102
Guía Turística das comarcas · Guía Turística de las comarcas · Tourist Guide from the regions of

Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Guía Turística das comarcas do Eume, Ferrol e Ortegal.

Citation preview

Page 1: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

Guía Turística das comarcas · Guía Turística de las comarcas · Tourist Guide from the regions of

Page 2: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

Coordinación:Plan de Dinamización Turística Eume-Ferrol-Ortegal

Revisión Lingüística:Reverso Servizos Lingüísticos

® Deputación da Coruña

Deseño, maquetación e Impresión:Plana Artes Gráfi cas, S.L.

Dep. Legal:C 2084-2010

Page 3: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal
Page 4: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

4

Ente Mixto de Xestión Turística Eume-Ferrol-Ortegal

O desenvolvemento do turismo require unha estratexia de fomento que planifi que, estimule e articule o accio-nar do sector público coa iniciativa do sector privado defendendo os intereses da comunidade. Deste xeito, é posible implementar un modelo de xestión baseado na participación, onde o organismo encargado de conducir o devir da actividade turística realice a promoción do turismo como unha actividade económica e produtiva, que xere ingresos e benefi cios.

Os obxectivos que se pretenden coa conformación do Ente Mixto de Xestión Eume-Ferrol-Ortegal son os se-guintes:

» Ser canle de articulación entre os sectores público e privado exercendo un rol dinámico, participativo e re-presentativo a fi n de suxerir políticas turísticas innova-doras, colaborando na implementación das mesmas.

» Observar e investigar o territorio e a contorna no que se move e se desenvolve a actividade turística

» Participar na planifi cación turística, de acordo a un cri-terio responsable, asegurando a sustentabilidade eco-nómica, cultural, social e ambiental do destino.

» Desenvolver e implementar os programas e estra-texias de promoción turística do destino.

» Colaborar na xeración de recursos para a execución das accións expostas, controlando que se invistan en forma efi ciente, equitativa entre as partes e asegurando a calidade do destino.

» Desempeñar a función de órgano de coordinación e consulta entre os sectores públicos e privados que par-ticipan na actividade turística.

» Dar continuidade ao Plan de Dinamización de Produto Turístico Ferrol-Ortegal.

» Concienciar á poboación nun turismo para tod@s e entre tod@s, desenvolvendo a axenda21 do turismo e os criterios universais de sustentabilidade e accesibili-dade.

Ente Mixto de Gestión Turística Eume-Ferrol-Ortegal

El desarrollo del turismo requiere una estrategia de fo-mento que planifi que, estimule y articule el accionar del sector público con la iniciativa del sector personal de-fendiendo los intereses de la comunidad. De este modo, es posible implementar un modelo de gestión basado en la participación, donde el organismo encargado de conducir el devenir de la actividad turística realice la promoción del turismo como una actividad económica y productiva, que genere ingresos y benefi cios.

Los objetivos que se pretenden con la conformación del Ente Mixto de Gestión Eume-Ferrol-Ortegal son los si-guientes:

» Ser canal de articulación entre los sectores público y privado ejerciendo un rol dinámico, participativo y re-presentativo el fi n de sugerir políticas turísticas inno-vadoras, colaborando en la implementación de las mis-mas.

» Observar e investigar el territorio y el entorno en el que se mueve y se desarrolla la actividad turística

» Participar en la planifi cación turística, de acuerdo la un criterio responsable, asegurando la sostenibilidad eco-nómica, cultural, social y ambiental del destino.

» Desarrollar e implementar los programas y estrate-gias de promoción turística del destino.

» Colaborar en la generación de recursos para la ejecu-ción de las acciones expuestas, controlando que se in-viertan en forma efi ciente, equitativa entre las partes y asegurando la calidad del destino.

» Desempeñar la función de órgano de coordinación y consulta entre los sectores públicos y personales que participan en la actividad turística.

» Dar continuidad al Plan de Dinamización de Producto Turístico Ferrol-Ortegal.

» Concienciar a la población en un turismo para tod@s y entre tod@s, desarrollando la agenda21 del turismo y los criterios universales de sostenibilidad y accesibilidad.

Mix Entity For The Management Of Tourism In The Eume-Ferrol-Ortegal Region

The development of tourism requires a encouraging strategy that would plan, stimulate and articulate the actions of the public sector with the initiative of the pri-vate sector, defending the interests of our region. This way, it would be possible to activate a managing model based on participation, where the entity running the future developments of the tourist activities deals with the promotion of tourism as an economic and producti-ve activity, which will produce income and benefi ts.

The objectives of this partnership between the Mix En-tity for the Management of Tourism in the Eume-Ferrol-Ortegal Region are as follows:

» To be the connecting channel between the public and private sectors, fulfi lling a dynamic, representative, and participative role, with the idea of suggesting innovati-ve touristic policies, cooperating in their implementa-tion.

» To observe and investigate the area and surroundings where the touristic activity takes place and develops.

» To be part of the tourism planning, according to res-ponsible criteria, maintaining the economic, cultural, social and environmental sustainability.

» To develop and implement the programs and strate-gies for the promotion of tourism in the area.

» To cooperate in the creation of means for these ac-tions to take place, controlling the effi ciency of the in-vestments, so they are balanced between both sides, and checking the quality of the destination.

» To become the coordinating and consulting entity between the public and private sectors that participate in the tourism activities.

» To guarantee the continuation of the Plan for the De-velopment of the Tourism Product Ferrol-Ortegal.

» To make the population aware of a kind of tourism for all, shared by all, developing the 21agenda of tourism

Page 5: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

5

» Canalizar o proceso de implantación e renovación de equipamentos hostaleiros.

» Aplicar as novas tecnoloxías nos procesos de planifi -cación, comercialización e difusión da imaxe de Eume-Ferrol-Ortegal como destino turístico.

» Promocionar o territorio de Eume-Ferrol-Ortegal como destino turístico.

» Desenvolver novos produtos turísticos ao redor dos eixos vertebradores do territorio.

» Realizar labores de investigación do mercado turísti-co.

» Establecer un marco de colaboración estable con orga-nismos, empresas e destinos.

» Incorporar a sectores estratéxicos do territorio ao pro-ceso de desenvolvemento turístico.

Conseguir o equilibrio entre as necesidades e expecta-tivas dos grupos con intereses diversos representa un dos principais desafíos que se expón a maioría dos or-ganismos turísticos locais, e isto é o que se pretende coa consolidación do Ente Mixto de Xestión Turística Eume-Ferrol-Ortegal

Área de intervención do Ente Mixto Eume-Ferrol-Or-tegal

A área de intervención será a que corresponde aos mu-nicipios das comarcas de Eume, Ferrol e Ortegal, isto é: Ares, Cabanas, A Capela, Cariño, Cedeira, Cerdido, Fene, Ferrol, Mañón, Moeche, Monfero, Mugardos, Narón, Neda, Ortigueira, As Pontes, Pontedeume, San Sadur-niño, As Somozas e Valdoviño, máis o concello de Vilar-maior.

fotografía: © Xurxo Lobato [PDPT Ferrol-Ortegal]

and the universal criteria of sustainability and accessi-bility.

» To channel the progress of the creation and renewal of food and beverage infrastructure.

» To apply new technologies in the process of planning, marketing, and selling of the image of Eume-Ferrol-Or-tegal as a tourist destination.

» To promote the Eume-Ferrol-Ortegal area as a tourist destination.

» To develop new tourism products around the diff erent driving forces of the region.

» To carry out market research in the tourism areas.

» To establish a stable cooperating relationship with institutions, companies, and destinations.

» To incorporate strategic fi elds of the territory into the tourism development process.

Managing to balance the needs and expectations of groups with diff erent interests, represents one of the main challenges that most of the local tourism orga-nizations are exposed to. This is exactly the objective of the consolidation of the Mix Entity for the Manage-ment of Tourism in the Eume-Ferrol-Ortegal Region.

Area of Intervention of the Mix Entity Eume-Ferrol-Ortegal Region

The area of intervention will be that covered by the councils in the Eume, Ferrol, and Ortegal regions, that is: Ares, Cabanas, A Capela, Cariño, Cedeira, Cerdido, Fene, Ferrol, Mañón, Moeche, Monfero, Mugardos, Na-rón, Neda, Ortigueira, As Pontes, Pontedeume, San Sa-durniño, As Somozas and Valdoviño, plus the council of Vilarmaior.

photography: © Xurxo Lobato [PDPT Ferrol-Ortegal]

» Canalizar el proceso de implantación y renovación de equipaciones hosteleras.

» Aplicar las nuevas tecnologías en los procesos de pla-nifi cación, comercialización y difusión de la imagen de Eume-Ferrol-Ortegal como destino turístico.

» Promocionar el territorio de Eume-Ferrol-Ortegal como destino turístico.

» Desarrollar nuevos productos turísticos alrededor de los ejes vertebradores del territorio.

» Realizar labores de investigación del mercado turísti-co.

» Establecer un marco de colaboración estable con orga-nismos, empresas y destinos.

» Incorporar a sectores estratégicos del territorio al pro-ceso de desarrollo turístico.

Conseguir el equilibrio entre las necesidades y expec-tativas de los grupos con intereses diversos representa uno de los principales desafíos que se expone la mayo-ría de los organismos turísticos locales, y esto es lo que se pretende con la consolidación del Ente Mixto de Ges-tión Turística Eume-Ferrol-Ortegal

Área de intervención del Ente Mixto Eume-Ferrol-Or-tegal

El área de intervención será la que corresponde a los municipios de las comarcas de Eume, Ferrol y Ortegal, esto es: Ares, Cabanas, A Capela, Cariño, Cedeira, Cerdi-do, Fene, Ferrol, Mañón, Moeche, Monfero, Mugardos, Narón, Neda, Ortigueira, As Pontes, Pontedeume, San Sadurniño, As Somozas y Valdoviño, más el ayuntamien-to de Vilarmaior.

fotografía: © Xurxo Lobato [PDPT Ferrol-Ortegal]

Page 6: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

6

No norte da provincia da Coruña as bisbarras do Eume, Ferrol e Ortegal constitúen un espazo de excepcional interese turístico. Son moitos e variados os recursos que ofrece este territorio: desde paisaxes de extraordinaria beleza, pasando por praias salvaxes para a práctica de deportes ou pequenas calas para un día de descanso, ata altos cantís, bosques frondosos, unha singular cul-tura, construcións emblemáticas, festas pagás e roma-rías e, por suposto, unha gastronomía de indubidable calidade.

Os concellos que conforman o destino turístico son un total de 21. Deles, 5 pertencen á bisbarra do Eume: Ca-banas, A Capela, Monfero, Pontedeume e As Pontes; 11 á bisbarra de Ferrol: Ares, Cedeira, Fene, Ferrol, Moeche, Mugardos, Narón, Neda, San Sadurniño, As Somozas e Valdoviño; 4 á bisbarra de Ortegal: Cariño, Cerdido, Ma-ñón e Ortigueira; e uníndose a eles o concello de Vilar-maior.

Nesta guía intentouse refl ectir unha parte dos innu-merables recursos deste territorio, animando o viaxeiro a descubrir por si mesmo cada un deles. Sen dúbida, o destino Eume-Ferrol-Ortegal non defraudará a quen o visite.

In the North of A Coruña province, the regions of Eume, Ferrol and Ortegal form a space of exceptional touristic interest. There are many diff erent experiences to be en-joyed, from exceptionally beautiful landscapes, to wild beaches where you can enjoy watersports or small co-ves for a laid back day, high cliff s, deep forests, unique culture, remarkable landmarks, both pagan and reli-gious festivities, and of course, the undeniable quality of the local gastronomy.

The councils that form this touristic destination are a total of 21, 5 in the Eume region: Cabanas, A Capela, Monfero, Pontedeume, and As Pontes; 11 in the Ferrol region: Ares, Cedeira, Fene, Ferrol, Moeche, Mugardos, Narón, Neda, San Sadurniño, As Somozas, and Valdovi-ño; 4 in the Ortegal region: Cariño, Cerdido, Mañon, and Ortigueira; and joining as well, the Vilarmaior council.

In this guide, we have tried to show a part of the endless resources in this area, encouraging travelers to discover each and every one of them for themselves. Without a doubt, the Eume-Ferrol-Ortegal area will not disappoint any visitor.

En el norte de la provincia de A Coruña las comarcas de Eume, Ferrol y Ortegal constituyen un espacio de excepcional interés turístico. Son muchos y variados los recursos que ofrece este territorio, desde paisajes de extraordinaria belleza, pasando por playas salvajes para la práctica de deportes o pequeñas calas para un día de descanso, altos acantilados, bosques frondosos, singular cultura, construcciones emblemáticas, fi estas paganas y romerías y por supuesto, una gastronomía de indudable calidad.

Los ayuntamientos que conforman el destino turístico son un total de 21, siendo 5 de la comarca del Eume: Ca-banas, A Capela, Monfero, Pontedeume y As Pontes; 11 de la comarca de Ferrol: Ares, Cedeira, Fene, Ferrol, Moeche, Mugardos, Narón, Neda, San Sadurniño, As Somozas y Valdoviño;4 de la comarca de Ortegal: Cariño, Cerdido, Mañón y Ortigueira; y uniéndose a ellos el ayuntamien-to de Vilarmaior.

En esta guía se han intentado refl ejar una parte de los innumerables recursos de este territorio, animando al viajero a descubrir por sí mismo cada uno de ellos. Sin duda, el destino Eume-Ferrol-Ortegal no defraudará a quien lo visite.

Page 7: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

7

índice . índice . indexintrodución . introducción . introduction

Patrimonio Natural

Patrimonio CulturalArquitectura Relixiosa

Arquitectura Civil

Museos

Teatros e Auditorios

Arquitectura Popular

Festas, Romarías e Eventos

Gastronomía

Lecer Activo

Sendeirismo

Patrimonio Natural

Patrimonio CulturalArquitectura Religiosa

Arquitectura Civil

Museos

Teatros y Auditorios

Arquitectura Popular

Fiestas, Romerías y Eventos

Gastronomía

Ocio Activo

Senderismo

Natural Heritage

Cultural HeritageReligious Architecture

Civil Architecture

Museums

Theaters and Auditoriums

Popular Architecture

Parties, Romerías and Events

Gastronomy

Active Free Time

Walks

8

2426

36

50

54

56

58

70

74

76

Page 8: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

8

OCÉANO ATLÁNTICO

N

Embalse do Eume

río Eume

río Belelle

fervenza do Belelle

lagoa deDoniños

lagoa daFrouxeira

rego deBañoca

G de Xubia

embalse das Forcadas

Navaraxe

río Mera

río Mera

río Baleo

río Callobre

río Sor

río Sor

río Fulgueira

embalse da Ribeira

río Maciñeira

ría de Cedeira

ría de Ferrol

ría de Ares

ría de Betanzos

ría de Ortigueira

ría do Barqueiro

ensenada deSan Andrés

Punta deEstaca de Bares

Cabo de Bares

Punta da Moeda

Cabo Ortegal

Punta de O Limo

Punta Frouxeira

Punta Campelo

Punta Castelo

Punta Chonco

Punta CelaPunta Branca

Cabo Prior

Punta Lavandeira

Punta Penencia

Punta Coitelada

Punta de Miranda

Cabo Prioriño GrandeCabo Prioriño Chico

Punta Gabeira

Punta Tiñosa

Punta Robaliceira

Punta Candieira

Punta Felgueira

Punta Ardilosa

Punta Aperecha

Punta Corveira

Punta de Os Aguillóns

LaraxeSan Martiño de Porto

Breamo

O Deveso

Espiñaredo

Brixeo

O Freixo

Taboada

As Neves

San Pedro de Eume

Goente

Caaveiro

A Faeira

Bouzas

Cabana

Cruceiro

Restrevas

Torre

A Escoitadoira

Graña do crego

Bermui

Graña da Igrexa

RibadeumeO Aparral

Bares

LoibaCéltigos

Espasante

Ladrido

A Pedra

San Xiaode Trevo

Capelada

Mera

SenraFreires

Cuíña

Régoa

Os SalgueirosFeás

Montoxo

Pantín Vilarrube

Loira

Lago

LouridoMeirás

O Val SedesMonte

Pedroso

San RamónAbade

Lamas

Xubia

Narahío

A Cruz do Pouso

Igrexafeita

Covas

SerantesDoniños

A Graña

Franza

Cervás

Ermo

As NevesInsua

As Enchousas

Seixas

Recemel

As Grañas do Sor

Devesos

A Barqueira

Esteiro

RedesLubre

Barallobre

O Roxal

Viladonelle

O Porto deBarqueiro

As Ribeiras do Sor

Trasancos

Os Casás

San Felipe

Chamorro

San Andrésde Teixido

Castro

Vilar

Braelle

As Painceiras

Ponte Segade

Limondre

ChanteiroRilo

Pazos

Montefaro

Baltar

MAÑÓN

ORTIGUEIRA

CARIÑO

CEDEIRA

CERDIDO

VALDOVIÑO

SAN SADURNIÑO

MOECHE

AS SOMOZAS

FERROL

MUGARDOS

ARES

FENE

NARÓN

AS PONTES

A CAPELA

PONTEDEUME

MONFERO

CABANAS

NEDA

VILARMAIORCallobre

A Pousadoira

Trasdorona

12

28

3132

36

45

48

50 5147

3

45

6

789

10

12

14

1617

1819

2021

2223

24

27

38 39

44

4041

4353

11

13

15

26

3334

35

37

46

524249

25

30

29

Patrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural Heritage

Page 9: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

9

A diversidade do contorno natural de Eume-Ferrol-Or-tegal e o excelente estado de conservación en que se encontra son algúns dos grandes atractivos que ofertan estas tres bisbarras galegas.

No seu territorio altérnanse costas abruptas de altos e escarpados cantís con rías de praias tranquilas, lagoas e brañas. No interior o visitante gozará dun relevo ho-moxéneo onde se funden montes e vales en medios non masifi cados de natureza salvaxe.

La diversidad del entorno natural de Eume-Ferrol-Or-tegal y el excelente estado de conservación en que se encuentra es uno de los grandes atractivos que ofertan estas tres comarcas gallegas.

En su territorio se alternan costas abruptas de altos y escarpados acantilados con rías de playas tranquilas, la-gunas y humedales. En el interior el visitante disfrutará de un relieve homogéneo donde se funden montes y va-lles en entornos no masifi cados de naturaleza salvaje.

The diversity of the natural environment in Eume-Fe-rrol-Ortegal and its excellent state of conservation is one of the mayor points of interest of these three Ga-lician regions.

In this territory we can fi nd an abrupt coast, lined by high and rugged cliff s, but also estuaries (rias) with quiet beaches, lakes, and wetlands. When the visitors move inland, they will enjoy a landscape where hills and valleys meet around still virgin areas of wild nature.

Narón29. Hortiña30. CasalFerrol31. Ponzos32. Sta. Comba33. O Vilar34. A Fragata35. San Xurxo36. Doniños37. A Graña38. CaranzaFene39. O Regueiro40. Carril41. Garita42. Rio Sandeu43. Coído44. AlmieirasMugardos45. BestarruzaAres46. Chanteiro47. A Barrosa48. Estacas49. Ares50. Seselle51. Raso52. Sabadelle53. Area Morta

Mañón1. Bares2. EsteiroOrtigueira3. O Picón4. Bimbiero5. San Antonio6. A Concha / Espasante7. MorouzosCariño8. Figueiras9. Fornos10. Basteira11. O Peiral12. A ConchaCedeira13. Area Longa14. A MagdalenaValdoviño15. Vilarrube16. Graxal17. O Baleo18. Carrizo19. Pantín20. Rosela21. Prados22. Frouxeira23. Porto24. Mourella25. Cano Grande26. O Rego27. Meirás28. Campelo

Parque Natural . Parque Natural . National Park

Parque . Parque . Park

Área Recreativa . Área Recreativa . Leisure Area

Praia . Playa . Beach

Fervenza . Cascada . Waterfall

Lagoa . Laguna . Lagoon

Miradoiro . Mirador . Viewpoint

Dolmen . Dolmen . Dolmen

Gravura . Petroglifo . Petroglyph

Castro . Castro . Castro

Concello . Ayuntamiento . Council

Poboación . Población . Town

Límite de Comarca . Límite de Comarca . Region Limit

Límite de Concello . Límite de Ayuntamiento . Council Limit

Río . Río . River

Praias . Playas . Beaches

LENDA . LEYENDA . LEGEND

Patrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural Heritage

Page 10: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

10

Patrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural HeritageFragas do Eume . Bosques del Eume . Forests of the Eume

Se iniciamos a ruta polos bosques do noso territorio, temos no parque natural Fragas do Eume o mellor ex-poñente. Abarca os concellos de Cabanas, A Capela, As Pontes, Monfero e Pontedeume.

A lenda conta que naceron tres fontes (Eume, Landro e Masma) e empezaron xuntas o seu percorrido cara ao mar co pacto de non chegar unhas antes que outras. As tres fontes cansáronse polo camiño e acordaron parar a durmir; a primeira que espertase avisaría as outras. A primeira espertou e continuou o camiño sen facer ruído para non espertar ás demais. A segunda espertou e, ao darse de conta do feito, fi xo o mesmo que a outra. Can-do espertou, o Eume viu que as outras fontes o engana-ran e marchou enfurecido cara ao mar cruzando vales e montes para gañarlles. De aí que saíse bravo e agreste. Desde entón quedaron relegados os traidores a ser sim-ples afl uentes do Eume.

Starting the route by the forests of our territory, we fi nd the best example in the Fragas do Eume National Park. It spreads around the councils of Cabanas, A Capela, As Pontes, Monfero, and Pontedeume.

Legends goes that three water springs (Eume, Landro, and Masma) were born and they followed their way towards the sea under the agreement of reaching their destination together. The three fountains got tired along the way and they decided to stop for a nap, and the fi rst one to wake would call the other two. The fi rst one woke up and left on its own trying to be quiet not to wake the other two. The second one woke up and realizing what had happened, it did the same as the fi rst one. When the Eume woke up and saw it had been fooled, it carried on furiously towards the sea, crossing valleys and hills to win, so it became rough and fi erce, and the other two traitors ended up becoming just sim-ple tributaries of the Eume.

Iniciando la ruta por los bosques de nuestro territorio, tenemos en el Parque Natural Fragas do Eume la mejor representación. Abarca los ayuntamientos de Cabanas, A Capela, As Pontes, Monfero y Pontedeume.

La leyenda cuenta que nacieron tres fuentes (Eume, Landro y Masma) y empezaron juntas su recorrido hacia el mar con el pacto de no llegar unas antes que otras. Las tres fuentes se cansaron por el camino y acordaron parar a dormir siendo la primera que despertase la que avisaría a las otras dos. La primera se despertó y conti-nuó el camino sin hacer ruido para no despertar a las demás. La segunda se despertó y dándose cuenta de lo hecho hizo lo mismo que la otra. Cuando se despertó el Eume vio que las otras fuentes le habían engañado y enfurecido marchó hacia el mar cruzando valles y montes para ganar, de ahí que saliera bravo y agreste. Desde entonces, quedaron relegados los traidores a ser simples afl uentes del Eume.

1

Page 11: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

11

Patrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural HeritageFragas do Eume . Bosques del Eume . Forests of the Eume

As Fragas do Eume son únicas en Europa. A extensión arbórea é a principal mostra deste ecosistema de alta biodiversidade: o bosque atlántico, tan específi co grazas á proximidade do mar e das profundas ribeiras do río. Trátase dun espazo protexido, pero visitable, que ofre-ce agradables sorpresas a quen o percorre, entre elas o Mosteiro de Caaveiro, antigo mosteiro beneditino, hoxe en día rehabilitado, cuxas instalacións son visitadas por milleiros de persoas cada ano.

Las Fragas do Eume son únicas en Europa. La extensión arbórea es la principal muestra de este ecosistema de alta biodiversidad: el bosque atlántico, tan específi co gracias a la proximidad del mar y de las profundas ribe-ras del río. Se trata de un espacio protegido, pero visita-ble, que ofrece agradables sorpresas a quien lo recorre, entre ellas el Monasterio de Caaveiro, antiguo monas-terio benedictino, hoy en día rehabilitado, cuyas instala-ciones son visitadas por miles de personas cada año.

The Eume forest is unique in Europe. The tree extension is the main example of this high biodiversity ecosystem: the Atlantic forest, so unique due to its proximity to the sea and the deep river banks. It is a protected area, but open to visitors, that off ers nice surprises to hikers. One example is the Caaveiro Monastery, old Benedictine priory, just restored, and visited by thousands of people every year.

“o bosque atlántico costeiro máis importante de Europa”

“el bosque atlántico costero más importante de Europa”

“the most important atlantic coas-tal forest in Europe”

Río Eume. Río Eume. Eume River Caaveiro. Caaveiro . CaaveiroPonte. Puente . Bridge

1

2

2

3

3

Page 12: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

12

Costa Ártabra . Costa Ártabra . Artabra CoastPatrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural Heritage

1

Page 13: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

13

Se nos diriximos cara á costa, os concellos de Ares, Mu-gardos, Ferrol, Narón, Valdoviño, Cedeira, Cariño e Orti-gueira conforman o LIC (lugar de importancia comuni-taria) Costa Ártabra. Este ofrece ao visitante multitude de panorámicas, praias abertas que se mesturan con calas resgardadas da ondada, miradoiros de gran bele-za e vistas únicas dunha costa moi escarpada. Aquí non podemos deixar de visitar os cantís máis altos da Euro-pa continental no lugar chamado Garita de Herbeira en Cedeira que, con máis de 600 m sobre o nivel do mar, non nos deixarán indiferentes.

Si nos dirigimos hacia la costa, los ayuntamientos de Ares, Mugardos, Ferrol, Narón, Valdoviño, Cedeira, Cariño y Ortigueira conforman el LIC (Lugar de Importancia Co-munitaria) Costa Ártabra que, ofrece al visitante multi-tud de panorámicas, playas abiertas que se mezclan con calas resguardadas del oleaje, miradores de gran belle-za y vistas únicas de una costa muy escarpada. Aquí no podemos dejar de visitar los acantilados más altos de la Europa Continental en el lugar llamado Garita de Her-beira en Cedeira, que con más de 600 m sobre el nivel del mar, no nos dejarán indiferentes.

If we head towards the coast, the councils of Ares, Mu-gardos, Ferrol, Narón, Valdoviño, Cedeira, Cariño, and Ortigueira form the Artabra Coast LIC (Area of Commu-nity Importance), that off ers the visitor plenty of open, panoramic beaches, mixed with coves hidden from the waves, beautiful outlooks and unique vistas of a very rugged coast. Here we cannot leave without visiting the highest cliff s in Continental Europe, in a place called Garita de Herbeira, in Cedeira, placed more than 600 m. above sea level and a guarantee that we won’t leave disappointed.

Cabo Ortegal. Cabo Ortegal. Ortegal capeMirador Vixía de Herbeira. Mirador Vixía de Herbeira. Vixía de Herbeira viewpoint

Costa Ártabra . Costa Ártabra . Artabra Coast

“pódense observar os acantilados máis elevados de Europa”

“se pueden observar los acantilados más elevados de Europa”

“it looks out onto the highest cliff s in Europe”

Patrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural Heritage

1

2

2

Page 14: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

14

Costa Ártabra . Costa Ártabra . Artabra CoastPatrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural Heritage

1

Page 15: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

15

Costa Ártabra . Costa Ártabra . Artabra Coast

O seu espectacular contorno precipítase ao mar for-mando fermosas escarpas verticais, como son os illo-tes chamados Os Aguillóns, xa no concello de Cariño, na zona do cabo Ortegal. Tamén son de gran interese as colonias de aves mariñas que habitan nos cantís. Estes altos cantís forman a franxa costeira da Serra da Capelada, que abarca o tramo de costa entre as rías de Ortigueira e Cedeira e presenta un enorme interese des-de o punto de vista xeolóxico. De feito foi aquí onde se encontrou a rocha máis antiga da que se ten constancia na península Ibérica: a anfi bolita. Aínda que a paisaxe característica desta serra vén dada por outra rocha: a serpentina, auténtica escultura da natureza, da aperta do vento e da caricia do mar.

Singular en cada forma, converte a Serra da Capelada nun auténtico museo ao aire libre. Os cabalos salvaxes, ou garañóns, teñen aquí un lugar idóneo onde vivir lonxe da acción directa do home, e en convivencia co gando vacún que percorre estes montes.

Its spectacular surroundings fall right down to the sea, creating astonishing vertical formations like the small islands of Os Aguillóns, into the council of Cariño, around the area of Cape Ortegal. There, we can also fi nd interesting sea bird colonies that inhabit the cliff s. These cliff s form the coast line of Sierra de A Capelada, which runs along the coast between the rias of Ortigueira and Cedeira and it provides an important opportunity from a geological point of view; in fact, the oldest rock ever found in the Iberian peninsula originates from this area: the anfi bolita. Even though the typical landscape of the area is provided by another type of rock, the serpentine, a real sculptor of nature, the embrace of the wind and the touch of the sea.

Unique on each form, it turns the Sierra de A Capelada into a real open air museum. The wild horses, or gara-ñons, enjoy this area as a peaceful retreat where they can live away from the direct infl ux of humans, sharing these hills with free roaming cattle.

Su espectacular entorno se precipita al mar formando hermosos escarpes verticales como son los islotes lla-mados Os Aguillóns, ya en el ayuntamiento de Cariño en la zona de Cabo Ortegal; siendo también de gran in-terés las colonias de aves marinas que habitan en los acantilados. Estos altos acantilados forman la franja costera de la Sierra de A Capelada que, abarca el tramo de costa entre las rías de Ortigueira y Cedeira y presenta un enorme interés desde el punto de vista geológico, de hecho, aquí se ha encontrado la roca más antigua de la que se tiene constancia en la Península Ibérica, la anfi -bolita. Si bien el paisaje característico de esta sierra se lo aporta otra roca, la serpentina, auténtica escultura de la naturaleza, del abrazo del viento y de la caricia del mar.

Singular en cada forma, convierte a la Sierra de A Ca-pelada en un auténtico museo al aire libre. Los caballos salvajes, o garañóns, tienen aquí un lugar idóneo donde vivir lejos de la acción directa del hombre, y en convi-vencia con el ganado vacuno que recorre estos montes.

“lugar onde se mestura o natural co antrópico, a natureza en estado salvaxe”

“lugar en donde se mezcla lo natu-ral con lo antrópico, la naturaleza en estado salvaje”

“a place where nature and huma-nity converge; nature in its wildest form”

Os Aguillóns. Os Aguillóns. Os Aguillóns.Serra da Capelada. Sierra de A Capelada. A Capelada Mountains.

Patrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural Heritage

1

2

2

Page 16: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

16

Dentro da Costa Ártabra, facendo unha parada en Val-doviño, podemos realizar un percorrido pola Lagoa da Frouxeira, situada ao carón da praia de igual nome. Trátase dun enclave húmido de gran importancia, en especial polo seu notable valor ornitolóxico, dado o pa-pel que desenvolve como lugar de descanso para nume-rosas aves durante os pasos migratorios de primavera e outono. De aí que fose declarada zona de especial protección para as aves (ZEPA) e braña de importancia internacional en 1993.

Dentro de la Costa Ártabra y haciendo una parada en Valdoviño, podemos realizar un recorrido por la Laguna de A Frouxeira, situada al lado de la playa del mismo nombre. Se trata de un enclave húmedo de gran im-portancia, en especial por su notable valor ornitológico, dado el papel que desarrolla como lugar de descanso para numerosas aves durante los pasos migratorios de primavera y otoño, de hecho fue declarada zona de especial protección para las aves (ZEPA) y humedal de importancia internacional en 1993.

Down the Ártabra Coast, stopping in Valdoviño, we can go for a walk around the A Frouxeira lagoon, located next to beach bearing the same name. They are regar-ded as some of the most important wetlands in the area, mainly because their ornithological value, due to their role as resting place for the numerous birds during their spring and autumn journeys. In fact, back in 1993, it was declared special protection zone for birds (ZEPA) and wetlands of international importance.

Lagoa de A Frouxeira . Laguna de A Frouxeira . A Frouxeira LagoonPatrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural Heritage

1

Page 17: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

17

Outro espazo salientable dentro do territorio é o LIC Ortigueira-Mera, o cal se compón de dúas partes ben diferenciadas: ao norte encóntrase a ría de Ortigueira e Ladrido, espazo litoral do tipo esteiro, dunha singular beleza paisaxística; e ao sur, prolongándose desde a ría, esténdese a cunca do río Mero, tramo fl uvial con áreas de bosques e matos atlánticos. Esta zona complemén-tase ademais con areais e a illa de San Vicente, co que ofrece unha panorámica inigualable.

Otro espacio a destacar dentro del territorio es el LIC Or-tigueira-Mera, el cual se compone de dos partes bien di-ferenciadas, al norte se encuentra la ría de Ortigueira y Ladrido, espacio litoral de carácter estuárico, de una sin-gular belleza paisajística; y al sur, prolongándose desde la ría, se extiende la cuenca del río Mera, tramo fl uvial con áreas de bosques y matorrales atlánticos. Esta zona se complementa además, con arenales y la isla de San Vicente, ofreciendo una panorámica inigualable.

Another important area to highlight is the LIC Orti-gueira-Mera, which includes two diff erent parts; to the North, we can fi nd the ría of Ortigueira and Ladrido, an estuary of outstanding natural beauty; to the South, running along the ría, we have the banks of the Mera river, and its forest areas and Atlantic bush. This area is complemented with the beaches and the isle of San Vi-cente, off ering a unique panoramic view.

“ofrecen unha panorámica inigua-lable da vida silvestre e marítima”

“ofrecen una panorámica iniguala-ble de la vida silvestre y marítima”

“they provide an exceptional in-sight into the wildlife and sea life”

Lagoa de Valdoviño. Laguna de Valdoviño. Valdoviño LagoonPena Furada. Pena Furada. Pena FuradaRía de Ortigueira. Ría de Ortigueira. Ortigueira tidal inlet

Ortigueira-Mera . Ortigueira-Mera . Ortigueira-MeraPatrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural Heritage

1

2

2

3 3

Page 18: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

18

Se continuamos cos lugares declarados LIC, debemos sinalar o espazo Xuvia-Castro, que constitúen os conce-llos da Capela, Moeche, Narón, Neda, San Sadurniño, As Somozas e As Pontes; contorno que conforman as ribei-ras dos ríos Xuvia e Castro, declarado espazo protexido xa que mantén a súa vexetación de ribeira en bo estado de conservación. Así mesmo, aquí encóntrase a serra do Forgoselo, un espazo aberto, de baixa montaña, con amplas extensións de terreo no que existe unha gran diversidade de hábitats e unha importante variedade de paisaxes nas que podemos encontrar pequenos bos-ques, prados, veigas,…

Si continuamos con los lugares declarados LIC, debemos señalar el espacio Xuvia-Castro que forman los ayun-tamientos de A Capela, Moeche, Narón, Neda, San Sadurniño, As Somozas y As Pontes, entorno que con-forman las riberas de los ríos Xuvia y Castro, declarado espacio protegido ya que mantiene su vegetación de ribera en buen estado de conservación. Así mismo, aquí se encuentra la Sierra do Forgoselo, siendo un espacio abierto, de baja montaña con amplias extensiones de terreno en el que existen una gran diversidad de hábi-tats y una importante variedad de paisajes en los que podemos encontrar pequeños bosques, prados, vegas,…

Another place also declared as LIC is the area Xuvia-Cas-tro, located in the councils of A Capela, Moeche, Narón, Neda, San Sadurniño, As Somozas, and As Pontes. This zone includes the banks of the rivers Xuvia and Cas-tro, declared protected area as it still keeps the typical bank vegetation in a good conservation state. We can also point here the Sierra do Forgoselo, a space of low hills with wide open land where we fi nd a great variety of landscapes and habitats that include small forests, grasslands, river banks,...

Xuvia-Castro . Xuvia-Castro . Xuvia-CastroPatrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural Heritage

“un peirao da Idade de Bronce”

“un muelle de la Edad de Bronce”

“a dock dates to the Bronze Age”

Xuvia- Castro . Xuvia-Castro . Xuvia-Castro O Barqueiro. O Barqueiro . O BarqueiroBares. Bares. Bares

1

2

1

2

3

Page 19: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

19

Outro LIC do territorio é o espazo Estaca de Bares, situa-do nos concellos de Ortigueira e Mañón. Parte do actual LIC foi declarado igualmente sitio natural de interese nacional. Esta zona está formada por cantís costeiros con vexetación dominada por matos e pastos e caracte-rizada por especies de fl ora endémica. Trátase dun pun-to excepcional para observar o paso de aves migratorias, de feito aquí encóntrase un observatorio ornitolóxico.

Cómpre tamén facer referencia ao porto de Bares que conta cunha excepcional importancia arqueolóxica, xa que o dique que protexe o porto moderno está forma-do por grandes pedras redondeadas pola erosión que pertencen a un peirao, probablemente de orixe fenicio, coñecido como O Coído. Tamén merecen ser visitados no contorno de Estaca de Bares o porto do Barqueiro, pintoresca vila mariñeira, e o Semáforo de Bares, desde onde gozaremos dunhas excepcionais vistas a un mar e un océano: o Cantábrico e o Atlántico.

Otro LIC del territorio es el espacio Estaca de Bares, ubicado en los ayuntamientos de Ortigueira y Mañón. Parte del actual LIC ha sido declarado igualmente Si-tio Natural de Interés Nacional. Esta zona está forma-da por acantilados costeros con vegetación dominada por matorrales y pastos y caracterizada por especies de fl ora endémica. Se trata de un punto excepcional para observar el paso de aves migratorias, de hecho aquí se encuentra un observatorio ornitológico.

Es necesario también hacer referencia al puerto de Bares que cuenta con una excepcional importancia arqueoló-gica, ya que el dique que protege al puerto moderno está formado por grandes piedras redondeadas por la erosión que pertenecen a un muelle, probablemente de origen fenicio, conocido como O Coído. Son lugares que, merecen también ser visitados en el entorno de Estaca de Bares, el puerto de O Barqueiro, pintoresco pueblo marinero y el Semáforo de Bares, desde donde disfruta-remos de unas excepcionales vistas a un mar y un océa-no, el Cantábrico y el Atlántico.

Another LIC is Estaca de Bares, located in the councils of Ortigueira and Mañón. Part of the actual LIC has been also declared Natural Site of National Interest. This area includes coastal cliff s covered by small bush and grasslands, and also some examples of endemic fl ora. It is an exceptional view point for migrating birds; in fact, we can fi nd an ornithological outlook.

We must also highlight the port of Bares, of great ar-chaeological importance, as the breakwater that pro-tects the new harbour has been built with huge wind-rounded stones, belonging to an old wharf, probably of a Phoenician origin, locally known as O Coído. Other places that deserve to be visited in the area of Estaca de Bares are the harbour town of O Barqueiro, a pictures-que fi shing village, and the Bares Lighthouse, where we will enjoy the exceptional views of the Atlantic Ocean meeting the Bay of Biscay.

Estaca de Bares . Estaca de Bares . Estaca de BaresPatrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural Heritage

3

Page 20: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

20

Fervenza do río Belelle . Cascada del río Belelle . Waterfall of the river Belelle

Non terminamos aquí a nosa ruta polos espazos natu-rais de Eume-Ferrol-Ortegal. Existen outros contornos de gran beleza que non podemos deixar escapar. En-tre eles está a Fervenza do río Belelle. Trátase dunha fervenza de 45 m de altura, ata a que se pode acceder desde os municipios de Fene e Neda, segundo a beira do río que tomemos. A comezos deste século levouse a cabo a tarefa de construír unha central hidroeléctrica nas proximidades da Fervenza, central que aínda está operativa.

No terminamos aquí nuestra ruta por los espacios natu-rales de Eume-Ferrol-Ortegal. Existen otros entornos de gran belleza que, no podemos dejar escapar. Entre ellos está la Fervenza del río Belelle. Se trata de una cascada de 45 metros de altura, hasta la que se puede acceder desde los municipios de Fene y Neda, según la orilla del río que tomemos. A comienzos de este siglo se llevó a cabo la tarea de construir una central hidroeléctrica en las proximidades de la Fervenza, central que aún está operativa.

We have not fi nished our route along the natural areas of Eume-Ferrol-Ortegal yet. There are other places of great beauty that cannot be missed. Amongst them, the Belelle River Fervenza, a 45 metre high waterfall, that can be accessed from the councils of Fene or Neda, depending on the bank side we choose. At the begin-ning of this century, a hydroelectric power station was built next to the waterfall, which is still running.

Fervenza do Belelle. Fervenza del Belelle. Belelle river FervenzaO Castro. O Castro. O CastroO Carballo. O Carballo. O Carballo

2

Patrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural Heritage

1

1

2

3

Page 21: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

21

Se o que queremos é pasar un día agradable de descan-so, para pasear e esquecernos do día a día, podemos achegarnos á área recreativa O Castro en Cerdido. Trá-tase dunha área de recreo construída arredor do grupo escolar de Cerdido e sobre un antigo castro. A maior parte encóntrase baixo arboredo e conta con mesas, grellas, piscina climatizada e a escasos metros discorre o paseo fl uvial ao carón do río Pontellas.

Si lo que queremos es pasar un día agradable de des-canso, para pasear y olvidarnos del día a día, podemos acercarnos, al área recreativa O Castro en Cerdido. Se trata de un área de recreo construida alrededor del grupo escolar de Cerdido y sobre un antiguo castro. La mayor parte se encuentra bajo arbolado y cuenta con mesas, barbacoas, piscina climatizada y a escasos me-tros discurre el paseo fl uvial por el río Pontellas.

If what we are looking for is a nice quiet day out, have a walk and escape from the daily routine, we can visit the Leisure Area of O Castro, in Cerdido. This is a leisure area built around a school in Cerdido, above an old Cel-tic settlement, a castro. Most of this area is covered by trees, and we can fi nd picnic tables, barbecues, a heated pool, all very close to the Pontellas river path.

De similares características pero no municipio das Somozas encóntrase a área recreativa do Carballo, si-tuada nas inmediacións do río Xuvia, onde ademais en-contramos un paseo fl uvial, con xardíns, mesas e unha piscina; todo iso para gozar dun relaxado día en familia ou con amigos.

De similares características pero, en el municipio de As Somozas, se encuentra el área recreativa de O Carballo, situado en las inmediaciones del río Xuvia, donde ade-más encontramos un paseo fl uvial, con jardines, mesas y una piscina, todo ello para disfrutar de un relajado día en familia o con amigos.

A similar place, this one in the council of As Somozas, is the Leisure Area of O Carballo, located next to the Xuvia river, where we can fi nd a river path, with a green area, picnic tables and a swimming pool to enjoy a relaxing day with friends or family.

Áreas recreativas . Áreas recreativas . Leisure areasPatrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural Heritage

3

2

Page 22: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

22

Praias . Playas . Beaches

Non se pode deixar de facer mención ás magnífi cas praias que cobren a costa desde Pontedeume ata Ma-ñón.

Os areais de Eume-Ferrol-Ortegal son un paraíso natu-ral do que se pode gozar en calquera época do ano, aín-da que en verán é cando máis visitas recibe. Son unha parte fundamental do patrimonio natural do territorio, cun estado de conservación e servizos que as fan dignas dun bo número de bandeiras azuis. O visitante deste destino turístico pode escoller entre extensas praias de mar aberto, con forte ondada e ventosas, ideais para a práctica do surf, ou os tranquilos areais das rías, onde realizar windsurf, vela e outros deportes náuticos.

No se puede dejar de hacer mención a las magnífi cas playas que cubren la costa desde Pontedeume hasta Mañón.

Los arenales de Eume-Ferrol-Ortegal son un paraíso natural del que disfrutar en cualquier época del año, aunque en verano es cuando más visitas reciben. Son una parte fundamental del patrimonio natural del terri-torio, con un estado de conservación y servicios que las hacen dignas de un buen número de banderas azules. El visitante de este destino turístico puede escoger entre extensas playas de mar abierto, con fuerte oleaje y ven-tosas ideales para la práctica del surf, o los tranquilos arenales de las rías, donde realizar windsurf, vela y otros deportes náuticos.

One of the highlights of this region are without a doubt, the magnifi cent beaches that dot all the coastline from Pontedeume to Mañón.

The sandy beaches of Eume-Ferrol-Ortegal are a natu-ral paradise that can be enjoyed all year round, even though it is in the summer when they reach their peak. They are a fundamental part of the natural heritage of the region, they have been awarded a good number of EU blue fl ags due to their excellent level of maintenan-ce and services. The visitor can choose from long open ocean beaches, battered by the waves and the wind, with ideal conditions for surfi ng, or the quiet sandy beaches inside the rías, where we can enjoy windsur-fi ng, sailing, and other watersports.

Patrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural Heritage

1

Page 23: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

23

Praias . Playas . Beaches

Praia da Frouxeira. Playa de A Frouxeira. A Frouxeira beachPraia de Pantín. Playa de Pantín. Pantín beach

As primeiras caracterízanse pola súa beleza natural e unha vexetación case virxe. É o caso dos areais de Doni-ños, San Xurxo, Ponzos ou Santa Comba en Ferrol; e da Frouxeira e Pantín, en Valdoviño.

Existen tamén as praias no interior das rías. Caracterí-zanse por ser máis pequenas, nelas podemos gozar de augas tranquilas, están moi preto de núcleos de po-boación e son ideais para acudir con nenos e en familia. É o caso das múltiples praias de Ares, a praia da Madalena en Cabanas, que conta cun fermoso piñeiral, ou a praia tamén chamada da Madalena en Cedeira. Cun pouco máis de ondada, pero moderada, temos praias como a de Vilarrube en Valdoviño ou a de Bares en Mañón.

Doutra banda, existen tamén praias solitarias de pouca ocupación ideal para relaxarse. Entre elas encontramos como exemplo Eirón en Ortigueira, Figueiras en Cariño ou O Baleo en Valdoviño.

Las primeras se caracterizan por su belleza natural y una vegetación casi virgen. Es el caso de los arenales de Do-niños, San Xurxo, Ponzos o Santa Comba en Ferrol, y de A Frouxeira y Pantín, en Valdoviño.

Existen también las playas en el interior de las rías. Se caracterizan por ser más pequeñas, donde se puede dis-frutar de aguas tranquilas, están muy cerca de núcleos de población, y son ideales para acudir con niños y en familia. Es el caso de las múltiples playas de Ares, la pla-ya de A Madalena en Cabanas, que cuenta con un her-moso pinar, o la playa también llamada de A Madalena en Cedeira; con un poco más de oleaje pero moderado tenemos playas como la de Vilarrube en Valdoviño o la de Bares en Mañón.

Por otro lado, existen también playas solitarias de poca ocupación ideales para relajarse. Entre ellas encontra-mos como ejemplo Eirón en Ortigueira, Figueiras en Ca-riño u O Baleo en Valdoviño.

The former are typically described by their natural beau-ty and almost virgin vegetation. Some examples are the beaches of Doniños, San Xurxo, Ponzos, or Santa Comba, in Ferrol, and A Frouxeira or Pantín, in Valdoviño.

We can also fi nd the rías based beaches. Smaller in size, they provide quiet waters, located closer to towns, ideal for families with children.. These are the diff erent beaches of Ares, the beach of A Madalena in Cabanas and its beautiful pinewood, or the also called A Mada-lena beach in Cedeira. A bit more exposed to moderate waves, we have Vilarrube beach in Valdoviño, or Bares in Mañón.

On the other hand, we fi nd almost deserted beaches with hardly any visitors, perfect for relaxing. These are, among others, Eirón in Ortigueira, Figueiras in Cariño, or O Baleo in Valdoviño.

Patrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural Heritage

32

3

1 2

Page 24: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

24

OCÉANO ATLÁNTICO

N

Embalse do Eume

río Eume

río Belelle

fervenza do Belelle

lagoa deDoniños

lagoa daFrouxeira

rego deBañoca

G de Xubia

embalse das Forcadas

Navaraxe

río Mera

río Mera

río Baleo

río Callobre

río Sor

río Sor

río Fulgueira

embalse da Ribeira

río Maciñeira

ría de Cedeira

ría de Ferrol

ría de Ares

ría de Betanzos

ría de Ortigueira

ría do Barqueiro

ensenada deSan Andrés

Punta deEstaca de Bares

Cabo de Bares

Punta da Moeda

Cabo Ortegal

Punta de O Limo

Punta Frouxeira

Punta Campelo

Punta Castelo

Punta Chonco

Punta CelaPunta Branca

Cabo Prior

Punta Lavandeira

Punta Penencia

Punta Coitelada

Punta de Miranda

Cabo Prioriño GrandeCabo Prioriño Chico

Punta Gabeira

Punta Tiñosa

Punta Robaliceira

Punta Candieira

Punta Felgueira

Punta Ardilosa

Punta Aperecha

Punta Corveira

Punta de Os Aguillóns

LaraxeSan Martiño de Porto

Breamo

O Deveso

Espiñaredo

Brixeo

O Freixo

Taboada

As Neves

San Pedro de Eume

Goente

Caaveiro

A Faeira

Bouzas

Cabana

Cruceiro

Restrevas

Torre

A Escoitadoira

Graña do crego

Bermui

Graña da Igrexa

RibadeumeO Aparral

Bares

LoibaCéltigos

Espasante

Ladrido

A Pedra

San Xiaode Trevo

Capelada

Mera

SenraFreires

Cuíña

Régoa

Os SalgueirosFeás

Montoxo

Pantín Vilarrube

Loira

Lago

LouridoMeirás

O Val SedesMonte

Pedroso

San RamónAbade

Lamas

Xubia

Narahío

A Cruz do Pouso

Igrexafeita

Covas

SerantesDoniños

A Graña

Franza

Cervás

Ermo

As NevesInsua

As Enchousas

Seixas

Recemel

As Grañas do Sor

Devesos

A Barqueira

Esteiro

RedesLubre

Barallobre

O Roxal

Viladonelle

O Porto deBarqueiro

As Ribeiras do Sor

Trasancos

Os Casás

San Felipe

Chamorro

San Andrésde Teixido

Castro

Vilar

Braelle

As Painceiras

Ponte Segade

Limondre

ChanteiroRilo

Pazos

Montefaro

Baltar

MAÑÓN

ORTIGUEIRA

CARIÑO

CEDEIRA

CERDIDO

VALDOVIÑO

SAN SADURNIÑO

MOECHE

AS SOMOZAS

FERROL

MUGARDOS

ARES

FENE

NARÓN

AS PONTES

A CAPELA

PONTEDEUME

MONFERO

CABANAS

NEDA

VILARMAIORCallobre

A Pousadoira

Trasdorona

Patrimonio Histórico . Patrimonio Histórico . Historical Heritage

Page 25: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

25

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

Este territorio caracterízase pola abundancia de arqui-tectura relixiosa, xa que cada núcleo, por pequeno que sexa, conta habitualmente coa súa respectiva igrexa parroquial. Ao mesmo tempo tamén proliferan os mos-teiros, conventos e santuarios, aos que ao longo do ano acoden puntuais milleiros de fi eis devotos.

Este territorio se caracteriza por la abundancia de ar-quitectura religiosa, ya que cada núcleo, por pequeño que sea, cuenta habitualmente con su respectiva iglesia parroquial. Al mismo tiempo también proliferan los mo-nasterios, conventos y santuarios, a los que a lo largo del año acuden puntuales miles de fi eles devotos.

We can fi nd plenty of examples of religious architecture in the region, as each town, no matter how small, have its own local church. At the same time there are nume-rous examples of monasteries, convents, and shrines, visited by thousands of loyal devotees all year round.

Teatro . Teatro . Theater

Museo . Museo . Museum

Edifi cio . Edifi cio . Building

Pazo . Pazo . Manor House

Castelo . Castillo . Castle

Conxunto Monumental . Conjunto Monumental . Monumental Site

Refuxio . Refugio . Refuge

Arquitectura Militar . Arquitectura Militar . Mili-tary Architecture

Faro . Faro . Lighthouse

Ponte . Puente . Bridge

Muíño . Molino . Mill

Fonte . Fuente . Fountain

Cruceiro . Cruceiro . Stone Cross

Ermida . Ermita . Chapel

Igrexa . Iglesia . Church

Mosteiro . Monasterio . Monastery

Santuario . Santuario . Santuary

Festas, Romerías e Eventos Fiestas, Romerías y Eventos Parties, Processionsand Events

Concello . Ayuntamiento . Council

Poboación . Población . Town

Límite de Comarca . Límite de Comarca . Region Limit

Límite de Concello . Límite de Ayuntamiento . Council Limit

Río . Río . River

LENDA . LEYENDA . LEGEND

Page 26: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

26

Xa desde os primeiros anos do cristianismo e durante todo o período tardorromano e altomedieval era fre-cuente que persoas de toda condición abandonasen vi-las e cidades para refuxiarse en bosques e montañas en busca dunha vida illada de carácter espiritual.

Por veces, estes eremitas elixían lugares comúns para vivir e formábanse verdadeiras comunidades e mostei-ros embrionarios que máis tarde se converterían en ce-nobios organizados. Os mosteiros en Galicia xorden nas paraxes máis impresionantes da súa xeografía e trátase de lugares cheos de espiritualidade, arte e silencio. Mos-tra diso, podemos encontrarnos en Eume-Ferrol-Ortegal varios exemplos deste tipo de construcións de indubi-dable valor e que paga a pena visitar.

Ya desde los primeros años del Cristianismo y durante todo el periodo tardorromano y altomedieval era fre-cuente que personas de toda condición abandonasen pueblos y ciudades para refugiarse en bosques y monta-ñas en busca de una vida aislada de carácter espiritual.

En ocasiones, estos eremitas elegían lugares comunes para vivir y se formaban verdaderas comunidades y monasterios embrionarios que más tarde se converti-rían en cenobios organizados. Los monasterios en Ga-licia surgen en los parajes más impresionantes de su geografía y se trata de lugares llenos de espiritualidad, arte y silencio. Muestra de ello, podemos encontrarnos en Eume-Ferrol-Ortegal varios ejemplos de este tipo de construcciones de indudable valor y que merecen la pena ser visitados.

From the early years of Christianity, and all along the late Roman era and early Middle Ages, it was common practice for all sort of people to abandon their towns and cities to take refuge in forests and hills searching for an isolated spiritual way of life.

Sometimes, these hermits chose to share a place to live, creating real communities and early monasteries that later would turn into organized cenobites. Monasteries in Galicia appear in the most amazing enclaves across the land, and they are places full of spirituality, art, and silence. Some typical examples are found in Eume-Fe-rrol-Ortegal, buildings of great value, well worth a visit.

Arquitectura Relixiosa . Arquitectura Religiosa . Religious ArchitecturePatrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

1

Page 27: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

27

No medio da solitaria e impresionante paisaxe que constitúen as Fragas do Eume érguese maxestoso o Mosteiro de San Xoán de Caaveiro. A tradición sinala que foi fundado como mosteiro beneditino por San Ro-sendo no ano 936, aínda que posiblemente xa existía con anterioridade. En todo caso, é preciso chegar ao 8 de abril de 1154 para encontrar unha referencia fi able, en forma de documento papal. Posiblemente no s. XIII pasa aos sacerdotes regulares de santo Agostiño, perde no s. XVIII o seu carácter de colexiata, o que precipita a fi n da vida monacal a fi nais do mesmo século. Coa desamor-tización de Mendizábal, os bens do mosteiro pasan a mans de particulares, co que desaparece rapidamente, incluídas as reliquias de san Rosendo, que foron levadas a Santiago.

Don Pío García Espinosa restaurou a igrexa no ano 1896 baixo a dirección de Antonio López Ferreiro. A igrexa actual, en todo caso, é románica, de fi nais do s. XII. No exterior resulta impresionante a súa situación sobre un promontorio, cun gran terreo de entrada de forma alongada.

En el medio del solitario e impresionante paisaje que constituye las Fragas del Eume se levanta majestuoso el Monasterio de San Xoán de Caaveiro. La tradición señala que fue fundado como monasterio benedictino por San Rosendo en el año 936, aunque posiblemente ya existía con anterioridad. En todo caso, es preciso lle-gar al 8 de abril de 1154 para encontrar una referencia fi able, en forma de documento papal. Posiblemente en el S.XIII pasa a los sacerdotes regulares de San Agustín, perdiendo en el S.XVIII su carácter de colegiata, lo que precipita el fi n de la vida monacal a fi nales del mismo siglo. Con la desamortización de Mendizábal, los bienes del monasterio pasan a manos de particulares, con lo que desaparece rápidamente, incluidas las reliquias de San Rosendo, que fueron llevadas a Santiago.

Don Pío García Espinosa restauró la iglesia en el año 1896 bajo la dirección de Antonio López Ferreiro. La iglesia actual, en todo caso, es románica, de fi nales del S.XII. En el exterior resulta impresionante su situación sobre un promontorio, con un gran terreno de entrada de forma alargada.

In the middle of the impressive and lonely landscape of the Eume forest, we fi nd the majestic Monastery of San Xoán de Caaveiro. Tradition tells us that it was found as a Benedictine monastery by Saint Rosendo in 936 AD, although it may well have already existed at that time. Nevertheless, it is not until April 8th 1154 that we fi nd a reliable reference, as a papal document. Around the XIII century the Saint Agustin priests take over the mo-nastery, up until the XVIII century, when it stops being a cenobite, ending its use as a monk refuge at the end of that century. With the Mendizábal civil expropiation, the property of the monastery moves to private hands, which brings a rapid deterioration to the building, and forces the move of the relics of Saint Rosendo to San-tiago.

Mr Pío García Espinosa restored the church in 1896, un-der the direction of Antonio López Ferreiro. The actual Romanesque style church dates back to the XII century.From the outside, its location, on top of a promontorio, is rather impressive. A long extension of land provides a suitable entrance.

Arquitectura Relixiosa . Arquitectura Religiosa . Religious Architecture

Mosteiro de Caaveiro. Monasterio de Caaveiro. Caaveiro MonasteryEntrada a Caaveiro. Entrada a Caaveiro. Caaveiro entrance

“lugar singular en total harmonía coa natureza. ”

“lugar singular en total armonía con la naturaleza”

“a singular place in total harmony with nature”

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

2

1

2

Page 28: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

28

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

No concello de Monfero, próximo a Caaveiro, encón-trase o Mosteiro de Santa María de Monfero, que foi fundado polos monxes beneditinos no ano 1135 baixo o reinado de Afonso VII, para despois pasar á orde do Cís-ter baixo a xurisdición dos monxes de Sobrado. Dentro do conxunto arquitectónico cómpre destacar a orixinal fachada barroca da igrexa, construída entre 1622 e 1656. O feito que fai única esta fachada é o xadrezado que al-terna cadros de granito e lousa enmarcados por colum-nas, e dúas pilastras con capiteis corintios que se elevan ata a cornixa superior.

No interior, ademais do retablo en pedra da Virxe da Cela, encontramos tamén numerosos sepulcros da fa-milia Andrade. Entre eles cómpre destacar Nuño Freire de Andrade “O Mao”, Pedro Fernández de Andrade, Fer-nán Pérez de Andrade e Diego de Andrade.

En el ayuntamiento de Monfero próximo a Caaveiro se encuentra el Monasterio de Santa María de Monfero que fue fundado por los monjes benedictinos en el año 1135 bajo el reinado de Alfonso VII, para después pasar a la orden del císter bajo la jurisdicción de los Monjes de Sobrado. Dentro del conjunto arquitectónico cabe des-tacar la original fachada barroca de la iglesia, construida entre 1622 y 1656. El hecho que hace única esta fachada es el ajedrezado alternando cuadros de granito y pizarra enmarcados por columnas y dos pilastras con capiteles corintios que se elevan hasta la cornisa superior.

En el interior, además del retablo en piedra de la Virgen de la Celda, encontramos también numerosos sepulcros de la familia Andrade. Entre ellos cabe destacar Nuño Freire de Andrade “O Mao”, Pedro Fernández de Andra-de, Fernán Pérez de Andrade y Diego de Andrade.

Located in Monfero council, and fairly close to Caavei-ro, we fi nd the Monastery of Santa Maria de Monfero, founded by Benedictine monks in 1135, under the king-dom of Alfonso VII, later taken over by the Cister order under the jurisdiction of the monks of Sobrado. Among the highlights of the building, we fi nd the original Ba-roque church front, built between 1622 and 1656. The unique fact about this front is the chequered pattern al-ternating granite and slate squares, framed by columns and two pillars with Corinthian capitals, all the way to the top cornice.

Inside, besides the stone altarpiece of the Virgin of the Cell, we also fi nd various tombs of the Andrade family. Amongst them, those of Nuño Freire de Andrade “O Mao” (the bad), Pedro Fernández de Andrade, Fernán Pérez de Andrade and Diego de Andrade.1

Arquitectura Relixiosa . Arquitectura Religiosa . Religious Architecture

“fachada única polo xadrezado alternando granito e lousa”

“fachada única por el ajedrezado alternando granito y pizarra”

“unique chequered front, alterna-ting granite and slate”

Page 29: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

29

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

No municipio de Ares érguese o Mosteiro de Santa Catalina de Montefaro no ano 1393 cando o arcebispo compostelán concede ao señor de Ferrol e Pontedeume, Fernán Pérez de Andrade “O Boo”, a licenza para cons-truír o mosteiro e cede a este a ermida da Nosa Señora da Mercé. En 1837 os franciscanos víronse obrigados a abandonar o mosteiro, pasando a propiedade e a xes-tión do edifi cio a mans do exército ata o ano 2000.

O mosteiro é de estilo románico, aínda que nesa época xa se impuñan os canons do gótico. Ten dous claustros, o mellor conservado é de estilo renacentista, e ademais conta cun retablo de madeira policromada con esque-mas de ornamentación barroca. A igrexa sufriu modifi -cacións no s. XVIII.

No interior pódense observar restos de capiteis, esta-tuas, lápidas de sepulcros… Outros restos encóntranse na actualidade no Museo Arqueolóxico de San Antón (A Coruña).

En el municipio de Ares se levanta el Monasterio de Santa Catalina de Montefaro en el año 1393 cuando el arzobispo compostelano concede al señor de Ferrol y Pontedeume, Fernán Pérez de Andrade “O Boo”, la licen-cia de construir el monasterio y cede al mismo la ermita de nuestra Señora de la Mercé. En 1837 los franciscanos se vieron obligados a abandonar el monasterio pasando la propiedad y la gestión del edifi cio a manos del ejerci-to hasta el año 2000.

El monasterio es de estilo románico, aunque en esa época ya se imponían los cánones del gótico. Tiene dos claustros, el mejor conservado es de estilo renacentista y además cuenta con un retablo de madera policroma-da con esquemas de ornamentación barroca. La iglesia sufrió modifi caciones en el siglo XVIII.

En el interior se pueden observar restos de capiteles, estatuas, lápidas de sepulcros… Otros restos se encuen-tran en la actualidad en el Museo Arqueológico de San Antón ( A Coruña).

In Ares council we fi nd the Monastery of Santa Catalina de Montefaro, dated from 1393, when the Archbishop of Compostela grants Fernán Pérez de Andrade “O Boo” (the good), licence to build the monastery and gives him as well the shrine of Our Lady of Mercy. In 1837, the Fran-ciscan monks were forced to abandon the monastery, when the army took over the property and its manage-ment up until the year 2000.

The monastery was built in Romanesque style, even though the Gothic canons were already being introdu-ced. It has two cloisters, the best kept, of Renaissance style, with a policromada wooden altarpiece with Ba-roque ornaments. The church was modifi ed in the XVIII century.

Inside we can fi nd remains of capitals, statues, tombs-tones,... Other remains can be presently found in the Archaelogical Museum of San Antón (A Coruña).

2

Mosteiro de Monfero. Monasterio de Monfero. Monfero MonasteryClaustro de Monfero. Claustro de Monfero. Monfero cloisterMosteiro de Santa Catalina. Monasterio de Santa Catali-na. Santa Catalina Monastery

2

1

3

Arquitectura Relixiosa . Arquitectura Religiosa . Religious Architecture

3

Page 30: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

30

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural HeritageArquitectura Relixiosa . Arquitectura Religiosa . Religious Architecture

Mosteiro de San Martiño. Monasterio de San Martiño. San Martiño MonasteryConcatedral de San Xiao. Concatedral de San Xiao. San Xiao Concathedral

2

1

No concello de Narón encontramos o Mosteiro de San Martiño de Xuvia, situado na ruta xacobea do Camiño Inglés, as súas orixes remóntanse ao reinado de Ramiro I, a mediados do s. IX. Cos condes de Traba, a mediados do s. XI terá un novo auxe, aínda que a súa época de maior esplendor será no XII cando se incorpore á Orde de Cluny e se edifi que a igrexa románica. Non obstante, no s. XIII no mosteiro dá comezo unha etapa de deca-dencia da que non poderá reporse. Recentemente res-taurada, é aconsellable a visita ao interior da igrexa.

Como non podía ser doutra forma, Eume-Ferrol-Ortegal é tamén un espazo cheo de belas igrexas, capelas e er-midas de moi variados estilos que van desde o románico ata as máis actuais e vangardistas edifi cacións. Ademais, moitas delas son o centro de fermosas lendas e antigas tradicións cheas de maxia e encanto que aínda se se-guen celebrando con gran devoción na actualidade.

En el ayuntamiento de Narón encontramos el Monaste-rio de San Martiño de Xuvia, situado en la ruta xacobea del Camino Inglés, sus orígenes se remontan al reinado de Ramiro I, a mediados del S.IX. Con los Condes de Tra-ba, a mediados del S.XI tendrá un nuevo auge, aunque su época de mayor esplendor será en el XII cuando se incorpore a la Orden de Cluny edifi cándose la iglesia románica. Sin embargo, en el S.XIII en el monasterio da comienzo una etapa de decadencia de la que no podrá reponerse. Recientemente restaurada, es aconsejable la visita al interior de la iglesia.

Como no podía ser de otra forma, Eume-Ferrol-Ortegal es también un espacio lleno de bellas iglesias, capillas y ermitas de muy variados estilos que van desde el romá-nico hasta las más actuales y vanguardistas edifi cacio-nes. Además, muchas de ellas son el centro de hermosas leyendas y antiguas tradiciones llenas de magia y en-canto que aún se siguen celebrando con gran devoción en la actualidad.

In Narón council we fi nd the Monastery of San Martiño de Xuvia, located on the Pilgrimage Way to Santiago, on the English Route. Its origins date back to the kingdom of Ramiro I, around the IX century. Under the powers of the Counts of Traba, in the middle of the XI century, the monastery will enjoy a rise in infl uence, even though its peak will come in the XII century, when the Cluny Order would take over, building the Romanesque style church. Nevertheless, in the XIII century it would suff er a downturn, from which it will not recover. It has been recently restored, and a visit inside the church is highly recommended.

As it could not be otherwise, Eume-Ferrol-Ortegal is also an area full of beautiful churches, chapels and shrines of diff erent styles, from Romanesque to the latest mo-dern buildings. Many of them are also the centre point of beautiful legends and old traditions full of magic and charm, still being celebrated devotedly in the present days.

4

“centro de fermosas lendas e an-tigas tradicións cheas de maxia e encanto”

“centro de hermosas leyendas y an-tiguas tradiciones llenas de magia y encanto”

“center of beautiful legends and old traditions full of magic and charm”

Page 31: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

31

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

É tanta a riqueza en templos relixiosos que resulta im-posible mencionalos todos, pero hai algúns que mere-cen unha obrigada visita, sexa polo seu valor arquitec-tónico, pola súa historia ou pola beleza do contorno no que se encontran. A primeira visita que lles recomenda-mos é a Concatedral de San Xiao, situada no centro de Ferrol, está dedicada ao patrón da cidade. Foi deseñada polo enxeñeiro Julián Sánchez Bort no ano 1763, e co-mézase a edifi car tres anos despois co fi n de substi-tuír a primitiva igrexa parroquial a causa das obras do gran Arsenal. De gran equilibrio e harmonía constitúe un edifi cio neoclásico de gran valor arquitectónico. En 1959 adquire a categoría de concatedral da diócese de Mondoñedo-Ferrol.

Es tanta la riqueza en templos religiosos que resulta imposible mencionarlos a todos, pero hay algunos que merecen una obligada visita, sea por su valor arquitec-tónico, por su historia o por la belleza del entorno en el que se encuentran. La primera visita que les recomen-damos es la Concatedral de San Xiao, situada en el cen-tro de Ferrol, está dedicada al patrón de la ciudad. Fue diseñada por el ingeniero Julian Sánchez Bort en el año 1763, y se comienza a edifi car tres años después con el fi n de sustituir a la primitiva iglesia parroquial a causa de las obras del Gran Arsenal. De gran equilibrio y ar-monía constituye un edifi cio neoclásico de gran valor arquitectónico. En 1959 adquiere la categoría de Conca-tedral de la diócesis de Mondoñedo-Ferrol.

It is such the richness in religious temples that it is im-possible to mention all of them, but there are some that defi nitely deserve a visit for its architectural meaning, its history, or the beauty of their surroundings. The fi rst one to be recommended is the San Xiao Concathedral, located in the centre of Ferrol, dedicated to the saint pa-tron of the city. It was designed by the engineer Julián Sánchez Bort in 1763, and its construction started three years later, in order to replace the old local church due to the works for the Great Arsenal. It is a balanced and harmonious building of Neoclassic style and a great ar-chitectonic value. In 1959 it was designated as the ca-thedral of Mondoñedo-Ferrol.

Arquitectura Relixiosa . Arquitectura Religiosa . Religious Architecture

2

Page 32: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

32

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural HeritageArquitectura Relixiosa . Arquitectura Religiosa . Religious Architecture

1

Na parroquia de San Martiño de Covas (Ferrol), encón-trase nunha pequena illa a Ermida de Santa Comba. Só accesible en baixamar e é lugar de peregrinación de romeus, o último domingo de xullo, desde o s. XII. A er-mida é unha construción sinxela, románica e de planta rectangular con cuberta a dúas augas. Ademais, posúe unha soa nave e sufriu recentes restauracións.

En la parroquia de San Martiño de Covas (Ferrol), se en-cuentra en una pequeña isla la Ermita de Santa Comba. Sólo accesible en bajamar y es lugar de peregrinación de romeros, el último domingo de julio, desde el S.XII. La ermita es una construcción sencilla, románica y de plan-ta rectangular con cubierta a dos aguas. Además, posee una sola nave y ha sufrido recientes restauraciones.

In the parish of San Martiño de Covas (Ferrol), we fi nd on a small island the Santa Comba Hermitage. It can only be reached on low tide and it becomes a pilgrima-ge place on the last Sunday in July, a tradition that has been running since the XII century. The hermitage is a simple building, of Romanesque style, rectangular sha-pe and covered by a ridged roof. It has a single nave, and it has been restored recently.

Page 33: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

33

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

En Ares, encontramos a igrexa de Santa Eulalia de Lu-bre, trátase dunha obra de estilo gótico, nun bo estado de conservación. Aparece citada nunha relación de igre-xas do ano 830, feita polo abade Tructinio, mais a súa construción actual é dos ss. XV-XVI, aínda que aparecen noticias da súa existencia desde o ano 1134.

Mirando cara ao mar en Cariño, sitúase a ermida de San Xiao do Trevo. É un sinxelo templo dun só volume e te-llado a dúas augas edifi cado nun lugar apartado, entre Cariño e o cabo Ortegal. Sitúase nunha repisa ampla e chá asomada á ría de Cariño, solar en que se encontra-ron restos arqueolóxicos de época romana.

En Ares, encontramos la iglesia de Santa Eulalia de Lu-bre, se trata de una obra de estilo gótico, en un buen estado de conservación. Aparece citada en una relación de iglesias del año 830, hecha por el abad Tructinio, pero no obstante su construcción actual es de los S.XV-XVI, aunque aparecen noticias de su existencia desde el año 1134.

Mirando al mar en Cariño, se sitúa la ermita de San Xiao do Trevo. Es un sencillo templo de un sólo volumen y te-jado a dos aguas edifi cado en un lugar apartado, entre Cariño y el Cabo Ortegal. Se ubica en una repisa amplia y llana asomada a la ría de Cariño, solar en el que se han encontrado restos arqueológicos de época romana.

In Ares, we fi nd the church of Santa Eulalia de Lubre, a Gothic style building maintained in good order. It was mentioned as early as 830 a.d. In a list of churches made by abbot Tructinio; although the present building was built in the XV-XVI centuries, there are news about it dating from 1134.

Facing the ocean in Cariño, we fi nd the hermitage of San Xiao do Trevo. A single piece, modest temple with a ridged roof, located in a remote place, between Cariño and Cape Ortegal. It was built on a wide fl at platform, overlooking the ria of Cariño. Archaeological remains dated from the Roman period have been found in the area.

Arquitectura Relixiosa . Arquitectura Religiosa . Religious Architecture

Ermida de Santa Comba. Ermita de Santa Comba. Santa Comba HermitageSta. Eulalia de Lubre. Sta. Eulalia de Lubre. Sta. Eulalia de LubreSan Xiao do Trevo. San Xiao do Trevo. San Xiao do Trevo3

1

2

3

2

“aparece citada nunha relación de igrexas do ano 830”

“aparece citada en una relación de iglesias del año 830”

“it was mentioned as early as 830 a.d.”

Page 34: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

34

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural HeritageArquitectura Relixiosa . Arquitectura Religiosa . Religious Architecture

Xa na bisbarra do Eume, máis concretamente en Ponte-deume, podemos gozar dunha visita á igrexa de San Mi-guel de Breamo; a cal é o único resto do antigo mosteiro de cóengos regulares de san Agostiño, é de planta de cruz latina con tres ábsidas semicirculares na cabecei-ra. No interior destacan as pequenas fi guras humanas nas basas, a ornamentación dos capiteis con vexetais e unha escena de caza, ademais dunha fi gura pétrea de San Miguel do s. XIII.

Tamén en Pontedeume cabe sinalar a igrexa parroquial de Santiago. A capela maior coa sancristía vella foi man-dada construír por don Fernando de Andrade no primei-ro terzo do s. XVI. Cuberta con bóveda estrelada, nela, xunto ao Santiago sedente de granito policromado de fi nais do s. XIV, destaca o retablo renacentista, realizado en 1530 e ampliado e dourado en 1564 polos inmediatos descendentes de don Fernando. As súas pinturas so-bre táboa do ciclo da paixón posúen unha indubidable unidade estilística, máis próximas ao gótico fl amengo que ao renacemento. A fachada coas súas torres, obra destacada do barroco galego, foi contratada por Alberto Ricoy.

Ya en la comarca del Eume, más concreto en Pontedeu-me, podemos disfrutar de una visita a la iglesia de San Miguel de Breamo, la cual, es el único resto del antiguo monasterio de canónigos regulares de San Agostiño, es de planta de cruz latina con tres ábsides semicirculares en la cabecera. En el interior destacan las pequeñas fi -guras humanas en las basas, la ornamentación de los capiteles con vegetales y una escena de caza, y una fi -gura pétrea de San Miguel del siglo XIII.

También en Pontedeume cabe señalar la iglesia parro-quial de Santiago. La capilla mayor con la sacristía vieja fue mandada construir por don Fernando de Andrade en el primer tercio del S.XVI. Cubierta con bóveda estre-llada, en ella, junto al Santiago sedente de granito po-licromado de fi nales del S.XIV, destaca el retablo rena-centista, realizado en 1530 y ampliado y dorado en 1564 por los inmediatos descendientes de don Fernando. Sus pinturas sobre tabla del ciclo de la pasión poseen una indudable unidad estilística, más próximas al gótico fl a-menco que al renacimiento. La fachada con sus torres, obra destacada del barroco gallego, fue contratada por Alberto Ricoy.

If we move to the Eume region, in Pontedeume, we can enjoy a visit to the church of San Miguel de Breamo, the only lasting remains of the old San Agostiño canon mo-nastery. This Latin cross church has three semicircular apses. Inside, we should look out for the human fi gu-res in the bases, the decoration in the capitals showing a hunting scene and vegetables, and a stone fi gure of Saint Michael dating from XIII century.

Also in Pontedeume, another interesting visit is the parish church of Santiago. The main chapel with the old vestry was commissioned by Fernando de Andrade in the early XVI century. Under a stellar vault, next to a sitting polychrome granite Santiago fi gure from the XIV century, we fi nd the Renaissance altarpiece, made in 1530 and enlarged and golded in 1564 by don Fernando’s descendants. The panel paintings about the passion cy-cle show a clear style consonance, closer to Flemish Go-thic than Renaissance. The three towered front of the building, an outstanding piece of the Galician Baroque architecture, was commissioned by Alberto Ricoy.

1 2

Page 35: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

35

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

Non podemos esquecer en Cedeira o santuario de San-to André de Teixido, o segundo santuario de Galicia despois de Santiago de Compostela. A igrexa, de estilo gótico-barroco dos ss. XVI e XVIII, está situada nunha marabillosa e espectacular paraxe caracterizada polos cantís máis altos de Europa que circundan a serra da Capelada.

Existe unha lenda asociada que di que santo Andrés, un dos doce apóstolos, chegou navegando ata os cantís próximos, onde envorcou a súa embarcación, que que-dou convertida nun penedo, coñecido como a “Barca de San Andrés”. Deus axudoulle e así recibiu a promesa de que tería un santuario e unha romaría ata a fi n do mun-do, á que, vivos ou mortos, acudirían todos os mortais. Segundo a lenda “a San Andrés de Teixido vai de morto quen non foi de vivo”.

No podemos olvidar en Cedeira, el santuario de San An-drés de Teixido, el segundo santuario de Galicia después de Santiago de Compostela. La iglesia, de estilo gótico-barroco de los siglos XVI y XVIII, está emplazada en un maravilloso y espectacular paraje caracterizado por los acantilados más altos de Europa que circundan la sierra de la Capelada.

Existe una leyenda asociada que dice que San Andrés, uno de los doce apóstoles, llegó navegando hasta los acantilados próximos, donde volcó su embarcación, que quedó convertida en un peñasco, conocido como “la Barca de San Andrés”. Dios le ayudó y así recibió la pro-mesa de que tendría un santuario y una romería hasta el fi n del mundo, a la que, vivos o muertos, acudirían todos los mortales. Según la leyenda “a San Andrés de Teixido va de muerto quien no fue de vivo”.

In Cedeira, we cannot miss the San Andrés de Teixi-do shrine, the second most important in Galicia, after Santiago de Compostela. The XVI-XVIII century Gothic-Baroque church is located in a fantastic and spectacular spot, surrounded by the highest cliff s in Europe around the Capelada mountains.

Legend goes that Saint Andrew, one of the twelve apostles, arrived by sea at the cliff s, where his boat capsized and turned into a rock, known nowadays as “Saint Andrew’s boat”. God saved him and so was pro-mised that he would have a shrine and a pilgrimage to the end of the world, where, alive or dead, all humans would come. According to the legend, He who never vi-sited alive, will go there as dead.

“a Santo André de Teixido vai de morto quen non foi de vivo”

“a San Andrés de Teixido va de muerto quien no fue de vivo”

“he who never visited San Andrés alive, will go there as dead”

Arquitectura Relixiosa . Arquitectura Religiosa . Religious Architecture

3

San Miguel de Breamo. San Miguel de Breamo. San Miguel de BreamoSantuario de Santo André de Teixido. Santuario de San Andrés de Teixido. San Andrés de Teixido Sanctuary

3

1 2

Page 36: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

36

O Barrio da Madalena é un exemplo do urbanismo ra-cional da época da Ilustración. Trazado en forma rectan-gular con seis rúas paralelas cortadas en ángulo recto por nove rúas transversais máis curtas e tamén parale-las. A estrutura en cuadrícula, parcelada en numerosas mazás de idéntica forma e dimensións. Destacan nos extremos dúas amplas prazas cadradas (praza de Am-boaxe e praza de Armas). Conserva vivendas do século XVIII, con balcóns en ferro forxado sobre ménsulas de pedra e galerías de madeira acristalada en branco (a maioría delas xa do século XIX); ademais de edifi cios de estilo modernista, nos que destaca a galería como prin-cipal elemento decorativo.

El Barrio de la Magdalena es un ejemplo del urbanismo racional de la época de la Ilustración. Trazado en forma rectangular con seis calles paralelas cortadas en ángulo recto por nueve calles transversales más cortas y tam-bién paralelas. La estructura en cuadrícula, parcelada en numerosas manzanas de idéntica forma y dimensiones. Destacan en los extremos dos amplias plazas cuadradas (Plaza de Amboage y Plaza de Armas). Conserva vivien-das del siglo XVIII, con balcones en hierro forjado sobre ménsulas de piedra y galerías de madera acristalada en blanco (la mayoría de ellas ya del siglo XIX); además de edifi cios de estilo modernista, en los que destaca la ga-lería como principal elemento decorativo.

The Magdalena district is a typical example of the ratio-nal town planning of the Enlightenment period. A rec-tangular lay out, with six parallel streets, cut across by other nine shorter and also parallel streets, it makes up a square structure, parceling out several identical blocks in shape and size. Two big squares stand out, Amboage Square and Armas Square. Numerous buildings from the XVIII century still stand, showing their forged iron balconies on stone brackets and white wooden galleries (most of them from the XIX century); we can also see some Art Nouveau buildings, where the galleries are again the main focus point.

Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

1

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

1

Page 37: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

37

Rodolfo Ucha Piñeiro foi un dos arquitectos máis impor-tantes do modernismo e desenvolveu a súa actividade case exclusivamente na cidade de Ferrol, modernizán-doa de xeito salientable.

Entre as súas obras máis importantes cómpre destacar o Chalé de Antón, o Teatro Jofre, o Hotel Ideal Room, o edifi cio do Correo Galego, o Casino Ferrolán e o Hotel Suízo.

Rodolfo Ucha Piñeiro fue uno de los arquitectos más im-portantes del modernismo y desarrolló su actividad casi exclusivamente en la ciudad de Ferrol, modernizándola de modo destacable.

Entre sus obras más importantes cabe destacar el Chalé de Antón, Teatro Jofre, Hotel Ideal Room, Edifi cio de El Correo Gallego, Casino Ferrolano, Hotel Suizo.

Rodolfo Ucha Piñeiro was one of the most important ar-chitects during the Art Nouveau period. His designs can be enjoyed almost exclusively in the city of Ferrol, whe-re he managed to modernize the city in a notable way.

Amongst his most important pieces we can highlight the Antón Chalet, the Jofre Theatre, the room at the Ideal Hotel, the Correo Gallego Building, the Ferrol Ca-sino, and the Suizo Hotel.

A Madalena. A Magdalena. A MagdalenaTeatro Jofre. Teatro Jofre. Jofre TheaterCasino de Ferrol. Casino de Ferrol. Ferrol Casino

“o Barrio da Madalena foi declara-do Conxunto Histórico-artístico en 1983 ”

“el Barrio de la Magdalena fue de-clarado Conjunto Histórico-Artístico en 1983”

“the Magdalena district was decla-red Historical Site in 1983”

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

3

4

1

2

4

2 3

Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

Page 38: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

38

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural HeritageArquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

1

Page 39: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

39

Comezando polo extremo máis occidental da costa encontrámosnos co faro de Prioriño, edifi cio restau-rado, situado na entrada da Ría de Ferrol e cun centro de interpretación nas inmediacións; seguindo a liña de costa cara ao norte e despois de admirar as espec-taculares praias que salpican esta costa, preséntase o faro de Prior, onde ata non hai moito existía un des-tacamento militar do que hoxe só quedan os restos da infraestrutura. Xa en Valdoviño, o faro da Frouxeira preside a praia e a lagoa de igual nome. Neste caso é un faro vangardista que ocupa as antigas baterías que defendían a costa, onde aínda se observan as que foron as troneiras de artillería e os túneles que as comunica-ban. Seguindo a nosa ruta, no concello de Cedeira non podemos deixar de visitar o faro de Punta Candieira e, a continuación, en Cariño, o impresionante faro do cabo Ortegal; o tramo de costa que os une é o máis abrupto e escarpado do territorio, onde se acadan alturas de máis de 600 m e podemos contemplar formacións rochosas no mar como son os illotes dos Aguillóns. Xa por último, na costa máis setentrional de toda a Península, o faro de Estaca de Bares, onde, din, mesturan as súas augas o Atlántico e o Cantábrico. Neste contorno áchanse ta-mén un observatorio ornitolóxico e unha base militar norteamericana de control aéreo, cuxas instalacións se encontran hoxe abandonadas.

Os faros son construcións que se sitúan nas zonas onde discorren as rutas de navegación, enclaves estratéxicos e de extraordinaria beleza, como se demostra neste te-rritorio.

Son los faros construcciones que se ubican en las zonas donde discurren las rutas de navegación, enclaves es-tratégicos y de extraordinaria belleza, como se demues-tra en este territorio.

The lighthouses are constructions located on areas where navigation routes pass by, strategic enclaves of outstanding beauty, as we see in many examples in the area.

Comenzando por el extremo más occidental de la costa nos encontramos con el faro de Prioriño, edifi cio restau-rado, situado en la entrada de la Ría de Ferrol y con un centro de interpretación en las inmediaciones; siguien-do la línea de costa hacia el norte y después de admirar las espectaculares playas que salpican esta costa, se pre-senta el faro de Prior, donde hasta no hace mucho había un destacamento militar del que hoy sólo quedan los restos de la infraestructura. Ya en Valdoviño, el faro da Frouxeira preside la playa y la laguna del mismo nom-bre, siendo en este caso un faro vanguardista, que ocu-pa las antiguas baterías que defendían la costa, donde aún se observan las que fueron las troneras de artillería y los túneles que las comunicaban. Siguiendo nuestra ruta, en el ayuntamiento de Cedeira no podemos dejar de visitar el faro de Punta Candieira y a continuación en Cariño, el impresionante faro de Cabo Ortegal, siendo el tramo de costa que los une el más abrupto y escarpa-do del territorio, donde se alcanzan alturas de más de 600 metros y donde podemos contemplar formaciones rocosas en el mar como son los islotes de Os Aguillóns. Ya por último, en la costa más septentrional de toda la península, el faro de Estaca de Bares, donde, dicen, mezclan sus aguas el Atlántico y el Cantábrico. En este entorno se hallan también un observatorio ornitológico y una base militar norteamericana de control aéreo, cu-yas instalaciones se encuentran hoy abandonadas.

If we start from the most Western part of the coast, we fi nd the Prioriño lighthouse, a restored building, placed at the entrance of the ría of Ferrol, with a visitor centre nearby. Along the coast towards the North, after enjo-ying the spectacular beaches that dot this coastline, we reach Prior lighthouse, where until recently there was a military garrison and only some remains are left. In Val-doviño, the Frouxeira lighthouse dominates the bea-ch and lagoon that share their name; this is a modern lighthouse, built on the site of the old coastal defen-sive batteries, where we can still see the remnants of the embrasures and the communication tunnels. If we carry along our route up the coast, in Cedeira council, we must visit the Punta Candieira lighthouse and then in Cariño, the impressive Cape Ortegal lighthouse; the section of the coast between these two lighthouses is the most rugged and abrupt of the area, where the cliff s are more than 600 metres high and we can see rock for-mations in the sea like the small islands of Os Aguillóns. Finally, on the most Northern tip of the Iberian Peninsu-la, we reach the Estaca de Bares lighthouse, where the waters of the Atlantic and the Bay of Biscay meet. In this area we fi nd a bird lookout and an American air control base, now already abandoned.

Faro de Ortegal. Faro de Ortegal . Ortegal LighthouseFaro de Bares . Faro de Bares . Bares Lighthouse

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural HeritageArquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

1

2 2

Page 40: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

40

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural HeritageArquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

1

Page 41: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

41

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

Hablar de castillos es hablar de la familia Andrade. En la Edad Media los Andrade eran los señores feudales del territorio, los cuales tenían enormes posesiones fun-damentalmente en la comarca eumesa. Con el fi n de proteger dichas propiedades, levantaron varias torres defensivas siendo éstas el Castillo y el Torreón de los Andrade en Pontedeume, el Castillo de Naraío en San Sadurniño y el Castillo de Moeche en el ayuntamiento del mismo nombre.

Cabe destacar un acontecimiento histórico, “as revoltas dos Irmandiños”, donde los vasallos se revelaron al so-metimiento de los Andrade. La primera en el año 1431 y la segunda en 1467 tuvieron como uno de los principales escenarios el castillo de Moeche. Después de algunos éxitos, “Os Irmandiños” fueron vencidos por Don Nuño Freyre de Andrade, quien les obligó a levantar el cerco del castillo y reprimió el alzamiento. Este hecho históri-co es conmemorado cada año mediante el denominado “Festival Irmandiño”. Actualmente y después de varios años de remodelación, se pueden realizar visitas al cas-tillo, uno de los mejor conservados de la zona.

Falar de castelos é falar da familia Andrade. Na Idade Media os Andrade eran os señores feudais do territorio e tiñan enormes posesións fundamentalmente na bis-barra eumesa. Co fi n de protexer as devanditas propie-dades, ergueron varias torres defensivas: o castelo e a torre grande dos Andrade en Pontedeume, o castelo de Naraío en San Sadurniño e o castelo de Moeche no con-cello de igual nome.

Cómpre destacar un acontecemento histórico, as revol-tas dos irmandiños, onde os vasalos se revelaron contra o sometemento dos Andrade. A primeira no ano 1431 e a segunda en 1467 tiveron como un dos principais es-cenarios o castelo de Moeche. Despois dalgúns éxitos, os irmandiños foron vencidos por don Nuño Freire de Andrade, quen lles obrigou a erguer o cerco do castelo e reprimiu o alzamento. Este feito histórico é conmemo-rado cada ano mediante o denominado Festival Irman-diño. Actualmente e despois de varios anos de remode-lación, pódense realizar visitas ao castelo, un dos mellor conservados da zona.

If we talk about castles, we have to talk about the An-drade family. In the Middle Ages the Andrade family were the Feudal Lords of the region, owning vast exten-sions of land mainly in the Eume area. With the aim of protecting their dominion, they built several defensive towers, like the Castle and Tower of Andrade in Pon-tedeume, the Naraío Castle in San Sadurniño, and the Castle of Moeche, in such council.

We have to highlight a historical event, the Irmandi-ños (brotherhood) uprising, where the vassals fought against the subjugation to the Andrades. The fi rst of these uprisings happened in 1431, and the second in 1467, and the Moeche castle was one of the main wit-ness of these events. After some success, the “Irman-diños” were defeated by Don Nuno Freyre de Andrade, who forced the insurgents to lift the siege of the castle and crushed the revolt. This historical event is remem-bered every year in the Irmandiño Festival. After some years of renovation, the castle can now be visited, one of the best preserved in the region.

Castelo de Moeche. Castillo de Moeche. Moeche Castle

Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

1 2 2

“a defensa facilitábana os seus muros, de case que tres metros de espesor”

“la defensa la facilitaban sus muros, de casi tres metros de espesor”

“the walls, almost three meters thick, made it much easier to de-fend”

Page 42: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

42

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

Outro castelo vinculado á casa dos Andrade é o castelo de Naraío en San Sadurniño, o cal data do s. XIV. O cas-telo engadiu á súa función residencial a de cárcere para vasalos rebeldes ou morosos, e áchase levantado so-bre rocha a 300 m de altitude, nas inmediacións do río Castro, lugar onde se celebra cada ano o Festival do Río Castro. Hoxe en día, está en proceso de rehabilitación e desde os seus arredores obtéñense unhas marabillosas vistas de todo o val.

Otro castillo vinculado a la casa de los Andrade es el cas-tillo de Naraío en San Sadurniño, el cual data del S. XIV. El castillo añadió a su función residencial la de cárcel para vasallos rebeldes o morosos, y se halla levantado sobre roca a 300 metros de altitud, en las inmediacio-nes del río Castro, lugar donde se celebra cada año el Festival del río Castro. Hoy en día, está en proceso de re-habilitación y desde sus alrededores se obtienen unas maravillosas vistas de todo el valle.

Another castle linked to the Andrade family is the Na-raio castle in San Sadurniño, dating from the XIV cen-tury. The castle was not only a residential place but also a prison for vassals and debtors; it is built on a rock, 300 m. above the Castro river, where every year a festival is held. At the moment it is undergoing a renovation and from the area we can obtain a fabulous view of the whole valley.

Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

1

Page 43: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

43

En Pontedeume, encontrámos o castelo dos Andrade que foi realizado no s. XIV por orde de Fernán Pérez de Andrade e sitúase sobre a pena Leboreira, dominando toda a desembocadura do río Eume e o nacemento da ría de Ares. Este castelo compleméntase coa torre gran-de dos Andrade que está situada no centro de Ponte-deume. Actualmente está restaurado e acolle a ofi cina de turismo e o centro de interpretación dos Andrade.

En Pontedeume, nos encontramos el castillo de los An-drade que, fue realizado en el S.XIV por orden de Fernán Pérez de Andrade y se sitúa sobre la peña Leboreira, do-minando toda la desembocadura del río Eume y el naci-miento de la ría de Ares. Este castillo se complementa con el torreón de los Andrade que, se ubica en el centro de Pontedeume, actualmente restaurado y de uso para la Ofi cina de Turismo y el Centro de Interpretación de los Andrade.

In Pontedeume, we fi nd the Andrade castle, was built in the XIV century by Fernán Pérez de Andrade on the Leboreira rock, overlooking the mouth of the Eume river and the beginning of the ria de Ares. The power of the castle is enhanced by the Andrade tower, located in the centre of Pontedeume, completely restored and used as a tourist offi ce and the Andrades visitor centre.

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

Castelo de Naraío. Castillo de Naraío. Naraío CastleCastelo dos Andrade. Castillo de los Andrade. Andrade’s CastleTorre dos Andrade. Torre de los Andrade. Andrade’s Tower

Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

1

3

2

2 3

“donde os vasalos se revelaron ao sometemento dos Andrade”

“donde los vasallos se revelaron al sometimiento de los Andrade”

“where the uprising against the Andrades took place”

Page 44: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

44

Pola situación xeográfi ca e as condicións naturais e de-fensivas óptimas da ría, Ferrol converteuse nun lugar estratéxico para a Armada Real desde tempos de Felipe II.

O conxunto formado polos castelos da ría de Ferrol e do arsenal militar nado no seo da Ilustración, canda as diversas baterías que existían ao longo da costa, como a batería do Segaño, a de Prioriño ou a de Viñas, cons-titúen no s. XVIII a maior base naval militar de Europa, facendo da ría un fortín inexpugnable desde o mar, tal e como poñen de manifesto as infrutuosas incursións inglesas.

Por la situación geográfi ca y las condiciones naturales y defensivas óptimas de la ría, Ferrol se convirtió en un lugar estratégico para la Armada Real desde tiempos de Felipe II.

El conjunto formado por los castillos de la ría de Ferrol y del Arsenal Militar nacidos en el seno de la Ilustración, junto con las diversas baterías que existían a lo largo de la costa, como la batería del Segaño, la de Prioriño o la de Viñas, constituyen en el siglo XVIII la mayor base na-val militar de Europa, haciendo de la ría un fortín inex-pugnable desde el mar, tal y como ponen de manifi esto las infructuosas incursiones inglesas.

Due to its geographic situation and the natural defensi-ve conditions of the ria, Ferrol became an strategic base for the Royal Navy from the kingdom of Philip II.

The combination of the castles in the ria and the mi-litary Arsenal, born during the Enlightenment period, along with the number of coastal batteries, like Sega-ño, Prioriño, or Viñas, formed the biggest naval military base in Europe in the XVIII century, turning the ria into an unassailable strong point from the sea, as the many unsuccessful tries from the English navy demonstrate.

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural HeritageArquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

1

Page 45: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

45

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

“constitúe un dos exemplos máis re-presentativos das grandes ‘baterías-abaluartadas’ do século XVIII”

“constituye uno de los ejemplos más representativos de las grandes ‘baterías-abaluartadas’ del siglo XVIII”

“it is one of the fi nest examples of the large 18th century ‘battery-for-tresses’ ”

No lugar de San Felipe, na parroquia de Santa María de Brión, encóntrase esta construción defensiva de estilo barroco clasicista: o castelo de San Felipe, situado na beira norte da entrada da ría de Ferrol. Foi construído no século XVI por orde do rei Felipe II, de quen toma o nome e que constitúe un dos exemplos máis represen-tativos das grandes baterías en baluartes do s. XVIII. A práctica totalidade da edifi cación actual remóntase ao ano 1726 cando o enxeñeiro Francisco Montaigú come-za a deseñar os planos da súa remodelación.

En 1744 fi naliza a maior parte da obra que xa permitía a defensa do conxunto civil e militar de Ferrol.

Nesta mesma época construíronse tamén outros dous castelos na beira oposta, o da Nosa Señora da Palma e o de San Martiño. Entre este último e o de San Felipe tendíase unha cadea que impedía a entrada aos navíos inimigos. As tres fortifi cacións deron mostra da súa efi -cacia no ano 1639 durante o ataque francés ao mando do almirante Henri D´Escobleau e o 26 de agosto de 1800 durante o ataque inglés do xeneral Pulteney, fi to lembrado todos os anos polos habitantes de Brión.

En el lugar de San Felipe, en la parroquia de Santa Ma-ría de Brión se encuentra esta construcción defensiva de estilo barroco clasicista: el castillo de San Felipe, si-tuado en la orilla norte de la entrada de la ría de Ferrol, fue construido en el siglo XVI por orden del Rey Felipe II, de quien toma nombre y que constituye uno de los ejemplos más representativos de las grandes “baterías-abaluartadas” del siglo XVIII. La práctica totalidad de la edifi cación actual responde al año 1726 cuando el inge-niero Francisco Montaigú comienza a diseñar los planos de su remodelación.

En 1744 fi naliza la mayor parte de la obra que ya permi-tía la defensa del conjunto civil y militar de Ferrol. En esta misma época se construyeron también otros dos castillos en la orilla opuesta, el de Nuestra Señora de La Palma y el de San Martín. Entre este último y el de San Felipe se tendía una cadena que impedía la entra-da a los navíos enemigos. Las tres fortifi caciones dieron muestra de su efi cacia en el año 1639 durante el ataque francés al mando del Almirante Henri D´Escobleau y el 26 de agosto de 1800 durante el ataque inglés del Ge-neral Pultney, hito recordado todo los años por los habi-tantes de Brión.

San Felipe, in Santa Maria de Brión, boasts a defensive construction, an example of classicist Baroque: San Feli-pe castle. Located on the northern bank of the entrance of the ria, it was commissioned in the XVI century by King Philip, from whom it takes its name. It is one of the most clear examples of the big bulwarked batteries of the XVIII century. Almost the whole building was fi -nished in 1726, when the plans for the redesign were started by engineer Francisco Montaigú.

The works that would allow the defense of the city and military base were fi nished in 1744.

It is then when other two castles were built on the other side of the ria, Nuestra Señora de La Palma and San Mar-tin. The latter and San Felipe would hold an underwater chain that would keep the enemy fl eet outside the ria. The three forts managed to show its eff ectiveness in 1639, during the French attack under the command of Admiral Henri D’Escobleau, and again on the 26th of August 1800, during the English strike by General Pult-ney, occasion remembered every year by the people of Brión.

Castelo de San Felipe. Castillo de San Felipe. San Felipe Castle

Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

1 2

2

Page 46: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

46

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

En Mugardos érguese maxestoso o castelo da Palma ou da Nosa Señora da Palma. A fortifi cación orixinal é de fi nais do s. XVI, aínda que sofre posteriores modifi ca-cións nos ss. XVIII e XIX que deron lugar á confi guración actual.

A última función deste castelo foi a de cárcere militar, onde foi encarcerado, entre outros, o golpista Antonio Tejero.

En Mugardos se levanta majestuoso el castillo de la Palma o de Nuestra Señora de la Palma. La fortifi cación original es de fi nales del S XVI, aunque sufre posteriores modifi caciones en los siglos XVIII y XIX que dieron lugar a la confi guración actual.

La última función de este castillo fue cárcel militar, donde fue encarcelado, entre otros, el golpista Antonio Tejero.

In Mugardos we fi nd the majestic La Palma castle, also known as Nuestra Señora de la Palma. The original buil-ding dates from the end of the XVI century, although it was later renovated in the XVIII and XIX centuries, when the fi nal layout was fi nished.

The last purpose of this building was as a military pri-son, where one of their occupants was Antonio Tejero, involved in the 1981 military coup attempt.

Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

Page 47: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

47

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

Acabamos de ver as principais construcións, pero ao longo de toda a costa encontramos diversas baterías militares que eran utilizadas para a defensa das vilas e que merecen unha visita, tanto polo seu aspecto impo-ñente como pola súa privilexiada situación, como son a batería de Viñas, San Carlos ou Prioriño en Ferrol; ou a de Punta Segaño ou a Bailadora, en Ares.

A situación estratéxica e as favorables condicións da ría fi xeron que na cidade de Ferrol se construíse o Arsenal Militar. Este está formado por un recinto amurallado dividido en varias zonas: os estaleiros, os diques e o par-que. Merecen especial mención a porta do dique, dese-ñada no ano 1765 por Julián Sánchez Bort como acceso principal ao Arsenal e que constitúe pola súa solemni-dade e dimensións a entrada de maior monumentali-dade a este. Sobresae desta construción a súa elegante cúpula semiesférica con reloxo e campá, así como un fermoso escudo real de Carlos III.

Un dos máis importantes símbolos arquitectónicos des-ta capital departamental é o edifi cio da Sala de Armas coñecido actualmente como o cuartel de instrución de mariñeiría, cuxa construción fi nalizou no ano 1766 a cargo do enxeñeiro Julián Sánchez Bort. Preside a gran-diosa praza de Armas, corazón do arsenal do Parque, e foi proxectado como un magnífi co almacén de armas brancas e de fogo. Presenta unha clara inspiración fran-cesa, onde destaca a súa fachada principal e a escalina-ta imperial.

O edifi cio máis maxestoso de todos os realizados no Ar-senal é sen dúbida o edifi cio de Ferrerías, no interior do Arsenal. Deseñado entre os anos 1770 e 1780, comeza a súa construción no ano 1781, baixo o reinado de Carlos III. Destinado a depósito de ferro, fraguas e almacén, en-cóntrase a carón do antigo presidio; destaca de maneira singular pola súa horizontalidade e harmonía dentro do conxunto arquitectónico. O recinto alberga o Museo Naval desde 1997 e Exponav desde o 2008.

Acabamos de ver las principales construcciones, pero a lo largo de toda la costa encontramos diversas baterías militares que eran utilizadas para la defensa de las villas y que merecen una visita, tanto por su aspecto impo-nente como privilegiada ubicación, como la batería de Viñas, San Carlos o Prioriño en Ferrol o la de Punta Sega-ño o la Bailadora, en Ares.

La situación estratégica y las favorables condiciones de la ría hicieron que en la ciudad de Ferrol se construyese el Arsenal Militar . Está formado por un recinto amura-llado dividido en varias zonas, los astilleros, los diques y el parque. Merecen especial mención, la Puerta del Dique diseñada en el año 1765 por Julián Sánchez Bort como acceso principal al Arsenal que constituye por su solemnidad y dimensiones la entrada de mayor monu-mentalidad al mismo. Sobresale de esta construcción su elegante cúpula semiesférica con reloj y campana así como un hermoso escudo real de Carlos III.

Uno de los más importantes símbolos arquitectónicos de esta capital departamental, es el edifi cio de la Sala de Armas conocido actualmente como el Cuartel de Instrucción de Marinería, cuya construcción fi nalizó en el año 1766 a cargo del ingeniero Julián Sánchez Bort. Presidiendo la grandiosa plaza de Armas, corazón del Arsenal del Parque, fue proyectado como un magnífi co almacén de armas blancas y de fuego. Presenta una cla-ra inspiración francesa, donde destaca su fachada prin-cipal y la escalinata imperial.

El edifi cio más majestuoso de todos los realizados en el Arsenal es sin duda el Edifi cio de Herrerías, en el in-terior del arsenal. Diseñado entre los años 1770 y 1780, comienza su construcción en el año 1781, bajo el reina-do de Carlos III. Destinado a depósito de hierro, fraguas y almacén, se encuentra al lado del antiguo presidio, destacando de manera singular por su horizontalidad y armonía dentro del conjunto arquitectónico. El recinto alberga el Museo Naval desde 1997 y Exponav desde el 2008.

We have just presented the main buildings, but all along the coastline we fi nd several military batteries used as town defenses that also deserve a visit. Not only for their imposing appearance, but also because of their unparalleled location, like the batteries of Viñas, San Carlos or Prioriño in Ferrol, or those of Punta Segaño or Bailadora, in Ares.

The strategic position and the favourable conditions of its ria made the city of Ferrol the base of the Military Arsenal. It consists of a walled enclosure divided into diff erent areas: the shipyards, the docks and the park. One of the highlights is the Dique Gate, designed in 1765 by Julián Sánchez Bort, main access to the Arsenal, the most monumental gate of all due to its pomp and size. Its main points are the half dome with the clock and bell, as well as the beautiful royal coat of arms of Charles III.

One of the most important architectonic symbols of this naval city base is the Arms Hall building, known nowadays as the Crew Training Barracks. It was fi nis-hed in 1766 by engineer Julián Sánchez Bort. Overloo-king the main square, heart of the Park Arsenal, it was designed as a magnifi cent weapons depot. It oozes an obvious French inspiration, with its imposing front and imperial staircase.

The most majestic of the Arsenal buildings is without a doubt the Herrerías Building, inside the arsenal. It was designed between 1770 and 1780, under the kingdom of Charles III. It was meant to be an iron depot, forge and warehouse. Sited next to the old prison, it stands out for its horizontal lines and the way it blends with the rest of the architecture. The building hosts the Naval Museum since 1997 and Exponav since 2008.

Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

Page 48: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

48

Outro lugar salientable é o Arsenal dos Diques, que foi proxectado polo enxeñeiro director Julián Sánchez Bort arredor do ano 1765, como un conxunto de edifi cacións destinadas á asistencia das funcións industriais do Ar-senal. Difi re arquitectonicamente do arsenal do Parque sobresaíndo pola súa uniforme morfoloxía, gran funcio-nalidade e solidez.

Preto dos arsenais militares e dos estaleiros NAVANTIA Ferrol encóntrase o cuartel de batallóns de Mariña, co-ñecido actualmente como Cuartel da Nosa Señora das Dores. Foi proxectado por Joseph Petit de la Croix no ano 1751 como un grandioso edifi cio que puidese aco-ller un importante continxente militar. Tras un parón de doce anos, reempréndense os traballos en 1756 a cargo de Sánchez Bort. Destaca pola súa gran monumentali-dade o gran patio central porticado onde seguen a cele-brarse actos castrenses.

Por último, non podemos deixar de mencionar o conxun-to de Fontelonga que foi construído detrás do cuartel de batallóns no ano 1770 baixo a dirección de Dionisio Sánchez de Aguilera. Hoxe é o único acceso conservado da muralla que rodeaba a cidade e que conectaba cun antigo peirao de Fontelonga; foi obxecto dunha recente restauración.

Otro lugar a destacar es El Arsenal de los Diques, que fue proyectado por el ingeniero director Julián Sánchez Bort alrededor del año 1765, como un conjunto de edi-fi caciones destinadas a la asistencia de las funciones industriales del Arsenal. Difi ere arquitectónicamente del Arsenal del Parque sobresaliendo por su uniforme morfología, gran funcionalidad y solidez.

Cerca de los Arsenales Militares y de los Astilleros NA-VANTIA Ferrol se encuentra el Cuartel de Batallones de Marina, conocido actualmente como Cuartel de Nues-tra Señora de los Dolores, fue proyectado por Joseph Petit de la Croix en el año 1751 como un grandioso edifi -cio que pudiera acoger un importante contingente mili-tar. Tras un parón de doce años, se reanudan los trabajos en 1756 a cargo de Sánchez Bort. Destaca por su gran monumentalidad el gran patio central porticado donde siguen celebrándose actos castrenses.

Por último, no podemos dejar de mencior el conjunto de Fontelonga que fue construido detrás del cuartel de Batallones en el año 1770 bajo la dirección de Dionisio Sánchez de Aguilera. Hoy es el único acceso conservado de la muralla que rodeaba la ciudad y que conectaba con un antiguo muelle de Fontelonga, siendo objeto de una reciente restauración.

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural HeritageArquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

1

Page 49: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

49

Another relevant place is the Docks Arsenal, designed again by director engineer Julián Sánchez Bort around 1765, as a number of buildings for industrial support in the arsenal. It has a diff erent style from the Park Arse-nal, showing a more functional and solid style.

Close to the Military Arsenal and the NAVANTIA Fe-rrol Shipyards, we fi nd the Navy Battalions Barracks, presently known as Cuartel de Nuestra Señora de los Dolores, designed by Joseph Petit de la Croix in 1751, as a grand building, able to accommodate a big military contingent. After a 12 year break, works restart in 1756 under the direction of Sánchez Bort. The showpiece of this construction is the main central porched patio, where even now, important military celebrations still take place.

Finally, we cannot forget Fontelonga, built behind Ba-tallones barracks in 1770 by Dionisio Sánchez de Agui-lera. It is the only well preserved original access of the wall that surrounded the city; it also connected the gate with the old Fontelonga dock, recently restored.

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural HeritageArquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

O pazo é un tipo de casa antiga tradicional galega, de ca-rácter señorial, normalmente situada no campo, antano residencia de persoas importantes da comunidade.

Eume-Ferrol-Ortegal ofrece en todo seu o territorio mostras destas construcións típicas galegas, como é o caso do pazo da Lama en Mañón, na beira do río Sor, onde é preciso mencionar o amplo predio que posúe, onde medran abundantemente gran variedade de plan-tas ornamentais (destacan sobre todas elas a plantación de camelias, unha das máis extensas e produtivas do mundo). O pazo da Mercé en Neda, situado no interior da ría de Ferrol, é outro exemplo de construción rehabi-litada e en uso, está dedicado actualmente ao turismo rural. Tamén en Neda cómpre destacar o pazo de Isabel II, actualmente en desuso pero que no s. XIX foi unha importante fábrica de tecidos (era tal a importancia dos seus tecidos que chegou a estar presente na Expo-sición Universal de Londres en 1851). Achegándonos ao concello de San Sadurniño, podemos facer unha parada no pazo dos Marqueses, onde destacan os xardíns que rodean o pazo que se utilizaban para pasear canda os convidados, algúns tan ilustres como o propio Afonso XIII; estes xardíns contan con variedades botánicas dis-tintas ás propias do lugar.

El Pazo es un tipo de casa solariega tradicional gallega, de carácter señorial, normalmente ubicada en el campo, antaño residencia de personas importantes de la comu-nidad.

Eume-Ferrol-Ortegal ofrece en todo su territorio mues-tras de estas construcciones típicas gallegas, siendo ejemplo de ello el pazo da Lama en Mañón a orillas del río Sor, donde es preciso mencionar la amplia fi nca que posee, donde crecen abundantemente gran variedad de plantas ornamentales, destacando sobre todas ellas la plantación de camelias, una de las más extensas y productivas del mundo. El pazo da Mercé en Neda, si-tuado en el interior de la ría de Ferrol, es otro ejemplo de construcción rehabilitada y en uso, dedicándose ac-tualmente a turismo rural. También en Neda cabe des-tacar el pazo de Isabel II, actualmente en desuso pero, que fue en el S.XIX una importante fábrica de tejidos, siendo tal la importancia de sus tejidos que llegó a es-tar presente en la Exposición Universal de Londres en 1851. Acercándonos al ayuntamiento de San Sadurniño, podemos hacer una parada en el pazo dos Marqueses, donde destacan los jardines que rodean el Pazo que se utilizaban para el goce de pasear junto con invitados, algunos tan ilustres como el propio Alfonso XIII; estos jardines cuentan con variedades botánicas distintas a las propias del lugar.

The pazo is a type of traditional Galician manor house, usually located in the country, it used to be the residen-ce of important people within the community.

Eume-Ferrol-Ortegal off ers examples of these typical Galician buildings, like pazo da Lama in Mañón, on the banks of the Sor river. It is worth mentioning the vast grounds of the property, where diff erent kind of garden plants and shrubs are grown, especially camellias, one of the most extensive growing areas in the world. The pazo da Mercé in Neda, in the ria of Ferrol, is another example of a restored building and actually in use, as a country hotel. Also in Neda we have to mention the pazo of Isabel II, not in use at the moment, but an important fabric factory back in the XIX century; the importance of the fabrics produced there was such that it was part of the 1851 London Universal Exhibition. Getting closer to San Sadurniño, we can stop at the pazo dos Marqueses, where we can visit the gardens, designed as a walking area where to take visitors, some as important as King Alfonso XIII; these gardens have some botanical varie-ties very unusual for the area.

Arsenal. Arsenal. ArsenalPazo da Mercé. Pazo de la Merced. Mercé Manor House2

1

2

Page 50: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

50

Cos anos Eume-Ferrol-Ortegal articulou unha excelente combinación de tradición e modernidade achegando a cantidade exacta de cada elemento. A receita máxica intenta conseguir que o visitante goce con aquilo que o apaixona e se marabille co que descoñece. Aí radica, segundo os expertos, o segredo para facer que volva.

Ferrol ostenta o maior número de poboación do territo-rio e é aquí tamén onde encontramos maior oferta cul-tural. Como non podía ser doutro xeito, tendo en con-ta a infl uencia que tivo a construción naval na cidade, atopamos o edifi cio de Ferrerías, Exponav (Exposición Nacional da Construción Naval), onde podemos facer un percorrido polas diversas técnicas de construción de buques. Ao seu carón, no arsenal militar, podemos facer unha visita ao Museo Naval, cuxa exposición consiste en restos de barcos naufragados, planos e maquetas de buques afundidos, armamento, cartografía, velas e utensilios utilizados polos mariños a bordo dos barcos.

Con los años Eume-Ferrol-Ortegal ha articulado una ex-celente combinación de tradición y modernidad apor-tando la cantidad exacta de cada elemento. La receta mágica intenta conseguir que el visitante disfrute con aquello que le apasiona y se maraville con lo que des-conoce. Ahí, se encuentra, según los expertos, el secreto para volver.

Siendo Ferrol quien ostenta el mayor número de pobla-ción del territorio es aquí donde encontramos también la mayor oferta cultural, y como no, teniendo en cuenta la infl uencia que ha tenido la construcción naval en la ciudad, nos encontramos en el edifi cio de Herrerías, Ex-ponav (Exposición Nacional de la Construcción Naval), donde podemos hacer un recorrido por las diversas téc-nicas de construcción de buques. Al lado, en el arsenal militar podemos hacer una visita al Museo Naval, cuya exposición consiste en restos de barcos naufragados, planos y maquetas de buques hundidos, armamento, cartografía, velas y utensilios utilizados por los marinos a bordo de los barcos.

Along the years Eume-Ferrol-Ortegal has gathered an excellent combination of tradition and innovation, get-ting the right amount of each element. The magic reci-pe tries to make the visitors enjoy what they like and be amazed with the unknown. Such is the secret to return.

Being Ferrol the place that holds the biggest population, it is here where we also fi nd the widest cultural off er. Taking into account the importance of the shipbuilding industry in the city, we fi nd Exponav (Ship Building Na-tional Exhibition) in the Herrerías Building, where we can go through the diff erent techniques in shipbuil-ding. Right next door, in the military arsenal, the Naval Museum is open to visitors. This exhibition consists of rests of shipwrecks, plans and scale models of sunken ships, weaponry, cartography, sails, and utensils used by seamen on board.

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural HeritageArquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

1

Page 51: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

51

O Centro Torrente Ballester é outro dos museos da cida-de, onde podemos visitar exposicións temporais e per-manentes, en cuxos fondos temos obras do pintor Bello Piñeiro e de Máximo Ramos; aínda que conta tamén con obras de Agustín Robles, do s. XVIII, debuxos de Caste-lao e un gravado do Premio Nobel de Literatura, Günter Grass. Tamén en Ferrol, a Fundación Caixa Galicia ofrece diversas salas de exposicións, zona de lectura, biblioteca virtual e salas de actividades polivalentes para cursos, talleres e faladoiros.

No concello de Fene, cómpre destacar o Museo do Hu-mor. Trátase dun museo único en España pola súa te-mática, xa que nel se encontran debuxos, fotografías e obxectos de autores de todo o mundo que retratan de forma humorística a sociedade dos ss. XX e XXI. Pode-mos gozar dun amplo abano de artistas como Maside, Seoane, Siro, Quesada, Mingote ou Chumy Chumez en-tre outros.

El Centro Torrente Ballester es otro de los museos de la ciudad, donde poder visitar exposiciones temporales y permanentes, en cuyos fondos tenemos obras del pintor Bello Piñeiro y de Máximo Ramos; aunque cuenta tam-bién con obras de Agustín Robles, del S.XVIII, dibujos de Castelao y un grabado del Premio Nobel de Literatura, Günter Grass. También en Ferrol, la Fundación Caixa Galicia ofrece diversas salas de exposiciones, zona de lectura, biblioteca virtual y salas de actividades poliva-lentes para cursos, talleres y tertulias.

En el ayuntamiento de Fene, cabe destacar el Museo do Humor. Se trata de un museo único en España por su te-mática, ya que, en él se encuentran dibujos, fotografías y objetos de autores de todo el mundo que retratan de forma humorística la sociedad del S.XX y XXI. Podemos disfrutar de un amplio abanico de artistas como Masi-de, Seoane, Siro, Quesada, Mingote o Chumy Chumez entre otros.

The Torrente Ballester Cultural Centre is another of the city museums, where we can visit specifi c exhibits and the permanent collection, with works from Bello Piñei-ro, Máximo Ramos, and Agustín Robles (XVIII century), drawings from Castelao and an engraving by Nobel Pri-ze winner Günter Grass. Also in Ferrol, the Caixa Galicia Foundation off ers several exhibition halls, a reading area, a virtual library, and diff erent rooms for courses, workshops, and cultural gatherings.

In Fene council, the main highlight is the Comedy Mu-seum. It is the only museum in Spain devoted to the subject. Here we can fi nd drawings, photographs, and objects by diff erent authors around the world who use humour to portrait the society of the last century. We can enjoy a variety of artists like Maside, Seoane, Min-gote, or Chumy Chumez amongst others.

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural HeritageArquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

Museo Naval. Museo Naval. Naval MuseumTorrente Ballester. Torrente Ballester. Torrente BallesterMuseo do Humor. Museo de Humor. Comedy Museum

2

3

1

32

Page 52: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

52

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

Continuando polo territorio e achegándonos a Ortiguei-ra, paga a pena facer unha visita ao Museo Ortegalia. Aquí poderemos realizar un percorrido ilustrativo a tra-vés da historia, prehistoria e protohistoria da bisbarra de Ortegal. De entre todos os elementos que se poden contemplar no museo, destaca a cámara megalitica máis antiga de Galicia, do 4400 a.C.

Se seguimos en Ortigueira, podemos continuar a nosa visita no Museo Etnográfi co de Meixido, o cal, de carác-ter privado, recompila unha ampla colección de pezas (máis de 3.000) que corresponden ao desenvolvemen-to de 30 antigos ofi cios. Desta maneira, podemos con-templar unha forxa, unha barbería, a disposición dunha escola, antigas ferramentas de carpinteiros, zoqueiros, máquinas de coser ou ferros de pasar.

Continuando por el territorio y acercándonos a Ortiguei-ra, merece la pena hacer una visita al Museo Ortegalia, el cual nos permite realizar un recorrido ilustrativo a través de la historia, prehistoria y protohistoria de la comarca de Ortegal. De entre todos los elementos que se pueden contemplar en el museo, destaca la cámara megalítica más antigua de Galicia, del 4400 a.C.

Si seguimos en Ortigueira, podemos continuar nuestra visita en el Museo Etnográfi co de Meixido, el cual, de carácter privado, recopila una amplia colección de pie-zas (más de 3.000) correspondientes al desarrollo de 30 antiguos ofi cios. De esta manera, podemos contemplar una forja, una barbería, la disposición de una escuela, antiguas herramientas de carpinteros, “zoqueiros”, má-quinas de coser o planchas.

If we carry on towards Ortigueira, it is worth stopping there for a visit to the Ortegalia Museum, which will take us through the history, prehistory, and protohistory of the Ortegal area. Among all the items we can disco-ver in the museum, we cannot miss the oldest megali-thic camera in Galicia, dating from 4400 BC.

Still in Ortigueira, we can continue our visit in the Meixi-do Ethnographic Museum, privately owned, it compiles a wide collection of items (more than 3000) linked to 30 diff erent traditional trades. Here we can fi nd a forge, a barber shop, the layout of a school, old tools for carpen-ters and clog makers, sewing machines, or irons.

“historia, prehistoria e natureza da comarca de Ortegal”

“historia, prehistoria y naturaleza de la comarca de Ortegal”

“historic, prehistoric and environ-mental heritage of the Ortegal region”

Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

Museo Ortegalia. Museo Ortegalia. Ortegalia MuseumMuseo Etnográfi co de Meixido. Museo Etnográfi co de Meixido. Museum Ethnographic of MeixidoMuseo Etnográfi co da Capela. Museo Etnográfi co de A Capela. A Capela Ethnographic of Meixido

2

3

1

1

Page 53: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

53

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural HeritageArquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

Outra mostra de etnografía é tamén o Museo Etnográfi -co da Capela. A Casa do Pazo é a sede central do museo, unha aula viva onde se presenta a casa como unidade básica da vida rural. Un percorrido polas dependencias da mesma permite ao visitante coñecer as formas de vida e traballo da xente da zona. A Casa compleméntase co Parque Etnográfi co do Sesín, un ecomuseo exterior onde se pode ver como o home aproveitaba os recursos que o medio natural lle ofrecía.

Continuando coa etnografía da zona, cabe resaltar un museo único no territorio, como é A Casa do Mel nas Pontes, aquí pódese gozar do mundo das abellas, así como de talleres de mel e de cera. Dispoñen dunha col-mea acristalada onde se pode ver, directamente, o tra-ballo das abellas, de paneis informativos e programas informáticos interactivos onde se presentan os distin-tos tipos de apicultura, a morfoloxía das abellas, os ti-pos de colmea, os produtos, etc.; así como dunha sala de extracción e envasado de mel. Como non podía ser doutro xeito, se o visitante o desexa, tamén pode catar mel acompañado dun rico requeixo.

Otra muestra de etnografía es también, el Museo Et-nográfi co de A Capela, siendo la “Casa do Pazo” la sede central del museo, un aula viva donde se presenta la casa como unidad básica de la vida rural. Un recorrido por las dependencias de la misma, permiten al visitante conocer las formas de vida y trabajo de la gente de la zona. La Casa se complementa con el “Parque Etnográfi -co do Sesín”, un eco-museo exterior donde se puede ver cómo el hombre aprovechaba los recursos que el medio natural le ofrecía.

Continuando con la etnografía de la zona, cabe resal-tar un museo único en el territorio, como es A Casa do Mel en As Pontes, aquí se puede disfrutar del mundo de las abejas, así como de talleres de miel y de cera, una colmena acristalada donde se puede ver, directamente, el trabajo de las abejas, paneles informativos y progra-mas informáticos interactivos donde se presentan los distintos tipos de apicultura, la morfología de las abe-jas, los tipos de colmena, los productos; así como una sala de extracción y envasado de miel, y como no, si el visitante lo desea, catar la miel acompañada de un rico requesón.

Another museum in the same fi eld is the A Capela Eth-nographic Museum, being the “Pazo House” its main venue, a living classroom where the house is shown as the basic unit of rural life. A journey through the diff e-rent rooms allows the visitor to learn about the way of life and work of the people in the area. The House expe-rience is complemented with the “Sesín Ethnographic Park”, an open-air eco-museum where we can see how humans make the most of the natural resources avai-lable.

Without leaving the subject of local ethnography, a uni-que museum in the area is the House of Honey in As Pontes, where you can enjoy the world of bees, honey and wax workshops, a glass covered beehive where you can see the bees working, information panels, and inte-ractive computer programs where we can learn about diff erent types of beekeeping, the morphology of bees, types of hives, and the diff erent subproducts. There is also an extraction and packaging room. Of course you also have the cahnce of trying the honey, served with a side of lovely cottage cheese.

2 3

Page 54: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

54

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

A oferta cultural de Eume-Ferrol-Ortegal non termina aquí, dado que non podemos deixar de nomear os tea-tros e auditorios, algúns situados en edifi cios emblemá-ticos como é o caso do Teatro Jofre, inaugurado no ano 1892, que é unha das máis importantes obras da arqui-tectura teatral da España do s. XIX. O seu interior ten unha espléndida acústica e unha fermosa decoración. Cómpre destacar tamén a fachada do edifi cio, que foi encargada ao arquitecto municipal Rodolfo Ucha. Ares-tora, totalmente restaurado, volve gozar dunha gran ac-tividade cultural e permítenos entreternos con obras de teatro, concertos, danza...

La oferta cultural de Eume-Ferrol-Ortegal no termina aquí, ya que, no podemos dejar de nombrar los teatros y auditorios, algunos situados en edifi cios emblemá-ticos como es el caso del Teatro Jofre, inaugurado en el año 1892, siendo una de las más importantes obras de la arquitectura teatral de la España del siglo XIX. Su interior, tiene una espléndida acústica y una hermosa decoración, y cabe destacar también la fachada del edi-fi cio que fue encargada al arquitecto municipal Rodolfo Ucha. Hoy en día totalmente restaurado, vuelve a gozar de una gran actividad cultural, donde podemos disfru-tar de obras de teatro, conciertos, danza…

The cultural off er of Eume-Ferrol-Ortegal is not over yet, as we cannot forget the theatres and concert halls, some of them located in such buildings like the Jofre Theatre in Ferrol. It was opened in 1892, and it was one of the most important buildings of its kind in XIX cen-tury Spain. Inside, the acustics are splendid, as well as its decoration; the front of the building is equally im-pressive, designed by municipal architect Rodolfo Ucha. Completely brought back to life by means of a recent restoration, its cultural program ranges from theatre, to concerts, ballet, …

Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

1 2

Page 55: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

55

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

Outro edifi cio que merece a pena salientar é o Teatro da Benefi cencia en Ortigueira, o cal forma parte do conxunto conventual canda o convento dos Dominica-nos e coa igrexa de Santa Marta. Un grupo de veciños promoveu a fi nais do século XIX as obras que conver-teron estas dependencias nun recinto cultural. Vinte e cinco anos despois o Concello asumiu os traballos que lle deron o aspecto que hoxe presenta. Só faltaban en-tón o pano do escenario e as pinturas que decoran o tei-to, realizadas na década fi nal do s. XIX. Actualmente, no recinto desenvólvese ao longo do ano unha programa-ción cultural moi variada, na que predominan a música, o teatro, a proxección de películas e outros espectáculos como os de monicreques.

Otro edifi cio que merece la pena resaltar es el Teatro de la Benefi cencia en Ortigueira, el cual forma parte del conjunto conventual junto con el convento de los Dominicos y con la iglesia de Santa Marta. Un grupo de vecinos promovió a fi nales del siglo XIX las obras que convirtieron a estas dependencias en un recinto cultu-ral. Veinticinco años después el Ayuntamiento asumió los trabajos que le dieron el aspecto que hoy presenta. Sólo faltaban entonces el telón del escenario y las pin-turas que decoran el techo, realizadas en la década fi nal del siglo XIX. Actualmente, en el recinto se desarrolla a lo largo del año una programación cultural muy variada, en la que predominan la música, el teatro, la proyección de películas y otros espectáculos como los de marione-tas.

Another remarkable building is the Benefi ciencia Thea-tre, in Ortigueira, part of the Dominican convent and the Santa Marta church complex. A group of neigh-bours promoted the works that turn the building into a cultural venue at the end of the XIX century. Twenty fi ve years later, the local council took over the commitment of bringing the building back to its old splendour. The only things left were the stage curtains and the ceiling paintings, dated from the end of the XIX century. At pre-sent, we can enjoy a variety of cultural work, like music, theatre, fi lms, and even puppetry.

Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

Outro punto de referencia no ámbito cultural no terri-torio é o Pazo da Cultura en Narón, o cal está en fun-cionamento desde fi nais do 2008. É o segundo maior auditorio de Galicia e serve de espazo de acollemento de grandes eventos culturais ao tempo que é sede da Escola Profesional de Teatro de Narón e das escolas de baile, música e danza do Padroado de Cultura.

Así mesmo, hai que resaltar que existen en todo o terri-torio pequenos auditorios, onde habitualmente cada fi n de semana se ofrecen obras teatrais.

Otro punto de referencia a nivel cultural en el territo-rio es el Pazo da Cultura en Narón, el cual desde fi nales del 2008 está en funcionamiento. Es el segundo mayor auditorio de Galicia y sirve de espacio de acogida de grandes eventos culturales al tiempo que es sede de la Escuela Profesional de Teatro de Narón y de las escuelas de baile, música y danza del Patronato de Cultura.

Así mismo, hay que resaltar que existen en todo el terri-torio pequeños auditorios, donde habitualmente cada fi n de semana se ofrecen obras teatrales.

Another example of the same kind is the Cultural Pazo in Narón, with a program running from 2008. It is the second biggest concert hall in Galicia and it can host big cultural events, as well as being the headquarters of the Professional Theatre School of Narón, and the Cultural Foundation schools of dance, music, and ballet.

There are many more smaller halls in the region where we can enjoy theatre works on weekends.

Teatro Jofre. Teatro Jofre. Jofre TheaterTeatro da Benefi cencia

2

3

1

3

Page 56: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

56

Os muíños en Galicia, e por extensión tamén no territo-rio Eume-Ferrol-Ortegal, foron de gran importancia na vida das xentes que habitaban estas bisbarras.

As mostras máis representativas son os muíños hidráu-licos, como o muíño de Bouza en Cerdido, muíño de ma-quía onde o usuario debía pagar en especie, xeralmente unha parte da moenda, e que na actualidade aínda está en funcionamento. Tamén en funcionamento se encon-tra o muíño de Chao en Pedroso (Narón), e do que des-taca o contorno no que se encontra, ao pé dunha área recreativa onde pasar un día agradable en familia.

No concello limítrofe de Neda, temos o muíño de Cani-do en O Roxal, que pertence á empresa de actividades Motus, marabillosamente restaurado e que está englo-bado dentro das visitas que realizan na ruta do Pan de Neda.

Los molinos en Galicia y por extensión también en el territorio Eume-Ferrol-Ortegal han sido de gran impor-tancia en la vida de las gentes que habitaban estas co-marcas.

Las muestras más representativas son los molinos hi-dráulicos, como el molino de Bouza en Cerdido, molino de maquila donde el usuario debía pagar en especie, generalmente una parte de la molienda, y que en la actualidad todavía está en funcionamiento; también en funcionamiento se encuentra el molino de Chao en Pedroso (Narón), y del que destaca el entorno en el que se encuentra, junto a un área recreativa donde pasar un día agradable en familia.

En el ayuntamiento limítrofe de Neda, tenemos el mo-lino de Canido en O Roxal, que pertenece a la empresa de actividades Motus, maravillosamente restaurado y que se engloba dentro de las visitas que se realizan en la “Ruta del Pan de Neda”.

Mills in Galicia, and therefore in the Eume-Ferrol-Or-tegal region have always had a great infl uence on the lives of local people.

The most clear examples are the water mills, like the Bouza mill in Cerdido, a multure mill where the user would have to pay a toll, usually a part of the grinding, and that it is still being used. Also working, the Chao mill in Pedroso (Narón), located in a beautiful spot, next to a recreation area where you can spend a nice family day out. In the neighbouring council of Neda, we fi nd the Canido mill in O Roxal, owned by Motus group, beautifully restored, and part of the “Neda Bread Tour” range of visits.

Muíño de Campo da Torre. Molino de Campo da Torre. Campo da Torre MillMuíño Pontenoval. Molino Pontenoval. Pontenoval MillMuíño de Bares. Molino de Bares. Bares Mill

“exemplos da arquitectura tradicio-nal de uso popular.”

“ejemplos de arquitectura tradicio-nal de uso popular”

“examples of traditional architectu-re for popular use”

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural HeritageArquitectura popular . Arquitectura popular . Popular architecture

2

3

1

1

2

Page 57: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

57

Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

En Mañón encontrámonos os muíños de Bares, unha serie de muíños encadeados entre si que descenden pola pendente do cantil. Podemos achar tamén muíños de mareas, aqueles que utilizan a forza do mar, e que enchen, cando sobe a marea, unha cunca de reserva e utilizan esta auga retida na marea baixa para impul-sar a roda do muíño. O muíño As Aceas en Narón é un exemplo deste tipo; ademais, no s. XIX foi unha das prin-cipais fábricas de fariña de Galicia.

Os muíños de vento, aínda que escasa a súa presenza neste territorio, teñen a súa mellor representación no muíño de Campo da Torre en Ortigueira, restaurado pola Fundación Ortegalia e que ademais é un dos máis grandes de Galicia.

En Mañón nos encontramos los molinos de Bares, una serie de molinos encadenados entre sí que descienden por la pendiente del acantilado. Podemos encontrarnos también molinos de mareas, siendo aquellos que utili-zan la fuerza del mar, llenando, cuando sube la marea, una cuenca de reserva y utilizando este agua retenida en la marea baja para impulsar la rueda del molino; el molino As Aceas en Narón es un ejemplo de este tipo, habiendo sido además, en el s.XIX una de las principales fábricas de harina de Galicia.

Los molinos de viento aunque escasa su presencia en este territorio, tienen su mejor representación en el mo-lino de Campo da Torre en Ortigueira, restaurado por la Fundación Ortegalia y que además es uno de los más grandes de Galicia.

In Mañón we fi nd the Bares mills, a number of mills joi-ned together down the cliff . We fi nd as well tide mills, those that use the ocean tide to fi ll up a reservoir at high tide, and then use the water as the tide goes down to move the millstone; an example of these is the As Aceas mill, in Narón, part of one of the most important fl our factories in the XIX century in Galicia.

Wind mills are not very common in the area, but we can fi nd at least one: the Campo da Torre mill in Ortigueira, restored by the Ortegalia Foundation, one of the big-gest in Galicia.

Arquitectura popular . Arquitectura popular . Popular architecture

3

Page 58: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

58

O territorio Eume - Ferrol - Ortegal ofrece ao longo do ano unha variada oferta de eventos culturais, relixiosos, musicais, así como importantes citas anuais de gran atractivo para a poboación local e os numerosos visitan-tes da bisbarra. É un espazo cheo de festas e tradicións populares, tanto relixiosas coma pagás, en que se pode asistir a rituais, degustar produtos típicos, participar en xogos e actividades e bailar ao son da música. As acti-vidades variarán segundo o tipo de evento de que se trate.

Comezamos a nosa andadura coa Festa das Pepitas en Ferrol, a cidade reúne ás rondallas (grupos con traxes si-milares aos das tunas e con instrumentos de corda) que percorren as rúas da cidade cantando os encantos da muller ferrolá. Esta práctica, que se vén celebrando inin-terrompidamente desde 1903, conta na actualidade cun festival no que participan as rondallas da cidade. Tamén é tradicional que nesta noite todos os locais hostaleiros agasallen os seus clientes cun singular pastel en forma de corazón, coñecido como Bicos.

El Territorio Eume- Ferrol- Ortegal ofrece a lo largo del año una variada oferta de eventos culturales, religiosos, musicales, así como importantes citas anuales de gran atractivo para la población local y los numerosos visi-tantes de la comarca. Es un espacio lleno de fi estas y tra-diciones populares, tanto religiosas como paganas, en las que se puede asistir a rituales, degustar productos típicos, participar en juegos y actividades y bailar al son de la música. Las actividades variarán dependiendo del tipo de evento de que se trate.

Comenzamos nuestra andadura con la Fiesta de las Pe-pitas en Ferrol, la ciudad reúne a las rondallas (grupos con trajes similares a los de las tunas y con instrumen-tos de cuerda) que recorren las calles de la ciudad can-tando los encantos de la mujer ferrolana. Esta práctica que se viene celebrando ininterrumpidamente desde 1903, cuenta en la actualidad con un festival en el que participan las rondallas de la ciudad. También es tradi-cional que en esta noche todos los locales hosteleros agasajen a sus clientes con un singular pastel en forma de corazón, conocido como Bicos.

The Eume-Ferrol-Ortegal region off ers along the year a great variety of cultural, religious, and musical events, as well as other gatherings that attract not only locals but also visitors. It is an area full of celebrations and popular traditions, both religious and pagan, where you can attend rituals, sample local produce, take part in ga-mes and activities, and dance to the sound of music. The activities would depend on the kind of event.

We start our journey with the Pepitas Festival in Ferrol, when the city invites diff erent rondallas (minstrels, or groups dressed alike playing string instruments) to go around town singing the delights of local women. This tradition has been going on uninterruptedly since 1903, and it hosts a festival where all the local rondallas take part. It is also part of the tradition that all the bars and restaurants in the city give out typical heart-shaped cakes, known as bicos (kisses), to their customers.

Festas, Romarías e Eventos. Fiestas, Romerías y Eventos . Festivities, Processions and Events Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

Festa das Pepitas. Fiesta de las Pepitas. Pepitas FestivalSemana Santa. Semana Santa. Easter2

1

1

“esta práctica vénse celebrando ininterrompidamente dende 1903”

“esta práctica se viene celebrando ininterrumpidamente desde 1903”

“this tradition has been going on uninterruptedly since 1903”

Page 59: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

59

Cando remata a Festa das Pepitas, e a pesar de estar embriagados con esas marabillosas voces, en Ferrol dá comezo a Semana Santa Ferrolá que é a máis importan-te de toda Galicia e considerada como Festa de Interese Turístico Nacional.

Durante esta semana desfi lan por rúas do histórico ba-rrio da Madalena uns tres mil penitentes, pertencentes aos distintos terzos das confrarías do Santo Enterro, a Virxe das Angustias, Dores, Mercé e a Orde Terceira de San Francisco. Destacan, pola súa tradición e popula-ridade, as procesións do Cristo dos Navegantes, Cristo da Luz e a Boa Morte, o Santo Enterro, Os Caladiños e a Caridade e o Silencio, onde se fai entrega da esmola ao cabido do Santo Hospital da Caridade.

Cuando termina la Fiesta de las Pepitas y aún estando embriagados con esas maravillosas voces, en Ferrol da comienzo, La Semana Santa Ferrolana que es la más im-portante de toda Galicia y considerada como Fiesta de Interés Turístico Nacional.

Durante esta semana desfi lan por las calles del histó-rico Barrio de la Magdalena unos tres mil penitentes, pertenecientes a los distintos tercios de las cofradías del Santo Entierro, la Virgen de las Angustias, Dolores, Mer-ced y la Orden Tercera de San Francisco. Destacan, por su tradición y popularidad, las procesiones del Cristo de los Navegantes, Cristo de la Luz y la Buena Muerte, Santo Entierro, Os Caladiños y la Caridad y el Silencio donde se hace entrega de la limosna al cabildo del Santo Hospital de la Caridad.

When the Pepitas festival is over, and still captivated by the beautiful voices, Easter starts in Ferrol, the most im-portant in Galicia and considered of National Touristic Importance.

During this week around three thousand penitents march along the streets of the historical Magdalena District. They belong to diff erent confraternities, like the Holy Burial, Our Lady of Affl iction, of Sorrows, of Mercy, or the Third Order of Saint Francis. The most tra-ditional and popular processions may be the Christ of the Seamen, Christ of the Light and Good Death, Holy Burial, Os Caladiños (the quiet ones), Charity, and Si-lence, when alms are given to the chapter of the Holy Charity Hospital.

Festas, Romarías e Eventos. Fiestas, Romerías y Eventos . Festivities, Processions and Events Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

2

Page 60: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

60

Se che gusta o ecuestre, durante a Semana Santa pode-rás gozar do Salón de Competición Hípica Equiocio que se celebra nas instalacións de Fimo, onde poderemos admirar os mellores xinetes.

Para os ferroláns o luns de pascua é un acontecemen-to importante xa que se celebra a romaría da Virxe de Chamorro (patroa de Ferrol).

Milleiros de ferroláns ascenden a pé pola ladeira do monte ata chegar á ermida onde despois de oír misa e de presentar os exvotos de cera á Virxe, realizan unha xornada campestre nas inmediacións do santuario. Hai unha lenda asociada a isto: un día un mariñeiro, co bote a punto de afundirse baixo o mar embravecido, implora axuda á Virxe do Nordés e, angustiado, exclama en ga-lego “Xa morro”. A Virxe sálvao e desde entón denomí-nase ao lugar a ermida de Chamorro.

Desde este punto de gran beleza natural, obsérvanse unhas impresionantes panorámicas da cidade de Ferrol e dos seus barrios.

Si te gusta lo ecuestre, durante la Semana Santa podrás disfrutar del Salón de competición Hípica Equiocio que se celebra en las instalaciones de Fimo donde podremos admirar a los mejores jinetes.

Para los ferrolanos el lunes de pascua es un aconteci-miento importante ya que se celebra la romería de la Virgen de Chamorro (patrona de Ferrol).

Miles de ferrolanos ascienden a pie por la ladera del monte hasta llegar a la ermita donde después de oír misa y de presentar los exvotos de cera a la Virgen, rea-lizan una jornada campestre en las inmediaciones del santuario. Hay una leyenda asociada. Un día un pesca-dor, con el bote a punto de hundirse bajo el mar em-bravecido, implora ayuda a la virgen del Nordés y, an-gustiado, exclama en gallego: “Xa Morro” (ya muero). La Virgen lo salva y desde entonces se denomina al lugar, la ermita de Chamorro.

Desde este lugar de gran belleza natural, se observan unas impresionantes panorámicas de la ciudad de Fe-rrol y de sus barrios.

If you like horses, during Easter you can enjoy Equiocio, a horse show that takes place in the Fimo complex.

For locals, Easter Monday is a day highlighted in the calendars as they attend the Virgin of Chamorro (pa-tron of Ferrol) festive pilgrimage. Thousands of locals walk up the hill to the hermitage where they can attend mass and leave their wax votive off erings for their pa-tron, and then they can enjoy a day outdoors around the shrine. There is a legend related to the name of this festivity; once upon a time, a fi sherman, whose boat was about to capsize in rough waters, begs for help to Our Lady of the Northeast, and in anguish, cries out: “Xa morro” (I am dying). Virgin Mary came to the rescue and since then the shrine is called the Chamorro hermitage.

From this place of outstanding natural beauty, you can enjoy fantastic views of the city of Ferrol and its dis-tricts.

Festas, Romarías e Eventos. Fiestas, Romerías y Eventos . Festivities, Processions and Events Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

1

Page 61: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

61

Outro dos acontecementos relixiosos máis importantes da bisbarra é a Procesión do Corpus Christi de Ares, a cal atrae numerosos visitantes. Para a celebración decoran rúas da vila con alfombras fl orais de moi diversos esti-los; as fl ores son recolectadas polos veciños. Na noite do sábado decoran o chan das rúas coas alfombras fl orais, dando lugar a fi guras de gran vistosidade. O domingo pola tarde, concluída a misa, a procesión transcorre por riba das alfombras poñendo punto e fi nal á festa.

Otro de los acontecimientos religiosos más importantes de la comarca es la Procesión del Corpus Christi de Ares, la cual atrae a numerosos visitantes. Para la celebración se adornan las calles de la villa con alfombras fl orales de muy diversos estilos que son recolectadas por veci-nos. En la noche del sábado decoran el suelo de las calles con las alfombras fl orales, dando lugar a fi guras de gran vistosidad. El domingo por la tarde, concluida la misa, la procesión transcurre por encima de las alfombras po-niendo punto y fi nal a la fi esta.

Another important religious event in the area is the Corpus Christi Procession in Ares, that attracts nume-rous visitors. This day, the streets of the town are co-vered with fl ower motives. On Saturday evening, the local neighbours embellish the streets with diff erent eye-catching fl ower designs. On Sunday afternoon, af-ter mass, the procession takes place over the carpet of fl owers, thus ending the festivities.

“implóralle axuda á Virxe do Nor-dés e angustiado, exclama: ‘Xa morro’ ”

“implora ayuda a la Virgen del Nordés y angustiado, exclama: ‘Xa morro’ ”

“called up on the Virgin to come to his aid, crying out in desperation: ‘Xa morro’ ”

Ermida e Cruceiro de Chamorro. Ermita y Cruceiro de Chamorro. Stone Cross and Chamorro ChapelOfrendas á Virxe. Ofrendas a la Virgen . Virgin Off eringCorpus Cristi. Corpus Cristi. Corpus Christi

Festas, Romarías e Eventos. Fiestas, Romerías y Eventos . Festivities, Processions and Events Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

1

2

3

12 3

Page 62: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

62

A fi nais de xuño iremos ata o curro da Capelada (Serra da Capelada, Cedeira), tamén chamado “Rapa das Bes-tas”. A cita é no curro, recinto tradicional ao que os pro-pietarios baixan os cabalos salvaxes da zona, onde son reunidos e separados o día anterior á celebración. Nese mesmo escenario prodúcese o enfrontamento no que os gandeiros máis expertos (aloitadores), coas mans ba-leiras, loitan coa besta ata lograr reducila para marcala e rapar as súas crinas. Ademais, realízanse diferentes la-bores relacionados coa cría do cabalo, garañón, como a feira do gando salvaxe e as pelexas de cabalo.

A fi nales de junio iremos hasta el curro de A Capela-da (Sierra de A Capelada. Cedeira), también llamada “Rapa das Bestas”. La cita es en el curro, recinto tradicio-nal al cual los propietarios bajan los caballos salvajes de la zona, que se reúnen y se separan el día anterior a la celebración. En ese mismo escenario se produce el enfrentamiento en el que los ganaderos más expertos (“aloitadores”), con las manos vacías, luchan con la bes-tia hasta lograr reducirla para marcarla y rapar sus cri-nes, además se realizan diferentes labores relacionadas con la cría del caballo, garañón, como la feria del ganado salvaje y las peleas de caballo.

At the end of June, we shall attend the curro de A Ca-pelada (A Capelada mountains, Cedeira), also known as “Rapa das Bestas”. The meeting takes place in the curro, a traditional paddock, where wild horses are brought down from the wild by their owners; they are gathered and distributed the day before the meeting. It is here where the main event takes place: the most experien-ced ranchers (“aloitadores”), fi ght the beasts bare han-ded until they are brought to the ground to be branded and had their mane and tails clipped. Besides, there are all sorts of activities related to horse breeding, a wild horse fair, and wild horse fi ghting.

Festas, Romarías e Eventos. Fiestas, Romerías y Eventos . Festivities, Processions and Events Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

Curro da Capelada. Curro da Capelada. Curro da Capelada.Ortigueira. Ortigueira. OrtigueiraFestival Internacional do Mundo Celta. Festival Inter-nacional del Mundo Celta. Celtic World International Festival

3

2

1

1

2

“coas mans valeiras, loitan coa besta”

“con las manos vacías, luchan con la bestia”

“barehanded, they fi ght the beast”

Page 63: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

63

Xa que estamos preto da serra da Capelada, se segui-mos as marabillosas vistas desta bisbarra chegamos a Ortigueira, onde a mediados do mes de xullo se celebra durante catro días o Festival Internacional do Mundo Celta, declarado de Interese Turístico Internacional.

Empezou a celebrarse en 1978 e reúne milleiros de per-soas cada ano no municipio. Estes días na vila realízanse múltiples actividades musicais e todo tipo de eventos populares, acompañados por outras actividades para-lelas como deportes tradicionais, gastronomía típica e obradoiros etnográfi cos.

Ya que estamos cerca de la sierra de A Capelada, si se-guimos las maravillosas vistas de esta comarca llega-mos a Ortigueira, donde a mediados del mes de julio se celebra durante cuatro días el Festival Internacional del Mundo Celta, declarado de Interés Turístico Inter-nacional.

Empezó a celebrarse en 1978 y reúne a miles de perso-nas cada año en el municipio. Estos días en la villa se realizan múltiples actividades musicales y todo tipo de eventos populares acompañados por otras actividades paralelas como deportes tradicionales, gastronomía tí-pica y talleres etnográfi cos.

As we are close to the A Capelada mountains, if we carry along the wonderful views of the area, we reach Orti-gueira, where in mid July the Celtic World International Festival takes place.

The festival has been happening since 1978 and it has also been declared of International Touristic Interest, gathering thousands of people in the council every year. Many musical concerts and popular events take place, as well as other activities like traditional sports, local gastronomy, and ethnographic workshops.

Festas, Romarías e Eventos. Fiestas, Romerías y Eventos . Festivities, Processions and Events Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

3

Page 64: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

64

Xa que temos unha arraigada cultura celta, e para seguir manifestando as nosas raíces, realízase a última fi n de semana de xullo o Oenach Céltico, en Narón, onde se fai unha recreación da vida dos celtas. Celébrase desde o ano 1999 e por medio dunha ambientación parateatral (vestiario de época, deportes e loitas tradicionais, comi-da preparada á maneira dos celtas, etc.) mostra como era a vida dos habitantes dos castros hai 2 000 anos.

Tamén en xullo se celebra a romaría da Fraga, declarada Festa de Galicia de Interese Turístico. Esta romaría celé-brase o último día das festas do Carme, vén realizándo-se desde 1 904, nun dos espazos naturais máis impre-sionantes: as fragas. Nelas os romeus realizan cabanas, cada cal máis típica, para entrar a concurso. Realízanse xogos típicos e un festival folk.

A comezos de agosto, Ferrol salpícase da súa marabillo-sa ría, xa que se realiza nela o Spinnaker, Semana náu-tica de Ferrol. O porto ferrolán alberga ao longo de toda a semana diversas competicións deportivas e activida-des de lecer e concentra no seu paseo instalacións para gozar da gastronomía e da zona comercial onde expón os seus produtos diversas fi rmas relacionadas co sector náutico.

Na outra beira da ría encontrámonos con Fene, onde a primeira quincena de agosto se realiza o Festival Feli-pop, festival independente de tres días de duración que ten como obxectivos esenciais a promoción de grupos de música pop en directo que non se ven favorecidos pola industria discográfi ca e mediática.

Ya que tenemos una arraigada cultura celta y para se-guir manifestando nuestras raíces se realiza el último fi n de semana de julio el Oenach Céltico, en Narón, en donde se hace una recreación de la vida de los celtas. Se celebra desde el año 1999 y por medio de una am-bientación para-teatral (vestuario de época, deportes y luchas tradicionales, comida preparada a la manera de los celtas) muestra cómo era la vida de los habitantes de los castros hace 2.000 años.

También en julio se celebra la romería da Fraga, decla-rada Fiesta de Galicia de Interés Turístico. Esta romería se celebra el último día de las fi estas del Carmen, viene realizándose desde 1904, en uno de los espacios natura-les más impresionantes: las fragas, en ellas los romeros realizan cabañas, a cual más típica, para entrar a concur-so. Se realizan juegos típicos y un festival folk.

A comienzos de Agosto, Ferrol se salpica de su maravi-llosa ría, ya que se realiza en ella el Spinnaker. Semana náutica de Ferrol. El puerto ferrolano alberga a lo largo de toda la semana diversas competiciones deportivas y actividades de ocio y concentra en su paseo instala-ciones para disfrutar de la gastronomía y de la zona co-mercial donde exponen sus productos diversas fi rmas relacionadas con el sector náutico.

Al otro lado de la ría nos encontramos con Fene, donde la primera quincena de agosto se realiza el Festival Feli-pop festival independiente de tres días de duración que tiene como objetivos esenciales la promoción de gru-pos de música pop en directo que no se ven favorecidos por la industria discográfi ca y mediática.

As we are embedded in Celtic culture and to pride our-selves in our Celtic roots, the Celtic Oenach takes place on the last weekend of July, in Narón, where a recreation of Celtic life is shown. It has been going on since 1999 and through a theatrical show (period costumes, sports and traditional wrestling) it shows how life in the Celtic forts was 2,000 years ago.

Also in July, the Fraga festivity takes place, declared Galician Festival of Touristic Interest. This festivity has been happening in one of the most spectacular natu-ral areas, the fragas or Atlantic forests, on the last day of the Carmen celebrations, since 1904. The attendants build typical huts to enter a competition. Popular games are played and people dance to the tune of folk music.

At the beginning of August, Ferrol gets splashed by the bay waters, as Spinnaker kicks off , it is Watersports Week. The port of Ferrol hosts several sports competi-tions and leisure activities, as well as off ering food stalls and a commercial area where diff erent nautical compa-nies can off er their products to the visitors.

On the other side of the bay we fi nd Fene, where du-ring the fi rst two weeks of August the three day long Felipop independent music festival takes place. Its main aim is to promote pop groups to play life music without having to depend on big record companies.

Festas, Romarías e Eventos. Fiestas, Romerías y Eventos . Festivities, Processions and Events Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

1

“competición internacional de bodyboard, a máis importante do mundo”

“competición internacional de bodyboard, la más importante del mundo”

“international bodyboard competi-tion, the world’s most important in its class”

Page 65: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

65

Festas, Romarías e Eventos. Fiestas, Romerías y Eventos . Festivities, Processions and Events Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

Felipop. Felipop. FelipopPantín Classic. Pantín Classic. Pantín classic

1

2

Se deixamos un pouco esta bonita ría e pasamos os castelos que protexen a cidade da Ilustración, imos naufragar nas nosas salvaxes praias, onde a comezos de setembro se realizan competicións de surf. As máis coñecidas son Surfussion (praia de Doniños, Ferrol) e a Competición internacional de bodyboard, a máis impor-tante do mundo nesta modalidade.

Mención especial merecen encontros deportivos no pla-no internacional como estes, que sitúan a bisbarra na elite do surf mundial:

Pantín Classic (praia de Pantín, Valdoviño). Competi-ción internacional do Surf. 5* WQS, este evento supón un acontecemento importante para o deporte do surf, onde veñen surfi stas de todo o mundo de renome neste deporte.

Si dejamos un poco esta bonita ría y pasamos los cas-tillos que protegen la ciudad de la Ilustración, vamos a naufragar en nuestras salvajes playas en donde a co-mienzos de septiembre se realizan competiciones de surf. Las más conocidas son Surfussion (Playa de Doni-ños, Ferrol) Competición internacional de bodyboard, la más importante del mundo en esta modalidad.

Mención especial merecen encuentros deportivos a ni-vel internacional como éstos, que sitúan la comarca en la élite del surf mundial.

Pantin Classic (Playa de Pantin, Valdoviño) Competición internacional del Surf. 5* WQS, este evento supone un acontecimiento importante para el deporte del Surf, donde vienen Surfi stas de todo el mundo de renombre en este deporte.

If we leave behind this pretty bay and the castles that protect the city of Enlightenment, we will shipwreck on our wild beaches that, at the beginning of Septem-ber, host surfi ng competitions. The most important is Surfussion (Doniños beach, Ferrol), international body board competition, the world’s top of its kind.

These international sporting meetings deserve a spe-cial mention, placing the area at the top of the world of surf.

Pantin Classic (Pantín Beach, Valdoviño), a 5 star WQS International Surfi ng Event, is a gathering place for top surfers from all over the world.

2

Page 66: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

66

Festas, Romarías e Eventos. Fiestas, Romerías y Eventos . Festivities, Processions and Events Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

Deixando atrás a praia de Valdoviño e continuando cara ao norte, dirixímonos a Santo André de Teixido, no mu-nicipio de Cedeira, onde existen outros atractivos para o turista. As visitas á capela de San Andrés de Teixido e á súa romaría encóntranse entre as máis populares de Galicia. A forte atracción da lenda de San Andrés xunto á existencia dun camiño primitivo fai que milleiros de persoas se acheguen cada ano ata este enclave.

Cóntase que o apóstolo San Andrés navegaba preto de Teixido, envorcou a súa barca e converteuse en pedra, o que hoxe sería a máis grande das illas Gabeiras. Seica Deus lle pediu que fi case aquí, e, a cambio, construíu-lle un santuario ao que peregrinarían, vivos ou mortos, todos os homes. Os vivos chegan a pé ou en coche; e os mortos, segundo a lenda, coa alma en pena ou converti-dos en animais, de aí o refrán: “A San Andrés de Teixido vai de morto o que non foi de vivo.”

Dejando atrás la playa de Valdoviño y continuando ha-cia el norte, nos dirigimos a San Andrés de Teixido, en el municipio de Cedeira, donde existen otros atractivos para el turista. Las visitas a la capilla de San Andrés de Teixido y a su romería se encuentran entre las más po-pulares de Galicia. La fuerte atracción de la leyenda de San Andrés junto a la existencia de un camino primitivo hace que miles de personas se acerquen cada año hasta este enclave.

Se cuenta que el apóstol San Andrés navegaba cerca de Teixido, volcó su barca y se convirtió en piedra, lo que hoy sería la más grande de las islas Gabeiras. Por lo visto Dios le pidió que se quedara aquí, y, a cambio, le cons-truyó un Santuario al que peregrinarían vivos, o muer-tos, todos los hombres. Los vivos llegan, a pie o en coche y los muertos, según la leyenda, con el alma en pena o convertidos en animales.

Leaving this Valdoviño beach behind and heading Nor-th, we reach San Andrés de Teixido, in the council of Ce-deira, where the visitor can fi nd appealing attractions. The visits to the hermitage of San Andrés de Teixido and the pilgrimage associated to it are among the most popular in Galicia. There is a primitive path that takes thousands of people to this enclave every year. It is said that Saint Andrew was sailing near Teixido when his boat capsized and turned into stone, becoming what today would be the biggest of the Gabeiras islands. God asked him to stay in the area and in return, a shrine was set up where all humans, alive and dead, would have to make the pilgrimage. People alive can arrive on foot or by car, and dead people, according to the legend, as penitent souls or reincarnated as an animal. 1

Page 67: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

67

Festas, Romarías e Eventos. Fiestas, Romerías y Eventos . Festivities, Processions and Events Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

Abandonamos os mares embravecidos de San Andrés de Teixido e imos a uns máis calmos no río Eume, onde celebramos a Festa das Peras, en Pontedeume. A fes-ta comeza arredor do 10 de setembro en honor de san Nicolás. Comeza coa cucaña marítima, na que se agru-pan centos de persoas. O espectáculo empeza cando os afoutos aspirantes a derrubar a cucaña ascenden unha e outra vez polo mastro que suxeita a bandeira. O pri-meiro que o consegue, ademais de obter un premio en metálico, ten o honor de inaugurar as festas. Durante os diversos días organízanse concursos, entre os que des-taca o de froitas, e competicións deportivas. Pola noite, gozaremos das típicas verbenas.

Despois do día grande da festa das Peras, imos de roma-ría, xa que se celebra a romaría do río Eume. Esta celé-brase seguindo a tradición de acudir a pé ou en barco, e actualmente, preséntase como unha xornada de relaxa-ción, descanso e fraternidade.

Abandonamos los mares embravecidos de San Andrés de Teixido y nos vamos a unos más calmados en el rio Eume, en donde celebramos la Fiesta de las Peras en Pontedeume, la fi esta comienza alrededor del 10 de sep-tiembre en honor de San Nicolás. Comienza con la cuca-ña marítima, en la cual se agrupan cientos de personas. El espectáculo empieza cuando los intrépidos aspiran-tes a derribar la cucaña ascienden una y otra vez por el mástil que sujeta la bandera. El primero que lo consigue además de obtener un premio en metálico, tiene el ho-nor de inaugurar las fi estas. Durante los diversos días, se organizan concursos destacando el de frutas, y com-peticiones deportivas. Por la noche, disfrutaremos de las típicas verbenas.

Después del día grande de la fi esta de las Peras, nos vamos de romería ya que se celebra la romería del río Eume. Tradicionalmente se celebra siguiendo la tradi-ción de acudir a pie o en barco, y actualmente, se pre-senta como una jornada de relajación, descanso y fra-ternidad.

We leave the rough seas of San Andrés de Teixido and we move to the calmer waters of the Eume river, whe-re we attend the Peras Festivities in Pontedeume, local celebration from September 10th onwards to honour Saint Nicholas. It all starts with the greasy pole on the harbour, where several hundred people gather; the show starts when a few adventurous candidates try to reach the top of the pole and grab the fl ag. The fi rst one to get it, apart from winning a cash prize, would have the honour of starting off the celebrations. During seve-ral days, there are diff erent contests, from fruit growing to sporting events. In the evenings, we can enjoy open-air dance parties.

After the main day of the Peras festivities, we go on to the Eume river pilgrimage, traditionally attended either on foot or by boat. It is a celebration to relax and get together with friends and family.

San André de Teixido. San Andrés de Teixido. San André of TeixidoIgrexa de San André de Teixido. Iglesia de San Andrés de teixido. San André of Teixido church

2

1

2

“a Santo André de Teixido vai de morto quen non foi de vivo”

“a San Andrés de Teixido va de muerto quien no fue de vivo”

“he who never visited San Andres alive, will go there as dead”

Page 68: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

68

Page 69: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

69

Page 70: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

70

Gastronomía . Gastronomía . GastronomyPatrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

Reunidas en Eume-Ferrol-Ortegal temos todas as ca-racterísticas que dan fama desde o punto de vista gas-tronómico a toda Galicia: materias primas de calidade e excelente cociña. Este destino é ideal para degustar unha mostra da cociña do máis alto nivel, tanto en res-taurantes e marisquerías como nas pequenas tascas ou mesóns típicos.

Nesta zona adquiren especial relevancia os percebes dunha costa abrupta, as centolas das Rías Altas e peixes de primeirísima calidade, canda as exquisitas conservas artesanais que se producen en Cariño, tanto de peixe, como poden ser de bonito, atún, sardiñas, bacallau, congrio, etc. como conservas vexetais e marmeladas de diversos sabores. Da terra, as hortalizas, entre as que destacamos o pemento do Couto ou os grelos de Mon-fero e Cerdido; e as carnes, como a afamada tenreira da Capelada, procedente de gando criado en liberdade. Non non podemos esquecer dos queixos, o de tetilla de Moeche é o máis recoñecido. Tamén cómpre destacar o mel de San Sadurniño e Moeche, recollido nun hábitat de bosques de carballos, castiñeiros, breixo, moras, kiwis e fl ores silvestres.

En repostaría, non podemos deixar de mencionar os doces de Pontedeume como a prolla, os melindres ou a torta de Pontedeume; nas Pontes, os mantecados e polvoróns; e, como non, os bicos en Ferrol, sobremesa con forma de corazón, típico da festa das Pepitas (día de San Xosé). Destaca tamén o afamado pan de Neda, que conta cun sabor especial grazas á súa excepcional materia prima e ás augas do río Belelle. Existe unha ruta guiada para todo aquel que queira coñecer como se ela-bora este delicioso pan artesanal.

Así mesmo, a asociación Agroalimentaria do Eume, si-tuada en Vilarmaior, está encamiñada a valorar os pro-dutos de toda a zona e, para iso, distribúeos a través da súa web, tanto a toda Galicia como ao resto de España, e tanto a particulares coma a empresas de restauración, cunha frescura máxima de todos os produtos.

Unha boa forma de degustar os nosos produtos é solici-tar o “Menú Turístico Ferrol-Ortegal” en calquera dos es-tablecementos adheridos a esta ou visitar as afamadas “Cantinas do Eume”. Outra opción é acudir ás diversas festas gastronómicas que se celebran ao longo do ano nos diversos municipios do territorio, a continuación mostrámoslle unha selección das máis concorridas.

Reunidas en Eume-Ferrol-Ortegal tenemos todas las ca-racterísticas que dan fama desde el punto de vista gas-tronómico a toda Galicia: materias primas de calidad y excelente cocina. Es este destino ideal para degustar una muestra de la cocina del más alto nivel, tanto en restaurantes y marisquerías como en las pequeñas ta-bernas o mesones típicos.

En esta zona adquieren especial relevancia los percebes de una costa abrupta, las centollas de las Rías Altas y pescados de primerísima calidad, junto con las exqui-sitas conservas artesanales que se producen en Cariño, tanto de pescado como pueden ser de bonito, atún, sardinas, bacalao, congrio,…como conservas vegeta-les y mermeladas de diversos sabores. De la tierra, las hortalizas, entre las que destacamos el pimiento de O Couto o los grelos de Monfero y Cerdido, y las carnes, como la afamada ternera de A Capelada, procedente de ganado criado en libertad. No nos podemos olvidar de los quesos, siendo el de tetilla de Moeche el más reco-nocido. También cabe destacar la miel de San Sadurniño y Moeche, recogida en un hábitat de bosques de robles, castaños, brezo, zarzamoras, kiwis y fl ores silvestres.

En repostería, no podemos dejar de mencionar los dul-ces de Pontedeume como la prolla, los melindres o la tarta de Pontedeume, en As Pontes los mantecados y polvorones y como no, los “bicos” en Ferrol, postre con forma de corazón, típico de la fi esta de las Pepitas (día de San José). Destaca también el afamado pan de Neda, que cuenta con un sabor especial gracias a su excepcio-nal materia prima y a las aguas del río Belelle y del que existe una ruta guiada para todo aquel que quiera cono-cer cómo se elabora este delicioso pan artesanal.

Así mismo, la asociación Agroalimentaria do Eume, si-tuada en Vilarmaior, está encaminada a valorizar los productos de toda la zona y para ello, los distribuye a través de su web, tanto a toda Galicia como al resto de España, y tanto a particulares como a empresas de res-tauración, siendo máxima la frescura de los mismos.

Una buena forma de degustar nuestros productos es solicitar el “Menú Turístico Ferrol-Ortegal” en cualquie-ra de los establecimientos adheridos a esta o visitar las afamadas “Cantinas do Eume”. Otra opción es acudir a las diversas fi estas gastronómicas que se celebran a lo largo del año en los diversos municipios del territorio, a continuación le mostramos una selección de las más concurridas.

Around the Eume-Ferrol-Ortegal area we fi nd all the reasons why Galicia is famous for its food and drinks: top quality products and an excellent cuisine. This is the perfect destination to enjoy a sample of a top cuisine, from seafood restaurants and eateries, to small tapas bars and typical taverns.

In this area we have to highlight the barnacles from the rugged coast, the spider crabs from the rias, and the top quality fi sh, along with the exquisite traditional seafo-od delicatessens from Cariño, made with yellow fi n or red tuna, sardines, cod, conger eel, or other ingredients like vegetables and fruit preserves. From the land, vege-tables like small green peppers from O Couto, or turnip tops from Monfero and Cerdido; meats, like the famous free-range beef from A Capelada. We must not forget cheese, especially the tit-shaped Moeche cheese. In San Sadurniño and Moeche, bees make honey from forests rich in oak, chestnut, heather, bramble, kiwi, and wild fl owers.

If we move on to bakery, we have to mention Pontedeume’s sweets like prolla (made with butter and aniseed), the melindres (made with egg and aniseed), or the typical Pontedeume tart (whose main ingredient is egg yolk); in As Pontes, the stars are the mantecados and polvorones (buns made of lard), and of course, in Ferrol, the bicos, heart-shaped sweets, typical during the Pepitas festivities on March 19th, Saint Joseph’s day. We have to mention the famous Neda bread, whose special fl avour comes from the quality of the fl our and the waters of the Belelle river, where we can take a gui-ded tour and learn about how this delicious traditional handmade bread is made.

The Eume Agri-Food Association, based in Vilarmaior, is aimed at marketing the local produce, and so it can be distributed through the web to not only the whole of Galicia, but also the rest of Spain. Both private cus-tomers and food companies can have the guarantee of the freshness of these products.

A good way of enjoying all this food is to request the “Ferrol-Ortegal Tourist Menu” in any of the establish-ments that off er this promotion, or to visit the famous “Cantinas do Eume”. Another option is to attend any of the food festivals that take place along the year in the diff erent councils of the region. These are some of the most famous.

Page 71: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

71

Gastronomía . Gastronomía . GastronomyPatrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

Festa do Pemento do Couto [Narón]. Tradicionalmen-te o último domingo de xullo. Nesta festa, poderemos degustar os recoñecidos pementos do Couto, deliciosos pementos sen sorpresa picante.

Fiesta del Pimiento de O Couto [Narón]. Tradicional-mente el último domingo de julio. En esta fi esta, podre-mos degustar los reconocidos pimientos de O Couto, deliciosos pimientos sin sorpresa picante.

O Couto Pepper Festival [Narón]. Traditionally held on the last Sunday in July, visitors to this festival can sam-ple the famous pimientos de O Couto, delicious small green peppers that are guaranteed not to burn your tongue.

Festa do Polbo [Mugardos]. Celébrase nos días das fes-tas de verán en xullo, no porto. Nela prepárase o polbo de varias formas pero moi especialmente á mugardesa, xenuíno desta vila mariñeira.

Fiesta del Pulpo [Mugardos]. Se celebra en los días de las fi estas de verano en julio, en el puerto. En ella se pre-para el pulpo de varias formas pero muy especialmente a la mugardesa, genuino de esta villa marinera.

Octopus Festival [Mugardos]. This event is held in the port during the summer festival in July. Octopus is pre-pared in a variety of ways, but the most famous of all is the ‘Mugardos style octopus’, a speciality of this seafa-ring town.

Festa do Percebe [Cedeira]. Celebrada a fi nais de xuño, aínda que a data pode variar. Na degustación que se realiza nunha gran carpa, poden saborearse ademais dos percebes, outros produtos do mar. Actualmente ta-mén se celebra nos restaurantes da zona.

Fiesta del Percebe [Cedeira]. Celebrada a fi nales de ju-nio, aunque la fecha puede variar. En la degustación que se realiza en una gran carpa, pueden saborearse además de los percebes, otros productos del mar. Actualmente también se celebra en los restaurantes de la zona.

Barnacle Festival [Cedeira]. It takes place at the end of June (dates may vary). The tasting takes place under a marquee, where, besides barnacles, other types of se-afood are off ered.

Page 72: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

72

Festa do Pan de Neda [Neda]. O primeiro domingo de setembro nas inmediacións do recinto feiral de Alba-rón. A festa pretende enaltecer unha tradición artesa-nal que desde hai séculos identifi ca este municipio, e na que máis dunha ducia de panaderías participan na organización e produción do pan para a degustación. Inclúe tamén un concurso de empanadas, de confeita-ría caseira... e tamén se pode degustar un menú creado para a ocasión.

Fiesta del Pan de Neda [Neda]. El primer domingo de septiembre en las inmediaciones del recinto ferial de Albarón. La fi esta pretende enaltecer una tradición ar-tesanal que desde hace siglos identifi ca este municipio, y en la que más de una docena de panaderías participan en la organización y producción del pan para la degus-tación. Incluye también un concurso de empanadas, de confi tería casera... y también se puede degustar un menú creado para la ocasión.

Neda Bread Festival [Neda]. Held on the fi rst Sunday in September in the area around the Albarón Fair and Exhibition Ground. The aim of this festival is to promote an activity that is one of the hallmarks of this borough. More than a dozen bakeries are involved in the organi-sation and production of bread for this event. Activities include pie and homemade cakes contest…and visitors may also taste a menu created specifi cally for the oc-casion.

Festa do Requeixo [A Capela]. Celébrase o último do-mingo do mes de agosto. Festa de gran tradición e con moita soleira en toda a comarca. Ao longo de todo o día realízanse actuacións folclóricas e feira de artesanía e material agrícola.

Fiesta del Requeixo [A Capela]. Se celebra el último do-mingo del mes de agosto. Fiesta de gran tradición y con mucha solera en toda la comarca. A lo largo de todo el día se realizan actuaciones folclóricas y feria de arte-sanía y material agrícola.

Cottage Cheese Festival [A Capela]. It takes place on the last Sunday of August. Typical festival with a deep tradi-tion in the area. All throughout the day you can attend folk shows and a craftwork and agriculture fair.

Feira do Grelo [Cerdido, Monfero, As Pontes]. Cerdido en Marzo, Monfero en Febrero e As Pontes en Febrero.

Feria del Grelo [Cerdido, Monfero, As Pontes]. Cerdido en Marzo, Monfero en Febrero y As Pontes en Febrero.

Turnip Greens Fair [Cerdido, Monfero, As Pontes]. Cer-dido In March, Monfero in February and As Pontes in February.

Gastronomía . Gastronomía . GastronomyPatrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

Page 73: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

73

Festa da Chanfaina [Igrexafeita, San Sadurniño]. Mes de marzo. Festa de degustación gastronómica deste embu-tido de porco típico desta parroquia de San Sadurniño.

Fiesta De La Chanfaina [Igrexafeita, San Sadurniño]. Mes de Marzo. Fiesta de degustación gastronómica de este embutido de cerdo típico de esta parroquia de San Sadurniño.

Chanfaina Festival [Igrexafeita, San Sadurniño]. March. A culinary festival where visitors can taste the cured pork meat that is one of the hallmarks of this parish si-tuated in the borough of San Sadurniño.

Festa do marisco de O Barqueiro [Mañón]. Festa que se celebra en decembro, na ponte da Constitución. Trátase dunha visita obrigada para os amantes da boa mesa, onde se reparten miles de racións do mellor marisco de O Barqueiro, como nécoras, ameixas, coquinas,...

Fiesta del marisco de O Barqueiro [Mañón]. Fiesta que se celebra en diciembre, en el puente de la Constitución. Se trata de una visita obligada para los amantes de la buena mesa, donde se reparten miles de raciones del mejor marisco de O Barqueiro, como nécoras, almejas, coquinas,...

Seafood Festival in O Barqueiro [Mañon]. It happens in December, around the Constitution bank holiday wee-kend. It is a must for food lovers, where you can sample a variety of the best seafood from O Barqueiro, like crab, clams,...

Festa da Sardiña Lañada e da Caldeirada de Raia [Cari-ño]: Fin de semana variable de fi nais de xullo e princi-pios de agosto.

Fiesta de la Sardina Lañada y de la Caldeirada de Raya [Cariño]: Fin de semana variable de fi nales de julio y principios de agosto.

Sardine and skate stew [Cariño]. A weekend event held in late July or beginning of August.

Gastronomía . Gastronomía . GastronomyPatrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

Page 74: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

74

Lecer Activo . Ocio Activo . Outdoor Activities

Se estás canso da rutina diaria, tes estrés e queres com-batelo, non dubides en vir a este destino, xa que neste territorio temos sufi cientes recursos para relaxarte, di-vertirte e gozar do teu tempo de lecer.

Eume-Ferrol-Ortegal é unha terra rica en recursos e paraxes para entrar en contacto directo coa natureza, practicar deportes e vivir aventuras ao aire libre. Todas estas actividades son posibles grazas ás infraestruturas públicas e aos servizos e actividades ofertados polos concellos e polas numerosas empresas dedicadas ao le-cer activo nestas bisbarras. En Eume-Ferrol-Ortegal non só encontrarás espazos naturais inigualables, tamén instrutores, equipos en aluguer, instalacións e condi-cións prácticas para vivir a súa aventura.

En www.ferrolortegal.com, www.eumeturismo.org e en www.tempodelecer.com encontrará toda a infor-mación necesaria sobre as empresas dedicadas ao lecer activo no territorio, así como actividades e deportes ao aire libre que organizan os concellos e asociacións. Por terra (sendeirismo, rutas guiadas, equitación, quad, paintball...), auga (rafting, kaiak, canoa, remo, piragüis-mo, surf, windsurf, rutas marítimas, vela, submarinis-mo...), e aire (escalada, barranquismo, parapente...), a diversión está garantida.

O deporte náutico merece mención especial. As rías de Eume, Ferrol e Ortegal distínguense non só pola súa be-leza, senón tamén polo feito de ser navegables durante todo o ano, e a bravura do océano Atlántico converte as súas praias no paraíso do surf en Galicia.

Si estás cansado de la rutina diaria, tienes estrés y quie-res combatirlo, no dudes en venir a este destino, ya que en este territorio tenemos sufi cientes recursos para re-lajarte, divertirte y disfrutar de tu tiempo de ocio.

Eume-Ferrol-Ortegal es una tierra rica en recursos y parajes en los que entrar en contacto directo con la naturaleza y practicar deportes y vivir aventuras al aire libre. Todas estas actividades son posibles gracias a las infraestructuras públicas y a los servicios y actividades ofertados por los ayuntamientos y por las numerosas empresas dedicadas al ocio activo en estas comarcas. En Eume-Ferrol-Ortegal no sólo encontrará espacios natu-rales inigualables, también los instructores, equipos en alquiler, instalaciones y condiciones prácticas para vivir su aventura.

En www.ferrolortegal.com, www.eumeturismo.org y en www.tempodelecer.com encontrará toda la infor-mación necesaria sobre las empresas dedicadas al ocio activo en el territorio, así como actividades y deportes al aire libre que organizan los ayuntamientos y asociacio-nes. Por tierra (senderismo, rutas guiadas, equitación, quad, paintball...), agua (rafting, kayak, canoa, remo, pi-ragüismo, surf, windsurf, rutas marítimas, vela, subma-rinismo... ), y aire(escalada, barranquismo, parapente...), la diversión está garantizada.

El deporte náutico merece mención especial. La rías de Eume, Ferrol y Ortegal se distinguen no sólo por su be-lleza sino por el hecho de ser navegables durante todo el año y la bravura del océano Atlántico convierte sus playas en el paraíso del surf en Galicia.

If you want to break away from the daily routine, if you suff er from stress and want to get rid of it, come to this destination, where we can off er you enough resources to relax, have fun and enjoy your leisure time.

Eume-Ferrol-Ortegal is a region full of resources and enclaves where to get in direct contact with nature, practice sports, and enjoy the great outdoors. All these activities are made possible thanks to the local infras-tructure, public services, and events off ered by the lo-cal councils and private leisure enterprises in the area.In Eume-Ferrol-Ortegal you will not only fi nd a unique natural area, but also the right instructors, materials, fa-cilities, and optimal conditions to live your adventure.

In www.ferrolortegal.com, www.eumeturismo.org, and www.tempodelecer.com you will fi nd all the rele-vant information about the enterprises off ering active tourism in the region, as well as outdoor activities and sports organized by council and associations. Whether on land (hiking, guided walks, horse riding, quad bi-king, paintball...), water (white water rafting, kayaking, canoeing, rowing, surfi ng, windsurfi ng, sailing, scuba diving...), or air (climbing, canyoning, paragliding...) the fun is guaranteed.

Watersports are the highlight of the area. The rias of Eume, Ferrol and Ortegal are well renowned not only for their beauty, but also for being a place to enjoy in all seasons; the rough Atlantic waters make these beaches a surfi ng paradise in Galicia.

Page 75: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

75

Page 76: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

76

OCÉANO ATLÁNTICO

N

R19

R19

R19

R19R17

R17

R21

R22R17

R17

R16

R15

R14

R13

R12

R11

R10

R09

R08R07

R07

R06R05

R04

R03

R03

R02

R01

ría de Cedeira

ría deFerrol

ría de Ares

ría de Betanzos

ría de Ortigueira

ría do Barqueiro

ensenada deSan Andrés

Punta deEstaca de Bares

Cabo de Bares

Punta da Moeda

Cabo Ortegal

Punta de O Limo

Punta Frouxeira

Punta Campelo

Punta Castelo

Punta Chonco

Punta Cela

Punta Branca

Cabo Prior

Punta Lavandeira

Punta Penencia

Punta Coitelada

Punta de Miranda

Cabo Prioriño GrandeCabo Prioriño Chico

Punta GabeiraPunta Tiñosa

Punta Robaliceira

Punta Candieira

Punta Felgueira

Punta Ardilosa

Punta Aperecha

Punta Corveira

Punta de Os Aguillóns

613

MAÑÓN

ORTIGUEIRA

CARIÑO

CEDEIRA

CERDIDO

VALDOVIÑO

SAN SADURNIÑO

MOECHE

AS SOMOZAS

FERROL

MUGARDOS

ARES

FENE

NARÓN

AS PONTES

A CAPELA

PONTEDEUME

MONFERO

CABANAS

NEDA

VILARMAIOR

Sendeirismo . Senderismo . Treking

Page 77: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

77

RUTAS . RUTAS . ROUTES

Sendeirismo . Senderismo . Walks

R01. Ruta dos Cantís

R02. Ruta de San Xiao de Trevo

R03. Ruta Cedeira - Santo André

R04. Ruta da Área Recreativa

R05. Ruta Circular de Fene

R06. Ruta dos Castelos

R07. Ruta do Río Sor

R08. Ruta San Ramón

R09. Ruta Rilo - A Palma

R10. Ruta do Atlántico

R11. Ruta Circular de Neda

R12. Ruta da Costa

R13. Ruta do río Aceiteiro

R14. Ruta do Paseo Fluvial

R15. Ruta do Pico da Vela

R16. Ruta de Bimares

R17. Camiño Inglés

R18. Ruta dos Irmandiños

R19. Ruta de Sto. André de Teixido

R20. Ruta dos Arrieiros

R21. Ruta Fragas do Eume 1

R22. Ruta Fragas do Eume 2

78

79

80

81

82

83

84

85

86

87

88

89

90

91

92

93

94

95

96

97

98

99

Ruta de Os Cantís

Ruta de San Xiao de Trevo

Ruta Cedeira - Santo André

Ruta de la Área Recreativa

Ruta Circular de Fene

Ruta de los Castillos

Ruta del Río Sor

Ruta San Ramón - Castillo de Moeche

Ruta Rilo - A Palma

Ruta del Atlántico

Ruta Circular de Neda

Ruta de la Costa

Ruta del río Aceiteiro

Ruta del Paseo Fluvial

Ruta del Pico da Vela

Ruta de Bimares

Camino Inglés

Ruta de Os Irmandiños

Ruta de S. Andrés de Teixido

Ruta de Os Arrieiros

Ruta Fragas do Eume 1

Ruta Fragas do Eume 2

Os Cantís Route

Route of Saint Xiao of Trevo

Cedeira - Santo André Route

Route of the Recreational Area

Fene Circular Route

Route of the Castles

Río Sor Route

San Ramón - Moeche Castle Route

Rilo - A Palma Route

Route of the Atlantic

Neda Circular Route

Route of the Coast

Aceiteiro River Route

River Walk Route

Pico da Vela Route

Bimares Route

English way

Os Irmandiños Route

S. Andrés de Teixido Route

Os Arrieiros Route

Fragas do Eume Route 1

Fragas do Eume Route 2

A gran cantidade de recursos que se encontran ao longo do territorio de Eume-Ferrol-Ortegal fai posible a exis-tencia dunha serie de sendeiros que ofrece ao turista a posibilidade de percorrer as paraxes máis belas da zona dunha maneira fácil e sinxela.

As rutas que aquí se presentan son unha selección de entre as múltiples que existen no noso territorio e a través das que podemos descubrir tanto a diversidade paisaxística e etnográfi ca como cultural, rutas que dis-corren pola costa, por zonas de montaña ou alternan-do diferentes paisaxes. Tratamos de incluír rutas para todos os públicos, desde pequenos paseos accesibles a persoas de mobilidade reducida ata itinerarios de alta difi cultade para sendeiristas experimentados.

La gran cantidad de recursos que se encuentran a lo lar-go del territorio de Eume-Ferrol-Ortegal hace posible la existencia de una serie de senderos que ofrece al turista la posibilidad de recorrer los parajes más bellos de la zona de una manera fácil y sencilla.

Las rutas que aquí se presentan son una selección de entre las múltiples que existen en nuestro territorio y a través de las cuales podemos descubrir tanto la diver-sidad paisajística, etnográfi ca como cultural, rutas que discurren por la costa, por zonas de montaña o alter-nando diferentes paisajes. Se ha tratado de incluir rutas para todos los públicos, desde pequeños paseos accesi-bles a personas de movilidad reducida hasta itinerarios de alta difi cultad para senderistas experimentados.

The great number of resources around the Eume-Fe-rrol-Ortegal region provide the visitors with a variety of walking paths so they can easily discover the most beautiful spots.

The routes shown here are only a selection among the many you can fi nd in our region. Through them we can discover the diversity of landscapes, and their cultural and ethnographic richness. These routes will allow you to walk along the coast, through mountains, or mixing diff erent scenery. We have tried to include routes for all levels, from short walks, accessible for people with reduced mobility, to diffi cult itineraries, for more expe-rienced trekkers.

Page 78: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

78

00

10

20

30

40

50

60

1 2 3 4 5 6 7 8lonxitude . longitud . length [km]

altit

ude

. alti

tud

. alti

tude

[m]

Perfil . Perfil . Section

Lonxitude . Longitud . lengthDesnivel max . Desnivel max . Drop maxDescenso . Descenso . DescentAscenso . Ascenso . AscentDificultade . Dificultad . DificultyPendente max . Pendiente max . Incline maxTempo . Tiempo .TimeSaída . Salida . Start

8 km61 m

99 m103 m

_7,9%

2h 30’Ares (561670 X, 4809160 Y)

Ruta circular de alta espectacularidade e baixo nivel, que nos permite gozar en apenas media hora do patri-monio cultural máis valioso de Ares, da súa parte rural e interior así como da singularidade e beleza da súa costa, illas, calas e acantilados. Partindo de Ares dirixirémonos á Punta de Miranda, dende onde teremos espectacula-res vistas da Ría de Ares. Por sendas estreitas pero de baixa difi cultade, costearemos polos cantís de Estacas, pasando polas súas calas e os seus pastos con cabalos. Voltamos a Ares pasando pola Igrexa de Lubre.

Ruta circular de alta espectacularidad y bajo nivel, que nos permite disfrutar en apenas media hora del patri-monio cultural más valioso de Ares, de su parte rural e interior así como de la singularidad y belleza de su cos-ta, islas, calas y acantilados. Partiendo de Ares nos diri-giremos a la Punta de Miranda, desde donde tendremos espectaculares vistas de la Ría de Ares. Por senderos estrechos pero de baja difi cultad, costearemos por los acantilados de Estacas, pasando por sus calas y sus pas-tos con caballos. Volvemos a Ares pasando por la Iglesia de Lubre.

Spectacular easy level circular route that will allow us to enjoy within half an hour the richest cultural heritage of Ares, its inland rural part, as well as the beauty of the coastline, islands, coves, and cliff s. Leaving Ares, we shall head for Miranda Point, where we will have a spectacu-lar view of the Ares estuary. Along easy narrow paths, we will thread along the coastal cliff s of Estacas, going past coves and grasslands with grazing horses. We shall return to Ares passing by the church of Lubre.

ensenadade Ares

Lubre

Maiobre

San Roque

ARES

48

50

47

49

ría de Ares

1.000 m

Ruta dos Cantís . Ruta de Os Cantís . Os Cantís Route

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Sendeirismo . Senderismo . Walks

Ponte da CiscadaPuente de A CiscadaA Ciscada Bridge

Edifi cio de Alianza AresanaEdifi cio de Alianza AresanaAlianza Aresana building

Igrexa de Sta. Olaia de LubreIglesia de Sta. Olaia de LubreSanta Olaia de Lubre Church

Page 79: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

79

00

85

95

105

115

125

135

0,2 0,4 ,06 0,8 1,0 1,2 1,4 1,6lonxitude . longitud . length [km]

altit

ude

. alti

tud

. alti

tude

[m]

Perfil . Perfil . Section

Lonxitude . Longitud . lengthDesnivel max . Desnivel max . Drop maxDescenso . Descenso . DescentAscenso . Ascenso . AscentDificultade . Dificultad . DificultyPendente max . Pendiente max . Incline maxTempo . Tiempo .TimeSaída . Salida . Start

1,7 km37 m68 m110 m

_21,56%

1hM. da Gabeira (591578 X, 4844728 Y)

Ruta que segue a dos romeiros á ermida de San Xiao desde o Miradoiro da Gabeira. Desde alí, descenderemos pola vertente que dá ao mar, nalgún dos tramos a pen-dente é moi pronunciada e axudarémonos con ferraxes dispostas a este fi n. Cruzaremos o río e xa por unha sen-da máis accesible chegaremos á pequena ermida de San Xiao. A intensidade do azul do mar aberto e o contraste co verde da fértil ladeira fan deste sendeiro unha xoia de corto percorrido cun fi nal humilde e auténtico.

Ruta que sigue la de los romeros a la ermita de San Xiao desde el Mirador de A Gabeira. Desde allí, descendere-mos por la vertiente que da al mar, en alguno de los tramos la pendiente es muy pronunciada y nos ayuda-remos con herrajes dispuestos a este fi n. Cruzaremos el río y ya por un sendero más accesible llegaremos a la pequeña ermita de San Xiao. La intensidad del azul del mar abierto y el contraste con el verde de la fértil ladera hacen de este sendero una joya de corto recorrido con un fi nal humilde y auténtico.

This route follows the pilgrimage to San Xiao hermita-ge from the A Gabeira outlook. From there, we shall go down towards the sea, where we will have to face some steep descents. In order to make the descent easier the-re are some iron clamps along the way. After crossing the river, there is a more accessible path that leads us to the San Xiao chapel. The deep blue sea contrasting with the fertile green hillside make this track a short gem en-ding in a truly humble place.

Punta Gabeira

San Xiaode Trevo

Casas da Vila

A Vacariza

Monte do Castrillón

Ferroleiro

Casas do Vilar

ría de Ortigueira

1.000 m

Ruta de San Xiao de Trevo . Ruta de San Xiao de Trevo . Route of Saint Xiao of Trevo

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Sendeirismo . Senderismo . Walks

Ermida San Xiao de TrevoErmita San Xiao de TrevoSan Xiao de Trevo Church

Cabo OrtegalCabo OrtegalOrtegal Cape

Page 80: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

80

Ruta Cedeira - Santo André . Ruta Cedeira - Santo André . Cedeira - Santo André Route

00

100

200

300

400

500

600

5 10 15 20 25 30 35 40lonxitude . longitud . length [km]

altit

ude

. alti

tud

. alti

tude

[m]

Perfil . Perfil . Section

Lonxitude . Longitud . lengthDesnivel max . Desnivel max . Drop maxDescenso . Descenso . DescentAscenso . Ascenso . AscentDificultade . Dificultad . DificultyPendente max . Pendiente max . Incline maxTempo . Tiempo .TimeSaída . Salida . Start

43,4 km611 m

1.526 m1.506 m

_41,3%

15hCedeira (576188 X, 4834701 Y)

A espectacularidade desta ruta compensa con creces a dureza do seu trazado. Partindo de Cedeira e remon-tando pola Capela de Santo Antón iniciamos un longo e cautivador percorrido pola aresta do Monte Candieira. Sin perder o océano de vista, iniciamos o descenso ata Santo André, lugar santo de peregrinación e de extraor-dinaria beleza. Subimos ata a Garita de Herbeira desde onde podemos observar os cantís máis altos da Europa continental (700 m). Desde aquí iniciamos a volta polas sendas que se adentran na maxia da Serra da Capelada.

La espectacularidad de esta ruta compensa con creces la dureza de su trazado. Partiendo de Cedeira y remon-tando por la Capela de San Antón iniciamos un largo y cautivador recorrido por la arista del Monte Candieira. Sin perder el océano de vista, iniciamos el descenso hasta San Andrés, lugar santo de peregrinación y de extraordinaria belleza. Subimos hasta la Garita de Her-beira desde donde podemos observar los acantilados más altos de la Europa continental (700 m). Desde aquí iniciamos la vuelta por las sendas que se adentran en la magia de la Serra da Capelada.

The spectacular nature of this route makes up for the roughness of its course. Walking up to San Antón chapel from Cedeira, we start a long charming journey around the edge of Candieira Mountain. Always overlooking the sea, we carry on down towards San Andrés, a holy pilgrimage place of outstanding beauty. We go up to Garita de Herbeira where we can enjoy the view of the highest cliff s in continental Europe (700m.). From here we return along the paths that take us through the ma-gical Serra da Capelada.

ría de Cedeira

ensenada deSan Andrés

Punta Candieira

Punta Felgueira

Punta Ardilosa

Punta Aperecha

Capelada

Régoa

O Covo

Os Salgueiros

Montoxo

FragosoBinzo

San Andrés de Teixido

San Roque de Reboredo

Meizoso

CEDEIRA

OCÉANO ATLÁNTICO

14

16

17

18

13 1.000 m

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Castelo da ConcepciónCastillo de A ConcepciónA Concepción Castle

Miradoiro de HerbeiraMirador de HerbeiraHerbeira Viewpoint

Santo André de TeixidoSan Andrés de TeixidoSaint Andrew of Teixido

Sendeirismo . Senderismo . Walks

Page 81: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

81

Ruta da Área Recreativa . Ruta de la Área Recreativa . Route of the Recreational Area

0132

136

140

144

148

152

156

0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,0 1,4lonxitude . longitud . length [km]

altit

ude

. alti

tud

. alti

tude

[m]

Perfil . Perfil . Section

Lonxitude . Longitud . lengthDesnivel max . Desnivel max . Drop maxDescenso . Descenso . DescentAscenso . Ascenso . AscentDificultade . Dificultad . DificultyPendente max . Pendiente max . Incline maxTempo . Tiempo .TimeSaída . Salida . Start

1,5 km24 m17 m33 m

_7%30’

Área Recreativa (581260 X, 4830471 Y)

Pequeno percorrido fl uvial que se inicia a escasos me-tros da Área Recreativa O Castro e que transcorre ao longo de 1,5 km polas beiras do río Pontellas. Trátase dun paseo habilitado recentemente polo Plan de Dina-mización de Produto Turístico Ferrol-Ortegal e que nos permite coñecer o río a través de pasarelas de madeira e camiñar baixo especies arbóreas tales como bidueiros (Betula pendula), ameneiros (Alnus glutinosa), castiñei-ros (Castanea sativa), carballos (Quercus sp), etc.

Pequeño recorrido fl uvial que se inicia a escasos metros del Área Recreativa O Castro y que transcurre a lo lar-go de 1,5 km junto a las orillas del río Pontellas. Se trata de un paseo habilitado recientemente por el Plan de Dinamización de Producto Turístico de Ferrol-Ortegal y que nos permite conocer el río a través de pasarelas de madera y caminar bajo especies arbóreas tales como abedules (Betula pendula), alisos (Alnus glutinosa), cas-taños (Castanea sativa), robles (Quercus sp), etc.

This is a short river walk that starts a few meters away from O Castro Recreational Area. It goes along the banks of the Pontellas River for Km. The construction of this path has been recently fi nanced by the Plan for the Development of Tourism in Ferrol-Ortegal and it allows us to visit river crossing wooden bridges and walk under trees like birches (Betula Pendula), alders (Alnus gluti-nosa), chestnuts (Castanea sativa), oaks (Quercus sp), etc.

Pazos

A Vila daIgrexa

Regueirolongo

A PenaCastrillón

Área Recreativa O Castro

Casavide 125 m

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Área recreativa O castroÁrea recreativa O castroO Castro recreational area

Muíño do CoboMolino O CoboO Cobo mill

Sendeirismo . Senderismo . Walks

Page 82: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

82

Ruta Circular de Fene . Ruta Circular de Fene . Fene Circular Route

040

80

120

160

200

240

280

4 8 12 16 20 24 28lonxitude . longitud . length [km]

altit

ude

. alti

tud

. alti

tude

[m]

Perfil . Perfil . Section

Lonxitude . Longitud . lengthDesnivel max . Desnivel max . Drop maxDescenso . Descenso . DescentAscenso . Ascenso . AscentDificultade . Dificultad . DificultyPendente max . Pendiente max . Incline maxTempo . Tiempo .TimeSaída . Salida . Start

31,5 km306 m922 m935 m

_24,2%

10h 30’Fene (567838 X, 4813978 Y)

Ruta circular de longo percorrido que xunto coa Ruta Bimares nos achega á península entre rías formada po-los concellos de Fene, Ares e Mugardos. Neste caso par-tindo de Fene iniciamos o ascenso ao Monte Marraxón para descender pola súa aba oposta e gozar da Fervenza do Belelle. Recuperamos cota de novo para ladeando o monte adentrarnos no Concello de Fene atravesándoo ata chegar ás praias de Río Castro e Almieiras, alter-nando así a paisaxe de mar e montaña. Cruzaremos a península ata dar con Maniños xa na ría de Ferrol e re-matar de novo en Fene.

Ruta circular de largo recorrido que junto con la Ruta Bi-mares nos acerca a la península entre rías formada por los concellos de Fene, Ares y Mugardos. En este caso par-tiendo de Fene iniciamos el ascenso al Monte Marraxón para descender por su ladera opuesta y disfrutar de la Fervenza del Belelle. Recuperamos cota de nuevo para ladeando el monte adentrarnos en el Concello de Fene atravesándolo hasta llegar a las playas de Rio Castro y Almieiras, alternando así el paisaje de mar y montaña. Cruzaremos la península hasta dar con Maniños ya en la ría de Ferrol y terminar de nuevo en Fene.

Long distance circular route that, together with the Bimares Route, takes us around the councils of Fene, Ares, and Mugardos, to explore the peninsula formed between estuaries. In this particular one, we start in Fene, climbing Mazarrón Hill and then we go down the opposite side to enjoy the Belelle waterfall. We climb again, this time around the side of the hill, crossing Fene council to reach the beaches of Rio Castro and Almiei-ras, mixing mountain and sea landscapes. We cut across the peninsula to get to Maniños, in the Ria of Ferrol and ending back in Fene.

fervenza do Belelle

ría de Ferrol

Torre

Chao Aldea

Franza

Redes

Lubre

Barallobre

PedreArriba

Viladonelle

O Pereiro

Limondre

Rilo

FERROL

MUGARDOS

ARES

FENE

45

50

51

38

39

40

41

43

37

4249

377777

1.000 m

Igrexa Sta. María de SillobreIglesia Sta. María de SillobreSta. María de Sillobre Church

Mámoas de MarraxónTúmulos de MarraxónMarraxón Tombs

Muíño do RedondoMolino de O RedondoO Redondo Mill

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Sendeirismo . Senderismo . Walks

Page 83: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

83

Ruta dos Castelos . Ruta de los Castillos . Route of the Castles

05

15

25

35

45

55

65

0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4 1,6 1,8 2 2,42,2lonxitude . longitud . length [km]

altit

ude

. alti

tud

. alti

tude

[m]

Perfil . Perfil . Section

Lonxitude . Longitud . lengthDesnivel max . Desnivel max . Drop maxDescenso . Descenso . DescentAscenso . Ascenso . AscentDificultade . Dificultad . DificultyPendente max . Pendiente max . Incline maxTempo . Tiempo .TimeSaída . Salida . Start

2,5 km40 m

106 m85 m

_13,6%

45’C. de San Felipe (558096 X, 481267 Y)

Sendeiro de fácil percorrido, apto para toda a familia, que nos permite percorrer a boca da ría e as súas es-pectaculares vistas. Partimos do Castelo de San Felipe e seguindo a costa chegamos ao que queda do Castelo de San Cristovo. Atravesamos o verde val de San Cristovo e ao chegar a unha pequena estrada tomaremos á nosa dereita, tras unhas casas vemos as ruinas do Castelo de San Carlos. O percorrido remata no miradoiro de San Carlos desde onde contemplar a saída da ría de Ferrol, o Porto Exterior, e en días claros A Coruña e o seu Faro de Hércules, Patrimonio da Humanidade.

Sendero de fácil recorrido, apto para toda la familia, que nos permite recorrer la boca de la ría y sus espectacula-res vistas. Partimos del Castillo de San Felipe y siguien-do la costa llegamos a lo que queda del Castillo de San Cristóbal. Atravesamos el verde valle de San Cristóbal y al llegar a una pequeña carretera tomaremos nuestra derecha, tras unas casas vemos las ruinas del Castillo de San Carlos. El recorrido termina en el mirador de San Carlos desde donde contemplar la salida de la Ría de Ferrol, el Puerto Exterior, y en días claros A Coruña y su Faro de Hércules, Patrimonio de la Humanidad.

This is an easy path, suitable for the whole family, that will allow us to go round the entrance of the ria of Fe-rrol and enjoy the spectacular views. We start from San Felipe Castle, and along the coast we reach the re-mains of San Cristóbal Castle. We cross the green valley of San Cristóbal and when we get to a small road, we turn right. After a group of houses we can see the ruins of San Carlos Castle. The route ends in the San Carlos viewpoint, where we can see the exit of the ria of Ferrol, the Outer Harbour, and on a clear day, A Coruña and the Hercules Lighthouse, a World Heritage Site.

ría de Ferrol

Punta Rde San Carlos

Punta de San CristovoSan Felipe

Bico da Gurita

San Carlos

San Cristovo

250 m

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Castelo de San FelipeCastillo de San FelipeSan Felipe Castle

Castelo de San CarlosCastillo de San CarlosSan Carlos Castle

Castelo de San CristovoCastillo de San CristovoSan Cristovo Castle

Sendeirismo . Senderismo . Walks

Page 84: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

84

Ruta do Río Sor . Ruta del Río Sor . River Sor Route

040

80

120

160

200

240

280

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 24 26 28 30 32 34 36 3822lonxitude . longitud . length [km]

altit

ude

. alti

tud

. alti

tude

[m]

Perfil . Perfil . Section

Lonxitude . Longitud . lengthDesnivel max . Desnivel max . Drop maxDescenso . Descenso . DescentAscenso . Ascenso . AscentDificultade . Dificultad . DificultyPendente max . Pendiente max . Incline maxTempo . Tiempo .TimeSaída . Salida . Start

39,25 km287 m

1.488 m1.812 m

_32,3%

15hPastoriza (604041 X, 4839964 Y)

Sendeiro que segue o curso do Río Sor desde a súa des-embocadura na ría do Barqueiro ata Ambosores, 40 Km río enriba. Existen dous tramos diferenciados non pola particularidade da paisaxe senón polas condicións do sendeiro. Unha primeira parte ata Ponte do Porto na que o sendeiro foi preparado recentemente e discorre pola beira do río con escaleiras de pedra ou madeira para axudar nos tramos máis confl itivos. A segunda par-te discorre pola ruta natural utilizada de sempre polos pescadores cuxa máxima peculiaridade é a súa paisaxe fl uvial e o salto de Augas Caídas.

Sendero que sigue el curso del Río Sor desde su desem-bocadura en la Ría do Barqueiro hasta Ambosores, 40 Km río arriba. Existen dos tramos diferenciados no por la particularidad del paisaje sino por las condiciones del sendero. Una primera parte hasta Ponte do Porto en la que el sendero ha sido preparado recientemente y discurre por la vera del río con escaleras de piedra o madera para ayudar en los tramos más confl ictivos. La segunda parte discurre por la ruta natural utilizada de siempre por los pescadores cuya máxima peculiaridad es su paisaje fl uvial y el salto de Aguas Caídas.

This path goes along the course of the Sor River from its mouth in the Ria of O Barqueiro to Ambosores, 40 Km. up the river. There are two diff erent stretches that share the landscape but not the toughness of the route. The fi rst part to Ponte do Porto takes us on a recently pre-pared path along the banks of the river, with stone and wooden steps that make the hardest bits more beara-ble. The second part goes along the natural route tradi-tionally used by fi shermen, where we can highlight the typical river landscape and the Aguas Caidas waterfall.

río Baleo

río Callobre

río Sor

río Sor

As Grañas do Sor

Devesos

Ambosores

As Ribeiras do Sor

Braelle

O VilarCoto Vilariño

Ponte Segade

As Painceiras

Ponte Segade

Cabanas

MAÑÓN

río Callobre

2.000 m

Patrimonio.Patrimonio.Heritage

Ponte do PortoPuente de O PortoO Porto Bridge

Ponte SegadePuente SegadeSegade Bridge

Sendeirismo . Senderismo . Walks

Page 85: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

85

Ruta San Ramón - Castelo de Moeche . Ruta San Ramón - Castillo de Moeche . San Ramón - Moeche Castle Route

0100

140

180

220

260

280

320

1 2 3 4 5 6 7 9 10 118lonxitude . longitud . length [km]

altit

ude

. alti

tud

. alti

tude

[m]

Perfil . Perfil . Section

Lonxitude . Longitud . lengthDesnivel max . Desnivel max . Drop maxDescenso . Descenso . DescentAscenso . Ascenso . AscentDificultade . Dificultad . DificultyPendente max . Pendiente max . Incline maxTempo . Tiempo .TimeSaída . Salida . Start

12 km178 m438 m437 m

_17,7%4h 15’

Moeche (579684 X, 4823927 Y)

Deixamos atrás San Ramón de Moeche para adentrar-nos no rural por pistas e estradas de moi pouco tráfi co, ata cruzar o regato das Mourelas e iniciar unha lenta pero sostida ascensión pola ladeira oeste do Coto do Cal Vello, que rodeamos posteriormente pola súa ladeira sudeste, abríndose a panorámica do val polo que dis-corre o rego de San Xurxo e onde se atopa localizado o castelo de Moeche. Tras visitar o recentemente re-habilitado castelo de Moeche, escenario das Revoltas Irmandiñas, iniciamos a volta a San Ramón con lixeiras modifi cacións con respecto á ida.

Dejamos atrás San Ramón de Moeche para adentrarnos en el rural por pistas y carreteras de muy poco tráfi co, hasta cruzar el regato das Mourelas e iniciar una lenta pero sostenida ascensión por la ladera oeste del Coto do Cal Vello, que rodeamos posteriormente por su la-dera sudeste, abriéndose la panorámica del valle por el que discurre el rego de San Xurxo y donde se halla emplazado el castillo de Moeche. Tras visitar el reciente-mente rehabilitado castillo de Moeche, escenario de las Revueltas Irmandiñas, iniciamos la vuelta a San Ramón con ligeras modifi caciones con respecto a la ida.

We leave behind San Ramón de Moeche to enter a rural area through hardly visited tracks and roads; then we cross the Mourelas stream and start a slow and steady climb up the Western hillside of Coto de Cal Vello; then we go round the South Eastern side, where the San Xur-xo river valley opens up and where we fi nd the Moeche castle. After a visit to the recently restored Moeche cast-le, witness to the Irmandiños uprising, we start the way back to San Ramón, with small variations from the way out.

San Ramón

PumariñoCastelo de Moeche

Coto do Cal Vello

500 m

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Capela de San RamónCapilla de San RamónSan Ramón Chapel

Castelo de MoecheCastillo de moecheMoeche Castle

Cruceiro O CasteloCruceiro O CasteloO Castelo Stone Cross

Sendeirismo . Senderismo . Walks

Page 86: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

86

Ruta Rilo - A Palma . Ruta Rilo - A Palma . Rilo - A Palma Route

05

15

25

35

45

55

65

0,4 0,8 1,2 1,6 2 2,4 2,8 3,6 4 4,43,2lonxitude . longitud . length [km]

altit

ude

. alti

tud

. alti

tude

[m]

Perfil . Perfil . Section

Lonxitude . Longitud . lengthDesnivel max . Desnivel max . Drop maxDescenso . Descenso . DescentAscenso . Ascenso . AscentDificultade . Dificultad . DificultyPendente max . Pendiente max . Incline maxTempo . Tiempo .TimeSaída . Salida . Start

4,9 km62 m78 m97 m

_7,9%

2h 30’Pazo de Rilo (561423 X, 4877089 Y)

Pequeno percorrido sinalizado na súa totalidade de baixa difi cultade apto para facer en familia, que nos per-mite descubrir os segredos do concello de Mugardos. A senda discorre pola paisaxe rural do interior de Mugar-dos, atravesando pequenas aldeas e bosques de ribeira ata chegar á costa. Gozando da vista da ría chegaremos ao Castelo da Palma, onde remata esta ruta.

Pequeño recorrido señalizado en su totalidad de baja difi cultad apto para hacer en familia, que nos permite descubrir los secretos del ayuntamiento de Mugardos. La senda discurre por el paisaje rural del interior de Mugardos, atravesando pequeñas aldeas y bosques de ribera hasta llegar a la costa. Disfrutando de la vista de la ría llegaremos al Castillo de la Palma, donde fi naliza esta ruta.

Short low level route, signposted all the way, suitable for all the family that will allow us to discover the se-crets of Mugardos Council. The path takes us through the rural landscapes of Mugardos, cross small hamlets and riverside forest until we reach the coast. We can en-joy the view of the ria until we reach La Palma Castle, where this route ends.

ría de Ferrol

Rilo

A Pedreira

O Baño

Pazo da Condesa

Casteloda Palma

As Roibeiras

Simou

A Pena

MUGARDOS

45

500 m

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Pazo de RiloPazo de RiloRilo Manor House

Pazo da CondesaPazo de A CondesaA Condesa Manor House

Castelo da PalmaCastillo de A PalmaA Palma Castle

Sendeirismo . Senderismo . Walks

Page 87: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

87

Ruta do Atlántico . Ruta del Atlántico . Route of the Atlantic

00

120

160

200

240

280

320

0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4,5 5 5,54lonxitude . longitud . length [km]

altit

ude

. alti

tud

. alti

tude

[m]

Perfil . Perfil . Section

Lonxitude . Longitud . lengthDesnivel max . Desnivel max . Drop maxDescenso . Descenso . DescentAscenso . Ascenso . AscentDificultade . Dificultad . DificultyPendente max . Pendiente max . Incline maxTempo . Tiempo .TimeSaída . Salida . Start

6 km211 m

208 m221 m

_19%

2hPonzos (560336 X, 4823184 Y)

Ruta de certa difi cultade polos desniveis que hai que superar pero de vistas espectaculares. Saíndo de Ponzos ascendemos por pistas de terra ata a abandoada aldea de Vilarquinte e continuamos ganando altura ata o vér-tice xeodésico da Lagoa. Seguindo a cadea dos montes do mesmo nome gozamos dunhas privilexiadas vistas sobre o mar e o interior. Iniciamos o descenso pola ver-tente leste adentrándonos na parroquia do Val. Disco-rremos entre vestixios de antigas culturas ao bordear a Pena Molexa e o Castro de Vilasuso ata chegar ao Con-vento de Baltar, onde fi naliza este percorrido.

Ruta de cierta difi cultad por los desniveles que ha de su-perar pero de vistas espectaculares. Saliendo de Ponzos ascendemos por pistas de tierra hasta el abandonado pueblo de Vilarquinte y continuamos ganando altu-ra hasta el vértice geodésico de A Lagoa. Siguiendo la cadena de los montes del mismo nombre gozamos de unas privilegiadas vistas sobre el mar y el interior. Ini-ciamos el descenso por la vertiente Este adentrándonos en la parroquia de O Val. Discurrimos entre vestigios de antiguas culturas al bordear la Pena Molexa y el Castro de Vilasuso hasta llegar al Convento de Baltar, donde fi naliza este recorrido.

This route has some degree of diffi culty due to the steep slopes, but the spectacular views are well worth it. We leave Ponzos following up the dirt tracks until we reach the deserted hamlet of Vilarquinte; we carry on up to the survey point of A Lagoa. If we walk along the hill tops we will enjoy exceptional views over the ocean and the land. We start the descent down the Eastern side and into the O Val parish. We can fi nd historical remains of past cultures like Pena Molexa and the Castro of Vila-suso until we reach the Baltar Convent, where the route ends.

Punta Castelo

O Val

A Pedreira

Pradedo

Vilarquinte

A Lagoa

BaltarVilasuso

Pena Moleda

O Vilar

OCÉANO ATLÁNTICO

30

29

500 m

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Pena MolexaPena MolexaPena Molexa

Castro de VilasusoCastro de VilasusoVilasuso Castro

Convento de BaltarConvento de BaltarBaltar Convent

Sendeirismo . Senderismo . Walks

Page 88: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

88

Ruta Circular de Neda . Ruta Circular de Neda . Neda Circular Route

00

100

200

300

400

500

600

1 2 3 54 6 7 8 109 11 12 13 1514 16 17 18lonxitude . longitud . length [km]

altit

ude

. alti

tud

. alti

tude

[m]

Perfil . Perfil . Section

Lonxitude . Longitud . lengthDesnivel max . Desnivel max . Drop maxDescenso . Descenso . DescentAscenso . Ascenso . AscentDificultade . Dificultad . DificultyPendente max . Pendiente max . Incline maxTempo . Tiempo .TimeSaída . Salida . Start

19 km253 m895 m903 m

_28,6%7h 15’

Neda (568308 X, 4817002 Y)

Ruta circular sinalizada polo Club de Montaña de Ferrol de difi cultade alta. Partindo de Neda diriximos os nosos pasos á ladeira do Monte Marraxón, desde onde se nos ofrecen moi boas vistas sobre a ría de Ferrol. Descen-demos polo leste do mesmo monte ata o Roxal, onde atopamos restos de muíños e o Pazo de Isabel II, deixan-do moi preto a Fervenza do Belelle, que ben merece un desvío. Ascendemos novamente cara a Pena Louseira e de aí de novo outro ascenso ao Monte de Ancos. Inician-do xa a volta a Neda trala extenuante e satisfactoria camiñada.

Ruta circular señalizada por el Club de Montaña de Ferrol de difi cultad alta. Partiendo de Neda dirigimos nuestros pasos a la ladera del Monte Marraxón, desde donde se nos ofrece muy buenas vistas sobre la Ría de Ferrol. Descendemos por el Este del mismo monte hasta el Roxal, donde encontramos restos de molinos y el Pazo de Isabel II, dejando muy cerca la Fervenza del Belelle, que bien merece un desvío. Ascendemos nuevamente hacia Pena Louseira y de ahí de nuevo otro ascenso al Monte de Ancos. Iniciando ya la vuelta a Neda tras la extenuante y satisfactoria caminata.

Diffi cult level circular route signposted by the Club Montaña de Ferrol. We head from Neda towards the Marraxón Mountain hillside, where we can enjoy very nice views over the ria of Ferrol. We take the descent on the Eastern side towards O Roxal, where we fi nd re-mains of mills and the Pazo of Isabel II, very close to the Belelle waterfall, well worth a detour. We start another climb towards Pena Louseira and from there up again to the Mountain of Ancos. We fi nally head back to Neda after a tiring but rewarding walk.

Xubia

A Toeleira

O Colo

Sta. MaríaMosteirón

A Cruz do Pouso

O Roxal

Viladonelle

NARÓN

NEDA

39

NNNNARÓNARÓARÓARÓARÓR NNNNNNN

500 m

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Igrexa Santa María de NedaIglesia Santa María de NedaSanta María de Neda Church

Muíño da Cruz do PousoMolino de A Cruz do PousoA Cruz do Pouso Mill

Pazo Isabel IIPazo Isabel IIIsabel II Manor House

Sendeirismo . Senderismo . Walks

Page 89: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

89

Ruta da Costa . Ruta de la Costa . Route of the Coast

00

20

40

60

80

100

120

1 2 3 54 6 7 8 109 11 12 13 1514 16 17lonxitude . longitud . length [km]

altit

ude

. alti

tud

. alti

tude

[m]

Perfil . Perfil . Section

Lonxitude . Longitud . lengthDesnivel max . Desnivel max . Drop maxDescenso . Descenso . DescentAscenso . Ascenso . AscentDificultade . Dificultad . DificultyPendente max . Pendiente max . Incline maxTempo . Tiempo .TimeSaída . Salida . Start

17,75 km133 m514 m438 m

_17,8%5h 30’

Ladrido (595567 X, 4839875 Y)

Espectacular ruta costeira que nos permite apreciar a característica paisaxe galega de alternancia de extensos areais e pronunciados cantís. Parte desta ruta discorre polo antigo camiño real que unía Ortigueira con Vivei-ro e no seu percorrido atopamos numerosos elementos de interese tanto arqueolóxico como paisaxístico e na-tural. Saíndo de Ladrido percorremos as puntas de Cal-morto, Palmeira, Bandexa, Pena Furada e Vilardeira e os núcleos do Porto de Espasante e Céltigos, completando así unha ruta ideal para coñecer a costa de Ortigueira.

Espectacular ruta costera que nos permite apreciar el característico paisaje gallego de alternancia de exten-sos arenales y pronunciados acantilados. Parte de esta ruta discurre por el antiguo camino real que unía Orti-gueira con Viveiro y en su recorrido, encontramos nu-merosos elementos de interés tanto arqueológico como paisajístico y natural. Saliendo de Ladrido recorremos las puntas de Calmorto, Palmeira, Bandexa, Pena Fura-da y Vilardeira y los núcleos de O Porto de Espasante y Céltigos, completando así una ruta ideal para conocer la costa de Ortigueira.

Spectacular coastal route that will allow us to appre-ciate the typical Galician landscape alternating broad beaches and steep cliff s. Part of this route uses the old Royal Way that linked Ortigueira and Viveiro; along the way, we fi nd several interesting examples of the local archaeology, nature, and landscape. Leaving Ladrido, we pass by the capes of Calmorto, Palmeira, Bandexa, Pena Furada, and Vilardeira, and the spots of Espasante Har-bour and Celtigos, thus completing an ideal route to get to know the coast of Ortigueira.

río Callobre

ría de Ortigueira

Loiba

Céltigos

Espasante

San Xoan

Ladrido

O Picoto

As Painceiras

A CostoiraPenapicada

Pena Mopura

Penaquente

OCÉANO ATLÁNTICO 3

4

5

6

1.000 m

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Casa da VeaCasa de A VeaA Vea House

Capela de San AntonioCapilla de San AntonioSan Antonio Chapel

Sendeirismo . Senderismo . Walks

Page 90: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

90

Ruta do río Aceiteiro . Ruta del río Aceiteiro . Aceiteiro river route

020

40

60

80

100

120

140

0,4 0,8 1,2 1,6 2 2,4 2,8 3,63,2 40lonxitude . longitud . length [km]

altit

ude

. alti

tud

. alti

tude

[m]

Perfil . Perfil . Section

Lonxitude . Longitud . lengthDesnivel max . Desnivel max . Drop maxDescenso . Descenso . DescentAscenso . Ascenso . AscentDificultade . Dificultad . DificultyPendente max . Pendiente max . Incline maxTempo . Tiempo .TimeSaída . Salida . Start

4,5 km110 m

21 m139 m

_17,3%1h 30’

San Sadurniño (575268 X, 4820284 Y)

Ruta fl uvial que seguindo o percorrido do río Aceiteiro nos permite coñecer varios muíños sendo o primeiro o que en mellor estado se conserva. Remóntase a canle pola beira atopando outros muíños, ata chegar a unha ponte que se cruza e chegamos así ao último grupo de muíños. Voltaremos polo mesmo percorrido ata San Sa-durniño. Esta ruta foi sinalizada polo Club de Montaña de Ferrol, aínda así hai que ter en conta para realizala que en determinadas épocas do ano a vexetación (fel-gos) do contorno do río acada proporcións que poden difi cultar a marcha.

Ruta fl uvial que siguiendo el recorrido del Río Aceiteiro nos permite conocer varios molinos siendo el primero el que en mejor estado se conserva. Se remonta el cauce por la orilla hallando los otros molinos, hasta llegar a un puente que se cruza y llegamos así al último grupo de molinos. Volveremos por el mismo recorrido hasta San Sadurniño. Esta ruta fue señalizada por el Club de Montaña de Ferrol, aún así hay que tener en cuenta para realizarla que en determinadas épocas del año la vegetación (helechos) del entorno del río alcanza pro-porciones que pueden difi cultar la marcha.

Fluvial walk along the Aceiteiro River that will allow us to visit several mills, the fi rst one of them being the one in the best condition. If we carry on along the river banks we shall fi nd other mills, until we reach a bridge that we should cross to get to the last cluster of mills. The return follows the same path to San Sadurniño. This route has been signposted by the Club de Monta-ña Ferrol, but even so we should take into account the season, as overgrowth of vegetation (ferns) around the river may make progress particularly hard.

G de Xubia

Monte

O Albeiro

Prospes

Os Currás

Coto do Rapadoirop

A Croa

Capela de Belén

Silvalonga

Monte do Pedroso

O Pico

O Río do Couto

Pedroso Piñeiros

Lamas

SAN SADURNIÑO

500 m

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Capela de BelénCapilla de BelénBelén Chapel

Sendeirismo . Senderismo . Walks

Page 91: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

91

Ruta do Paseo Fluvial . Ruta del Paseo Fluvial . River Walk Route

0225

227

229

231

233

235

237

0,05 0,10 0,15 0,20 0,25 0,30 0,35 0,450,40lonxitude . longitud . length [km]

altit

ude

. alti

tud

. alti

tude

[m]

Perfil . Perfil . Section

Lonxitude . Longitud . lengthDesnivel max . Desnivel max . Drop maxDescenso . Descenso . DescentAscenso . Ascenso . AscentDificultade . Dificultad . DificultyPendente max . Pendiente max . Incline maxTempo . Tiempo .TimeSaída . Salida . Start

1 km13 m0 m0 m

_5,1%

20’A Igrexa (585308 X, 4820613 Y)

Paseo fl uvial recentemente habilitado e apto para toda a familia. Este pequeno percorrido de 1 km ida e volta bordeando o río permítenos gozar dun agradable paseo coñecendo a vexetación de ribeira e vendo as augas cristalinas discorrer. Arredor do paseo e formando parte da mesma actuación hai un parque axardinado onde se celebra a feira e que nos permite xogos en familia ou entre amigos. O pavimento é fi rme, polo que as persoas con mobilidade reducida poden gozar do percorrido doadamente.

Paseo fl uvial recientemente habilitado y apto para toda la familia. Este pequeño recorrido de 1 km ida y vuelta bordeando el río nos permite disfrutar de un agrada-ble paseo conociendo la vegetación de ribera y viendo las aguas cristalinas discurrir. Alrededor del paseo y formando parte de la misma actuación hay un parque ajardinado donde se celebra la feria y que nos permite juegos en familia o entre amigos. El pavimento es fi rme, por lo que las personas con movilidad reducida pueden disfrutar del recorrido fácilmente.

Recently prepared river walk and suitable for the whole family. This short 1 Km. return route takes us along the river where we can learn about typical river bank ve-getation and enjoy the fl ow of the crystal clear waters. Around the walk, and part of the same complex, there is a garden park, where the local market takes place, a pla-ce where to share games amongst family and friends. People with reduced mobility can enjoy this walk as the grounds are perfectly suitable for their needs.

Poelle

As Pardiñas

A Igrexa

AS SOMOZAS

125 m

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Casa do concello de As SomozasCasa del ayuntamiento de As SomozasAs Somozas Council House

Igrexa Santiago SeréIglesia Santiago SeréSantiago Seré Church

Sendeirismo . Senderismo . Walks

Page 92: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

92

Ruta do Pico da Vela . Ruta del Pico da Vela . Pico da Vela Route

00

5

100

150

200

250

300

1 2 3 4 5 6 87lonxitude . longitud . length [km]

altit

ude

. alti

tud

. alti

tude

[m]

Perfil . Perfil . Section

Lonxitude . Longitud . lengthDesnivel max . Desnivel max . Drop maxDescenso . Descenso . DescentAscenso . Ascenso . AscentDificultade . Dificultad . DificultyPendente max . Pendiente max . Incline maxTempo . Tiempo .TimeSaída . Salida . Start

8,6 km205 m430 m381 m

_21,3%3h 30’

Meirás (565094 X, 4828272 Y)

Ruta circular que nos invita a coñecer o Pico da Vela, ao que ascenderemos por pistas de terra desde a Praia do Río de Meirás. O camiño, ateigado de antigas baterías militares e de espectaculares vistas, vai gañando altura sostidamente ata que no tramo fi nal ascendemos axu-dándonos coas mans ao pico propiamente dito, entre as antigas ruínas militares. Para descender escolleremos outra pista á nosa esquerda que nos levará facendo zig-zags á mesma praia de Meirás, coñecendo outras ba-terías e outras panorámicas máis fermosas se cabe da Frouxeira, Valdoviño e a Serra da Capelada ao fondo.

Ruta circular que nos invita a conocer el Pico da Vela, al que ascenderemos por pistas de tierra desde la Playa del Río de Meirás. El camino, jalonado de antiguas ba-terías militares y de espectaculares vistas, va ganando altura sostenidamente hasta que en el tramo fi nal as-cendemos ayudándonos con las manos al pico propia-mente dicho, entre las antiguas ruinas militares. Para descender escogeremos otra pista a nuestra izquierda que nos llevará haciendo zig-zags a la misma playa de Meirás, conociendo otras baterías y otras panorámicas más bellas si cabe de la Frouxeira, Valdoviño y la Serra da Capelada al fondo.

Circular route that invites us to know the Pico da Vela, which we can reach if we go up the dirt tracks from Praia do Rio beach in Meirás. The way keeps gaining altitude, as we pass abandoned military garrisons and enjoy the spectacular views. Finally we get to the last stretch, where we can literally climb to the very sum-mit, surrounded by the military ruins. For the descent, we choose the track on our left that will zig-zag down to Meiras beach, passing other garrisons and enjoying even better views to Frouxeira, Valdoviño and the Cape-lada Mountains in the background.

Punta Campelo

Meirás

Fomos

Padín

A Gándara

Lavacerido

Taraza

Montefaro

Monte da Vela

Alto de Campelo

A Cubeta

OCÉANO ATLÁNTICO

27

26

25

500 m

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Sendeirismo . Senderismo . Walks

Page 93: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

93

Ruta de Bimares . Ruta de Bimares . Bimares Route

00

20

40

60

80

100

120

4 8 12 16 20 24 3228lonxitude . longitud . length [km]

altit

ude

. alti

tud

. alti

tude

[m]

Perfil . Perfil . Section

Lonxitude . Longitud . lengthDesnivel max . Desnivel max . Drop maxDescenso . Descenso . DescentAscenso . Ascenso . AscentDificultade . Dificultad . DificultyPendente max . Pendiente max . Incline maxTempo . Tiempo .TimeSaída . Salida . Start

35,9 km117 m

729 m721 m

_20,3%11h 30’

Ares (561670 X, 4809160 Y)

Ruta principalmente costeira que permite gozar de am-plas vistas sobre as dúas rías (ría de Ares e ría de Ferrol) á vez que percorrer os principais elementos de intere-se patrimonial de Ares e Mugardos, constituíndo unha das mellores maneiras de coñecer o territorio. Ao fi nal do percorrido poderemos gozar de numerosas constru-cións indianas e modernistas, de pontes medievais, pe-quenas aldeas pesqueiras con encanto, vilas romanas, castelos, mosteiros, unha morea de pequenas igrexas parroquiais e miradoiros espectaculares sobre os cantís do Atlántico.

Ruta principalmente costera que permite disfrutar de amplias visuales sobre las dos rías (Ría de Ares y Ría de Ferrol) a la vez que recorrer los principales elementos de interés patrimonial de Ares y Mugardos, constituyendo una de las mejores maneras de conocer el territorio. Al fi nal del recorrido se habrá podido disfrutar de numero-sas construcciones indianas y modernistas, de puentes medievales, pequeños pueblos pesqueros con encanto, villas romanas, castillos, monasterios, una retahíla de pequeñas iglesias parroquiales y miradores espectacu-lares sobre los acantilados del Atlántico.

Coastal route that will allow us to enjoy vistas over the two estuaries (Ria of Ares and Ria of Mugardos) as well as passing by the main local landmarks of Ares and Mu-gardos, one of the best ways to get to know the area. At the end of the route we would have seen many colo-nial and Art Nouveau buildings, medieval bridges, small charming fi shing villages, Roman ruins, castles, monas-teries, a number of small parish churches, and spectacu-lar viewpoints over the Atlantic cliff s.

ría de Ferrol

ría de Ares

Punta Coitelada

Punta de Miranda

Franza

Cervás

Redes

Lubre

San Felipe

Limondre

Chanteiro

Rilo

MUGARDOS

ARES

45

48

50

5147

41

53

46

52

4249

1.000 m

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Ponte da CiscadaPuente de A CiscadaA Ciscada Bridge

Xacemento Romano de NovilleYacimiento Romano de NovilleNoville Roman Site

Ermida da Nosa Señora da MercéErmita de Nosa Señora da MercéNosa Señora da Mercé Chapel

Sendeirismo . Senderismo . Walks

Page 94: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

94

río Eume

río Belelle

fervenza do Belelle

lagoa deDoniños

ría de Ferrol

ría de Ares

ría de Betanzos

Punta ChoncoPunta CelaPunta Branca

Punta Lavandeira

Punta Penencia

Punta Coitelada

Punta de Miranda

Cabo PrioriñoGrande

Cabo PrioriñoChico

LaraxeSan Martiño de Porto

Breamo Taboada

As Neves

Cabana

Cruceiro

O Val SedesMonte

Pedroso

Xubia

Narahío

A Cruz do Pouso

Covas

SerantesDoniños

A Graña

Franza

Cervás

RedesLubre

Barallobre

O Roxal

Viladonelle

Trasancos

San Felipe

Chamorro

Castro

Vilar

Limondre

ChanteiroRilo

SAN SADURNIÑO

FERROL

MUGARDOS

ARES

FENE

NARÓN

A CAPELA

PONTEDEUMECABANAS

NEDA

OCÉANOATLÁNTICO

3132

36

45

485051

47

38

39

44

4041

4353

3334

35

37

46

524249

Punta ChonPuPuntaPuPunnta

5.000 m

Patrimonio.Patrimonio.Heritage

Camiño Inglés . Camino Inglés . The English way

00

40

80

120

160

180

200

2 4 6 8 1210 14 16 18 20 22 24 26lonxitude . longitud . length [km]

altit

ude

. alti

tud

. alti

tude

[m]

Perfil . Perfil . Section

Lonxitude . Longitud . lengthDesnivel max . Desnivel max . Drop maxDescenso . Descenso . DescentAscenso . Ascenso . AscentDificultade . Dificultad . DificultyPendente max . Pendiente max . Incline maxTempo . Tiempo .TimeSaída . Salida . Start

28 km185 m348 m337 m

_10,4%

8hPorto de Ferrol (561254 X, 4814431 Y)

O camiño inglés é un dos múltiples camiños existentes que levan a Santiago de Compostela, utilizado desde o século XII polos peregrinos procedentes do norte de Eu-ropa para visitar o Apóstolo. O camiño inglés percorre 4 dos 15 concellos de Ferrol-Ortegal: Ferrol, Narón, Neda e Fene. No transcurso do camiño pódense admirar abun-dantes recursos patrimoniais, como o barrio da Magda-lena, o mosteiro de San Martiño de Xuvia en Narón, a igrexa de San Nicolás en Neda ou o coñecido guindastre da antiga Astano en Fene. En Neda atopamos o alber-gue de peregrinos que será a primeira etapa no camiño se o realizamos a pé.

El camino inglés es uno de los múltiples caminos exis-tentes que llevan a Santiago de Compostela, utilizado desde el siglo XII por los peregrinos procedentes del norte de Europa para visitar al Apóstol. El camino inglés recorre 4 de los 15 municipios de Ferrol-Ortegal: Ferrol, Narón, Neda y Fene. En el transcurso del camino se pue-den admirar abundantes recursos patrimoniales, como el barrio de la Magdalena, el monasterio de San Martiño de Xuvia en Narón, la iglesia de San Nicolás en Neda o la conocida grúa de la antigua Astano en Fene. En Neda encontramos el albergue de peregrinos que será la pri-mera etapa en el camino si lo realizamos a pie.

The English Way is one of the many options to get to Compostela; it has been used since the XII century by pilgrims arriving from Northern Europe to visit the Apostle. The English Way crosses 4 out the 15 councils of Ferrol-Ortegal: Ferrol, Narón, Neda, and Fene. Along the way we can discover numerous examples of the local heritage, like the Magdalena district, the monastery of San Martiño de Xuvia in Narón, the church of San Ni-colás in Neda, or the famous Astano shipyard crane in Fene. In Neda we can rest at the pilgrim hostel, fi rst sta-ge of the way if we do it on foot.

Barrio da MadalenaBarrio de A MadalenaA Magdalena neighborhood

Muíño das AceasMolino de As AceasAs Aceas Mill

Pazo da MercéPazo de A MercéA Mercé Manor House

Sendeirismo . Senderismo . Walks

Page 95: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

95

río Eume

río Belelle

fervenza do Belelle

G de Xubia

Taboada

As Neves

d d

Goente

Caaveiro

Pena da Sombra

Rocamonde

Monte

Pedroso

San Ramón

Lamas

Narahío

A Cruz do Pouso

IgrexafeitaO Roxal

Viladonelle

SAN SADURNIÑO

MOECHE

AS SOMOZAS

A CAPELA

MMo

2.500 m

Patrimonio.Patrimonio.Heritage

Ruta dos Irmandiños . Ruta de Os Irmandiños . Os Irmandiños Route

00

100

200

300

400

500

600

1 2 3 4 65 87 9 10 11 12 1 14 15lonxitude . longitud . length [km]

altit

ude

. alti

tud

. alti

tude

[m]

Perfil . Perfil . Section

Lonxitude . Longitud . lengthDesnivel max . Desnivel max . Drop maxDescenso . Descenso . DescentAscenso . Ascenso . AscentDificultade . Dificultad . DificultyPendente max . Pendiente max . Incline maxTempo . Tiempo .TimeSaída . Salida . Start

17,75 km382 m475 m714 m

_42,1%

6hC. de Moeche (581476 X, 4822589 Y)

Ruta lexendaria sinalizada na súa totalidade por EuroEu-me que discorre entre os castelos de Moeche e Naraío. Ao longo do seu percorrido atravesa os picos de Raca-monde, Pena de Sombra, Pico de San Vicente e a máxica Serra do Forgoselo. Desde calquera deles pódese gozar dunhas fermosas vistas da comarca. A súa lonxitude e as vías polas que transcorremos, principalmente estra-das secundarias pouco transitadas, fan desta unha ruta especialmente indicada para facer en bicicleta. As Re-voltas Irmandiñas tiveron lugar durante o S. XV contra a opresión señorial da nobreza e o clero protagonizadas polos campesiños.

Ruta legendaria señalizada en su totalidad por EuroEu-me que discurre entre los castillos de Moeche y Naraío. A lo largo de su recorrido atraviesa los picos de Raca-monde, Pena de Sombra, Pico de San Vicente y la mágica Serra do Forgoselo. Desde cualquiera de ellos se puede disfrutar de unas hermosas vistas de la comarca. Su longitud y las vías por las que transcurrimos, principal-mente carreteras secundarias poco transitadas, hacen de ésta una ruta especialmente indicada para hacer en bicicleta. Las Revoltas Irmandiñas tuvieron lugar duran-te el S. XV contra la opresión señorial de la nobleza y el clero protagonizadas por los campesinos.

Legendary route, fully signposted by Euroeume, that joins the castles of Moeche and Naraío. Along the way we pass the peaks of Racamonde, Pena da Sombra, Pico de San Vicente, and the magical Serra do Forgose-lo. From any of these we can enjoy beautiful views of the area. The length and type of paths, mainly country roads with hardly any traffi c, make this route particu-larly good to enjoy by bicycle. The Irmandiños uprising took place along the XV century to fi ght the lords and the church feudal oppression against the peasants.

Castelo de MoecheCastillo de moecheMoeche Castle

Ponte da PontenovaPuente de A PontenovaA Pontenova Bridge

Castelo de NaraíoCastillo de NaraíoNaraío Castle

Sendeirismo . Senderismo . Walks

Page 96: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

96

Ruta de Sto. André de Teixido . Ruta de S. Andrés de Teixido . S. André de Teixido Route

00

100

200

300

400

500

600

2 4 6 8 16 1810 2012 2214 24 28 30 32 3426 36lonxitude . longitud . length [km]

altit

ude

. alti

tud

. alti

tude

[m]

Perfil . Perfil . Section

Lonxitude . Longitud . lengthDesnivel max . Desnivel max . Drop maxDescenso . Descenso . DescentAscenso . Ascenso . AscentDificultade . Dificultad . DificultyPendente max . Pendiente max . Incline maxTempo . Tiempo .TimeSaída . Salida . Start

37,8 km411 m

972 m1.106 m

_21,4%

12h 45’M. do Couto (566870 X, 4816659 Y)

Hai moitas formas de chegar a Santo André de Teixido, pero desde o PDPT Ferrol-Ortegal recomendámoslles facer unha ruta a pé por calquera das variantes que lles propoñemos: desde Mañón, desde Santa Comba ou desde O Couto. Dá o mesmo o trazado que se elixa, tanto o patrimonio cultural como a paisaxe que se pode observar sorprenderá ao camiñante moi gratamente. Ademais conta a lenda que quen non vai a Santo André de Teixido de vivo vai ao morrer convertido en animal… hai, entón, moitos motivos polos que achegarse a este destino e percorrer este camiño cargado de tanta rique-za patrimonial.

Hay muchas formas de llegar a San Andrés de Teixido, pero desde el PDPT Ferrol-Ortegal les recomendamos hacer una ruta a pie por cualquiera de las variantes que les proponemos: desde Mañón, desde Santa Comba o desde O Couto. Da igual el trazado que se elija, tanto el patrimonio cultural como el paisaje que se observa-rá sorprenderá al caminante muy gratamente. Además cuenta la leyenda que quien no va a San Andrés de Teixido de vivo va al morirse convertido en animal… hay, entonces, muchos motivos por los que acercarse a este destino y recorrer este camino cargado de tanta riqueza patrimonial.

There are many ways to reach San Andrés de Teixido, but from the PDPT Ferrol-Ortegal, we recommend you to walk from any of the diff erent options, like Mañón, Santa Comba, or O Couto. Regardless of the route we choose, both the cultural heritage and the landscape will amaze the walkers. Legend goes that whoever does not visit San Andrés during his lifetime, will go reincar-nated as an animal. There are many reasons then why to visit this point and enjoy this route so rich in cultural heritage.

fervenza do Belelle

lagoa deDoniños

lagoa daFrouxeira

rego deBañoca

G de Xubia

embalse das Forcadas

Navaraxe

río Mera

río Mera

río Baleo

río Callobre

río Sor

río Sor

río Fulgueira

embalse da Ribeira

ría de Cedeira

ría de Ferrol

ría de Ortigueira

ensenada deSan Andrés

Punta Frouxeira

Punta Campelo

Punta CasteloPuntaChonco

Punta CelaPunta Branca

PuntaLavandeira

PuntaPenencia

Punta Robaliceira

Punta Candieira

Punta Felgueira

Punta Ardilosa

Punta Aperecha

Punta Corveira

Cabo Prior

O Deveso

Espiñaredo

Brixeo

O Freixo

Caaveiro

LoibaCéltigos

Espasante

Ladrido

A Pedra

Capelada

Mera

SenraFreires

Cuíña

Régoa

Os SalgueirosFeás

Montoxo

Pantín Vilarrube

Loira

Lago

LouridoMeirás

O Val SedesMonte

Pedroso

San RamónAbade

Lamas

Xubia

Narahío

A Cruz do Pouso

Igrexafeita

Covas

SerantesDoniños

A Graña

Ermo

As NevesInsua

As Enchousas

Seixas

Recemel

As Grañas do Sor

Devesos

A Barqueira

Esteiro

Barallobre

O Roxal

Viladonelle

O Porto deBarqueiro

As Ribeiras do Sor

Trasancos

Os Casás

San Felipe

Chamorro

San Andrésde Teixido

Castro

Braelle

As Painceiras

Ponte Segade

Pazos

Montefaro

Baltar

MAÑÓN

ORTIGUEIRA

CARIÑO

CEDEIRA

CERDIDO

VALDOVIÑO

SAN SADURNIÑO

MOECHE

AS SOMOZAS

FERROL

MUGARDOS

FENE

NARÓN

NEDA

OCÉANO ATLÁNTICO

28

3132

36

45

45

6

789

10

12

14

1617

1819

2021

2223

24

27

38

39

4041

11

13

15

26

3334

35

37

25

3029

5.000 m

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Mosteiro de O CoutoMonasterio de O CoutoO Couto Monastery

Ponte de Porto do CaboPuente de Porto de O CaboPorto do Cabo Bridge

Santuario de Santo André de TeixidoSantuario de San Andrés de TeixidoSaint Andrew of Teixido Sanctuary

Sendeirismo . Senderismo . Walks

Page 97: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

97

río Mera

río Mera

río Baleo

río Callobre

río Sor

río Sor

río Fulgueira

embalse da Ribeira

ría de Ortigueira

ría do Barqueiro

ensenada deSan Andrés

Cabo de Bares

Punta da MoedaPunta de O LimoPunta Gabeira

Punta Tiñosa

Punta Robaliceira

Punta de Os Aguillóns

Punta de Estaca de BaresCabo Ortegal

O Deveso

Espiñaredo

Brixeo

O Freixo

G t

Bares

LoibaCéltigos

Espasante

Ladrido

A Pedra

San Xiaode Trevo

Capelada

Mera

SenraFreires

Cuíña

Feás

Montoxo

Abade

Ermo

As NevesInsua

As Enchousas

Seixas

Recemel

As Grañas do Sor

Devesos

A Barqueira

O Porto deBarqueiro

As Ribeiras do Sor

Os Casás

San Andrésde Teixido

Braelle

As Painceiras

Ponte Segade

MAÑÓN

ORTIGUEIRA

CARIÑO

CERDIDO

MOECHE

AS SOMOZAS

AS PONTES

OCÉANO ATLÁNTICO1

23

45

678

910

1211

PuPuntanta d

2.500 m

Ruta dos Arrieiros . Ruta de Os Arrieiros . Os Arrieiros Route

00

150

300

450

600

750

900

2 4 6 8 16 1810 2012 2214 24 28 30 32 3426 36 38 40 42 44 46lonxitude . longitud . length [km]

altit

ude

. alti

tud

. alti

tude

[m]

Perfil . Perfil . Section

Lonxitude . Longitud . lengthDesnivel max . Desnivel max . Drop maxDescenso . Descenso . DescentAscenso . Ascenso . AscentDificultade . Dificultad . DificultyPendente max . Pendiente max . Incline maxTempo . Tiempo .TimeSaída . Salida . Start

35,9 km117 m

729 m721 m

_20,3%11h 30’

Porto de Bares (607152 X, 4847671 Y)

Lexendaria ruta de 4.000 anos de antigüidade que une a vila das Pontes de García Rodríguez co Porto de Bares, percorrendo máis de 50 km. O camiño discorre polos cu-mes das serras da Faladoira e A Coriscada e é balizado en todo o seu percorrido por restos megalíticos, cruceiros e impresionantes paisaxes. Chegamos ao lugar máxico de Bares desde cuxo porto chegaban as mercadorías e embarcábase o ouro das Pontes. No medievo esta ruta foi Camiño Real e aínda os maiores da zona lembran percorrelo de feira en feira.

Legendaria ruta de 4.000 años de antigüedad que une la villa de As Pontes de García Rodríguez con el Puerto de Bares, recorriendo más de 50 km. El camino discurre por las cumbres de las sierras de la Faladoira y la Coris-cada y es jalonado en todo su recorrido por restos me-galíticos, cruceiros e impresionantes paisajes. Llegamos al lugar mágico de Bares desde cuyo puerto llegaban las mercancías y se embarcaba el oro de As Pontes. En el medievo esta ruta fue Camino Real y aún los mayores de la zona cuentan haberlo recorrido de feria en feria.

Legendary 4,000 year old route that links the town of As Pontes de García Rodriguez with the harbour of Bares, along more than 50 Km. The route crosses the peaks of the hills of A Faladoira and A Coriscada, and it is criss-crossed by megalithic remains and stone crosses amidst the awesome views. We reach the magical place of Bares, where the gold and other goods arrived from As Pontes. In the Middle Ages, this route used to be a Ro-yal Way and even nowadays the older generations still remember to use it to attend the local markets.

Cristo de MourazCristo de MourazCristo de Mouraz

Núcleo de CandedoNúcleo de CandedoCandedo Centre

Capela da Pena de FranciaCapilla de A Pena de FranciaA Pena de Francia Chapel

Patrimonio.Patrimonio.Heritage

Sendeirismo . Senderismo . Walks

Page 98: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

98

Ruta Fragas do Eume 1 . Ruta Fragas do Eume 1 . Fragas do Eume Route 1

0-20

0

20

40

60

80

100

2 4 6 8 10 12 14lonxitude . longitud . length [km]

altit

ude

. alti

tud

. alti

tude

[m]

Perfil . Perfil . Section

Lonxitude . Longitud . lengthDesnivel max . Desnivel max . Drop maxDescenso . Descenso . DescentAscenso . Ascenso . AscentDificultade . Dificultad . DificultyPendente max . Pendiente max . Incline maxTempo . Tiempo .TimeSaída . Salida . Start

14,7 km- m

2.219 m2.272 m

_-%

3h 52’Fragas do Eume

Ruta dende a central hidroeléctrica da Capela - Mons-teiro de Caaveiro - Punto de información turística do Eume. A ruta discorre por un paraxe excepcional, á sombra en todo momento da exuberante vexetación do Parque Natural das Fragas do Eume. Camiño estreito no seu maior percorrido e próximo ao cauce do río. É preci-so levar un coche ao punto de chegada.

Ruta desde la central hidroeléctrica de A Capela - Mo-nasterio de Caaveiro - Punto de información turística del Eume. La ruta transcurre por un paraje excepcional, a la sombra en todo momento de la exuberante vegeta-ción del Parque Natural de las Fragas del Eume. Sendero estrecho en su mayor recorrido y próxima al cauce del agua. Necesario llevar un coche al punto de llegada.

Route from the Capela hydroelectric power plant to Caaveiro Monastery and then to the Eume Tourist In-formation Offi ce. The route crosses an amazing natural reserve, always in the shade of the exuberant vegeta-tion of the Fragas do Eume Natural Park. It is a mostly narrow path close to the river. We need to have private transport at the fi nal destination point.

Embalse do Eume

río Eume

TaboadaRegueira

Vilamoire

Gunturiz

VeigaAndrade

O Barral

O Peteiro

O Viso

Lamas

Xavariz

Cerdeiras

LagoaAs Neves

O Poboado

Cabana

Viñas

Torre

Ribeira

Caaveiro

Leguas

Hermida

A CAPELA

1.000 m

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Mosteiro de CaaveiroMonasterio de CaaveiroCaaveiro Monastery

Fragas do EumeFragas del EumeForest of the Eume

Sendeirismo . Senderismo . Walks

Page 99: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

99

Ruta Fragas do Eume 2 . Ruta Fragas do Eume 2 . Fragas do Eume Route 2

0320

360

400

440

480

520

560

2 4 6 8 10 12 14 16 18lonxitude . longitud . length [km]

altit

ude

. alti

tud

. alti

tude

[m]

Perfil . Perfil . Section

Lonxitude . Longitud . lengthDesnivel max . Desnivel max . Drop maxDescenso . Descenso . DescentAscenso . Ascenso . AscentDificultade . Dificultad . DificultyPendente max . Pendiente max . Incline maxTempo . Tiempo .TimeSaída . Salida . Start

19,9 km- m

631 m839 m

_- %

6h 30’Mosteiro de Monfero

Fragas do EumeFragas del EumeForest of the Eume

Fragas do EumeFragas del EumeForest of the Eume

Embalse do Eume

río Eume

San Pedro de Eume

Torre

Hermida

Cruz de RosendeLeguas

Redondo

MONFERO

r

1.000 m

Patrimonio.Patrimonio.Heritage

Sendeirismo . Senderismo . Walks

Page 100: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal
Page 101: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal
Page 102: Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal