Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu

SEMINARSKI RAD IZ METALNOG DOBA JUGOISTONE EVROPETema:SAHRANJIVANJE U GRUPI ZAGREB

Predmetni profesor:Student:

Prof. dr. Adnan KaljanacEdib Karasalihovi

Sarajevo, 2014.

Sadraj

1. GRUPA ZAGREB

1.1 Relativna hronologija.......................................................................21.2 Podruje rasprostiranja i nalazita....................................................3

2. SAHRANJIVANJE U GRUPI ZAGREB 2.1 Pogrebni obiaji..........................................................................52.2 Nekropole i pojedinani nalazi iz grobova ................................6

3. TABELE.............................................................................84. LITERATURA...................................................................11

1.1 Relativna kronologija Grupe ZagrebGrupa Zagreb je po svojim karakteristikama oznaena kao regionalna pojava stilski srodna kulturnom krugu tipa Baierdorf-Velatice, trajanjem od zavretka Br D kroz Ha A1 i Ha A2 stupanj.Grupu Zagreb moemo kronoloki razluiti u dvije etape, odnosno faze razvoja: stariju za koju su specifine nekropole u Zagreb-Vrapu, Drljanovcu i grobovi iz Martijanaca i Belog Manastira, te mlau koju najbolje vremenski definira nekropola Zagreb-Horvati. Terminus a quo grupe Zagreb teko je precizno odrediti. Ona je rezultat ekspanzije kako materijalne tako i duhovne kulture iz kulturnog kruga Baierdorf-Velatice na podruju virovitike grupe negdje pri zavretku Br D-stupnja, to se oituje kako u promjeni pogrebnih obiaja, tako i u pojavi potpuno novih oblika keramike. Meutim, naroito u starijoj fazi grupe Zagreb uoljiv je proces asimilacije s virovitikom grupom, koja kao substrat djeluje na formiranje nove etape razvoja starije kulture polja sa arama savsko-dravskog muurijeja, to rezultira simbiozom autohotnih i nametnutih novih tekovina iz kulturnog kruga Baierdorf-Velatice. Inventar grobova starije faze tipoloki je vezan uglavno za Ha A1 stupanj, iako su uoljivi i stariji elementi,uz pojavu tradicije keramikih oblika specifinih za virovitiku grupu. Ta je karakteristika uoljiva i unutar horizonta II ostava savsko-dravskog meurijeja, koja je sinhrona, sa starijom etapom razvoja grupe Zagreb. Keramika iz Drljanovca,i to are kaneliranog trbuhacilindrinog vrata i plitke zdjele sa tunelastom kratkom rukom ispod irokog otvora upuuju na srodnost sa keramikim materijalom same nekropole Baierdorf, koju je H. Muller-Karpeu posluila kao paradigma za definiranje rane razvojne kulutre polja sa arama na rubu istonoalpskog prostora Br D stupnja, obuhvaene pojmom stupanj Baierdorf. Mlaa faza grupe Zagreb u biti je nastavak i daljnja etapa jednog kontinuiranog toka bez velikih promjena, ali koja, u odnosu na keramiku, upuuje na odreene specifinosti dovoljno karakteristine da bismo je mogli oznaiti kao daljnji razvojni slijed. Ona je istovremena sa fazom III ostava savsko-dravskog meurijeja i poklapa se po tvom trajanju i obiljeju sa Ha A2 stupnjom srednjoevropske periodizacije.[footnoteRef:2] Nekropola Zagreb-Horvati ioako nam nisu sauvane njezine grobne cjeline predstavlja jednu od rijetkih nekropola na jugozapadnom panonskom podruju, koja se moe tipoloki a donekle i vremenski usporediti sa najmlaim razvojnim stupnjem kulturnog kruga Velatice u okviru srednjeg Podunavlja, ioako je njezino trajanje djelomino paralelno sa horizontom Klentice I, koji u junoj Moravskoj, po J. Rihovskom , zahvata raspon kasnije Ha A1 do razvijenog HaB1 stupnja. Nekropola Zagreb-Horvati paralelna je sa starijom fazom grupe Val ( Val- Ha A2 stupanj) u Transdanubiji. [footnoteRef:3] [2: K. Vinski-Gasparini, 1973, 72 d.] [3: K. Vinski-Gasparini, 1973, 73 d.]

Podruje rasprostiranja i najvanija nalazitaTeritorij rasprostiranja grupe Zagreb poklapa se manje-vie sa teritorijom rasprostiranja virovitike grupe, odnosno zahvata pretean dio savsko-dravskog meurijeja(karta 15). Najvea gustoa dosad poznatih lokaliteta locirana je, ipak, u njegovom zapadnom dijelu, ioako se pojedinani nalazi keramike i bronanog materijala, a pogotovo ostave, mogu slijediti sve do zapadnog Srijema. Sjevernu granicu grupe ine rijeke Drava i Mura. Nalazi keramike iz groba u Belom Manastiru daju naslutiti da joj se utjecaj irio i preko Drave u Baranju. U zapadnom Srijemu granii sa mlaim horizontom Belegi ( Belegis II ), unutar koje se zapaaju, ioako samo sporadino, infiltracija keramike tipa Baierdorf-Velatice ak do udaljenijeg istonog podruja njezinog rasprostiranja. Zapadna granica grupe Zagreb omeena je Maceljskom gorom i rijekom Sutlom kojom ona dolazi u dodir s kulturno i vremenski srodnim nalazitima na teritoriju jugoistone tajerske i Donje Kranjske. Arheoloki fundus, koji sa navedenog podruja stoji na raspologanju, potjee, na alost, malim dijelom od sistematskih istraivanja. Glavninu materijala ine ostave horizonta II i III. Podaci o naseljima kojima se raspoloe ukazuju samo na njihovo postojanje, ali nam nedostaju kao stratigrafska zapaenja, tako i zapaanja o konstrukciji i tipu nastambi i samog naselja. Sve dosad poznate nekropole su dobrim djelom oteene, sauvani grobovi prestavljaju ostatke nekad prostranih grobalja. Tako je u Zgrebu na poloaju Vrape od velike nekropole prekopane gradnjom kua i vodovoda spaeno samo 5 grobova, a isti je sluaj sa lokalitetom na poloaju Horvati u Zagrebu, odakle nam naalost nisu sauvane grobne cjeline. Keramike iz Novigrada Podravskog kod Koprivnice, te are iz Starogradakog Marofa kod Virovitice i iz Sarvaa kod Osijeka, poloaj Nemetin Kuka, predstavljaju ostatke unitenih nekropola. Sondiranjem terena u Martijancu na poloaju galie spaen je samo jedan grob, a od vee izrigolane nekropole Ha A vremena iz Bonjaka ostalo je samo gomila usitnjene keramike. Mnogobrojni sluajni nalazi bronanog materijala, preteno oruja i nakita, veinom iz unitenih grobova, koji se tipoloki i vremenski vezuju za grupu Zagreb i to : Zlatara, Koprivnice, okolice Karlovca, Zdenine, Siska, Starog Petrovog Sela, Jaruge, Gorjana, Sarvaa i najistonije iz Lovasa kod Vinkovaca.[footnoteRef:4] [4: K. Vinski-Gasparini, 1973, 66, 181]

Pogrebni obiaji

Podaci o pogrebnim obiajima unutar grupe Zagreb openito su oskudni. Osnovno obiljeje naina sahrane, zajedniko na dosad svim poznatim lokalitetima, oituje se u incineraciji i polaganju ostataka spaljenih kostiju u aru, obino postavljenu na sloj paljevine i pepela, koja je ponekad poklopljena zdjelom. Preko are se nije nabacivao pepeo i paljevina od incineracije, a keramiki prilozi u grobu, koji variraju od jedne do vie posuda, nisu razbijani sa svrhom da se njihovim ulomcima obloi ara, ve su polagani u aru. U nekropoli Zagreb-Vrape dva su groba imala oblik kamenih krinja nekolicina ih je unitena prigodom polaganja vodovodnih cijevi, u jednom je gorbu ara bila prekrivena samo kemenom ploom, a u ostalim grobovima su are pokopane u jednostavnu zemljanu jamu, kao i u nekropoli Drljanovcu, Martijancu i u grobovima mlaeg horizonta u Zagreb-Horvatima. krinje su od kamena kriljevca, pravokutnog( kvadratnog ili neto izduenog oblika), sastoje se od donje ploe, etiri bone i preko njih gornje ploe, koja je obino neto vea od ostalih ploa. Nain pokapanja stran je kulturi polja sa arama savsko-dravskog meurijeja kao i uope ranom i srednjem bronanom dobu toga podruja, te on, kao i sam sadraj nekropole Zagreb-Vrape, upuuje na jake utjecaje kulturnog kruga Baiedorf-Velatice, unutar kojeg je takav nain sahrane bio uvrijen. Nain pokapanja u kamenim krinjama u nekropoli Zagreb-Vrape treba tumaiti jedino kao pojavu koja nije specifina za teritorij savsko-dravskog meurijeja i koja je tu prodrla infiltracijom grupe Baierdorf putem migracija, iji su se nosioci zatim asimilirali sa zateenim supstratom virovitike grupe, to je uoljivo na keramikom materijalu. S obzirom da su grobovi sa krinjama obino bogatije opremljeni i da su oni unutar jednog lokaliteta brojano znatno manje zastupljeni od grobova u obinoj zemljanoj jami, prihvatljivo je miljenje da se u toj pojavi moe nazrijeti kako socijalni tako i drutveni, po svoj prilici rodovski, poredak, tako i izvjesna tradicija kulture grobnih humaka. Bronani materijal u gotovo svima grobovima ima tragove gorenja, to znai da je umrli spaljen s opremom, suprotno od naina spaljivanja u virovitikoj grupu. Obiaj sahrane u kamenim krinjama ipak je rijedak i sporadian i tijekom Ha A1 stupnja gubi i potpuno nestaje u vrijeme mladjih faza grupe u Ha A2 stupnju.[footnoteRef:5] [5: K. Vinski-Gasparini, 1973, 189, 89]

Nekropole i pojedinani grobni nalazi

Nekropola u Zagreb-Vrapu je i pored injenice to su joj se grobovi nalazili na dubini od 3,5 m ipak dobrim dijelom unitena kopanjem temelja za izgradnju kue. Od ukupno 5 sauvanih i iskopanih arnih grobova, dva su imala oblik kamenih krinja (grobovi 1 i 2, tab. 1, 9), u jednom je ara bila pokrivena kamenom ploom (grob 3, tab. 2, 2), a u dva groba su are bile zakopane u jednostavnim zemljanu jamu (grobovi 4 i 5). Ovaj nain pokapanja u kamenim krinjama stran je ne samo kulturi polja sa arama meurijeja i virovitikoj grupi nego uope i ranom i srednjem bronanom dobu tog podruja, te on, kao i sam sadraj nekropole Zagrebu-Vrapu, upuuje na veoma jake utjecaja kulturnog kruga Baierdorf-Velatice,koji na susjednom podruju Donje Austrije i Gradia s infiltracijama prema zapadnoj Maarskoj, obuhvata u vrijeme starije kulture polja sa arama zaokruenu grupu nalaza s trajanjem od kasnijeg Br D do zavretka Ha A stupnja. Velika ara iz nekropole Zagreb-Vrape iz groba 5 s lagano skoenim cilindrinim vratom i irokim rubom izvijenim prema vani (tab.2, 3) po koncepciji oblika veoma je srodna arama tipa Baiedorf-Velatice.[footnoteRef:6] Meutim ruka ara iz Zagreb-Vrape smjetene na prijelazu vrata u trbuh po svom poloaju nisu uope karakteristine za kulturnu grupu Baiedorf-Velatice. Tip are iz Zagreb-Vrape (grob 2, tab.1, 6) s tunelastim rukama na sredini trbuha i bradaviastim ispupenjim,kratkog vrata, predstavlja daljnji razvojni oblik virovitikih ara. Isto tako i tip lonca s dvije ruke iz Zagreb-Vrape duguje svoje porijeklo srodnim oblicima virovitike grupe. Takoer utjecaji grupe Baiedorf-Velatice vidi se u nekropoli Zagreb-Vrape na koso kaneliranim arama(grob 2, tab.1, 5), kao i na posudama viskog vrata i horizontalno facetiranih ramena(tab.2, 8). [6: H. Muller-Karpe, Munchener Urnenfelder, 1957]

Najvanija grobna cjelina nekropole Zagreb-Vrape svakako je ona iz groba 1 s dvosjeklom britvom, pincetom i iglom okrugle glatke glavice(tab. 1, 1-4). ara ovog groba ima ruku trokutastog presjeka i niski visei trbuh, analogija sa nekropolom Muhlau u sjevernom Tirolu. Tip pincete sa trokutastom noicom, rombinim proirenjem i tordiranim lukom susree se u arheolokom fundusu kasne kulture grobnih humaka. Nekropola Zagreb-Horvati znaajna je ne samo za kulturu polja sa arama meurijeja nego openito srednjeg Podunavlja, s obzirom da pripada rijetkim nalazima to imaju obiljeje mlaeg razvojnog horizonta grupe Baiedorf-Velatice, datiranog u kasnije razdoblje Ha A stuplja. Naalost i ova 1912. godine otkrivena nekropola nije sistemski iskopavana, pa nam nisu sauvane grobne cjeline, niti precizniji podaci o nainu sahranjivanja u arama. Ioako je nekropolu svojedobno objavio B. v. Richthofen, ona je zaudo ostala nauno neiskoritena. Richthofen je analizirajui keramiku iroko datirao od Br D do HaB i pripisao je luiskoj kulturi i ilirskom etnikonu to je po mome miljenju greka koja je nastala zbog toga to nekropola nikada nije sistemski istraena. Bikonina ara (tab. 3, 3) i ara cilindrinog blago koninog vrata s neprofiliranim rubom (tab. 3, 1) tipini su oblici Baiedorf-Velatice. are iz nekropole Zagreb-Horvati imaju spljoten i kratak trbuh kakve nalazimo u nekropoli u sjevernom Tiroliju pa se prema tome mogu datirati u Ha A2 stupanj.[footnoteRef:7] [7: J.Bayer, Mitt, Anthrop. Ges. Wien LXI 3-4, 1931, 209 sqq]

TABELE

Tabela 1 Zagreb-Vrape: 1-4 grob 1 ; 5-9 grob 2; 10 grob 4.

Tabela 2: Zagreb-Vrape: 1,2 grob 3; 3-9 grob 5. 10 Sotin

TABELA 3: Zagreb-Horvati. 1-12

LITERATURA

1. Slika karte preuzeta iz PJZ IV2. Ksenija-Vinski Gasparini, Kultura polja sa arama u sjevernoj Hrvatskoj3. Grupa autora, PJZ IV4. H. Muller-Karpe, Die Vollgriffschwerter der Urnenfelderzeit5. J.Bayer, Mitt, Anthrop. Ges.1