüs altkavuflum konumunda, Venüs

Günefl’in önünden geçecek (Venüs Geçifli)08 22 Uranüs, Ay’›n 4° güneyinde09 Sondördün14 21 Mars, Pollux’un 6° güneyinde17 19 Ay enötede17 Yeniay19 Satürn ve Ay yak›n görünümde20 Mars ve Ay yak›n görünümde21 04 Gündönümü (en uzun gündüz-en k›sa gece) 24 02 Jüpiter, Ay’›n 3° güneyinde25 00 Venüs, Aldebaran’›n 2° kuzeyinde25 ‹lkdördünTEMMUZ02 02 Ay enberide02 Dolunay04 Venüs ve Aldebaran çok yak›n görünümde04 Venüs ve Ay yak›n görünümde05 14 Yer Günötede (Günefl’e en uzak konumda)06 06 Uranüs, Ay’›n 4° kuzeyinde08 Satürn Kavuflum konumunda09 Sondördün11 02 Merkür ve Mars çok yak›n görünümde14 03 Venüs, Ay’›n 8° güneyinde15 00 Ay enötede15 04 Venüs tekrar en parlak görünümde17 Yeniay 19 05 Mars, Ay’›n 4° güneyinde19 Merkür ve Ay yak›n görünümde21 Jüpiter ve Ay yak›n görünümde25 ‹lkdördün26 03 Merkür ve Regulus çok yak›n görünümde27 Merkür, en büyük do¤u uzan›mda (27°)30 09 Ay enberide31 DolunayA⁄USTOS01 03 Neptün, Ay’›n 5° kuzeyinde02 Uranüs ve Ay yak›n görünümde06 06 Neptün karfl›konumda07 Sondördün11 13 Ay enötede12 02 Venüs, Ay’›n 8° kuzeyinde13 Satürn ve Ay yak›n görünümde16 Yeniay17 06 Merkür, Mars’›n 6° güneyinde17 22 Venüs en büyük bat› uzan›mda (46°)18 Jüpiter ve Ay yak›n görünümde23 ‹lkdördün24 00 Merkür altkavuflumda27 09 Ay enberide27 22 Uranüs karfl›konumda28 Neptün ve Ay yak›n görünümde29 23 Uranüs, Ay’›n 4° kuzeyinde30 Dolunay

EYLÜL01 04 Uranüs, Satürn’ün 2° güneyinde02 05 Venüs, Pollux’un 9° güneyinde06 Sondördün08 06 Ay enötede09 17 Merkür, en büyük bat› uzan›mda (18°)10 01 Satürn, Ay’›n 5° güneyinde10 08 Merkür ve Regulus çok yak›n görünümde10 19 Venüs, Ay’›n 7° güneyinde12 07 Satürn, Pollux’un 7° güneyinde13 04 Merkür, Ay’›n 4° güneyinde14 Yeniay15 15 Mars Kavuflum konumunda21 ‹lkdördün22 03 Jüpiter Kavuflum konumunda22 19 Sonbahar Il›m› (ekinoks)

Gece ve gündüz süreleri eflit23 00 Ay enberide24 18 Neptün, Ay’›n 5° kuzeyinde26 06 Uranüs, Ay’›n 4° kuzeyinde28 DolunayEK‹M03 19 Venüs ve Regulus çok yak›n görünümde06 01 Ay enötede06 Sondördün07 Satürn ve Ay yak›n görünümde10 22 Venüs, Ay’›n 4° güneyinde12 22 Jüpiter, Ay’›n 2° güneyinde14 06 Yeniay (Parçal› Günefl Tutulmas›)

ülkemizden gözlenemeyecek18 03 Ay enberide20 ‹lkdördün22 00 neptün, Ay’›n 5° kuzeyinde28 06 Dolunay (Tam Ay Tutulmas›)31 Mars ve Spica yak›n görünümdeKASIM 02 20 Ay enötede03 22 Satürn, Ay’›n 5° güneyinde04 23 Venüs ve Jüpiter çok yak›n görünümde05 Sondördün 09 18 Jüpiter ve Ay çok yak›n görünümde10 04 Venüs ve Ay çok yak›n görünümde11 06 Mars ve Ay çok yak›n görünümde11 Markür ve Antares yak›n görünümde12 Yeniay 14 05 Merkür ve Ay çok yak›n görünümde14 16 Ay enberide16 Venüs ve Spica yak›n görünümde18 05 Neptün, Ay’›n 5° kuzeyinde19 ‹lkdördün21 03 Merkür, en büyük do¤u uzan›mda (22°)26 Dolunay30 Ay enötedeARALIK01 04 Satürn, Ay’›n 5° güneyinde05 Sondördün05 Venüs ve Mars yak›n görünümde07 Jüpiter ve Ay yak›n görünümde10 00 Mars, Ay’›n 2° kuzeyinde10 07 Venüs, Ay’›n 4° kuzeyinde10 10 Markür Altkavuflum konumunda12 Yeniay12 23 Ay enberide15 Neptün ve Ay yak›n görünümde16 23 Uranüs, Ay’›n 4° kuzeyinde18 Sondördün21 15 Gündönümü

(en uzun gece, en k›sa gündüz)23 23 Venüs, Antares’in 6° kuzeyinde26 Dolunay28 Satürn ve Ay yak›n görünümde29 07 Merkür ve Venüs çok yak›n görünümde29 23 Merkür en büyük bat› uzan›mda (22°)

2004 y›l› gök olaylar›

Yeterli bir duyarl›l›kla gözlenmifl bir VenüsGeçifli, Yer–Günefl aras›ndaki uzakl›¤›n (Astrono-mik Birim) belirlenmesine olanak sa¤lar. Buuzakl›¤›n bilinmesi astronomlar için çok önemli-dir, çünkü evrende di¤er gökcisimlerinin uzakl›k-lar›n›n belirlenmesi sonuç olarak bu de¤ere ba¤-l›d›r. Bugün, astronomlar, bu birimin belirlenme-sinde çok daha duyarl› geliflmifl baflka yöntemle-ri kullan›rlar.. Bu durumda, Venüs Geçifliyle Ast-ronomik Birim’in belirlenmesi yaln›zca tarihselve e¤itimsel önem tafl›maktad›r.

‹lk Venüs Geçifl gözlemi 1639’da yap›lm›flt›r.Bu yolla Astronomik Birim belirlenmesiyse ancak1761 de yap›lm›flt›r, ve gözlem aletlerindeki yeter-sizlikler nedeniyle de duyarl›k oldukça az olmufltur.

Venüs Geçifli 243 y›lda dört kez oluflur. 8 y›laral›kla oluflan bir çift geçiflten yaklafl›k 120 y›lsonra tekrar 8 y›l aral›kl› bir çift geçifl daha olu-flur. Bu uzun aral›kl› geçifllerin olmas›n›n nedeni;Yer ve Venüs’ün yörüngelerinin ayni düzlemde ol-mamas›d›r. Bir geçifl için Günefl, Venüs ve Yer ay-n› do¤ru (dü¤ümler do¤rusu=her iki gezegeninyörünge düzlemlerinin kesiflti¤i arakesit do¤ru-su) üzerinde olmal›d›r. Venüs 225, Yerse 365.25günde Günefl etraf›nda dolan›rlar.Bunun anlam›,Venüs ve yer hareketlerine bir dü¤üm noktas›n-dan ayn› anda bafllasalar, Venüs dolan›p tekrarbafllang›ç dü¤üm noktas›na geldi¤inde, Yer he-nüz oraya gelememifl demektir. Aradaki farklar

di¤er dolanmalarla zamanla aç›l›r ve uzun bir su-re sonunda Yer ve Venüs dü¤üm noktas›nda tek-rar buluflurlar ve Venüs Geçifli gözlenir.

Venüs, 8 Haziran 2004 günü sabah saat08:13 ten itibaren Güneflin önünden geçmeyebafllayacakt›r. Geçifl süresince Venüs Günefl diskiönünde koyu küçük bir daire fleklinde görünecek-

tir. Venüs’ görünür çap›, Güneflin görünür çap›-n›n yüzde üçü kadar olacak ve 33 cm lik Güneflgörüntüsü önünden 1 cm lik bir bilye geçiyor gi-bi görünecektir. Asl›nda bir Günefl Tutulmas›d›rbu olay. Ancak, Günefl’in önünden geçen Venüs,küçük göründü¤ünden Günefl ›fl›¤›nda azalmagözlenmez. (Önünden geçen cisim Ay olunca veGünefl’i tümüyle örtünce, Tam Günefl Tutulmas›dedi¤imiz ortam›n kararmas›na neden olacakolay gerçekleflir.) Venüs, saat 14:25 te Günefldiskinin diger kenar›ndan ç›k›ncaya kadar süre-cektir. Yaklafl›k 6 saat 12 dakika sürecek olanVenüs Geçifli gözlemi için ülkemiz en iyi gözlemkoflullar›na sahip ülkeler aras›nda yeralacakt›r.Daha bat›da yer alan ülkeler bu olay›n bafllang›-c›n› görmekte zorlanacaklard›r. Örne¤in Amerikak›tas›n›n do¤usundaki bölgeler için Günefl do¤du-¤unda Venüs geçifli yar›lanm›fl olacakt›r. Asya n›ndo¤usundakilerse Günefl batarken Venüs geçifli-nin bafllang›ç evrelerini görebileceklerdir. Venüs,bu geçifl s›ras›nda, Günefl diskinin tam ortas›n-dan geçmeyecektir. Geçiflin tam ortas›nda, Günefldiskinin kenar›ndan merkeze do¤ru en fazla Gü-neflin görünür çap›n›n alt›da biri kadar uzaklafla-cakt›r. Gözlem zamanlar› ve görünür konumlar,Dünya üzerindeki gözlemcinin bulundu¤u yeregöre çok az de¤ifliklik gösterecektir.

Venüs geçiflini ilginç k›lan bir di¤er konu ; 8Haziran 2004 günü yeryüzünde yaflayan (122 vedaha büyük yafltakiler d›fl›nda) bütün insanlar›ndaha önce Venüs Geçifli gözlememifl ve ilk kezgözleyecek olmalar›d›r. Bu olay› 8 sene sonra birkez daha görme flans›na sahip olanlardan sonra105 sene daha geçmesi gerekecektir. Önümüz-deki 10 y›l içersinde hayatta olacak insanlarsa bugök olay›n› iki kez görebilecekler…

DDiikkkkaatt!!Venüs geçifli gözlemini bir teleskopla yapmak

için, teleskopa mutlaka Günefl filtresi tak›lmas›gerekiyor. Eger Günefl filtresi yoksa, teleskop,dürbün ya da bir mercekle, Günefl’in görüntüsübir düzleme düflürülebilir. Bu, Günefl gözlemiyapman›n en güvenli yoludur.

19Ocak 2004 B‹L‹M veTEKN‹K

2004 venüs geçifliDo

¤u Bat›

Kuzey

Güney

VVeennuuss:: 11660011--22220000 YY››llllaarr›› aarraass››nnddaa VVeennüüss GGeeççiiflfllleerriiY›l Ay Geçifl ortas› Günefl merkezine aç›sal uzakl›k1631 Aral›k 09 05:19 939 " 1639 Aral›k 06 18:26 524 " 1761 Haziran 09 05:19 570 " 1769 Haziran 06 22:25 609 " 1874 Aral›k 11 04:07 830 " 1882 Aral›k 08 17:06 637 " 2004 Haziran 11 08:20 627 " 2012 Haziran 09 01:28 553 " 2117 Aral›k 13 02:48 724 "2125 Aral›k 10 16:01 733 "

20 Ocak 2004B‹L‹M veTEKN‹K

2004 y›l›ndaki tam ay tutulmalar›

Türkiye Bölge Zaman› 20 51 Yar› gölge bölgesine girmeye bafll›yor P121 48 Tam gölge bölgesine girmeye bafll›yor U122 52 Tam gölge bölgesine tümüyle giriyor U223 30 Tam tutulma ortas›24 08 Tam gölge bölgesinden ç›kmaya bafll›yor U325 12 Tam gölge bölgesinden tümüyle ç›k›yor U426 10 Yar› gölge bölgesini tümüyle terk ediyor P4

Türkiye Bölge Zaman› 03 05 Yar› gölge bölgesine girmeye bafll›yor P104 14 Tam gölge bölgesine girmeye bafll›yor U105 23 Tam gölge bölgesine tümüyle giriyor U206 03 Tam tutulma ortas›06 44 Tam gölge bölgesinden ç›kmaya bafll›yor U307 53 Tam gölge bölgesinden tümüyle ç›k›yor U409 02 Yar› gölge bölgesini tümüyle terk ediyor P4

9 Kas›m 2003 tam ay tutulmas› - TUG

4 May›s 2004 28 Ekim 2004

21Ocak 2004 B‹L‹M veTEKN‹K

TUG’da RTT150 ile yap›langözlemlerden baz› örnekler

UUlluussllaarraarraass›› OOrrttaakk PPrroojjeelleerr- Kütleçekimsel mercek sistemlerinin optik göz-lemleri (TUG+KSU)- Hipparcos çerçevesiyle ICRF (Uluslarars› Gökyü-zü Baflvuru Çerçevesi) aras›ndaki sapman›n ince-lenmesi ((KSU+TUG)- X-›fl›nlar›n›n ve mikrokuazarlar›n h›zl› optikde¤iflimleri (KSU+TUG+IKI)- Gama Ifl›n› Patlamalar›n›n ve Yumuflak GamaIfl›n› tekrarlay›c›lar›n›n optik karfl›l›klar›(TUG+IKI+KSU)- Yere Yak›n Nesneler (KSU+TUG)- Samanyolu Gökadas›nda ince ve kal›n disk ki-nemati¤i (TUG+Vilnius University)UUlluussaall pprroojjeelleerr- Kataklismik de¤iflenlerde disk presesyonu veyar›-dönemsel sal›n›mlar. - Nova kabuklar›n›n derin görüntülenmesi

- Yak›n Sarmal Gökadalarda süpernova kal›nt›la-r›n›n tan›s› için darband görüntüleme - Beyaz cücelerde y›ld›z sal›n›mlar› - Seçilmifl Kümelerde de¤iflen y›ld›z gözlemleri - Seçilmifl yar›-düzenli de¤iflen y›ld›zlar›n k›sa veuzun dönemli ›fl›kölçümü - K›rm›z› de¤iflen y›ld›zlar›n k›rm›z›ötesi ›fl›kölçü-mü - Astrolabla Günefl gözlemleri - Gözlemevin’in gündüz görüfl de¤erinin belirlen-mesi gözlemleriBu çal›flmalar›n yan›s›ra, üniversitelerimizden ge-len gözlem projeleriyle, astrofizikte çok de¤ifliktürde y›ld›z ya da y›ld›z gruplar›n›n ›fl›kölçümleri-nin yap›lmas› ve de¤iflik astrofizik parametreleri-nin belirlenmesi, de¤iflimlerinin ortaya ç›kart›l-mas› vb. çal›flmalar sürdürülmektedir.

Bir gama ›fl›n patlamas›n›n optik karfl›l›¤›

Bir kütleçekimsel mercek

NGC2207 Satürn m77

Bir d›fl gökadadaki Süper Nova gözlemi M15 küresel y›ld›z kümesi

Bir gama ›fl›n patlamas›n›n optik karfl›l›¤› GRB030329 ‘nin optik parlamadan 100 gün

sonraki gözlemi

TUG’da Yürütülen Bilimsel Çal›flmalar.

Astronomi, üzerinde yaflad›¤›m›z gezegendenen uzak noktalar›na kadar gözlenebilen evrenle il-gili verilerin topland›¤›, aralar›nda iliflkiler kurul-du¤u ve yorumland›¤› bilimsel bir disiplindir. Ge-rek araflt›rma konusu olan nesneler, gerekse kul-lanm›fl oldu¤u yöntemler bak›m›ndan di¤er temelbilim dallar›yla ayr›lmaz bir bütünlü¤ü sözkonusu-dur. Astronomi, yeryüzünde ulafl›lamayacak koflul-lar› sa¤layan ve tüm temel bilim dallar›n›n yararla-nabilece¤i devasa bir laboratuvar olan evren üze-rinde çal›fl›r... ‹lkö¤retim ve liselerde astronomibilgilerinin fen derslerine katk›lar›, ö¤renciler tara-f›ndan kavranmas› bak›m›ndan çok önemlidir. Ast-ronomiye ilgisi artan ö¤renci, temel bilimleri sor-gulamakta, kendisine ö¤retilenlerin yan›s›ra kendiö¤renmek istedi¤i konularda da araflt›rmaya yö-nelmektedir. Astronomiyi ö¤renenler bilgiye ezberyoluyla de¤il araflt›rarak, kavrayarak ve ö¤renerekulaflmaktad›r. Böyle oldu¤u dünya üzerinde çokbüyük projelerle ortaya konmufltur. Ancak, ne ya-z›k ki ülkemizde ortaö¤retim düzeyinde astronomie¤itimi verilmemektedir. (Sadece, iki küçük gözle-meviyle ‹stanbul Özel Eyübo¤lu Lisesi baflta olmaküzere çok az say›daki ilkö¤retim ve liselerde, teles-kop kullan›m› ve seçmeli Astronomi dersleriylee¤itim- ö¤retim yap›lmaktad›r.) Bu bilgilerden yok-sun bir toplum yetiflmekte, bunun sonucu meydan,astrolog, falc›, medyum, ufocu vb. bilimden uzakç›kar çevrelerine kalmaktad›r. Gökyüzünü, gökci-simlerini tan›mayan, bilmeyen kifliler kolayca kan-d›r›lmakta, yanl›fl bilgilendirilmektedir. Ülkemizde-ki bir avuç say›labilecek astronomlarsa, bu bofllu-¤u gidermek için ortaö¤retime yönelik seminer,konferans, herkese aç›k yazokullar›, gözlem flen-likleri düzenlemektedirler. TÜB‹TAK Bilim ve Tek-nik dergisi bu konuda üzerine düflen görevi bafla-r›yla sürdürmektedir.. Peki ya üniversitelerde du-rum nedir? Astronomi nerede nas›l ö¤retilmekte-dir? Türkiye’de bilim ad›na astronomide neler ya-p›lmaktad›r? Bu sorular›n yan›t›nda üniversiteleri-miz gündeme gelmektedir. Onlar›n say›s› da o ka-dar az ki.. Ö¤retimin yap›ld›¤› yaln›zca 4 Astrono-mi ve Uzay Bilimleri Bölümü var... ‹flte üniversite-lerimizde ve gözlemevlerimizde astronomi çal›flma-lar›.....

BBoo¤¤aazziiççii ÜÜnniivveerrssiitteessii KKaannddiillllii RRaassaatthhaanneessii::wwwwww..kkooeerrii..bboouunn..eedduu..ttrr//aassttrroonnoommyy//

Her ne kadar Cum-huriyet Türkiyesindeça¤dafl anlamda gökbi-lim çal›flmalar›, büyükAtatürk’ün 1933 üniver-site reformuyla bafllad›y-

sa da, tarihsel süreç göz önünde bulunduruldu¤un-da, amac› meteoroloji, sismik ölçümler ve saatayar› vermek olan ve 1868 y›l›nda Rasathane-iAmire ad›yla ‹stanbul Pera Caddesi’nde (Beyo¤lu)Frans›z mühendis Aristidi Coumbary ve Salih Zekitaraf›ndan kurulan bu gözlemevinden söz etmekgerekir. Sözkonusu gözlemevi 1910 y›l›nda FatinGökmen taraf›ndan Çengelköydeki ‹cadiye Tepesi-ne tafl›nm›fl, 1928 y›l›nda ad› “Maarif VekaletiHey’et ve Fiziki Arzi ‹stanbul Rasathanesi’’, 1936y›l›nda “Milli E¤itim Bakanl›¤› Kandilli Rasathane-

si’’ olmufl ve 1982 y›l›nda da Bo¤aziçi Üniversite-sine devredilerek, “Kandilli Rasathanesi ve Dep-rem Araflt›rma Enstitüsü’’ ad›n› alm›flt›r. Gözleme-vi’inde halen, 20 cm çapl› dürbün kullan›larak ya-p›lan Günefl Gözlemleriyle gökbilim çal›flmalar› de-vam etmekte olup, ayr›ca Optik Laboratuvar› veZaman Servisi de çal›flmalar›n› sürdürmektedir..

‹‹ssttaannbbuull ÜÜnniivveerrssiitteessii AAssttrroonnoommii vvee UUzzaayy BBiilliimmlleerriiBBööllüümmüü vvee GGöözzlleemmeevvii:: wwwwww..iissttaannbbuull..eedduu..ttrr//ffeenn//aassttrroonnoommyy//

1933 Üniversite Reformuyla birlikte, ‹stanbulÜniversitesi’nin Beyaz›t’daki bahçesi içinde Ord.Prof. Dr. Finlay Freundlich taraf›ndan, “AstronomiEnstitüsü’’ ad›yla ilk ça¤dafl gökbilim e¤itim-ö¤reti-mi veren bölüm ve 1936 y›l›nda da 30 cm çapl› te-leskop ve kubbenin gelip yerine yerlefltirilmesiyle“Üniversite Observatuar›’’ ad›yla gözlemevi kurul-mufltur. Bu y›llarda bafllayan Günefl’in Fotosfer veKromosfer gözlemleri hala sürmektedir. 1934 y›l›n-da (ilk bayan astronom, 24 y›l süreyle bölüm bafl-kan› ve daha sonra ilk bayan dekan olan) Prof. Dr.Nüzhet Gökdo¤an göreve bafllam›flt›r. Kuruluflun ilky›llar›nda enstitüde “Küresel Astronomi, Gök Meka-ni¤i ve Astrofizik’’ dersleri verilmifl, 1938 y›l›ndabaz› ünlü Alman bilim insanlar›n›n kat›l›m›yla dün-yaca ünlü bir merkez haline gelmifltir. Yap›lan Gü-nefl gözlemleri uluslararas› yay›nlar halinde bas›l-m›fl ve mevcut derslere, “Y›ld›zlar, Yörünge Tayini,Genel Astronomi Bilgileri, Astrofotografi Rasatlar›ve Laboratuvar›’’ isimli yeni dersler eklenmifl vesonraki y›llarda kat›lan yeni gökbilimcilerle Bölü-mün e¤itim-ö¤retimi ve araflt›rma alanlar› çok gelifl-mifltir. Halen Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümüad›yla 4 y›ll›k lisans e¤itim-ö¤retimi vermekte, yük-seklisans ve doktora programlar›n› sürdürmekteolan bölümde; Günefl Fizi¤i, Y›ld›z Astrofizi¤i, Sa-manyolu Galaksisi ve Galaksid›fl› Astronomi alanla-r›nda araflt›rmalar yap›lmaktad›r. Bölümdeki 20 cmve 30 cm çapl› iki tafl›nabilir teleskopla astronomiderslerinin uygulamalar› yap›lmakta ve halka yöne-lik etkinlikler düzenlenmektedir.

AAnnkkaarraa ÜÜnniivveerrssiitteessii AAssttrroonnoommii vvee UUzzaayy BBiilliimmlleerriiBBööllüümmüü vvee GGöözzlleemmeevvii:: wwwwww..sscciieennccee..aannkkaarraa..eedduu..ttrr//aassttrroonnoommyy//

1944 y›l›ndaAnkara Üniversi-tesi Fen Fakültesibünyesinde, Prof.Dr. Tevfik OkyayKabakç›o¤lu tara-f›ndan “Astrono-

mi Kürsüsü’’ faaliyete geçirilmifl, 1953 y›l›nda

Prof. Dr. E.A. Kraiken kürsü baflkan› olmufl, 1963y›l›nda Ahlatl›bel’de “Ankara Üniversitesi Gözle-mevi’’ kurulmufltur. Özellikle 1976 y›l›ndan baflla-yarak fotoelektrik fotometri çal›flmalar›yla bölümve gözlemevi uluslararas› yay›n yönünden büyükat›l›m yapm›fl, Trieste Gözlemeviyle Y›ld›z Spekt-roskopisi alan›nda ortak araflt›rmalar sürdürülmüflve araflt›rma alanlar› daha zenginleflmifltir. Gözle-mevi’nde halen 30 cm çapl› Maksutof-Cassegrain,15 cm çapl› Zeiss Coude ve 30 cm çapl› Cassegra-in teleskoplarla gözlemler sürdürülmektedir. Birin-ci teleskop fotometrik çal›flmalar için, ikinci teles-kopsa günefl leke gözlemleri ve halk günleri içinkullan›lmaktad›r. Bölümde, ö¤rencilerin kurdu¤uve 10 y›ldan bu yana ASART (Ankara ÜniversitesiAstronomi Araflt›rma Toplulu¤u) ismiyle çal›flantopluluk, halka yönelik etkinlikler düzenlemekteve akan y›ld›zlar konusunda araflt›rmalar yapmak-tad›r. Ankara Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bi-limleri Bölümü 4 y›ll›k lisans ö¤renimi yan›ndayükseklisans ve doktora programlar›n› sürdürmek-te ve “Çift Y›ld›zlar›n Fotometrisi ve Spektroskopi-si, Y›ld›z Spektroskopisi ve Y›ld›z Evrimi’’ alanla-r›nda araflt›rmalar yap›lmaktad›r.

EEggee ÜÜnniivveerrssiitteessii AAssttrroonnoommii vvee UUzzaayy BBiilliimmlleerrii BBöö--llüümmüü vvee GGöözzlleemmeevvii:: hhttttpp::////aassttrroonnoommyy..ssccii..eeggee..eedduu..ttrr//pprreevviieeww//

Prof. Dr. Abdullah K›z›l›rmak, 1963 y›l›nda,Ege Üniversitesi Fen Fakültesinde Astronomi Kür-süsünü ve 1965 y›l›nda da “Ege Üniversitesi Göz-lemevi”ni kurmufltur. 1967 y›l›nda gözlemevi’nde48 cm çapl› teleskop kullan›ma girmifl ve günümü-ze de¤in bu teleskop ve daha sonra 30 cm ve 35cm çapl› iki ayr› teleskopla yap›lan fotometrik göz-lemler çok say›da uluslararas› proje ve yay›n sa¤-lam›flt›r. Bölüm; sonraki y›llarda yeni gökbilimcile-rin kat›l›m›yla büyümüfl ve 4 y›ll›k lisans ö¤renimiyan›nda, yükseklisans ve doktora programlar›n› dasürdürmüfltür. Bölümde, “De¤iflen Y›ld›zlar›n Foto-metrik ‹ncelenmesi, Y›ld›z Modelleri ve Kozmoloji’’alanlar›nda araflt›rmalar yap›lmaktad›r. Gözlemevi,bilimsel amaçl› gözlemler yan›nda, 1996 y›ldan buyana yaz aylar›nda, dönemler halinde, halka yöne-lik gökbilim yaz okullar› da düzenlemektedir.

OOrrttaa DDoo¤¤uu TTeekknniikk ÜÜnniivveerrssiitteessii FFiizziikk BBööllüümmüü AAsstt--rrooffiizziikk AAnnaabbiilliimm DDaall››:: hhttttpp::////aassttrrooaa..pphhyyssiiccss..mmeettuu..eedduu..ttrr//

1968 y›l›nda Orta Do¤u Teknik Üniversitesi Fi-zik Bölümü içinde önce Prof. Dr. Dilhan Eryurt da-ha sonra 1970 y›l›nda Prof. Dr. Hakk› Ögelman,astrofizik çal›flmalar›na bafllam›fl ve 1982 y›l›ndanitibaren de “Astrofizik Anabilim Dal›” ad›yla “Y›l-d›zlar›n Evrimi ve Modelleri, Yüksek Enerji Astro-

22 Ocak 2004B‹L‹M veTEKN‹K

TÜRK‹YEDE GÖKB‹L‹M E⁄‹T‹M

fizi¤i ve De¤iflen Y›ld›zlar” alan›nda çal›flmalar sür-müfltür. Daha sonra kat›lan di¤er astrofizikçilerleFizik Bölümü içinde lisans ve lisanüstü düzeydeçok say›da astronomi dersleri verilmekte olup,yükseklisans ve doktora programlar› yürütülmek-tedir. ODTÜ yerleflkesi içine kurulmufl olan küçükbir gözlemevi e¤itim amaçl› kullan›lmaktd›r.

ÇÇuukkuurroovvaa ÜÜnniivveerrssiitteessii FFiizziikk BBööllüümmüü:: wwwwww..ccuu..eedduu..ttrr//ffaakkuulltteelleerr//ffeeff//

1976 y›l›nda Çukurova Üniversitesi Fen-Edebi-yat Fakültesi Fizik Bölümü içinde astrofizik çal›fl-malar› Prof. Dr. Hakk› Ögelman taraf›ndan baflla-t›lm›flt›r. Fizik Bölümü içersinde “Y›ld›zlararas›Uzay, Yüksek Enerji Astrofizi¤i, Günefl Enerjisi,Uzaktan Alg›lama ve GIS” alanlar›nda araflt›rmalarsürdürülmektedir. 1990 y›l›nda, Uzay Bilimleri veGünefl Enerjisi Araflt›rma ve Uygulama Merkezi(UZAYMER) kurulmufl, 1994 y›l›ndan itibaren de20 cm çapl› bir teleskopla bu merkezde astrono-mik gözlemler bafllat›lm›flt›r. 2003 y›l›nda bu teles-kop 30 cm çapl› yeni bir teleskopla de¤ifltirilmifl veCCD kullan›larak gözlemlere devam edilmektedir

BBoo¤¤aazziiççii ÜÜnniivveerrssiitteessii FFiizziikk BBööllüümmüü:: wwwwww..bboouunn..eedduu..ttrr//pphhyyssiiccss

1985 y›l›ndan bu yana Bo¤aziçi ÜniversitesiFen-Edebiyat Fakültesi Fizik Bölümü’nde, Prof. Dr.Nihal Ercan taraf›ndan “Astrofizik” e¤itim-ö¤retimve araflt›rmalar› sürdürülmektedir. Ariel 5-6, EXO-SAT, GINGA ve ROSAT uydu verileri kullan›larak X-›fl›n Kaynaklar›n›n Spektroskopisi ve Modellenme-si,Galaksi Formasyonu ve Dev Gezegenler konula-r›nda yükseklisans ve doktora çal›flmalar› yap›l-makta ve Fizik Bölümü ders program› içinde lisansve lisansüstü düzeyinde dersler verilmektedir.

‹‹nnöönnüü ÜÜnniivveerrssiitteessii GGöökk BBiilliimmlleerrii AArraaflfltt››rrmmaa vvee UUyy--gguullaammaa MMeerrkkeezziihhttttpp::////ffiizziikk..iinnoonnuu..eedduu..ttrr

1989 y›l›nda Zeki Aslan taraf›ndan kuruludu.Ayn› y›l Fransa Paris gözlemevi (Prof.Dr.FernandChollet) ile ‹nönü Üniversitesi aras›nda yap›lan birsözleflme çerçevesinde Paris Gözlemevinin DanjonAstrolab› Üniversite Yerflelkesi içinde yap›lan biristasyonda 1992 y›l›nda VIII. Ulusal Astronomitoplant›s› s›ras›nda hizmete aç›lm›flt›r. Astrolab,daha sonra yap›lan bir protokolle TUG’a devredil-mifltir.

Aktif bir deprem fay hatt›n›n Malatya flehri ya-k›nlar›ndan geçiyor olmas› nedeniyle, 1992 Erzin-can depremi ard›nd›ndan, Bo¤aziçi üniversitesiKandilli Rasathanesi’nin taraf›ndan bölge içinplanlad›¤› sismograf, Yrd. Doç.Dr Tuncay Özde-mir’in sorumlulu¤unda Merkezde çal›flmaya baflla-m›flt›r.

AAkkddeenniizz ÜÜnniivveerrssiitteessii FFiizziikk BBööllüümmüü::hhttttpp::////wwwwww..aakkddeenniizz..eedduu..ttrr//ffeenneeddeebbiiyyaatt//ffiizziikk//ffii--zziikk..hhttmm

1992 y›l›nda Prof.Dr. Zeki Aslan taraf›ndanAkdeniz Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesindeönce Fizik Bölümü birkaç y›l sonra da astrofizikAnabilim Dal› kurulmufl ve çal›flmalar bafllat›lm›fl-t›r. O tarihlerde TÜB‹TAK Ulusal Gözlemevi’nin

Antalya’da kuruluyor olmas› Fizik bölümünde ast-rofizik çal›flmalar›n›n bafllamas›na ve sonraki y›l-larda h›zla ilerlemesine büyük katk›s› olmufltur. Fi-zik bölümü elemanlar›nca özellikle "K›rm›z› Y›ld›z-lar, Y›ld›zlar›n Kinemati¤i, De¤iflen Y›ld›zlar, Gü-nefl Fizi¤i" konular›nda çal›flmalar sürdürülmekte-dir. Fizik Bölümü lisans dersleri aras›nda yeralanastronomi dersleri d›fl›nda, astrofizik üzerine yük-sek lisans ve doktora çal›flmalar› da yap›lmaktad›r.Bu çal›flmalarda genellikle Ulusal Gözlemevindeyap›lan gözlemler kullan›lmaktad›r. Akdeniz Üni-versitesinde, Ulusal Gözlemevi gibi bir uygulamaolana¤›n›n yak›n›nda, bilimsel iletiflim içersindeüst düzey araflt›rma olanaklar›n› kullanan ve göz-lemevine araflt›rma deste¤i veren birim olabilecekbir Astronomi Bölümü aç›lmas›na iliflkin giriflimlerbafllat›lm›flt›r.

EErrcciiyyeess ÜÜnniivveerrssiitteessii AAssttrroonnoommii vvee UUzzaayy BBiilliimmlleerriiBBööllüümmüü:: hhttttpp::////aassttrroonnoommii..eerrcciiyyeess..eedduu..ttrr

1994 y›l›nda Kayseri Erciyes Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Fizik Bölümü içindeYard.Doç.Dr. ‹brahim Küçük taraf›ndan önce ast-rofizik çal›flmalar› bafllat›lm›fl daha sonra da 1999y›l›nda Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü kurul-mufltur. TÜB‹TAK-MAM daki Radyoteleskop’un Er-ciyes Üniversitesi’ne devriyle birlikte radyoastro-nomi çal›flmalar› bafllat›lm›flt›r. 2003-2004 akade-mik y›l›nda ilk kez 30 tane lisans ö¤rencisi alarake¤itim-ö¤retime de bafllayan bölümde; Radyoastro-nomi, Çift Y›ld›zlar›n Fotometrisi, Yüksek EnerjiAstrofizi¤i ve Y›ld›z Evrimi alanlar›nda araflt›rma-lar sürmektedir. Radyoastronomi Gözlemevi kur-ma çal›flmalar› son aflamaya gelmifltir ve Bölüm,Avrupa Bilim Vakf› (ESF)’na ba¤l› RadyoastronomiFrekans› Komitesi (CRAF) üyesi olmufltur. 2004y›l› Eylül ay›nda, iki y›lda bir yap›lmakta olan Ulu-sal Astronomi Kongresi’ne bölüm olarak evsahipli-¤ini yapacakt›r.

ÇÇaannaakkkkaallee OOnnsseekkiizz MMaarrtt ÜÜnniivveerrssiitteessii AAssttrrooffiizziikkAArraaflfltt››rrmmaa MMeerrkkeezzii vvee GGöözzlleemmeevvii ((ÇÇAAAAMM)):: hhttttpp::////pphhyyssiiccss..ccoommuu..eedduu..ttrr//ccaaaamm//

2001 y›l›nda Çanakkale Onsekiz Mart Üniver-sitesi bünyesinde, Prof.Dr. Osman Demircan tara-f›ndan kurulan ÇAAM’de, Çift Y›ld›zlar, Kozmoloji,Genel Relativite ve Matematiksel Fizik konusundaaraflt›rmalar yap›lmaktad›r. Gözlemevi’nde 40 cmve 30 cm lik iki adet Meade-LX200 Cassegrain-Schmidt teleskop, bir adet SSP-5 fotoelektrik foto-metre ve bunu destekleyen ST-237 model CCD ka-merayla bilimsel amaçl› fotometrik gözlemler ya-p›lmakta, halka yönelik etkinlikler için de 10 cmçapl› bir adet Newtonian teleskop kullan›lmakta-

d›r. 20 akademisyenle, Fizik Bölümü içinde lisansve yükseklisans düzeylerinde astronomi dersleriverilmektedir. ÇAAM’de gelifltirilen bir Günefl Sa-ati, öncekilerden farkl› olarak tarih ve burç bilgile-rini de içermektedir.

TTÜÜBB‹‹TTAAKK UUlluussaall GGöözzlleemmeevvii ((TTUUGG)):: wwwwww..ttuugg..ttuubbiittaakk..ggoovv..ttrr

Ülkemizde bir ulusal gözlemevi gereklili¤inden1960 l› y›llarda Prof. Dr. Nüzhet Gökdo¤an veProf. Dr. Abdullah K›z›l›rmak taraf›ndan sözedil-meye bafllanm›fl, Prof.Dr. Hakk› Ögelman’›n çaba-lar›yla TÜB‹TAK içinde gündeme getirilerek ilk ça-l›flmalar bafllat›lm›fl, 1982-1986 y›llar› aras›ndaTürkiyedeki tüm gökbilimciler taraf›ndan sürdürü-len yerseçimi çal›flmalar› sonras›nda kurulacak yerolarak Antalya, Sakl›kent, Bak›rl›tepe belirlenmiflve 1992 sonras›nda inflaat ve donan›m çal›flmala-r› yap›larak, TÜB‹TAK’›n deste¤inde ve son dö-nemde özellikle Prof. Dr. Erdal ‹nönü ve Prof. Dr.Tosun Terzio¤lu’nun özel ilgisi ve deste¤iyle Ulu-sal Gözlemevi’miz kuruluflunu tamamlam›fl, Prof.Dr. Nam›k Kemal Pak’›n ilgisiyle de büyük geliflmesa¤lam›flt›r. 5 Eylül 1997 tarihinde aç›l›fl› yap›langözlemevinin müdürlü¤ünü kuruluflundan bu yanaProf. Dr. Zeki Aslan yürütmektedir. Gözlemevinde40 cm ayna çapl› teleskopun yan›s›ra, 150 cm ay-na çapl› Rus-Türk-Kazan ortak teleskopu (RTT150)Astrolab ve 2004 y›l› içinde çal›flmaya bafllayacakolan NASA destekli ve Michigan Üniversitesiyle ifl-birli¤i çerçevesinde ROTSE IIId otomatik telesko-puyla uluslararas› nitelikli bir gözlemevi olmufltur.Üniversitelerimizdeki gökbilimcilerimize gözlemdeste¤i sa¤lamaktad›r. Ulusal ve uluslararas› dü-zeyde çal›fltaylar düzenlemektedir. Ifl›k kirlili¤i ko-nusunda ulusal ve uluslararas› düzeyde yap›lan ça-l›flmalara kat›lmaktad›r. Halka yönelik seminer,konferans, bilimsel toplant›lar, gözlemevini tan›-t›m gezileri ve gözlem flenlikleri gibi etkinlikler dü-zenleyip, destek vermektedir.

Türkiye’de Üniversitelerimiz ve TUG d›fl›nda,Türk Astronomi Derne¤i (TAD), Amatör Astronom-lar Derne¤i (AMAD), çeflitli amatör astronomi ku-lüp ya da topluluklar›, ö¤renci topluluklar› olanak-lar› ölçüsünde de¤iflik etkinlikler düzenleyerek ast-ronominin tan›t›lmas›, sevdirilmesi ve ö¤retilmesi-ne destek olmaktad›r. Ancak olanaklar› yeterli de-¤ildir. Günümüzde astronomi konusunda geliflmifl,ileri düzeylere ulaflm›fl ülkelerin birçok yöresinde,her ay de¤iflik isimler alt›nda astronomi, gökyüzü,gözlem üzerine etkinlikler düzenlenmektedir. Budurum, astronomi ö¤retimine verilen önemle ba¤-lant›l›d›r. Ülkemizdeki durumsa pek iç aç›c› de¤il-dir ne yaz›k ki !!

Prof. Dr. Dursun Koçer‹stanbul Kültür Üniversitesi ve

TÜB‹TAK Ulusal Gözlemevi

23Ocak 2004 B‹L‹M veTEKN‹K

M-Ö⁄RET‹M‹ ve GÖZLEMEVLER‹