52
- 1 - 1. gzikph gzikph gzikph gzikph Ùq/Dh Ùq/Dh Ùq/Dh Ùq/Dh B"t] B"t] B"t] B"t] g/go g/go g/go g/go-J/ J/ J/ J/ gkm gkm gkm gkm-eqw eqw eqw eqw fbyshL 50 nze fbyshL 50 nze fbyshL 50 nze fbyshL 50 nze ;ha;haJhaL 25 nze ;ha;haJhaL 25 nze ;ha;haJhaL 25 nze ;ha;haJhaL 25 nze ;wKL 3 xzN/ ;wKL 3 xzN/ ;wKL 3 xzN/ ;wKL 3 xzN/ e[ZbL 75 nze e[ZbL 75 nze e[ZbL 75 nze e[ZbL 75 nze 1a gkm 1a gkm 1a gkm 1a gkm-g[;seL ;kfjs g[;seL ;kfjs g[;seL ;kfjs g[;seL ;kfjs-wk wk wk wkbkL 9 bkL 9 bkL 9 bkL 9 (gzikph eftsk s/ tkose) (gzikph eftsk s/ tkose) (gzikph eftsk s/ tkose) (gzikph eftsk s/ tkose) eftsk Gkr (1) GkJh tho f;zx (2) XBh okw ukfsqe (3) gq'a g{oB f;zx (4) ;a; uoB f;zx Ùjhd (5) vka dhtkB f;zx ekb/gkDh (6) ¯ho'˜dhB Ùo¯ (7) r[ow[y f;zx w[;kfco (8) ftXksk f;zx sho (9) gq'a w'jB f;zx (10) Bzd f;zx B{og[oh (11) pktk pbtzs (12) gqhsw f;zx ;¯ho (13) nfwqsk gqhsw (14) fÙt e[wko pNkbth (15) ;[oihs gkso tkose Gkr tkose Gkr tkose Gkr tkose Gkr 1a g[oksB iBw ;kyh 2a gzvs ÙoXk okw fcb'oh 3a fpjkoh bkb g[oh 4a bkb f;zx ewbk g[oh 5a ;{pk f;zx 6a pboki ;kjBh 7a vka NhankoaÙowk 8a vka jogkb f;zx gzB{ 2a gkm 2a gkm 2a gkm 2a gkm-g[;seL tzBrhL 9 g[;seL tzBrhL 9 g[;seL tzBrhL 9 g[;seL tzBrhL 9 (gzikph ejkDhnK s/ fJeKrh) (gzikph ejkDhnK s/ fJeKrh) (gzikph ejkDhnK s/ fJeKrh) (gzikph ejkDhnK s/ fJeKrh) ejkDh GkrL ejkDh GkrL ejkDh GkrL ejkDh GkrL (1) eZb' L BkBe f;zx (2) iBw fdB L ;ftzdo f;zx T[Zgb (3) pÙhok L Bts/i f;zx (4) w[oehnK L B"ozr f;zx (5) ;KMh ezX L ;zs'y f;zx Xho (6) pZ; ezveNo L vka dbhg e"o fNtkDk (7) pkeh ;G ;[Zy ;kd j? L w'jB Gzvkoh fJeKrh GkrL fJeKrh GkrL fJeKrh GkrL fJeKrh GkrL (1) rT{w[yk Ù/ow[yk L r[ouoB f;zx i;{ik (2) gos nkT[D sZe L ;shÙ e[wko towk (3) w"BXkoh L JhÙto uzdo Bzdk (4) r[pko/ L vka nkswihs (5) f;oiDk L gkbh G[fgzdo f;zx 3a BktbL fJZe j'o 3a BktbL fJZe j'o 3a BktbL fJZe j'o 3a BktbL fJZe j'o BtK ;kb BtK ;kb BtK ;kb BtK ;kb fBoXkfos gkm fBoXkfos gkm fBoXkfos gkm fBoXkfos gkm-g[;seK g[;seK g[;seK g[;seK 1a ;kfjs wkbk L9 (gzikph eftsk s/ tkose) 2a tzBrh L9 (gzikph ejkDhnK s/ fJeKrh) 3a fJZe j'o BtK ;kb (gzikp ;e{b f;Zfynk p'ov d[nkok gqekfÙs)

gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

  • Upload
    others

  • View
    9

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 1 -

1. gzikph gzikph gzikph gzikph

Ùq/Dh Ùq/Dh Ùq/Dh Ùq/Dh –––– B"t] B"t] B"t] B"t]

g/gog/gog/gog/go----J/J/J/J/

gkmgkmgkmgkm----eqweqweqweqw

fbyshL 50 nze fbyshL 50 nze fbyshL 50 nze fbyshL 50 nze

;ha;haJhaL 25 nze ;ha;haJhaL 25 nze ;ha;haJhaL 25 nze ;ha;haJhaL 25 nze

;wKL 3 xzN/ ;wKL 3 xzN/ ;wKL 3 xzN/ ;wKL 3 xzN/ e[ZbL 75 nze e[ZbL 75 nze e[ZbL 75 nze e[ZbL 75 nze

1a gkm1a gkm1a gkm1a gkm----g[;seL ;kfjsg[;seL ;kfjsg[;seL ;kfjsg[;seL ;kfjs----wkwkwkwkbkL 9bkL 9bkL 9bkL 9 (gzikph eftsk s/ tkose)(gzikph eftsk s/ tkose)(gzikph eftsk s/ tkose)(gzikph eftsk s/ tkose)

eftsk Gkr

(1) GkJh tho f;zx (2) XBh okw ukfsqe (3) gq'a g{oB f;zx

(4) ;a; uoB f;zx Ùjhd (5) vka dhtkB f;zx ekb/gkDh (6) ¯ho'˜dhB Ùo¯

(7) r[ow[y f;zx w[;kfco (8) ftXksk f;zx sho (9) gq'a w'jB f;zx

(10) Bzd f;zx B{og[oh (11) pktk pbtzs (12) gqhsw f;zx ;¯ho

(13) nfwqsk gqhsw (14) fÙt e[wko pNkbth (15) ;[oihs gkso

tkose Gkrtkose Gkrtkose Gkrtkose Gkr

1a g[oksB iBw ;kyh 2a gzvs ÙoXk okw fcb'oh 3a fpjkoh bkb g[oh

4a bkb f;zx ewbk g[oh 5a ;{pk f;zx 6a pboki ;kjBh

7a vka NhankoaÙowk 8a vka jogkb f;zx gzB{

2a gkm2a gkm2a gkm2a gkm----g[;seL tzBrhL 9g[;seL tzBrhL 9g[;seL tzBrhL 9g[;seL tzBrhL 9 (gzikph ejkDhnK s/ fJeKrh)(gzikph ejkDhnK s/ fJeKrh)(gzikph ejkDhnK s/ fJeKrh)(gzikph ejkDhnK s/ fJeKrh)

ejkDh GkrL ejkDh GkrL ejkDh GkrL ejkDh GkrL

(1) eZb' L BkBe f;zx (2) iBw fdB L ;ftzdo f;zx T[Zgb (3) pÙhok L Bts/i f;zx

(4) w[oehnK L B"ozr f;zx (5) ;KMh ezX L ;zs'y f;zx Xho

(6) pZ; ezveNo L vka dbhg e"o fNtkDk (7) pkeh ;G ;[Zy ;kd j? L w'jB Gzvkoh

fJeKrh GkrLfJeKrh GkrLfJeKrh GkrLfJeKrh GkrL

(1) rT{w[yk Ù/ow[yk L r[ouoB f;zx i;{ik

(2) gos nkT[D sZe L ;shÙ e[wko towk

(3) w"BXkoh L JhÙto uzdo Bzdk

(4) r[pko/ L vka nkswihs

(5) f;oiDk L gkbh G[fgzdo f;zx

3a BktbL fJZe j'o 3a BktbL fJZe j'o 3a BktbL fJZe j'o 3a BktbL fJZe j'o BtK ;kb BtK ;kb BtK ;kb BtK ;kb

fBoXkfos gkm fBoXkfos gkm fBoXkfos gkm fBoXkfos gkm----g[;seKg[;seKg[;seKg[;seK

1a ;kfjs wkbk L9 (gzikph eftsk s/ tkose)

2a tzBrh L9 (gzikph ejkDhnK s/ fJeKrh)

3a fJZe j'o BtK ;kb

(gzikp ;e{b f;Zfynk p'ov d[nkok gqekfÙs)

Page 2: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 2 -

g/go ;?ZNo bJh ftÙ/Ù jdkfJsK g/go ;?ZNo bJh ftÙ/Ù jdkfJsK g/go ;?ZNo bJh ftÙ/Ù jdkfJsK g/go ;?ZNo bJh ftÙ/Ù jdkfJsK

gqÙB 1a fJj gqÙB t;s{fBÙm fe;w dk j't/rk.

(T) ;kfjs-wkbk L9 g[;se ftZu Ùkwb ekft-XkoktK ftZu'A 2 gqÙB ns/ tkose Gkr ftZu'A 2 gqÙB g[ZS/

ikDr/.

(n) tzBrhL9 g[;se d/ ejkDh Gkr ftZu'A 2 gqÙB ns/ fJeKrh Gkr ftZu'A 2 gqÙB g[ZS/ ikDr/.

(J) Bktb ftZu'A 2 gqÙB g[ZS/ ikDr/. (fJj ;ko/ gqÙB (1$2-1$2) Bzpo d/ j'Dr/. 5

gqÙB 2a gkm-g[;se d/ eftsk Gkr ftZu'A e'Jh uko ekft-N'N/ d/ e/ d' dh gq;zr ;fjs ftnkfynk eoB

bJh fejk ikt/rk. 3+3&6

gqÙB 3a eftsk Gkr ftZu'A d' ekft-;soK d/ e/ fJZe dh ftnkfynk eoB pko/ fejk ikt/rk. 2

gqÙB 4a eftsk Gkr ftZu'A d' eftsktK d/ e/ fe;/ fJZe dk e/Adoh Gkt fbyD bJh fejk ikt/rk. 3

gqÙB 5a tkose Gkr ftZu'A fdZs/ b/yK ftZu'A gzi gqÙB d/ e/ fe;/ fszB dk T[Zso d/D bJh fejk ikt/rk.

3+3+3&9

gqÙB 6a tzBrhL9 g[;se ftZu'A d' ejkDhnK d/ e/ fJZe dk ;ko fbyD ˘ fejk ikt/rk. 5

gqÙB 7a ejkDhnK d/ gkm-nfGnk;K ftZu'A uko gqÙB d/ e/ d' dk T[Zso d/D bJh fejk ikt/rk.

11$2+11$2=3

gqÙB 8a fJeKrhnK ftZu'A d' gkso d/ e/ fe;/ fJZe dk gkso fuZsoB fbyD bJh fejk ikt/rk. 5

gqÙB 9a fJeKrhnK ftZu' e'Jh d' tkoskbkg d/ e/, j/mK fdZs/ 3 gqÙB eoB bJh fejk ikt/rk. 1+1+1=3

gqÙB 10a Bktb ftZu'A gzi gqÙB d/ e/ fszB d/ T[Zso fbyD bJh fejk ikt/rk. 2+2+2=6

gqÙB 11a Bktb ftZu'A d' tkoskbkg d/ e/ fe;/ fJZe dh gq;zr ;fjs ftnkfynk eoB bJh fejk ikt/rk.

1+2=3

ftÙkftÙkftÙkftÙk----gzikphgzikphgzikphgzikph

g/gog/gog/gog/go----phphphph

gkmgkmgkmgkm----eqweqweqweqw

fbyshL 50 nzefbyshL 50 nzefbyshL 50 nzefbyshL 50 nze

;ha;h;ha;h;ha;h;ha;haJhaL 25 nzeaJhaL 25 nzeaJhaL 25 nzeaJhaL 25 nze

;wKL 3 xzN/ ;wKL 3 xzN/ ;wKL 3 xzN/ ;wKL 3 xzN/ e[ZbL 75 nze e[ZbL 75 nze e[ZbL 75 nze e[ZbL 75 nze

1a b/yL(T) ihtBhnK (n) ;wkfie ihtB dhnK ;wZf;nktK (J) ftfrnkB ;zpzXh (;) fsT[jko ns/ w/b/.

2a fuZmhnK$no˜hnK-fBZih dcsoh ns/ c[Neb.

3a ejkDh ouBkL ;ze/sK s'A iK f;ZN/ s'A ejkDh fbyDk, nX{oh ejkDh ˘ g{ok eoBk.

4a g?ok ouBk.

5a GkÙk ns/ gzikph GkÙkL gfoGkÙk, gzikp dhnK T[Zg-GkÙktK, Ne;kbh iK fwnkoh GkÙk.

6a ftnkeoBL gfoGkÙk, wzst, nzr.

7a w[jkto/dko tkezÙ$nykTsK.

8a ekoe ns/ T[;dhnK fe;wK.

9a tke p'X d/ fjZ;/, tke dhnK fe;wK $tke tNKdok, gd tzv

10a Ùpd ouBk$;wk;h Ùpd

Page 3: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 3 -

11a Ùpd i'VK dh nwbh tos'A Ùpd i'VK ftZu fpzdh fNZgh nZXe dh tos'A Bkb g?Ad/ coe pko/ ikDekoh

bVh BzL 12 nr/so-fgS/so

fBoXkfos gkm-g[;seL ni'eh gzikph dk ftnkeoB s/ b/y ouBk

(gzikp ;e{b f;Zfynk p'ov d[nkok gqekfÙs)

g/go ;?ZNo bJh ftÙ/Ù jdkfJsK g/go ;?ZNo bJh ftÙ/Ù jdkfJsK g/go ;?ZNo bJh ftÙ/Ù jdkfJsK g/go ;?ZNo bJh ftÙ/Ù jdkfJsK

gqÙB 1a ftnkeoB Gkr ftZu'A gzi t;s{ fBÙm-gqÙB g[ZS/

(fJj gqÙB f;b/p; d/ bVh BzL 5 s'A 12 sZe tkb/ Gkr ftZu'A j'Dr/ 5 nze

gqÙB 2a e'Jh gzi ftÙ/ d/ e/, fe;/ fJZe T[Zs/ br-gr 400 ÙpdK dk b/y fbyD bJh fejk ikt/rk. 10 nze

gqÙB 3a e'Jh d' ftÙ/ d/ e/, fe;/ fJZe T[Zs/ gZso$no˜h fbyD bJh fejk ikt/rk. 8 nze

gqÙB 4a ;ze/sK, f;ZN/ iK nX{oh ejkDh d/ nkXko s/ ejkDh fbyD bJh fejk ikt/rk. 5 nze

gqÙB 5a g?ok ouBkL fe;/ ftuko dk ft;Eko, fe;/ s[Ze dh ftnkfynk iK fe;/ ;fEsh nB[;ko g?ok ouBk

eoBk. 5 nze

gqÙB 6a w[jkto/dko tkezÙ$ nykTsK e'Jh 7 w[jkto/ tkezÙ$ nykTsK d/ e/ fe;/ gzi ˘ tkeK ftZu tosD

bJh fejk ikt/rk. 5 nze

gqÙB 7a ekoe iK T[;dhnK fe;wK dh gfoGkÙk pko/ d' gqÙB g[ZS e/ fJZe eoB bJh fejk ikt/rk . 2 nze

gqÙB 8a tke p'X Gkr ftZu'A tke dhnK fe;wK iK tke-tNKdo/ pko/ d' ;tkb g[ZS e/ fJZe eoB bJh fejk

ikt/rk. 4 nze

gqÙB 9a Ùpd ouBk$;wk;h Ùpd ;zpzzXh d' gqÙB g[ZS e/ fJZe eoB bJh fejk ikt/rk. 2 nze

gqÙB 10a Ùpd i'VK ;zpzXh d' tke d/ e/ T[jBK ftub/ Ùpd i'V mhe eoB bJh fejk ikt/rk e[Zb ;'XK uko

eoBhnK j'DrhnK 2 nze

gqÙB 11a nr/so-fgS/so brk e/ ;koEe Ùpd pDkT[D bJh fejk ikt/rk 2 nze

Page 4: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 4 -

2. Punjab History and Culture Class - IX Paper – A

Time: 3 Hours Theory: 50 Marks CCE: 25 Marks Structure of Question Paper Total: 75 Marks 1. There will be 19 questions in all. All questions will be compulsory. 2. Question No. 1 to 10 will carry 1 mark each. Answer to each question should

be in about 10 - 15 words. 10×1=10

3. Question No. 11 to 15 will carry 2 marks each. Answer to each question should be in about 20 - 25 words. 5×2=10

4. Question No. 16 and 17 will carry 5 marks each. Answer to each question should be in about 75-85 words. 2×5=10

5. Question No. 18 & 19 will carry 10 marks each. Answer to each question should be in about 250 - 300 words. Three will be 100% internal choice in

these questions. The paper setter should not set more than one such question from one chapter. 2×10=20

TOPIC-WISE WEIGHTAGE TO CONTENT

SYLLABUS 1. Physical features of Punjab and its impact on history.

2. Guru Nanak Dev Ji and his teachings.

3. Development of Sikhism under Guru Angad Dev Ji, guru Amardas Ji,

Guru Ram Das Ji and Arjun Dev Ji.

4. Transformation of Sikhism under Guru Hargobind Ji.

Topic Sr. No. Questions Carrying 1

Mark

Questions Carrying 2 Marks

Questions Carrying 5 Marks

Questions Carrying 10 Marks

Total

Sr. No. 1 & 2 5 3 1 1 26 Marks

Sr. No. 3 & 4 5 2 1 1 24 Marks

Total Questions 10 5 2 2 19 Question

Total Marks 10 10 10 20 50 Marks

Page 5: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 5 -

2. Punjab History and Culture Class - IX Paper – B

Time: 3 Hours Theory: 50 Marks CCE: 25 Marks Structure of Question Paper Total: 75 Marks 1. There will be 19 questions in all. All questions will be compulsory. 2. Question No. 1 to 10 will carry 1 mark each. Answer to each question

should be in about 10 - 15 words. 10×1=10

3. Question No. 11 to 15 will carry 2 marks each. Answer to each question should be in about 20 - 25 words. 5×2=10

4. Question No. 16 and 17 will carry 5 marks each. Answer to each question should be in about 75-85 words. 2×5=10

5. Question No. 18 & 19 will carry 10 marks each. Answer to each question should be in about 250 - 300 words. Three will be 100% internal choice in

these questions. The paper setter should not set more than one such question from one chapter. 2×10=20

6. TOPIC-WISE WEIGHTAGE TO CONTENT

SYALLBUS

1. Martyrdom of Guru Teg Bahadur Ji and its significance.

2. Creation of Khalsa by Guru Gobind Singh Ji and its significance

3. Some Important historical monuments of Punjab:

a. Harmander Sahib

b. Takhat Sri Keshgah of Anandpur Sahib

c. Bhathinda Fort

d. Bahadurgarh Fort.

4. Some famous legends of Punjab:

a. Heer Ranjha

b. Sohni Mahiwal

Topic Sr. No. Questions

Carrying 1 Mark

Questions

Carrying 2 Marks

Questions

Carrying 5 Marks

Questions Carrying 10 Marks

Total

Sr. No. 1 & 2 5 3 1 1 26 Marks

Sr. No. 3 & 4 5 2 1 1 24 Marks

Total Questions 10 5 2 2 19 Question

Total Marks 10 10 10 20 50 Marks

Page 6: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 6 -

3. English

STRUCTURE OF QUESTION PAPER Class IX

Theory: 70 marks Time: 3 hrs. CCE: 30 marks Total: 100 marks

Sr. No.

Contents Marks Distribution

1 Unseen Paragraph (Comprehension) 4q ×2m=8 marks

2 English Main Course Book -9

(a) Short answer type (Any three out of 5 questions) 3q×2m=6 marks

(b) Long answer type (One question with internal choice)

5 marks

3 English Literature Book-9 Supplementary Reader

4 out of 6 questions 4q×3m=12 marks

4 Poetry

(a) Stanza (2 out of 3 questions based on the given stanza)

2q×3m=6 marks

(b) Central idea/ long answer type (with internal choice)

1q×2m=2 marks

5 Objective type (Grammar) 12 marks

6 (a) Vocabulary 4 marks

(b) Note making/E-mail messages (with internal choice)

4 marks

(c) Paragraph Writing (with internal choice) 4 marks

(d) Letter Writing (with internal choice) 7 marks

Note: abbreviations used: q-questions, m-marks

Telegram Writing has been deleted

Syllabus

Unit-I Reading Skills

An Unseen passage followed by Comprehension questions.

Unit-2 Text Books: English Main Course Book

1. Grooming of a Boy

2. Plants also Breathe and Feel

3. The Postmaster

4. Budgeting Your Time

5. Journey by Night

6. The Bishop's Candlesticks-1

7. The Bishop's Candlesticks-II

8. God Sees the Truth but Waits-I

9. God Sees the Truth but Waits-II

10. Life Story of a Maneater

11. The Discovery of Moon

12. Three Great Indians

13. The Death of Abhimanyu

Poetry

(i) Open Thy Eyes and See Thy God (Rabindranath Tagore)

(ii) No Men Are Foreign (James Kirkup)

Page 7: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 7 -

(iii) Sympathy (Charls Mackay)

(iv) Excelsior (H.W. Long fellow)

(v) The Nightingale and the Glow-worm (William Cowper)

(vi) The Ballad of Father Gilligan (William Butler Yeats)

English Literature Book (Supplementary Reader)

1. The Magic Violin

2. Wishes Come True

3. In the Flood

4. My Father And I

5. I Became A Great Friend of Animals and Birds

6. A letter to God

7. The Last Leaf

8. The Bewitched Jacket

9. The King Who Limped

10. The Diamond Maker

Unit-3 Vocabulary

1. Nature of Words (Context-Meaning)

2. Words as different Parts of Speech

3. Synonyms

4. Antonyms

5. Homonyms

6. Formation of words

Unit-4 Grammar

1. Determiners

2. Modals

3. Prepositions

4. Conjunctions

5. Simple and Complex Sentences

6. Voice

7. Narration

8. Non-Finites

9. Tenses (Concord and Sequence)

Unit-5 Guided Creative Writing

1. Note-making

2. E-mail messages

3. Letter Writing

4. Paragraph Writing (not more than 100 words)

PRESCRIBED BOOKS

1) English Main Course Book for Class-IX (For Intensive Study) Published by Punjab School Education Board.

2) English Literature Book (Supplementary Reader) For Class-IX (for Extensive Study), Published by Punjab School Education Board.

3) A Practice Book of English Grammar & Composition for Class IX, Published by Punjab School Education Board.

Page 8: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 8 -

pw T`Xk Rmpw T`Xk Rmpw T`Xk Rmpw T`Xk Rm (2014 (2014 (2014 (2014 ---- 1 51 51 51 5 sy lw gU sy lw gU sy lw gU sy lw gU )))) iv †X iv †X iv †X iv †X : ih< dI : ih< dI : ih< dI : ih< dI pUxw~<k - 70

smX : 3 G<ty k @ w k @ w k @ w k @ w : n OvI<: n OvI<: n OvI<: n OvI< sI.sI.e~ - 3 0

(k) (k) (k) (k) B w †wB w †wB w †wB w †w ---- ili p qQ w ili p qQ w ili p qQ w ili p qQ w Û XwÛ XwÛ XwÛ Xw vh wirk Û Xwkr x vh wirk Û Xwkr x vh wirk Û Xwkr x vh wirk Û Xwkr x ( Ai q lGU Ár pRÜn ( Ai q lGU Ár pRÜn ( Ai q lGU Ár pRÜn ( Ai q lGU Ár pRÜn )))) 1 01 01 01 0 B w†w, ilip ,v x~-iv ÇCy d , vq~ nI (SÑd-Su d`iD), qËsm- qd` Bv, aps g~, pRË XX, il< g, vcn , ivr w m-i ch`n[ (1x10=10) (K)(K)(K)(K) pwT` X pwT` X pwT` X pwT` X –––– puá qk puá qk puá qk puá qk 30303030

(i) Ai q lGU Ár pRÜn ( 5)

(ii) pd`X w<S k I s pRs< g Û Xw$ Xw (4)

(iii) lGUÁr pRÜn ( gd`X Bwg) (6) (iv) inb<D wËmk pRÜn (gd`X Bw g) (1 5) ( g)( g)( g)( g) rcn wË mk lyKn rcn wË mk lyKn rcn wË mk lyKn rcn wË mk lyKn 1111 5555

(i) pZ (An O pcwiwrk pZ) (7)

(ii) A nuÇCy d lyKn (8) (G)(G)(G)(G) A piT q gd`X WSA piT q gd`X WSA piT q gd`X WSA piT q gd`X WS 5555

(|(|(|(| )))) muh wvry Ev< l okoi #qX W muh wvry Ev< l okoi #qX W muh wvry Ev< l okoi #qX W muh wvry Ev< l okoi #qX W 5555 (c(c(c(c )))) Anu vw d ( p<jwb I v w#X o< kAnu vw d ( p<jwb I v w#X o< kAnu vw d ( p<jwb I v w#X o< kAnu vw d ( p<jwb I v w#X o< k w ih< dI my< A nuvw d) w ih< dI my< A nuvw d) w ih< dI my< A nuvw d) w ih< dI my< A nuvw d) 5555

p<jwb ákUl iS@ w b of~ d`vw rw inD w~ir q pw T`X p<jwb ákUl iS@ w b of~ d`vw rw inD w~ir q pw T`X p<jwb ákUl iS@ w b of~ d`vw rw inD w~ir q pw T`X p<jwb ákUl iS@ w b of~ d`vw rw inD w~ir q pw T`X –––– puá qky< puá qky< puá qky< puá qky<

1. ih< dI- puáqk -9 2. ih< dI ÛXwkr x AOr m wn k rcnw iv iD (n OvI< ‰yxI ky ilE)

pRÜnpRÜnpRÜnpRÜn ---- pZ k I }pryK wpZ k I }pryK wpZ k I }pryK wpZ k I }pryK w AOr A <k iv Bwj n AOr A <k iv Bwj n AOr A <k iv Bwj n AOr A <k iv Bwj n iv †X : ih <dIiv †X : ih <dIiv †X : ih <dIiv †X : ih <dI

s mX : 3 G<tys mX : 3 G<tys mX : 3 G<tys mX : 3 G<ty k @w k @w k @w k @w : : : : nO vI<nO vI<nO vI<nO vI< pU x w~<k pU x w~<k pU x w~<k pU x w~<k ---- 70 70 70 70 sI.s I.e~sI.s I.e~sI.s I.e~sI.s I.e~ ---- 30 30 30 30 (k) B w †w(k) B w †w(k) B w †w(k) B w †w ---- ili p qQ w Û Xwvh wirk Û Xwkr x ( Ai q lGU Ár pRÜn)ili p qQ w Û Xwvh wirk Û Xwkr x ( Ai q lGU Ár pRÜn)ili p qQ w Û Xwvh wirk Û Xwkr x ( Ai q lGU Ár pRÜn)ili p qQ w Û Xwvh wirk Û Xwkr x ( Ai q lGU Ár pRÜn)

pRÜn-1 in Dw~ir q iv †Xo< ( Bw†w,ili p, vx~-iv ÇC yd,vq~ nI, qËsm- q d`Bv,a ps g~, pRË XX, il<g,vcn,ivr wm -ich`n ) pr do–do ÛX wvh wi rk pRÜn pU Ckr iks I Ek pRÜn k w aË qr ilKny ky ilXy khw jw Xy gw[ 10 ¿1=10 (K) (K) (K) (K) ( pw T` X ( pw T` X ( pw T` X ( pw T` X –––– puáq k) puáq k) puáq k) puáq k)

pRÜn-2 (i) pw T`X puáqk (ih< dI puáq k-9) my< s<kil q Ai q l GUÁr pRÜn o< my< sy pWc pRÜ n pUC y jw Xy<gy [ kivq w Bwg my< sy do pRÜn A Or k hwnI,inb<D A Or EkWk I B w g my< sy Ek–Ek pRÜn pUC w jwXy gw[ 5¿1 =5

(ii) pw T`X puáqk my < s<kil q kivq w Bw g my< s y do pd`X w<S i dXy j wX y<gy ijn my< sy Ek pd`X w<S k I spRs< g ÛXw$ Xw ilKny ky ilXy khw jwXy gw[ pRs< g ky il Xy 1 A<k qQw ÛX w$ Xw ky ilXy 3 A<k inDw~ir q hY< [ 1+3=4

(iii) pw T`X puáqk ky gd` X B w g (khwn I,i nb<D AOr Ek WkI ) k y lGUÁr pRÜn o< m y< sy q In pRÜn pUCy jwXy< gy[ pRË Xyk gd`X Bw g my< sy 1-1 pRÜn pUC w j wXy g w[ 2¿3=6

(iv) pw T`X puáqk ky gd` X Bw g my< sy pWc inbND wËmk pRÜn pU Cy jw Xy< gy ijnm y< sy qIn pRÜno< k w aÁr ilKny ky il Xy kh w jw Xy gw[ 5¿3=15

Page 9: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 9 -

( g)( g)( g)( g) (rcn wËmk lyKn) (rcn wËmk lyKn) (rcn wËmk lyKn) (rcn wËmk lyKn) pRÜn-3 (i) Xh pRÜn pZ-lyKn sy sM biNDq ho gw[ esmy< 1 00 pRiqS q A wNqirk i vkØ p i dX w jw Xygw[ 8

(ii) Xh pRÜn Anu ÇCy d-lyKn sy sMbiNDq h ogw[ k oe~ qIn iv †X dykr an my< sy iksI Ek iv†X pr lgBg 100-1 20 SÑdo< my< s< dB~ ilKny ky ilXy k hw jw Xy gw[ 7

(G) (G) (G) (G) (A pi Tq gd` XWS(A pi Tq gd` XWS(A pi Tq gd` XWS(A pi Tq gd` XWS )

pRÜn-4 Ek ApiT q gd` X WS dykr asky n Icy pWc pRÜn i dXy jw Xy<gy[q In pRÜn o< ky aÁr gd`X WS my< sy FU>Fæ kr ilKny ky il Xy khw jw Xy gw[c OQw pRÜn gd` XWS my< sy kiT n SÑ do< k y AQ~ ilKny sy sMbiND q ho gw [ pWcvW pRÜ n gd`X WS k w SI †~k/ kyN dR IX Bwv sy sMbiN Dq h ogw[pRË Xyk pRÜn kw Ek A<k ho gw[ 5 (|) (|) (|) (|) (m uhwvr y Ev< lok oi# qX W )(m uhwvr y Ev< lok oi# qX W )(m uhwvr y Ev< lok oi# qX W )(m uhwvr y Ev< lok oi# qX W )

pRÜn-5 Xh pRÜn muh w vry Ev< lok oi# qX o< sy sM biNDq h ogw[ s wq muh wvry Ev< lokoi #q XW dykr anmy< sy ikNh I< pWc muhwvry Ev< l okoi# qX o ky vw#X o< my< AQ~ ápàt krn y ky ilXy kh w j wXy gw[ 5 (c(c(c(c ) A nuvw) A nuvw) A nuvw) A nuvw d (p<j wbI vw# Xo< kw ih< dI my < Anuv wd) d (p<j wbI vw# Xo< kw ih< dI my < Anuv wd) d (p<j wbI vw# Xo< kw ih< dI my < Anuv wd) d (p<j wbI vw# Xo< kw ih< dI my < Anuv wd)

pRÜn-6 Xh pRÜn Anu vwd sy sMbiN Dq h o gw [ es pRÜn my< p<jwb I ky sw q vw# X dykr an my< sy ikN hI< pWc vw# Xo< kw ih< dI my< Anu vw d krny ky ilXy kh w j wXy gw[ 5 n ot :n ot :n ot :n ot : pw T`X- puáqk(ih< dI puáqk -9) ky A ÒX wso< ko inM niliKq SI †~ko< sy pRáqu q ik Xw gXw hY-

1.iv †X boD 2 .Bw †w boD 3. rcn wËmk AiBÛXi# q 4. pwTy qr si kRXq w 5. zwn iváq wr [ Xd` Xip pr I@ w my< kyvl iv†X-boD v B w †w-boD sy sMb iND q pRÜn hI pU Cy jwE<gy ikNqu pwTy qr sikR Xq w, rcnwË mk Ai BÛXi#q v z wn ivá qwr k o A nwvÜXk X w Aiqir #q kwX~ mw nkr as pr jæ or/ÍX wn n dynw X w a sy C oV hI dy nw iv†X AOr AÍX wpn k wX~ ky pRiq NX wX nhI< ho gw[

Page 10: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 10 -

5. Urdu

Page 11: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 11 -

Page 12: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 12 -

6H rfDs 6H rfDs 6H rfDs 6H rfDs

fbysh nzeL 50 fbysh nzeL 50 fbysh nzeL 50 fbysh nzeL 50

gq:'rh nze L 20gq:'rh nze L 20gq:'rh nze L 20gq:'rh nze L 20

;ha;haJhaL 30 ;ha;haJhaL 30 ;ha;haJhaL 30 ;ha;haJhaL 30

;wK ;wK ;wK ;wK ---- 3 xzN/ 3 xzN/ 3 xzN/ 3 xzN/ e[Zb nzeL 100e[Zb nzeL 100e[Zb nzeL 100e[Zb nzeL 100

gqÙB gZso dh pDsogqÙB gZso dh pDsogqÙB gZso dh pDsogqÙB gZso dh pDso

1 ;ko/ gqÙB io{oh jB .

2 gfjb/ gqÙB ftZu gzi Gkr 1-1 nze tkb/ j'Dr/ .

3 gqÙB BzL 2 s'A 8 sZe jo/e gqÙB 2 nzeK dk j't/rk ns/ fJjBK gqÙBK ftZu fe;/ th fszB gqÙBK ftZu

nzdo{Bh S'N j't/rh.

4 gqÙB BzL9 s'A 15 sZe jo/e gqÙB 3 nzeK dk j't/rk ns/ fJjBK gqÙBK ftZu fe;/ th fszB gqÙBK

ftZu nzdo{Bh S'N j't/rh.

5 gqÙB BzL 16 s'A 17 sZe jo/e gqÙB 5 nze dk j't/rk ns/ fJjBK d'BK gqÙBK ftZu nzdo{Bh S'N

j't/rh.

bVh bVh bVh bVh

BzL BzL BzL BzL

nfnfnfnfXnkfJ dk BKXnkfJ dk BKXnkfJ dk BKXnkfJ dk BK e[Zb nzee[Zb nzee[Zb nzee[Zb nze 1 nze tkb/ 1 nze tkb/ 1 nze tkb/ 1 nze tkb/

gqÙBgqÙBgqÙBgqÙB

2 nzeK 2 nzeK 2 nzeK 2 nzeK

tkb/ gqÙBtkb/ gqÙBtkb/ gqÙBtkb/ gqÙB

3 nzeK 3 nzeK 3 nzeK 3 nzeK

tkb/ gqÙBtkb/ gqÙBtkb/ gqÙBtkb/ gqÙB

5 nzeK 5 nzeK 5 nzeK 5 nzeK

tkb/ gqÙBtkb/ gqÙBtkb/ gqÙBtkb/ gqÙB

1H ;zfynk gqDkbh 3 1 1 - -

2 H pj[gdhnK 5 - 1 1 -

3H fBod/Ù nze finkfwsh 2 - 1 - -

4H d' ubK ftZu o/yh ;wheoD 2 - 1 - -

5H fJ:{efbv finkfwsh dh ikD gSkD 2 - 1 - -

6H o/yktK ns/ e'D 4 1 - 1 -

7H fsqG[iK 4 1 - 1 -

8H us[oG[i 3 - - 1 -

9H ;wKso us[oG[iK ns/ fsqG[iK d/

y/socb

3 - - 1 -

10H uZeo 4 1 - 1 -

11H ouBktK 2 - 1 - -

12H jho' dk ;{so 3 - - 1 -

13H ;sQJh y/socb ns/ nkfJsB 5 - - - 1

14H nzeVk ftfrnkB 5 - - - 1

15H ;zGktBk 3 1 1 - -

e[Zb i'Ve[Zb i'Ve[Zb i'Ve[Zb i'V 50505050 5555 7777 7777 2222

1a ;zfynk gqDkbh;zfynk gqDkbh;zfynk gqDkbh;zfynk gqDkbhL- ;zfynk o/yk ”s/ gqkfeqse ;zfynktK, ;zg{oB ;zfynktK ns/ gfow/: ;zfynktK ˘

do;kT[D dh d[jokJh, Ùks$nÙks d[jokT[d/A dÙwbtK ˘ brksko tZvdoÙB okj] ;zfynk o/yk ”s/

do;kT[Dk, gfow/: ;zfynktK, d[jokT[dA/$Ùks dÙwbt d/ s"o ”s/.

Page 13: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 13 -

Bk d[jokT[dA/$nÙks dÙwbt fit/A fe 2 , 3 , 5 …. nkfd dhnK T[dkjoDK, ngfow/: ;zfynktK

dh j'Ad fit/A fe 3,2 ns/ fJjBK dh ;zfynk o/yk ”s/ g/Ùekoh. fJj fdykT[Dk fe jo/e tk;sfte ;zfynk

fJZe ftbZyD fpzd{ okj] ;zfynk o/yk ”s/ do;kJh ik ;edh W ns/ T[bN s"o ”s/ ;zfynk o/yk ”s/ jo/e fpzd{

fJZe ftbZyD ;zfynk ˘ do;kT[dK W.

fe;/ XBkswe tk;sfte ;zfynk x d/ bJh x dh j'Ad.

fe;/ tk;sfte ;zfynk d/ nt/A w{b dh T[dkjoD.

g{oB ;zfynk nze xksK nB[;ko xks-nzeK d/ fB:wK dh d[jokJh. gfow/: xks nze XBkswe

tk;sfte nkXko d/ Bkˇ, xba +

1 ns/ yx +

1 torhnK tk;sfte ;zfynktK dk o/ÙBbeoD. fiE/ x

ns/ y gqkfeqse ;zfynktK ns/ a, b ;zg{oB ;zfynktK jB.

2a pj[gdhnK pj[gdhnK pj[gdhnK pj[gdhnK L- fJZe ub tkbh pj[gd dh gfoGkÙk, fJ;d/ r[DKe, T[dkjoDK Bkˇ ns/ T[bN T[dkjoDK

Bkˇ, fJ;d/ gd, f;¯o pj[gdL pj[gd dh xks. nub, fJZe xksh, d' xksh, fszB xksh pj[gd, fJZe gd,

d' gd, fszB gd. r[DByzv ns/ r[Di, pj[gd$;wheoD d/ f;¯o$w{b. T[dkjoDK ;w/s pkeh fET{ow dk

eEB ns/ gq/fos ns/ ;zg{oB ;zfynktK dh nB[o{gsk (Analogy), r[DByzv fET{ow dk eEB ns/ ;p{s,

,2 cbxax ++ 0≠a ,dk r[DByzv fiE/ a, b, ns/ c tk;sfte ;zfynktK jB ns/ fszB xksh pj[gd dk

r[DByzv, r[DByzv dh tos'A eoe/. nbipoJh ftnzie ns/ ;op;wsktK dh d[jokJh. j'o ;op;sktK

fit/A feL

2)( zyx ++ = zxyzxyzyx 222222+++++

3)( yx ± = )(333 yxxyyx ±±±

( )zyxxyzzyx ++=−++ 3333 ( zxyzxyzyx −−−++222 ) torhnK ns/ fJjBK dh pj[gdK d/ r[DByzv

pDkT[D ftZu tos'A. ;XkoD ss;weK, fJjBK pj[gdK ftZu o[gKsfos j'D :'r.

3a fBod/Ùe nze finkfwshfBod/Ùe nze finkfwshfBod/Ùe nze finkfwshfBod/Ùe nze finkfwshL- ekoNh˜hnB sb, fJZe fpzd{ d/ fBod/Ù nze, Bkw ns/ fBod/Ù nze sb Bkˇ

;zpzfXs gd, fuzBQ, sb ftZu fpzd{ brkT[D/ T[dkjoD d/ s"o s/ o/yh ;wheoD dk rqkcL ax+by+c = 0 torh

o/yh ;wheoD T[Zgo e/Afdqs, fJ;˘ y = mx+c dh soQK fbye/ ns/ d' ubK tkb/ o/yh ;wheoD tkb/ nfXnkfJ

Bkˇ fwbkT[Dk.

4ad' ubK ftZu o/yh ;wheoD d' ubK ftZu o/yh ;wheoD d' ubK ftZu o/yh ;wheoD d' ubK ftZu o/yh ;wheoD L- fJZe ub tkbh o/yh ;wheoD dh d[jokJh. d' ubK ftZu ;wheoD dh

G{fwek f;ZX eoBk fe d' ubK tkbh fJZe o/yh ;wheoD d/ n;hfws jZb j[zd/ jB ns/ fJ;˘ tk;sfte

;zfynktK d/ eqw nB[;ko i'fVnK ftZu fby e/ gqwkfDs eoBk, T[jBK dk rqkc fyZuDk ns/ do;kT[Dk fe

T[j fJZe o/yk T[Zs/ jB, gqshs j[zd/ jB. n;b fizdrh, fi; ftZu nB[gks ns/ ;wkB nB[gks dhnK

;wZf;nktK th Ùkfwb j'D ns/ phi rfDs Bkˇ ns/ nkb/yh jZb Bkb'A Bkˇ ehs/ rJ/ j'D, s'A ;wZf;nktK

ns/ T[dkjoDK.

5a fJ:{efbv finkfwsh dh ikD gSkDfJ:{efbv finkfwsh dh ikD gSkDfJ:{efbv finkfwsh dh ikD gSkDfJ:{efbv finkfwsh dh ikD gSkDL- fJfsjk;LfJ:{efbv ns/ Gkos ftZu o/ykFrfDs fJ:{efbv

dhnK gfoGkÙktK, f;XKs ns/ XkoBktK, gzit/A f;XKs dk s[b o[gKsoD,;t?Ff;ZX ns/ fET{owK d/ ;zpzX B{z

do;kT[Dk.

(1) d' fdZs/ j'J/ tZy- tZy fpzd{nK s'A fJZe ns/ e/tb fJZe jh o/yk j[zdh j?.

****(2) d' fGzB o/yktK dk fJZe s'A tZX ;kMK fpzd{ Bjh j' ;edk.

Page 14: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 14 -

6a o/yktK ns/ e'D o/yktK ns/ e'D o/yktK ns/ e'D o/yktK ns/ e'DL-

(1) i/ fJZe feoD fe;/ o/yk s/ yVh j't/ sK fJ; gqeko pD/ d' bkrt/A e'DK dk i'V 1800 j[zdk W ns/ fJ;dk T[bN .

*(2) i/ d' o/yktK nkg; ftZu eZND sK f;yo ;Bw[Zy e'D ;wkB j[zd/ jB.

(3) d' ;wKso o/yktK B{z ekNthA o/yk d/ Bkb eZND Bkb pD/ fJeKso e'DK, ;zrs e'DK ns/

nzdo{Bh e'DK s/ nXkfos Bshi/ .

(4) o/yktK, i' fJZe jh o/yk d/ ;wKso j'D, nkg; ftZu th ;wKso j[zdhnK jB.

* * * *(5) fsqG[i d/ fszB/ e'DK dk i'V 1800 j[zdk W. (6) i/ fe;/ fsqG[i dh fJZe G[ik tXkJh ikt/ sK fJ; gqeko pfDnk pkjoh e'D nzdob/ ;Bw[Zy

e'DK d/ i'Vcb d/ pokpo j[zdk W.

7a fsqG[iKfsqG[iKfsqG[iKfsqG[iKL-

(1) d' fsqG[iK ;opzr;w j[zdhnK jB i/ fJZe fsqG[i dhnK e'Jh d' G[iktK ns/ T[jBK ftuekobk

e'D, d{ih fsqG[i dhnK d' ;zrs G[iktK ns/ T[jBK ftub/ e'D d/ pokpo j't/

_S.A.S.(G[Fe'FG[);opzr;wsk=.

****(2) d' fsqG[iK ;opzr;w j[zdhnK jB i/ fJZe fsqG[i d/ e'Jh d' e'D ns/ e'DK ftubh G[ik, d{ih

fsqG[i d/ d' ;zrs e'DK ns/ e'DK ftubh G[ik pokpo j't/ _A.S.A.(e'FG[Fe');opzr;wsk].

(3) d' fsqG[iK ;opzr;w j[zdhnK jB i/ fJZe fsqG[i dhnK fszB/ G[iktK, d{ih fsqG[i dhnK fszB/

;zrs G[iktK d/ pokpo j'D [S.S.S(G[-G[-G[) ;opzr;wsk].

(4) d' ;we'D fsqG[iK ;opzr;w j[zdhnK jB i/ fJZe fsqG[i dk eoD ns/ fJZe

G[ik, d{ih fsqGi d/ eoD ns/ fJZe G[ik d/ pokpo j'D.

* * * *(5) fsqG[i dhnK pokpo G[iktK d/ ;Bw[Zy e'D pokpo j[zd/ jB.

(6) i/ fe;/ fsqG[i d/ d' e'D pokpo j'D sK T[jBK dhnK ;Bw[Zy GiktK pokpo j[zdhnK jB .

(7) fsqG[iK ftZu n;wkBsk ns/ fJjBK d/ e'D ns/ ;Bw[Zy ftZub/ ;pzXh.

8a us[oG[i us[oG[i us[oG[i us[oG[i L-

* * * *(1) ;wKso us[oG[i dk fteoD fJ;B{z d' ;opzr;w fsqG[iK ftZu tzvdk W.

(2) ;wKso us[oG[i d/ ;Bw[Zy e'D pokpo j[zd/ jB ns/ fJ; dk T[bN .

(3) ;wKso us[oG[i ftZu ;Bw[Zy G[iktK pokpo j[zdhnK jB ns/ fJ; dk T[bN.

(4) fJZe us[oG[i ;wKso us[oG[i j[zdh W i/ T[; dhnK ;Bw[Zy G[iktK dk fJZe i'Vk pokpo ns/

;wKso j't/ .

(5) ;wKso us[oG[i d/ fteoD fJZe d{i/ B{z ;wd[Gkfis eod/ jB ns/ fJ; dk T[bN .

(6) fsqG[i dhnK d' G[iktK d/ wZX fpzd{ B{z fwbkT[D tkbk o/ykFyzv shih G[ik d/ ;wKso j[zdk W

ns/ fJ; dk T[bN .

Page 15: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 15 -

9a ;wKso us[oG[iK ns/ fsqG[iK d/ y/socb L;wKso us[oG[iK ns/ fsqG[iK d/ y/socb L;wKso us[oG[iK ns/ fsqG[iK d/ y/socb L;wKso us[oG[iK ns/ fsqG[iK d/ y/socb L---- y/socb dh XkoDk dh d[jokJh nkfJs d/ y/socb dh

d[jokJh.

****(1) fJZe jh nXko ns/ fJZe jh ;wKso o/yktK ftueko pDhnK us[oG[iK dk y/socb pokpo

j[zdk W.

(2) fJZe jh nXko ns/ fJZe jh ;wKso o/yktK ftueko pDhnK fsqG[iK dk y/socb pokpo j[zdk

W ns/ fJ;dk T[bN.

10a uZeouZeouZeouZeoL- T[dkjoDK okj] uZeo Bkˇ ;zpzfXs XkoDktK, noX-ftnk;, x/ok, ftnk;, ihtk,ukg d[nkokd[nkokd[nkokd[nkok

pDkfJnk e'D dhnK gfoGkÙktK sZe gj[zuDk.

****(1) uZeo dhnK pokpo ihtktK e/Ado T[Zgo pokpo e'D pDkT[dhnK jB ns/ fJ; dk T[bN .

(2) uZeo d/ e/Ado s'A fe;/ ihtk s/ fyZfunk frnk bzp T[; ihtk B{z ;wd[Gkfis eodk W ns/

T[bN s"o s/ uZeo d/ e/Ado s'A fyZuh rJh o/yk i' fe;/ ihtk B{z ;wd[Gkfis eodh W, T[j

ihtk T[Zs/ bzp j[zdh W.

(3) fszB n;wo/yh fpzd{nK ftZu j' e/ fJZe ns/ e/tb fJZe jh uZeo bzxdk W.

(4) fe;/ uZeo dhnK pokpo ihtktK(iK ;opzr;w uZeoK)e/Ado s'A ;wkB d{oh s/ j[zdhnK jB ns/

fJ;dk T[bN.

*(5) fe;/ ukg d[nkok uZeo d/ e/Ado s/ pDkfJnk e'D T[;/ ukg d[nkok uZeo d/ pkeh Gkr s/

;fEs fe;/ fpzd{ s/ pDkJ/ e'D dk d[ZrDk j[zdk W.

(6) fJZe jh uZeok yzv ftZu pD/ e'D pokpo j[zd/ jB.

(7) i/eo d' fpzd{nK B{z fwbkT[D tkbk fJZe o/yk yzv nkgD/ fJZe gk;/ ;fEs d' j'o fpzd{nK s/

pokpo e'D pDkT[Adk W sK uko/ fpzd{ fJZe uZeo s/ ;fEs j[zd/ jB.

(8) uZeoh us[oG[i d/ ;Bw[Zy e'DK d/ fe;/ th i'V/ dk i'V 1800 j[zdk W ns/ fJ;dk T[bN. 11a ouBktKouBktKouBktKouBktKL-

(1) fdZs/ j'J/ o/yk yzv ns/ e'D 600, 900, 450 nkfd B{z ;wd[Gkfis eoB dh ouBk ns/ ;wG[ih fsqG[i dh ouBk eoBh.

(2) fdZs/ j'J/ nkXko, nkXko e'D ns/ d' G[iktK d/ i'V$nzso Bkb fsqG[i dh ouBk eoBh.

(3) fdZs/ j'J/ gfowkg ns/ nkXko e'DK Bkb fsqG[i dh ouBk eoBh .

12H jho' dk ;{sojho' dk ;{sojho' dk ;{sojho' dk ;{so L- jho' d/ ;{so d[nkok fsqG[i dk y/socb fpBk ;p{s d/, us[oG[ik dk y/socb gsk eoB

bJh jho' d/ ;{so dh tos'A.

13a ;sQJh y/socb ns/ nkfJsB ;sQJh y/socb ns/ nkfJsB ;sQJh y/socb ns/ nkfJsB ;sQJh y/socb ns/ nkfJsB L- xD, xDkt, bzp uZeoh f;bzvo, bzp uZeoh Ùze{,r'b/ ns/ noX r'b/

dh ;sQk dk y/socb ns/ nkfJsB.

14a nzeVk ftfrnkBnzeVk ftfrnkBnzeVk ftfrnkBnzeVk ftfrnkB L- nzefVnK B{z fJZemk eoBk, nzefVnK ˘ g/Ù eoBk - ;koDhpZX o{g, torhfeqs$

ntorhfeqs o{g, SV rqkc, nkfJs fuZso, pkozpkosk pj[G[i, fJZem/ ehs/ nzefVnK B{z mhe o{g ftZu g/Ù

eoBk ns/ nfXn?B eoBk. ntorhfeqs nzefVnK dk wZXwkB, wZfXek ns/ pj[be gsk eoBk .

15a ;zGktBk;zGktBk;zGktBk;zGktBkL- fJ;dk fJfsjk;, d[jokT[d/ gq:'r ns/ nktosh fBohyD d[nkok ;zGktBk sZe gj[zu,

;zGktBkL fJZe gq:'fre fdqÙNhe'D .

B'NB'NB'NB'NL- fizBk fET{owK s/ **** bZr/ jB. T[jBK d/ gqwkD jh gqhfynk ftZu f;ZX eoB/ jB.

Page 16: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 16 -

gkmeqw gq:'rhgkmeqw gq:'rhgkmeqw gq:'rhgkmeqw gq:'rh

;wKL;wKL;wKL;wKL----2 xzN/2 xzN/2 xzN/2 xzN/ eZ[b nzeL eZ[b nzeL eZ[b nzeL eZ[b nzeL----20202020

gq:'rh gqhfynk bJh nzegq:'rh gqhfynk bJh nzegq:'rh gqhfynk bJh nzegq:'rh gqhfynk bJh nze----tzv j/m fby/ nB[;ko j't/rhLtzv j/m fby/ nB[;ko j't/rhLtzv j/m fby/ nB[;ko j't/rhLtzv j/m fby/ nB[;ko j't/rhL

1H gq:'rh gqhfynk ftZu uko fefonktK fdZshnK ikDrhnK,

fijBK ftZu'A e'Jh d' fefonktK eoBhnK io{oh j'DrhnK. (6%2) L 12 nze

2H gq:'rh fefonk B'N p[Ze L 4 nze

3H ˜pkBh gqÙB$w'fye gqhfynk L 4 nze

gkmeqw gq:'rhgkmeqw gq:'rhgkmeqw gq:'rhgkmeqw gq:'rh

fefonktKfefonktKfefonktKfefonktK

1a ngfow/: ;zfynktK (√2, √3, √5aaaaaaa nkfd ) ˘ ;zfynk o/yk ”s/ do;kT[Dk.

2a fJekJh xDK dh tosA' eoe/ ss;we a3 + b

3 = (a + b) (a

2 – ab + b

2) dh iKu eoBk.

3H fJekJh xDK dh tosA' eoe/ ss;we a3 – b

3 = (a – b) (a

2 +ab + b

2) dh iKu eoBk.

4H xDkt ns/ fJekJh xDK dk gq:'r eoe/ ss;we (a + b)3 =a

3 + b

3 + 3a

2b + 3ab

2 dh iKu eoBk.

5H xDkt ns/ fJekJh xDK dh tos'A eoe/ ss;we (a – b)3 =a

3 – b

3 – 3a

2b + 3ab

2 dh iKu eoBk.

6a rok¯ g/go ”s/ fpzd{ dk rokc fyZuDk id' fe fJ; d/ fBod/Ù nze fdZs/ j'D.

7a rok¯ g/go ”s/ fdZsh j'Jh nkfeqsh d/ f;yoK d/ fBod/Ù nze gsk eoBk.

8a x2 + bx + c tor/ d' xksh ftnzie dk r[DByzv gsk eoBk.

9a ekNt] o/yk d[nkok d' ;wKso o/yktK Bkˇ pDkJ/ e'DK d/ ;zpzXK dh ikDekoh.

10a ekNt] o/yk d[nkok ;wKso o/yk Bkˇ pDkJ/ e'DK ftueko ;zpzX gsk eoBk.

11H fJj f;ZX eoBk fe fsqG[i dhnK e'Jh d' G[iktK dk i'V sh;oh G[ik s'A jw/Ùk tZvk j[zdk j?.

12H fse'Dkeko eZNhnK j'JhnK nkfeqshnK dk gq:'r eoe/ fsqG[iK dh ;opzr;wsk dhnK Ùosk

(e;"NhnK) dk gsk brkT[Dk .

13a ihU p'ov dh tos'A Bkb fsqG[i dk y/socb gsk eoBk.

14a ekr˜ eZN e/ ns/ fugkekT[Ad/ j'J/ fsqG[i dh wZX fpzd{ gfow/: B{z f;ZX eoBk.

15H ekr˜ ˘ eZN e/ ns/ w'V e/ ;wKso us[oG[i gqkgs eoBk.

16H ekr˜ B{z eZN e/ ns/ fugek e/ fdykT[Dk fe ;wKso us[oG[i dk y/socb fJ;d/ nkXko ns/

T[ukJh dk r[DBcb j[zdk j?.

17H ekr˜ B{z eZN e/ ns/ fugek e/ fJj fdykT[Dk fe fsqG[i dk y/socb fJ; d/ nkXko ns/ T[ukJh d/

r[DBcb dk nZXk j[zdk j?.

18H ekr˜ B{z eZN e/ ns/ fugek e/ fdykT[Dk fe fe;/ ;wus[oGi dk y/socb T[; d/ fteoDK dh

bzpkJhnK d/ r[DBcb dk nZXk jz[dk j?.

19H ekr˜ ˘ eZN e/ ns/ fugek e/ fdykT[Dk fe fe;/ ;wbzp us[oG[i dk y/socb fJ; d/ ;wKso

G[iktK dhnK bzpkJhnk dk i'V ns/ T[ukJh d/ r[DBcb dk nZXk jz[dk j?.

20HHHH fJj fdykU fe fe;/ us[oG[i dhnK bkrthnK G[iktK d/ wZX fpzd{nK B{z fwbk e/ pfDnk us[oG[i

;wKso us[oG[i jz[dk j?.

21 ekr˜ w'Ve/ tZy-tZy fefonktKL

Page 17: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 17 -

(T) fe;/ o/yk-yzv dk wZX fpzd{ gsk eoBk.

(n) fe;/ o/yk-yzv dk bzp ;w d[Gkie gsk eoBk.

(J) fe;/ e'D dk ;wd[Gkie gsk eoBk.

(;) fsqG[i dh wZfXek fyuDh.

22a nkgDh ebk; d/ ;ko/ ftfdnkoEhnK d[nkok rfDs ftZu gqkgs nzeK B{z do;kTA[dk j'fJnk SV rqkc

fyZuDk.

23a skÙ dh r[ZNh ;jkfJsk Bkˇ nukBe fyZu/ rJ/ gZs/$gZfsnK dh ;zGtkBk gsk eoBk.

Page 18: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 18 -

7a ftfrnkB7a ftfrnkB7a ftfrnkB7a ftfrnkB

Ù/qDh B"t]Ù/qDh B"t]Ù/qDh B"t]Ù/qDh B"t]

;wKL 3 xzN/ ;wKL 3 xzN/ ;wKL 3 xzN/ ;wKL 3 xzN/ fbyshL 50 nze fbyshL 50 nze fbyshL 50 nze fbyshL 50 nze

;wKL ;wKL ;wKL ;wKL gq:'rhL 20 nze gq:'rhL 20 nze gq:'rhL 20 nze gq:'rhL 20 nze

;ha;haJhL 30 nze;ha;haJhL 30 nze;ha;haJhL 30 nze;ha;haJhL 30 nze

gqÙB gZso dh pDso gqÙB gZso dh pDso gqÙB gZso dh pDso gqÙB gZso dh pDso e[ZbL 100 nze e[ZbL 100 nze e[ZbL 100 nze e[ZbL 100 nze

1a ;?AeÙBtkJh˜ nfXnkfJ dh tzv ns/ nze-tzv j///m fby/ nB[;ko WL-

;?AeÙB-T nfXnkfJ (1,2,3,4,14) & 16 nze

;?AeÙB-n nfXnkfJ (5, 6, 7, 13, 15) & 16 nze

;?AeÙB-J nfXnkfJ (8, 9, 10, 11, 12) & 18 nze

2a gqÙB gZso ftZu 20 gqÙB j'Dr/. ;ko/ gqÙB eoB/ ˜o{oh jB. tzv j/m fby/ nB[;ko WL

1 gqÙB BzL 1 s'A 5 sZe fJZe-fJZe nze tkb/ j'Dr/. jo/e gqÙB dk T[Zso brGr 10-15 ÙpdK dk

j't/rk.

2 gqÙB BzL 6 s'A 11sZe d'-d' nzeK tkb/ j'Dr/. jo/e gqÙB dk T[Zso 30-40 ÙpdK dk j't/rk.

3 gqÙB BzL 12 s'A 17 sZe fszB-fszB nzeK tkb/ j'Dr/. jo/e gqÙB dk T[Zso brGr 50-60 ÙpdK dk

j't/rk.

4 gqÙB BzL 18 s'A 20 sZe gzi-gzi nzeK tkb/ j'Dr/. jo/e gqÙB dk T[Zso brGr 100-120 pdK ftZu

j't/rk. fJjBK gqÙBK ftZu nzdo{Bh S'N j't/rh. nzdo{Bh S'N tkbk gqÙB T[;/ fJekJh ftZu'A j't/rk.

gkmgkmgkmgkm----eqw (fbysh)eqw (fbysh)eqw (fbysh)eqw (fbysh)

gkm 1Lgkm 1Lgkm 1Lgkm 1L---- ;kv/ nkb/ ;kv/ nkb/ ;kv/ nkb/ ;kv/ nkb/----d[nkb/ d/ gdkoELd[nkb/ d/ gdkoELd[nkb/ d/ gdkoELd[nkb/ d/ gdkoEL----

gdkoEK dk G"fse ;o{g, gdkoEK d/ eD{PnK d/ w[Zy r[D, gdkoE dhnK nt;EktK, eh gdkoE

nkgDh nt;E pdbd/ jB<, tkÙgheoB, tkÙgheoB ˘ gqGkfts eoB tkb/ ekoe, tkÙgheoB Bkb mzYe

fet/A g?dk j[zdh W<, rowhnK ftZu n;] ;{sh egV/ feT[A gfjBDd/ jK.

gkm 2Lgkm 2Lgkm 2Lgkm 2L---- ;kv/ nkb/ ;kv/ nkb/ ;kv/ nkb/ ;kv/ nkb/----d[nkb/ d/ gdkoEK dh Ù[XskLd[nkb/ d/ gdkoEK dh Ù[XskLd[nkb/ d/ gdkoEK dh Ù[XskLd[nkb/ d/ gdkoEK dh Ù[XskL----

fwÙoD eh W<, fwÙoD dhnK fe;wK, x'b eh W<, x'b d/ r[D, x'bK dh ;zxsk, fBbzpB eh

W<, fBbzpB d/ r[D, e'bkJhvB x'b eh jB<, e'bkJhvb d/ r[D, fwÙoD d/ xNeK dk fBy/VB, Bhbh$ekbh

f;nkjh s'A ozrdko vkJh fet/A gqkgs ehsh iKdh W, eohw ˘ d[ZX s'A fet/A tZy eo ;ed/ jK, n;] Bwe ns/

;'vhnw eb'okJhv d/ fwÙoD ˘ fet/A tZy eo ;ed/ jK,n;] d' n:[bBÙhb x'bK ˘ fet/ tZy eo ;ed/ jK,

;?AeÙB ;?AeÙB ;?AeÙB ;?AeÙB

BzLBzLBzLBzL

nfXnkfJ BzLnfXnkfJ BzLnfXnkfJ BzLnfXnkfJ BzL fJZe nze fJZe nze fJZe nze fJZe nze

tkb/ gqÙBtkb/ gqÙBtkb/ gqÙBtkb/ gqÙB

d' nze d' nze d' nze d' nze

tkb/ gqÙBtkb/ gqÙBtkb/ gqÙBtkb/ gqÙB

fszB nze fszB nze fszB nze fszB nze

tkb/ gqÙBtkb/ gqÙBtkb/ gqÙBtkb/ gqÙB

gzi nze gzi nze gzi nze gzi nze

tkb/ gqÙBtkb/ gqÙBtkb/ gqÙBtkb/ gqÙB

e[Zb e[Zb e[Zb e[Zb

i'Vi'Vi'Vi'V

T 1,2,3,4,14 1 2 2 1 16

n 5,6,7,13,15 1 2 2 1 16

J 8,9,10,11,12 3 2 2 1 18

e[Zb gqÙB@e[Zb gqÙB@e[Zb gqÙB@e[Zb gqÙB@ 5 6 6 3 20

e[Zbe[Zbe[Zbe[Zb nze nze nze nze 5 12 18 15 50

Page 19: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 19 -

n;] tZy-tZy r/A;K jtk s'A fet/A gqkgs eod/ jK, nÙ[ZX ;?wgb s'A Ù[ZX ekgo ;bc/N fet/A gqkgs eod/ jK,

G"fse ns/ o;kfJfDe goktosB, Ù[ZX gdkoEK dhnK fe;wK eh jB.

gkm 3Lgkm 3Lgkm 3Lgkm 3L---- gowkD{ ns/ nD{L gowkD{ ns/ nD{L gowkD{ ns/ nD{L gowkD{ ns/ nD{L----

o;kfJfDe ;z:'iB d/ fB:w (Laws of Chemical Combination) g[zi ;[ofynD fB:w eh W<,

;fEo nB[gksh fB:w, gowkD{ eh jB, gowkD{ d/ ;ze/s, gowkD{ gz[i, gowkD{nK dh j"Ad, nD{ eh jB<,

sZsK s/ :'freK d/ nD{, nkfJB eh jB<, o;kfJfDe ;{soK dk fbyDK, ;ob :'freK d/ ;{so, nDt] g[zi

ns/ w'b f;XKs, ;{so fJekJh g[zi.

gkm 4Lgkm 4Lgkm 4Lgkm 4L---- gowkD{ dh pDsoL gowkD{ dh pDsoL gowkD{ dh pDsoL gowkD{ dh pDsoL----

gowkD{ dh pDso, gowkD{ dk Ekw;B wkvb, gowkD{ dk odo c'ov wkvb s/ fJ; dhnK

ykwhnK, gowkD{ dk p'jo wkvb, fBT{NqkB, fJb?eNQkBh soshp, fJb?eNqBK dh tZy-tZy T{oik ;?ZbK ftZu

soshp, ;z:'iesk, gowkD{ ;zfynk s/ g[zi-;zfynk, ;w;EkBe, ;wGkfoe.

gkm 5Lgkm 5Lgkm 5Lgkm 5L---- ihtB dh w[ZYbh fJekJhL ihtB dh w[ZYbh fJekJhL ihtB dh w[ZYbh fJekJhL ihtB dh w[ZYbh fJekJhL----

;iht fet/A pD/ j[zd/ jB<, ;?ZbFezX (;?Zb fGZsh), e/Adoe ;?ZbFdqt, ;?Zb d/ fBZeV/ nzr,

n?Av'gbk˜wh, rkbih ekfJnktK, bkJh;';'w, wkfJN'e'vohnK, gbk;fNv, o;XkBhnK.

gkm 6Lgkm 6Lgkm 6Lgkm 6L---- fNÙ{L fNÙ{L fNÙ{L fNÙ{L----

g"dk fNÙ{ ns/ gqkDh fNÙk, fJBQK dh tzv, ftGkiB:'r fNÙ{ dk torh eoB, gqkDh fNÙ{ dh tzv

s/ toBD, g/Ùh fNÙ{ s/ BkVh fNÙ{, nfXSZd fNÙ{, i'Ve fNÙ{.

gkm 7Lgkm 7Lgkm 7Lgkm 7L---- ;iht irs ftZu ftfGzBskL ;iht irs ftZu ftfGzBskL ;iht irs ftZu ftfGzBskL ;iht irs ftZu ftfGzBskL----

;ihtK dk torheoD, torheoD ns/ iht ftek;, w'Bhok, gqNh;Nk, czikJh, gbKNh,

pqkfJTvkJhN, ckJhbw gq'N'˜'nk dhnK e[M T[dkjoDK, czikJh dhnK e[M T[dkjoDK, E?b'ckJhNk,

N?fov'ckJhNk, fiwB';gow, n?AihT;gow, n?Bhw/bhnk ns/ n?bhw/bhnk irs dk torheoB, toNhpo/Nk,

n?Afcphnk, o?gNhbhnk, J/th˜, n/bhnk, gkfJf;;, fJekJhB'vow/Nk, gq'N'e?ov/Nk.

gkm 8Lgkm 8Lgkm 8Lgkm 8L---- rshL rshL rshL rshL----

rsh dh ftnkfynk ns/ torheoB, fJZe;wkB ns/ n;wkB rsh, rsh dh do dk wkgB,

fdÙk tZb ukb, rsh pdbD dh do, d{oh-;wK rokc, t/r-;wK rokc, rsh dhnK ;wheoBK rokfce

ftXh nB[;ko, fJZe ;wkB ueokeko rsh.

gkm 9Lgkm 9Lgkm 9Lgkm 9L---- pb ns/ rsh d/ fB:wL pb ns/ rsh d/ fB:wL pb ns/ rsh d/ fB:wL pb ns/ rsh d/ fB:wL----

;zs[fbs ns/ n;zs[fbs pb, rsh dk gfjbk fB:w, iVQsk ns/ g[zi, rsh dk d{ik fB:w,

rsh dk shik fB:w, ;zt/r dk ;[oZfynD.

gkm 10Lgkm 10Lgkm 10Lgkm 10L---- r[o{sk r[o{sk r[o{sk r[o{sk----nkoÙDLnkoÙDLnkoÙDLnkoÙDL----

r[o{sk-nkeoÙD dk ;ot-ftnkgh fB:w s/ fJ; dh wjZssk, r[o{sk d/ gqGkt nXhB t;s{

dh rsh, g[zi ns/ Gko, Xe/b pb ns/ dpkT[, dqtK ftZu dpkn, T[Skb pb, nokehfwvh˜ dk f;XKs,

;kg/y xDsk.

ggggkm 11Lkm 11Lkm 11Lkm 11L---- ezw ns/ T{oikL ezw ns/ T{oikL ezw ns/ T{oikL ezw ns/ T{oikL----

ezw dh gfoGkÙk s/ fJekJh, T{oik dh gfoGkÙk s/ fJekJh, rfsi T{oik, ;fEsi T{oik.

Page 20: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 20 -

gkm 12Lgkm 12Lgkm 12Lgkm 12L---- X{BhL X{BhL X{BhL X{BhL----

X[Bh dk T[sgkdB, X[Bh dk ;zuko, bZSB, tZyFtZy wkfXnw ftZu X[Bh ukb, ;ob g?Av{bw,

p?biko tkbk gq:'r ns/ fNT{fBzr c'oe okj] gq:'r eoBk, tZy-tZy whvhnK ftZu X[zBh dk t/r, r{zi

(Echo) X[Bh dk goktosB s/ T[; d/ T[g:'r, r{zi, gko;qtD sozrK ns/ T[BQK d/ T[g:'r, ;'Bko dh

ftnkfynk, ;[DB:'r ;hwk, gok;otD X[Bh d/ T[g:'r, wB[Zyh ezB dh pDso.

gkm 13Lgkm 13Lgkm 13Lgkm 13L---- n;] fpwko feT[A jz[d/ jKL n;] fpwko feT[A jz[d/ jKL n;] fpwko feT[A jz[d/ jKL n;] fpwko feT[A jz[d/ jKL----

f;js ns? fJ; dk ftrkV, f;js dh wjZssk, fpwkohnK ns/ fJ; d/ ekoB, nbgekbhB

ns/ dhoxekbhB o'r, dhoxFekbhB o'r ns/ wzdh f;js, S{s ns/ nS{s o'rK d/ ekoB, S{s o'rK d/

ekoe, o'rK d/ fJbki d/ f;XKs, o'rK ˘ d{o eoB d/ f;XKs.

gkm 14Lgkm 14Lgkm 14Lgkm 14L---- ;kv/ e[dosh ;kXBL ;kv/ e[dosh ;kXBL ;kv/ e[dosh ;kXBL ;kv/ e[dosh ;kXBL----

jtk fi; ftZu n;] ;kj b?Ad/ jK, jtk dk t/r, jtk gqd{ÙD, toyk, gkDh, gkDh dk gqd{ÙD,

gkDh dk uZeo, BkJhNo'iB uZeo, ekopB uZeo, rqhB-jkT{; gqGkt, Ti'B gos.

gkm 15Lgkm 15Lgkm 15Lgkm 15L---- G'iB G'iB G'iB G'iB----;kXBK ftZu soZehL;kXBK ftZu soZehL;kXBK ftZu soZehL;kXBK ftZu soZehL----

c;bh-T[sgkdB ftZu tkX/ ;zpzXh s/ soZeh ;zpzXh, c;bK dhnK fe;wK, c;bK d/ tkX/ dh

ftT[AspzXh, g'Ùe sZsK dh ftT[AspzXh, ykdK, f;zukJh-gqpzX, gÙ{ gkbD, dkfSnK ˘ ;N'o eoB dhnK

ftXhnK s/ bZSD, g'bNoh ckofwzr, wZSh gkbD.

gkmFeqw (gkmFeqw (gkmFeqw (gkmFeqw (gq:'rhgq:'rhgq:'rhgq:'rh))))

iwks ftZu gq:'r f;b/p; d/ Bkb jh eotkJ/ ikD .

gq:'rK dh ;{uh

gfjbk Nowgfjbk Nowgfjbk Nowgfjbk Now

1. G'iB ftZu

i. ;Nkou dh w"i{doh dh goy eoBh

ii. uBk dkb ftZu w?NkfBb :/b' fwbktN dh w"i{drh dh goy eoBh.

2. fsnko eoBk

i. ;kXkoB Bwe, uhBh ns/ n?bw dk, x'b fsnko eoBk

ii. fwZNh, uke gkT[vo, o/s/ dk gkDh ftZu ;;g/AÙB x'b fsnko eoBk

iii. ;Nkou dk gkDh ftZu ns/ nzv/ dk n?bp{fwB$d[X dk gkDh ftZu ebkfJvb x'b fsnko

eoBk

3. b'j u[oB ns/ ;b¯o gkT[vo dh tos'A eod/ j'J/ fwÙoB ns/ :'fre fsnko eoBk ns/ fBwBfbys d/

nkXko s/ nzso ;gÙN eoBk

i. fdZyF ;wnzrsk ns/ ftywnzrsk

ii. uz[pe d/ gqsh fefonk

iii. x'beekopB vkJh;bckJhv d/ gqsh fefonk

iv. skg dk gqGkt

4. fBwBfbys o;kfJfDe fefonktK eoBk ns/ G'fse iK o;kfJfDe pdbktK d/ nkXko s/ T[BQK dk

torheoB eoBk F

Page 21: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 21 -

i. b'j/ ns/ ekgo ;bc/N dk x'b F1

ii. jtk ftZu w?rBhÙhnw fopB dk ibDkF1

iii. fi;s ns/ gsb/ ;bfcT{foe n?f;v dh fefonkF1

iv. nw'Bhnw eb'okJhv ˘ row eoBk .

v. ;'vhnw ;bc/N ns/ p/ohnw eb'okJhv d/ x'bK ftZu o;kfJfDe dh fefonk

vi. fgnk˜ dh fMZbh ns/

vii. rZbQ d/ n?ghEhnhnB ;?bK dh n;EkJh ;bkfJv fsnko eoBk ns/ fJjBK d/ fjZf;nK dh

gfjukD oBk ns/ BkwKfes fuZso fsnko eoBk .

5. fsnko ;ykJh ;bkJhv d[nkok g"fdnK ftZu g?o/BekJhwk ns/ ;eb?oBekJhwk fNÙ{ ns/ izs{nk ftZu

Xkohdko g/Ùh fNÙ{ ns/ BkVh ;?b dh gfjukB eoBh ns/ BkwKfes fuZso fsnko eoBk .

6. i'jo T[vkT[Dk ftXh okjh Bwe, o/s ns/ nw'Bhjnw eb'okJhv d/ fwÙoB s'A tZyFtZy nzÙK ˘ By/VBk.

7. po¯ dk fgxbkD do˜k ns/ gkDh dk T[pkb do˜k frnks eoBk .

8. ewkBhdko s[bk dh ;jkfJsk Bkb fJZe yfsih N/pb s/ oZy/ nkfJskeko beV d/ pbke d/ g[zi ns/

fBT{Bsw pb d/ ftZueko ;pzX ;Ekfgs eoBk id'A pbke fjbBk Ù[o{ j' ikD/ .

9. feÙfwÙ (;'rh) d[nkok ;'y/ rJ/ gkDh dk g[zi gqshÙs frnks eoBk .

d{ik Nowd{ik Nowd{ik Nowd{ik Now

1. X[Bh d/ goktosB d/ f;XKs ˘ f;ZX eoBk .

2. fJZe ewkBhdko s[bk ns/ wkge f;bzvo dh ;jkfJsk Bkb fJZe m'; t;s{ ( fi;dh xDsk gkDh s'A tZX

j't/) dh xDsk gsk eoBk .

3. d' tZyFtZy m'; t;sK dh ;jkfJsk Bkb m'; d/ g[zi ftZu nkJh ewh ns/ ft;Ekfgs gkDh d/ g[zi

ftZueko ;pzX (nkoehfwvhi f;XKs) ˘ do;kT[Dk id' \

• Bbe/ dk gkDh j't/.

• ykok gkDh j't/.

4. m'; b'j/ d/ xDkt dh tZyFtZy fszB ;sQK d[nkok o/s/ $nkN/ T[Zs/ gkJ/ rJ/ dpkT[ dk fBohyD eoBk ns/

jo/e ;sQK d[nkok gkJ/ rJ/ dpkT[ ˘ wkgBk .

5. fJZe fyZuh j'Jh sko d[nkok sozr dh rsh ˘ fBoXkfos eoBk .

6. ;gkJho'rkfJr$nr?ohe;, w";$coB, gkfJB; (Bo iK wkdk e'B) ns/ n?BfiT[;gow g'fdnK d/ bSDK

dk nfXn?B eoBk ns/ ;pzXs ro{gh d/ d' ftÙ/Ù dh gfjukB eoBk ns/ fuZso fsnko eoBk.

7. fuZso $ukoN $wkZvb dh ;jkfJsk Bkb eZkeo'u, rzv'nk, wZSh ns/ gzSh dk nfXn?B ns/ jo/e izs{

bJh fuZso fsnko eoBk .

• ckJhbw dk ftÙ/Ù bZSD foekov eoBkF1

• fBtk; ;EkB d/ nkXko s/ nB[e{[fbs bZSDK dh gfjukD eoBk .

8H o;kfJfDe fefonk d"okB gz[i d/ ;[ZofynD d/ f;XKs ˘ f;ZX eoBk .

9H fJZe phi gZsoh xs/ d' phi gZsoh g"fdnK dh iVK, sD/, gZfsnK ns/ c[bK d/ pkjoh bZSDK dk

nfXn?B eoBk .

10H wSZo d/ ihtB uZeo dk nfXn?B eoBk .

Page 22: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 22 -

8H 8H 8H 8H ;w;w;w;wkfie f;Zfynk kfie f;Zfynk kfie f;Zfynk kfie f;Zfynk

Ù/qDh B"t]Ù/qDh B"t]Ù/qDh B"t]Ù/qDh B"t]

;wKL 3 xzN/ ;wKL 3 xzN/ ;wKL 3 xzN/ ;wKL 3 xzN/ fbyshL 70 nzefbyshL 70 nzefbyshL 70 nzefbyshL 70 nze

;ha;haJhaL 30 nze ;ha;haJhaL 30 nze ;ha;haJhaL 30 nze ;ha;haJhaL 30 nze

g g g gqÙB gZso dh o{gqÙB gZso dh o{gqÙB gZso dh o{gqÙB gZso dh o{g----o/yko/yko/yko/yk e[ZbL 100 nze e[ZbL 100 nze e[ZbL 100 nze e[ZbL 100 nze

1. gqÙB gZso ftZu e[Zb 32 gqÙB j'Dr/ i' fe j/m fby/ nB[;ko 4 GkrK ftZu tzv/ rJ/ jB.

2. gqÙB gZso ftZu j/m fby/ nB[;ko uko Gkr j'Dr/L-

Gkr T - G{r'b gqÙB BzL 1 s'A 7 nzeL 20

Gkr n - noE Ùk;so gqÙB BzL 8 s'A 16 nzeL 15

Gkr J - fJfsjk; gqÙB BzL 17 s'A 23 nzeL 20

Gkr ; - Bkrfoe Ùk;so gqÙB BzL 24 s'A 32 nzeL 15

3. ;ko/ gqÙB eoB/ bk˜wh jB.

4. fJZe nze tkb/ gqÙB t;s{fBÙm j'ADr/. fJj gqÙB fJZe Ùpd iK fJZe tke d/ T[ZsoK tkb/$ykbh

EK Go'$pj[-GKsh T[ZsoK tkb/ j'Dr/.

5. jo/e fszB nze tkb/ gqÙB dk T[Zso 50-60 ÙpdK ftZu d/Dk j't/rk.

6. S/ nze tkb/ jo/e gqÙB dk T[Zso 125-130 ÙpdK ftZu d/Dk j't/rk. fJjBK gqÙBK ftZu nzdo{Bh

S'N j't/rh.

7. gqÙB gZso dh pDso j/m fby/ nB[;ko j't/rhL

GkrGkrGkrGkr 1 nze 1 nze 1 nze 1 nze

tkb/ gqÙBtkb/ gqÙBtkb/ gqÙBtkb/ gqÙB

3 nzeK tkb/ 3 nzeK tkb/ 3 nzeK tkb/ 3 nzeK tkb/

gqÙBgqÙBgqÙBgqÙB

6 nzeK6 nzeK6 nzeK6 nzeK tkb/ tkb/ tkb/ tkb/

gqÙB gqÙB gqÙB gqÙB

BeÙk BeÙk BeÙk BeÙk eZb nzeeZb nzeeZb nzeeZb nze

Ta G{r'b 3 2 1 5 sZE fJZe- fJZe nze

tkb/ g[S/ ikDr/

20

na noE Ùk;so 6 3 - - 15

Ja fJfsjk; 3 2 1 5 sZE fJZe- fJZe nze

tkb/ g[S/ ikDr

20

;a Bkrfoe ÙkÙso 6 3 - - 15

e[Zb gqÙB 18 10 2 2 70 nze

GkrGkrGkrGkr----(T)(T)(T)(T)

(G{r'b)(G{r'b)(G{r'b)(G{r'b)

wBZ[y ns/ tksktoBwBZ[y ns/ tksktoBwBZ[y ns/ tksktoBwBZ[y ns/ tksktoB L L L L nzeL 20 nzeL 20 nzeL 20 nzeL 20

1a tksktoB L tk:{wzvb, Eb-wzvb, ib-wzvb, iht-wzvb, tksktoB ;wZ[u/ o{g ftZu, tksktoB

ftZu wBZ[y dh T[u/oh EK.

2a Eb-wzvb, fgqEth dk pdbdk ;o{g, pkjoh fefonktK, fSZiD, eqw ;EkgB d/ ekoe, trdk gkDh,

G{whrs ib, rb/Ùhno, fjw-Bdh, g"DK, bfjoK nzdo{Bh fefonktK, fgqEth dh fjb-i[b, itkbkw[yh

ns/ G{ukb.

3a nkcs gqpzXB L nkcsK-e[dosh ns/ wBZ[y d[nkok, B[e;kB ns/ pukU.

Page 23: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 23 -

4a tk:{ wzvb L ;{oih skg, skgwkB yzv, oZ[s uZeo, skgwkB Bz{ gqGkfts eoB tkb/ ekoe, Bwh, iZb

uZeo, ;zxDB ns/ toQkU, toQkU d/ ;o{g, toyk, toyk tzv, w";w ns/ ibtk:{ ns/ wBZ[y.

5a ;kXB L ;kXBK dk torheoB, G{wh ;kXB, fwZNh ;kXB, gÙ{ tD ns/ izrbh iht, wZShnK, yfDi ns/

Ùesh ;kXB, ;kXBK dh ;zGkb.

6a wBZ[y ns/ G'iB g{osh L t;'A tzv, t;'A ftZu tkXk, wBZ[y ns/ go;fEsh gqDkbh, G'iB g{osh.

7a gqkfeose yzv L gqkfeose yzv dh XkoBk, ;z;ko d/ wZ[y gqkfeose yzv L

Gkr (n)Gkr (n)Gkr (n)Gkr (n)

(noE Ùk;so) (noE Ùk;so) (noE Ùk;so) (noE Ùk;so) nzeL 15 nzeL 15 nzeL 15 nzeL 15

:{fBN 1 w[YbhnK XkoBktK (e/tb T[dkjoDK ;fjs noE):{fBN 1 w[YbhnK XkoBktK (e/tb T[dkjoDK ;fjs noE):{fBN 1 w[YbhnK XkoBktK (e/tb T[dkjoDK ;fjs noE):{fBN 1 w[YbhnK XkoBktK (e/tb T[dkjoDK ;fjs noE)

I. T[g:'rsk II. pk˜ko

2a t;sK 12a ;zs[bB (Equilibrium)

3a XB 13a g{oD w[ekpbk

4a w[dok 14a J/eknfXeko

5a wzr 15a nkofEe fefonktK

6a g{osh 16a nBkofEe fefonktK

7a ehws 17a T[sgkdB d/ ;kXB L

(T) G{wh (n) feos (J) gz{ih ns/ (;) bkG

8a bkrs (Cost) 18a ;kXB ehwsK L

9a nkwdB (Revenue) (T) brkB (n) w˜d{oh (J) ftnki ns/ (;) bkG

10a cow

:{fBN:{fBN:{fBN:{fBN----II noEftt;Ek dk nfXn?BnoEftt;Ek dk nfXn?BnoEftt;Ek dk nfXn?BnoEftt;Ek dk nfXn?B

1a noEÙk;so dh gfoGkÙk ns/ ftÙk-y/so (Scope)

2a noEftt;Ek dh gfoGkÙk,

3a noEftt;Ek dhnK fe;wK L-

(T) gz{ihtkdh, ;wkitkdh ns/ fwÙos noEftt;EktK, fJjBK d/ noE ns/ ftÙ/ÙsktK.

(n) fte;s ns/ ftek;Ùhb noEftt;EktK, fJjBK d/ noE ns/ ftÙ/ÙsktK.

4a noE-ftt;Ek dhnK w{b ;wZf;nktK L

(T) eh T[sgkdB eoBk W <

(n) T[sgkdB fet/A eoBk W <

(J) T[sgkdB fe; bJh eoBk W <

:{fBN:{fBN:{fBN:{fBN----III Gkosh noEGkosh noEGkosh noEGkosh noE----ftt;Ek dh ikDftt;Ek dh ikDftt;Ek dh ikDftt;Ek dh ikD----gSkDgSkDgSkDgSkD

1a Gkos noEftt;Ek dhnK w{b ftÙ/ÙsktK.

2a Gkosh noEftt;Ek d/ wZ[y y/so L

(T) wbehns d/ y/so L

(i) fBZih y/so (ii) ;oekoh y/so

Page 24: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 24 -

(n) XzfdnK nB[;ko y/so L

(i) gqkfJwoh y/so

(ii) ;?ezvoh y/so

(iii) ;/tktK (NoÙoh) y/so.

(J) Gkosh noEftt;Ek bJh fGzB-fGzB y/soK dh wjZssk ns/ T[BQK dk nkg;h ;zpzX.

Gkr (J)Gkr (J)Gkr (J)Gkr (J)

(fJfsjk;) (fJfsjk;) (fJfsjk;) (fJfsjk;) nzeL 15 nzeL 15 nzeL 15 nzeL 15

fJekJhfJekJhfJekJhfJekJh----1111 g{ot-fJfsjk; (ikD-gfjukD), eK;k :[Zr dhnK ;ZfGnksktKL w?;'gNkwhnK, fw;o, Gkos

ns/ uhB ;ZfGnksktK dhnK w[Zy ftÙ/ÙsktK.

fJekJhfJekJhfJekJhfJekJh----2222 w[Yb/ b'j-:[r dhnK ;ZfGnsktKL Gkos, uhB, :{BkB ns/ o'wB ;ZfGnsktK.

fJfJfJfJekJhekJhekJhekJh----3333 wZX-ekbhB ;z;koL

(T)(T)(T)(T) :{og, ;kwzstkd, uou dk ;EkB, tDi ns/ tgko, e;fpnK ns/ ÙfjoK dk T[EkB,

d[ÙwDhnK ns/ NeokU, ;z;feqsh ns/ ftfrnkB.

(n)(n)(n)(n) noE ;ZfGnskL fJ;bkw dk T[d?, nop ;kwoki, ;wkfie ns/ nkofEe gqpzX, tDi ns/

tgko, ;fGnkuko ns/ ftfrnkB dh d/DL

(J)(J)(J)(J) GkosL ;wkfie ns/ nkofEe ihtB, ;fGnkuko ns/ ftfrnkB dk ftek;.

fJekJhfJekJhfJekJhfJekJh----4444 nkX[fBe ekb dk nkozGL

(T)(T)(T)(T) ;kwzstkdh gqDkbh d/ N[ZND d/ ekoBL feo;kB prkts, tDi, wZX Ù/qDh dk T[d? j'Dk

(n)(n)(n)(n) g[Bo ikrqshL :[eshtkd dk nkozG j'Dk, wkBttkd, nkX[fBe ftfrnkB dk nkozG j'Dkl

(J)(J)(J)(J) Xow ;[Xko nzd'bB

(;)(;)(;)(;) y'iK ns/ y'i :ksoktKL Bt/A o;s/, tDi ns/ tgko, p;shtkd

(j)(j)(j)(j) :{og ftZu okÙNoh okiK dk T[EkB, ;wkfie, nkofEe ns/ okiBhse ekoB, fBoze[Ùtkd.

fJekJhfJekJhfJekJhfJekJh----5555 gfjbk ftÙt :[ZXL

(T)(T)(T)(T) ;kwokih skesK dk fto'Xg{oD tzfvnk ikDk, p;shnK bJh iZd'-ifjd, ;EkBe NeokU

ns/ bVkJhnKl

(n)(n)(n)(n) :[ZX dk nkozG j'Dk, w[Zy xNBktK ns/ :[ZX dk nzsL

(J)(J)(J)(J) ÙKsh ;zXhnK ns/ f;ZN/L

(;)(;)(;)(;) ;z;ko ftZu Bt/A okÙNoK dk T[d? j'Dk, ;z;ko dh g[Bo tzv, nkofEe ns/ ;wkfie f;ZN/.

fJekJhfJekJhfJekJhfJekJh----6666 1919 Jh;th s'A d{i/ ftÙt :[ZX sZe dk ;z;koL

(T)(T)(T)(T) nzso :[ZX ekbL nkofEe ;zeN ns/ 1929 JhL dh nkofEe spkjh, fJNbh ftZu ck;htkd

ns/ iowBh ftZu Bkihtkd, igkB dk c"ihtkd, jwb/ s/ :[ZX, bhr nk¯ B/ÙB˜ dh

n;cbskL

(n)(n)(n)(n) :[ZX dk nkozG j'Dk, w[Zy xNBktK ns/ :[ZX dk nzsL

(J)(J)(J)(J) okiBhfse ns/ nkofEe f;ZN/, g[Bo T[;koh dhnK ;wZf;nktK.

fJekJhfJekJhfJekJhfJekJh----7777 d{i/ ftÙt :[ZX s'A fgS'A dk ;z;koL

(T)(T)(T)(T) fwbNoh pbke ns/ mzvh izr.

Page 25: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 25 -

(n)(n)(n)(n) J/Ùhnk, ncohek ns/ bkshBh nwohek dk okÙNo nk˜kdh nzd'bB.

(J)(J)(J)(J) Bt/A ;[szso j'J/ okÙNoK dhnK ftek; ;wZf;nktK.

(;)(;)(;)(;) r[ZN-fBogZy nzd'bB ns/ Bt/A-Bt/A nzso okÙNoh nkofEe gqpzX dh iZd' ifjd d/ ftÙ/Ù

gq;zr ftZu ;[szso okÙNoK dk ;EkB.

(j)(j)(j)(j) nzso-okÙNoh ÙKsh ns/ ;fj:'r dhnK ;wZf;nktKL L L L gqwkD{ jfEnko ns/ fBÙÙsoheoB

dhnK ;wZf;nktK, p;shtkd ns/ B;bh ftseo/ fto[ZX iZd' ifjd, ;z:[es okÙNo dk

eosZt.

fJekJhfJekJhfJekJhfJekJh----8888 Gkosh ikrqshL

(T)(T)(T)(T) poskBth ;kwoki dk fto[ZXL 1857 JhL dh eqKsh.

(n)(n)(n)(n) Bt/A tgkoe e/Ado ns/ Bt]nK ;wkfie Ùq/DhnK dk T[d? j'Dk.

(J)(J)(J)(J) ;wkfie ns/ Xkofwe ;[Xko nzd'bB.

(;)(;)(;)(;) Gkosh GkÙktK ns/ ;kfjs.

(j)(j)(j)(j) okÙNoh u/sBk dk gqrN j'Dk.

fJekJhfJekJhfJekJhfJekJh----9999 Gkos dk ;[szsosk ;zrokw

(T)(T)(T)(T) w[YbhnK okiBhfse ;GktK ns/ fJzvhnB B?ÙBb eKro; dk j'Ad ftZu nkT[Dk.

(n)(n)(n)(n) row db sk T[d? j'Dk, ;td/Ùh ns/ pkJhekN nzd'bB.

(J)(J)(J)(J) eqKshekoh nzd'bB, fybkcs ns/ Bk-fwbtosB nzd'bB.

(;)(;)(;)(;) g{oB ;toki dh wzr ns/ f;tb j[ew nd{bh nzd'bB.

(j)(j)(j)(j) feo;kBh ns/ feosh ;zrmBK ns/ ;wkitkdh nzd'bBK dk nkozG.

(e)(e)(e)(e) okÙNoh nzd'bB dk ;wkfie ns/ nkofEe sseok.

(y)(y)(y)(y) d{i/ ;z;ko :[ZX tb otZJhnk ns/ Gkos SZv' nzd'bB.

(r)(r)(r)(r) ;zgodkfJe okiBhsh, pNtkok ns/ nk˜kdh.

(x)(x)(x)(x) okfinK dhnK fonk;sK dk ;zrmB ns/ coK;h;h ns/ g[osr/˜h ep˜/ j/m'A Gkos dhnK

p;shnK nk˜kd eokT[Dk.

Gkr (;)Gkr (;)Gkr (;)Gkr (;)

(okiBhsh Ùk;so) (okiBhsh Ùk;so) (okiBhsh Ùk;so) (okiBhsh Ùk;so) nzeL 15 nzeL 15 nzeL 15 nzeL 15

fJekJhfJekJhfJekJhfJekJh----1111 wB[Zy fJZe Bkrfoe d/ s"o s/

(T)(T)(T)(T) wB[Zy fJZe ;wkfie gqkDh, wB[Zyh b'VK ns/ nzso fBoGosk.

(n)(n)(n)(n) wB[Zy dk gfotko ns/ ;w{dktK fit/A fe r[nKY, fJbkek, d/Ù ns/ w'N/ s"o s/ ;ko/ ;z;ko Bkb

;pzX.

(J)(J)(J)(J) Bkrfoe ns/ Bkrfoesk.

fJekJhfJekJhfJekJhfJekJh----2222 ;oekoL

(T)(T)(T)(T) ;oeko dk noE ns/ ˜o{os.

(n)(n)(n)(n) ;oeko d/ nzr.

(J)(J)(J)(J) ;oeko dhnK fe;wK.

fJekJhfJekJhfJekJhfJekJh----3333 ;EkBe gZXo s/ ;oekoL

Page 26: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 26 -

(T)(T)(T)(T) g/Av{

(n)(n)(n)(n) Ùfjoh

fJekJhfJekJhfJekJhfJekJh----4444 Gkos fJZe okÙNo d/ s"o s/L

(T)(T)(T)(T) Gkos-;fGnkukoe fGzBsktK ns/ e"wh J/eskL

(n)(n)(n)(n) d/Ù d/ ;kjwD/ u[D'shnK, ;zgqdkfJesk, fJbkekgq;sh, ikshtkd, fGqÙNkuko n"os dk ;EkB,

p/o[˜rkoh, nBgVQsk, iB;zfynk, ns/ gqd{fÙs tksktoB dhnK ;wZf;nktK.

(J)(J)(J)(J) tksktoB nXkfos-wB[Zyh edoK ns/ wB[Zyh ;dkuko.

B'NLB'NLB'NLB'NL B/sojhB ftfdnkoEh G[r'b ns/ fJfsjk; d/ BeÙ/ dh EK ;EkBK nsB/sojhB ftfdnkoEh G[r'b ns/ fJfsjk; d/ BeÙ/ dh EK ;EkBK nsB/sojhB ftfdnkoEh G[r'b ns/ fJfsjk; d/ BeÙ/ dh EK ;EkBK nsB/sojhB ftfdnkoEh G[r'b ns/ fJfsjk; d/ BeÙ/ dh EK ;EkBK ns/ t;s{nK d/ BK ns/ ;fEsh / t;s{nK d/ BK ns/ ;fEsh / t;s{nK d/ BK ns/ ;fEsh / t;s{nK d/ BK ns/ ;fEsh

;gZÙN o{g ftZu fbyDr/. ;gZÙN o{g ftZu fbyDr/. ;gZÙN o{g ftZu fbyDr/. ;gZÙN o{g ftZu fbyDr/.

Page 27: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 27 -

9a9a9a9a f;js ns/ ;ohoe f;Zfynkf;js ns/ ;ohoe f;Zfynkf;js ns/ ;ohoe f;Zfynkf;js ns/ ;ohoe f;Zfynk

Ùq/Dh B"AthAÙq/Dh B"AthAÙq/Dh B"AthAÙq/Dh B"AthA

;wKL 2 xzN/ ;wKL 2 xzN/ ;wKL 2 xzN/ ;wKL 2 xzN/ fbyshL 30 nzefbyshL 30 nzefbyshL 30 nzefbyshL 30 nze

gq:gq:gq:gq:'rhL 40 nze'rhL 40 nze'rhL 40 nze'rhL 40 nze

;ha;haJhL 30 nze;ha;haJhL 30 nze;ha;haJhL 30 nze;ha;haJhL 30 nze

gqÙB gZso dh pDso gqÙB gZso dh pDso gqÙB gZso dh pDso gqÙB gZso dh pDso e[ZbL 100 nze e[ZbL 100 nze e[ZbL 100 nze e[ZbL 100 nze

1. gqÙB gZso ftZu e[b 17 gqÙB j'Dr/. ;ko/ gqÙB eoB/ ˜o{oh jB.

2. gqÙB Bzpo 1 s'A 10 sZe fJZe-fJZe nze tkb/ gqÙB j'Dr/ ns/ fJj Upi?efNt NkJhg th j' ;ed/ jB

ns/ fJjBK dk T[Zso 10 ÙpdK sZe dk j' ;edk W.

3. gqÙB Bzpo 11 s'A 15 sZe d'-d' nzeK tkb/ gqÙB j'Dr/. jo/e gqÙB dk T[Zso brGr 30 ÙpdK sZe j'

;edk W.

4. gqÙB Bzpo 16 s'A 17 sZe gzi-gzi nzeK tkb/ gqÙB j'Dr/. fJjBK ftZuXA'A 100# nzdo{Bh S'N j't/rh.

gkm gfjbk gkm gfjbk gkm gfjbk gkm gfjbk L- ;ohoe f;Zfynk, fJ; d/ r[D ns/ wzst.

gkm d{ikgkm d{ikgkm d{ikgkm d{ik L- y/vK d/ r[D ns/ ;g'oN;w?BfÙg.

gkm shikLgkm shikLgkm shikLgkm shikL---- BÙhbhnK t;s{nK dk y/v :'rsk ’s/ G?Vk gqGkt

gkm u"EkLgkm u"EkLgkm u"EkLgkm u"EkL---- wZ[Ybh ;jkfJsk, y/vK d/ w?dkB ftZu fyukn, w'u, i'V d/ T[soB, jZvh dh NZ[N s/ p/j'Ùh dh

;fEsh ftZu.

gkm gzitKLgkm gzitKLgkm gzitKLgkm gzitKL---- 1947 fgZS'A gzikp ftZu y/vK dh gqrsh.

gkm S/tKLgkm S/tKLgkm S/tKLgkm S/tKL- okÙNoh y/vK

gkmeqw (gq:'rh)gkmeqw (gq:'rh)gkmeqw (gq:'rh)gkmeqw (gq:'rh)

;wK L 4 xzN/;wK L 4 xzN/;wK L 4 xzN/;wK L 4 xzN/ eZ[b nze L 40 eZ[b nze L 40 eZ[b nze L 40 eZ[b nze L 40

T) No?e ns/ chbv dh Jht?AN; (bVe/ ns/ bVehnK bJh) jo/e Jht?AN d/ 7 nze j'Dr/. j/m fbfynK

ftu'A e'Jh d' Jht?AN; fJZe No?e ftZu'A ns/ fJZe ¯hbv ftZu'A u[DhnK ik ;edhnK jB.

1a d"VK-100 whNo, 200 whNo, 400 whNo ns/ 800 whNo, 1500 whNo ns/ 3000 whNo. bVfenK

bJh 110 whNo jovb (jovb dh T[ukJh 96a4 ;?awha ns/ 10 TukJhnK), bVehnK bJh 100

whNo jovb (jovb dh T[ukJh 76a2 ;?awha) ns/ 8 T[ukJhnK

2a ÙkN g[ZN (bVehnK bJh 8 g"Av ns/ bVfenK bJh 12 g"Av), fv;e; Eo' (1 feZb' bVehnK

bJh ns/ 1a5 feZb' bVfenK bJh), i?tfbB Eo', b"Ar izg, jkJh izg, NfoZgb izg.

n) j/m fbfynK ftu'A e'Jh d' y/vK u[DhnK ik ;edh jB. y/v$u'DthnK fefonktK (bVe/ ns/ bVehnK

bJh) jo/e y/v d/ 5 nze j'Dr/.

jkeh, j?Av pkb, epZvh, pkef;zr, N/pb N?fB;, c[ZNpkb, p?vfwzNB, pk;eNpkb, feqeN, y'-y',

e[Ùsh, i{v', tkbhpkb, rsek, s?okeh s/ fiwBk;fNe.

iK

J) u'DthnK fefonktK (Alternative Acticities)

fijV/ gqhfynkoEh y/v dh u'D Bj] eod/ T[jBK B/ j/m fbyhnK u'DthnK fefonktK ftZu'A e'Jh d'

fefonktK dh u'D eoBh j't/rh. jo/e fefonk d/ 5 nze j'Dr/. fJj u'DthnK fefonktK e/tb

Page 28: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 28 -

T[BQK ;e{bK bJh jB, fiBQK e'b y/vD bJh fe;/ fJe fefonk dh ;[ftXk th T[gbpX Bj] j?. ;ohoe

fefonktK ns/ j'o t;hfbnK dhnK ;j{bsK dh T[gbpXh ;pzXh f˜bPk f;Zfynk nc;o fBoDk b?Dr/.

1a e?bh;E?fBe; 2a ;w{fje vfob

3a c?A;h vfoZb 4a vfoZb ns/ wkofuzr

5a :'r 6a b'e-Bku

7a jbe/ ngo/N; dhnK wÙeK 8a ;ekT{fNzr$ rob rkJhfvzr

;);););) y/vK ftZu gqkgsh (tZX s'A tZX 10 y/vK ftZu gqkgsh (tZX s'A tZX 10 y/vK ftZu gqkgsh (tZX s'A tZX 10 y/vK ftZu gqkgsh (tZX s'A tZX 10 nze) j/m fby/ nB[;ko nze fdZs/ ikDr/.nze) j/m fby/ nB[;ko nze fdZs/ ikDr/.nze) j/m fby/ nB[;ko nze fdZs/ ikDr/.nze) j/m fby/ nB[;ko nze fdZs/ ikDr/.

;e{b gqshfBZXsk 3 nze

i'B gqshfBZXsk 4 nze

fibPk gqshfBZXsk 6 nze

oki gqshfBZXsk 8 nze

e"wh gqshfBZXsk 10 nze

j) gq?eNheb ekgh, ukoN iK wkvb - 2 nze

tkfJtk - 4 nze

B'N LB'N LB'N LB'N L gqgqgqgq?eNheb d/D ;w/A gqhfynkoEh ;g'oN; feZN ftZu j'Dk ukjhdk W.?eNheb d/D ;w/A gqhfynkoEh ;g'oN; feZN ftZu j'Dk ukjhdk W.?eNheb d/D ;w/A gqhfynkoEh ;g'oN; feZN ftZu j'Dk ukjhdk W.?eNheb d/D ;w/A gqhfynkoEh ;g'oN; feZN ftZu j'Dk ukjhdk W.

Page 29: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 29 -

10. ezfgT{No ;kfJz;ezfgT{No ;kfJz;ezfgT{No ;kfJz;ezfgT{No ;kfJz;

iwksiwksiwksiwks----B"thAB"thAB"thAB"thA

gqÙB gZso dh pDsogqÙB gZso dh pDsogqÙB gZso dh pDsogqÙB gZso dh pDso

1a gqÙB gZso fszB GkrK (Gkr T, Gkr n, Gkr J) ftZu tzfvnk j't/rk.

2a Gkr T nkpi?efNt NkfJg j't/rk fi; ftZu 1 s'A 8 sZe 1-1 nze d/ 8 gqÙB j'Dr/.

3a Gkr n ftZu gqÙB Bz 9 s'A 12 sZe 3-3 nze d/ 4 gqÙB j'Dr/.

4a Gkr J ftZu gqÙB Bzz 13 s'A 14 sZe 5-5 nze d/ 2 gqÙB j'Dr/.

5a Gkr T ns/ Gkr n d/ ;ko/ gqÙB io{oh j'Dr/. Gkr n ns/ J ftZu jo/e gqÙB d/ d' iK d' s'A tZX

Gkr th j' ;ed/ jB. Gkr J ftZu nzdo{Bh S'N j't/rh.

bVh bVh bVh bVh

BzLBzLBzLBzL

nfXnkfJ dk BKnfXnkfJ dk BKnfXnkfJ dk BKnfXnkfJ dk BK e[Zb nzee[Zb nzee[Zb nzee[Zb nze 1 nzeK 1 nzeK 1 nzeK 1 nzeK

tkb/ gqÙBtkb/ gqÙBtkb/ gqÙBtkb/ gqÙB

3 nzeK 3 nzeK 3 nzeK 3 nzeK

tkb/ gqÙBtkb/ gqÙBtkb/ gqÙBtkb/ gqÙB

5 nzeK 5 nzeK 5 nzeK 5 nzeK

.tkb/ gqÙB.tkb/ gqÙB.tkb/ gqÙB.tkb/ gqÙB

1a fJzNoB?ZN n?gbhe/ÙB˜ 7 2 - 1

2a n?Zw an?Z;an?e;b-I 4 1 1 -

3a n?Zw an?Z;an?e;b-II 6 1 - 1

4a vhaphan?Zwan?Z;a (vkNkp/;) Bkb ikD-gSkD 4 1 1 -

5a n?Zw an?Z;an?e;?Z; ftZu ezw eoBk 4 1 1 -

6a n?vtK; n?e;?Z;- I 1 1 - -

7a n?vtK; n?e;?Z; 4 1 1 -

e[Zb i'V 30 8 4 2

gkmgkmgkmgkm----eqweqweqweqw

(fbysh gqhfynk)(fbysh gqhfynk)(fbysh gqhfynk)(fbysh gqhfynk)

;wKL;wKL;wKL;wKL 3 3 3 3 xzN/xzN/xzN/xzN/ fbyshL fbyshL fbyshL fbyshL 30303030 nzenzenzenze

;ha;haJ;ha;haJ;ha;haJ;ha;haJha L 30 nzeha L 30 nzeha L 30 nzeha L 30 nze

gq:'rhL 40 nze gq:'rhL 40 nze gq:'rhL 40 nze gq:'rhL 40 nze

e[ZbL 100 nzee[ZbL 100 nzee[ZbL 100 nzee[ZbL 100 nze

nmZthA iwks dh d[jokJh

1a1a1a1a fJzNoB?ZN n?gbhe/ÙB˜fJzNoB?ZN n?gbhe/ÙB˜fJzNoB?ZN n?gbhe/ÙB˜fJzNoB?ZN n?gbhe/ÙB˜

fJfsjk;

;[ftXktK

Jh-w/b dh ftÙ/ÙsktK L t?Zp;kJhN, fJzNoB?ZN u?fNzr, tkfJ; u?fNzr,

thvhU ekBcozf;zr, Jh-ekwo;, ;ofczr

;ou fJziB

fJzNoB?ZN Bkb i[VB bJh b'VK L ezfgT{No , w'vw, fJzNoB?N e[B?eÙB ,

N?bhc'B bkJhB, pqkT{˜o , :{iB?ZN , v'w/B B/w, Nha ;ha gh / nkJhagha

fJzNoB?ZN n?e;gb'oo L fJzNoB?ZN n?e;gb'oo Bz{ Ù[o{ eoBk , n?e;gb'oo dh ftzv' d/ Gkr

Jh-w/b L Jh-w/b gsk , Jh-w/b yksk pDkT[Dk, Jh-w/b G/iDk s/ gqkgs eoBk

Page 30: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 30 -

ezfgT{No tkfJo; L tkfJo; dhnK fBÙkBhnK, fJbki

2a2a2a2a n?Zwa n?Z; n?e;bn?Zwa n?Z; n?e;bn?Zwa n?Z; n?e;bn?Zwa n?Z; n?e;b----1111

n?e;b Bz{ y'bQDk

n?e;b dh ;eohB d/ Gkr L NkJhNb pko ,n?e;b d/ whBz{

n?efNt ;?b dh ;fEsh pdbDk

vkNk dkıb eoBk L ;?Zb˜ dh o/Ai GoBk , vkNk Ùhoh˜ pDkT[Dk , toep[Ze B{z ;/t eoBk,

toep[Ze B{z pzd eoBk ,n?e;b s'A pkjo nkT[Dk

;?Zb˜, o'n˜ ns/ ekbw˜ Bkb ezw eoBk L ;?Zb ,o'n iK ekbw˜ dkyb eoBk, ;?Zb, o'n iK

ekbw˜ fvbhN eoBk, ekbw dh u'VkJh pdbDk, o'n dh u'VkJh pdbDk, ekbw˜ iK o'n Bz{

S[gkTDk

ehn p'ov ÙkoNeN

3a n?Zwa n?Z; n?e;bn?Zwa n?Z; n?e;bn?Zwa n?Z; n?e;bn?Zwa n?Z; n?e;b----2222

ckow{bk

;?Zb o?co?f;zr L fob/fNt o?co?f;zr , n?p;'fbT{N o?co?f;zr , fwe;v o?co?f;zr

czeÙB L czeÙB dkyb eoB d/ fB:w, nkN' ;w , n?e;b ftu w'i{dk czeÙB,

;N?Nheb czeÙB

ukoN L ukoN d/ Gkr, ukoN pDkT[Dk

4a4a4a4a vhaphan?wan?; (vkNkp/;) Bkb ikDvhaphan?wan?; (vkNkp/;) Bkb ikDvhaphan?wan?; (vkNkp/;) Bkb ikDvhaphan?wan?; (vkNkp/;) Bkb ikD----gSkDgSkDgSkDgSkD

vkNk ns/ ;{uBk

vkNkp/; eh j[zdk j? ?

vkNkp/; T[s/ ezw eoBk L vkNkp/; ftu tosh ikD tkbh Ùpdktbh-

n?NohfpT{N iK vkNk nkJhNw, foekov ,ckJhb

ckJhb gq';/f;zr f;;Nw

vkNkp/; ns/ ezfgT{No

vhaphan?wan?; (vkNk p/; w?B/iw?N f;;Nw)

vhaphaJ/ vkNkp/; n?vwfB;Nq/No

eh˜ L gqkJhwoh ehn ,c"oB ehn

;pzX L fJe s'A fJe ,fJe s'A nB/e, nB/e s'A nB/e

5 n?wHn?Z;Hn?e;?Z; ftZu ezw eoBk5 n?wHn?Z;Hn?e;?Z; ftZu ezw eoBk5 n?wHn?Z;Hn?e;?Z; ftZu ezw eoBk5 n?wHn?Z;Hn?e;?Z; ftZu ezw eoBk

seBheh ÙpdL vkNkp/; ckfJb, N/pb, chbv, vkNk NkfJg

BthA vkNkp/; ckfJb pDkT[Dk

n?wHn?Z;Hn?e;?Z; d/ ezg'B?AN;L N/pb, e[n?oh˜, ckow˜, fog'oN, g/ii, w?eq';, wkfvT[b;

vkNk NkJhg;

N/pb

eohJ/N N/pb fJB fv˜kfJB ftT{L N/pb pDkT[Dk, vkNk dkyb eoBk

eohJ/N N/pb pkJ/ ft˜ovL N/pb pDkT[Dk

Page 31: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 31 -

eohJ/N N/pb pkJ/ n?ANfozr vkNk

6H6H6H6H n?vtK; n?e;?Z;n?vtK; n?e;?Z;n?vtK; n?e;?Z;n?vtK; n?e;?Z;----I

vkNkp/; bJh :'iBk pDkT[Dh

fob/ÙBb vkNkp/; pDkT[Dk

vkNkp/; B{z Bkow/bkfJ˜ eoBkL ;{uBk d/ d[jokn s'A puDk

eh˜ gfoGkfÙs eoBk

ckow pDkT[DkL ft˜ov ftT{ okjhA, fv˜kfJB ftT{ okjhA

7H7H7H7H n?vtK; n?e;?Z;n?vtK; n?e;?Z;n?vtK; n?e;?Z;n?vtK; n?e;?Z;

fog'oN

fog'oN pDkT[D d/ sohe/L ft˜ov ftT{ okjhA, fv˜kfJB ftT{ okjhA

fog'oN B{z nkN' ckow?N eoBk

ezfgT{No ;kfJz; (ezfgT{No ;kfJz; (ezfgT{No ;kfJz; (ezfgT{No ;kfJz; (B"thA B"thA B"thA B"thA Ùq/Dh)Ùq/Dh)Ùq/Dh)Ùq/Dh)

nrtkJh bhjK (gq:"rh gqhfynk)nrtkJh bhjK (gq:"rh gqhfynk)nrtkJh bhjK (gq:"rh gqhfynk)nrtkJh bhjK (gq:"rh gqhfynk)

;w;w;w;wKL3 xzN/KL3 xzN/KL3 xzN/KL3 xzN/ nzeL 40nzeL 40nzeL 40nzeL 40

gqhfynk bJh nze tzv j/m fby/ nB[;ko j't/rhLgqhfynk bJh nze tzv j/m fby/ nB[;ko j't/rhLgqhfynk bJh nze tzv j/m fby/ nB[;ko j't/rhLgqhfynk bJh nze tzv j/m fby/ nB[;ko j't/rhL

;?eÙB - J/ tkfJtk- t'; 05

;?eÙB X ph foekov ckfJb 05

;?eÙB - ;h S'N/ gq'rokw 10

;?eÙB - vh tZv/ gq'rokw 20

1H ;?eÙB - J/ ftZu gqhfynkoEh s'A gkm eqw ftZu'A gzi gqÙB g[ZS? ikDr/. jo gqÙB fJZe fJZe nze dk

j't/rk. fJj gqÙB Upi?efNt NkJhg iK ftnkfynk dZ;Dh iK ezfgT{No d/ tZy tZy fjZf;nK ns/

fJ; Bkb i[V/ ;jkfJeK d/ pj[s S'N/ nfGnk; j'Dr/. 1%5&5 nze

2H ;?eÙB - ph ftZu gqhfynkoEh dk ;bkBk foekov u?e ehsk ikt/rk. 5 nze

3H ;?eÙB - ;h ftZu fszB gqÙB $gq'rokw ;?ZN ehs/ ikDr/ fiBQK ftZu'A gqhfynkoEh Bz{ d' gq'rokw $ gqÙB

eoB dh y[Zb j't/rh. jo gq'rokw$gqÙB gzi gzi nzeK dk j't/rk, jo/e gq'rokw$gqÙB bJh g/go ;?ZNo

eoe/ d/t/rk. 2 %5&10 nze

4H ;?eÙB - vh ftZu fszB gq'rokw $ gqÙB ;?ZN ehs/ ikDr/ fiBQK ftZu'A gqhfynkoEh Bz{ d' gq'rokw$ gqÙB

eoB dh dh y[Zb j't/rh. jo gq'rokw$gqÙB dZ; dZ; nzeK dk j't/rk, jo/e gq'rokw$gqÙB bJh

nzdo{Bh nze tzv g/go ;?ZNo eoe/ d/t/rk. 2 % 10&20 nze

1a1a1a1a fJzNoB?ZN n?gbhe/ÙB˜fJzNoB?ZN n?gbhe/ÙB˜fJzNoB?ZN n?gbhe/ÙB˜fJzNoB?ZN n?gbhe/ÙB˜

Jh-w/b L Jh-w/b yksk pDkT[Dk, Jh-w/b G/iDk s/ gqkgs eoBk

;ou fJziB

fJzNoB?ZN n?e;gb'oo Bz{ Ù[o{ eoBk , n?e;gb'oo dh ftzv' d/ Gkr

tkfJo;

2222 n?Zwa n?Z; n?e;bn?Zwa n?Z; n?e;bn?Zwa n?Z; n?e;bn?Zwa n?Z; n?e;b

ezg'B?AN

Page 32: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 32 -

n?e;b Bz{ y'bQDk

n?efNt ;?b dh ;fEsh pdbDk

vkNk dkıb eoBk L ;?Zb˜ dh o/Ai GoBk , vkNk Ùhoh˜ pDkT[Dk , toep[Ze B{z ;/t eoBk, toep[Ze

B{z pzd eoBk ,n?e;b s'A pkjo nkT[Dk

toeÙhN, toep[Ze

3 n?Zwa n?Z; n?e;bn?Zwa n?Z; n?e;bn?Zwa n?Z; n?e;bn?Zwa n?Z; n?e;b----2222

ckow{bk

;?Zb o?co?f;zr L fob/fNt o?co?f;zr , n?p;'fbT{N o?co?f;zr , fwe;v o?co?f;zr

czeÙB L nkN' ;w , n?e;b ftu w'i{dk czeÙB, ;N?Nheb czeÙB

ukoN L ukoN d/ Gkr, ukoN pDkT[Dk

4 n?wHn?Z;Hn?e;?Z; ftZu ezw eoBk 4 n?wHn?Z;Hn?e;?Z; ftZu ezw eoBk 4 n?wHn?Z;Hn?e;?Z; ftZu ezw eoBk 4 n?wHn?Z;Hn?e;?Z; ftZu ezw eoBk

ezg'B?AN

N/pb

eohJ/N N/pb fJB fv˜kfJB ftT{L N/pb pDkT[Dk, vkNk dkyb eoBk

eohJ/N N/pb pkJ/ ft˜ovL N/pb pDkT[Dk

eohJ/N N/pb pkJ/ n?ANfozr vkNk

4444 n?vtK; n?e;?Z; n?vtK; n?e;?Z; n?vtK; n?e;?Z; n?vtK; n?e;?Z;----I

ezg'B?AN

N/pb

N/pb B{z Bkow/bkfJ˜ eoBk

fv˜kfJB ftT{, ft˜ov

fob/ÙBb vkNkp/; pDkT[Dk

vkNkp/; B{z Bkow/bkfJ˜ eoBk

ckow pDkT[DkL ft˜ov ftT{ okjhA, fv˜kfJB ftT{ okjh

5 n?vtK; n?e;?Z;n?vtK; n?e;?Z;n?vtK; n?e;?Z;n?vtK; n?e;?Z;

fog'oN

fog'oN pDkT[D d/ sohe/L ft˜ov ftT{ okjhA, fv˜kfJB ftT{ okjhA fog'oN B{z nkN' ckow?N eoBk

Page 33: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 33 -

11.Urdu

Page 34: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 34 -

Page 35: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 35 -

12. sMÆkƒq sMÆkƒq sMÆkƒq sMÆkƒq

k k k k@@@@w : nvmw : nvmw : nvmw : nvm`

kul ANk : 70

smX : 3 G&ty sI.sI.e~ : 30

pwT@XkRmpwT@XkRmpwT@XkRmpwT@XkRm

Bwg -k ( pwT`X puÆqk ky 1 sy 15 qk pwT ) 40

1 gÖwNSoM kw ihñdI Xw pMjwbI Xw AMgyRjæI myM Anuvwd [ 2 pÖoM kw ihñdI Xw pMjwbI Xw AMgyRjæI myM pRsMg sihq AQ í [ 3 pwToM ky A™XwsoM myM sy ihñdI myM pR¤n [ 4 pwToM ky A™XwsoM myM sy sMÆkƒq myM lGu pR¤n [ 5 pwToM ky A™XwsoM myM sy sMÆkƒq S‹doN ky ihñdI myM AQ í [ 6 gÖWS my sy sMÆkƒq myN srl pR¤n [ Bwg-K ( ±Xwkrx Bwg ) 30

7 (k) S‹d }p : (puM) Kg , CwZ ,kiv,riv [ (ÆZI.) gMgw , Swlw ,pRBw, ndI , nwrI [

(npuM.) imZ , zwn, gƒh[

sv~nwm -qd @(kyvl puM. myN ) ,AÆmd @, XuÃmd @ (K) Dwqu }p : ™vwidgx : Ac`~ ,pw, BU , pT @, ÆQw , kUj @, gm @, dw (XÇC)

sƒ, nI, dƒS @,Æmƒ {h@,[ 8 (k) smws : qœpu{À ,iùgu ,km ~DwrX ,ùñù , A±XXIBwv AOr bhubRIih[

AQvw

ir#q ÆQwnoN kI pUiqí ( apXu#q S‹d }p qQw Dwqu }p pr AwDwirq )

(K) siñD : Ævr siñD :-dIG í,gux , Xx @ ,vƒid@D , AXwid siñD [

±XMjn siñD:- Kr iviD, jS@ iviD, fm@ iviD, ¤cuœv iviD, lœv iviD, xœv iviD

(g) Ævr AOr ±XNjn kw zwn AOr anky aÇcwrx áQwn [ 9 ApiTq sMÆkƒq AnuçCyd pr sMÆkƒq myN pR¤n [

AQvw

ihñdI ky srl vw#XoM kw sMÆkƒq myM Anuvwd [

( pwT@X puÆqk ky Anuvwd Bwg myN sy pwT`XkRm myN sMkilq ±Xwkrx pr AwDwirq (1- 15 pwT) 10 inµniliKq ivÀXoN pr sMÆkƒq myN swDwrx pZ Xw pRwQ~nw pZ [

1 AnupiÆQiq ivÀXkm @ Awvydn pZm @ [ 2 {©x-AvkwSwX Awvydn pZm @[

3 imZwX BRmx ivÀXkM pZm @ [ 4 Su¬k –mwQím@ Awvydn pZm@

inDwíirq pwT@X puÆqk : sMÆkƒq BwrqIsMÆkƒq BwrqIsMÆkƒq BwrqIsMÆkƒq BwrqI (1 sy 15 pwT ) pMjwb ÆkUl iS–w bofí ùwrw pRkwiSq

smX : 3 G&ty sMÆkƒqsMÆkƒqsMÆkƒqsMÆkƒq kul AMk : 70

kkkk@@@@w : nvm`w : nvm`w : nvm`w : nvm` sI .sI .e~ : 30

pR¤n pR¤n pR¤n pR¤n---- pZ kI }pryKw pZ kI }pryKw pZ kI }pryKw pZ kI }pryKw

Bwg k ( pwT@X puÆqk 1 sy 15 pwT ) 40 nnnnot : phly do pR¤noM kw aÄr ihñdI Xw pMjwbI Xw AMgRyjot : phly do pR¤noM kw aÄr ihñdI Xw pMjwbI Xw AMgRyjot : phly do pR¤noM kw aÄr ihñdI Xw pMjwbI Xw AMgRyjot : phly do pR¤noM kw aÄr ihñdI Xw pMjwbI Xw AMgRyj ææ ææI myM idXw jw skqw hY [I myM idXw jw skqw hY [I myM idXw jw skqw hY [I myM idXw jw skqw hY [

1 qIn gÖwMS idE jwEM ijnmyM sy do kw Anuvwd krny ko khw jwE [ 2x5=10

2 qIn pÖ idE jwEM ijnmyM sy do kw pRsMg sihq AQ íilKny ko khw jwE[ 2x5=10

3 pwToM ky A™XwsoM myM sy pWc pR¤n ihñdI myM pUCy jwEM, ijnmyM sy qIn kw aÄr ihñdI myM ilKny ko khw jwE[ 3x2=6

4 sMÆkƒq myM pWc pR¤n idE jwEM [ijnmyM sy qIn kw aÄr sMÆkƒq myM ilKny ko khw jwE[ 3x2=6

Page 36: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 36 -

5 pwToM ky A™XwsoM myM sy C: sMÆkƒq S‹d idE jwEM ijnmyM sy cwr S‹doM ky ihñdI myN AQ~ ilKny ko khw jwE[ 4x1=4

6 pwT@X puÆqk myN sy koeí Ek x|ka”kx|ka”kx|ka”kx|ka”k dykr asI my sy sMÆkƒq myN do srl pR¤n pUCy jwEN[ 2x2=4

Bwg=K ( ±Xwkrx Bwg ) 30

7 (k) pwT@XkRkRkRkRm myM idE gXy S‹d }poM myM sy C: S‹doM ky }p iksI Ek ivBi#q ky qInoM vcnoM myM pUCy jwXyM ijnmyM sy kyvl cwr S‹doM ky }p ilKny hoM [

4x1½=6

(K) pwT@XkRkRkRkRm myM idE gXy Dwqu }poM myM sy C: DwquAoM ky }p iksI Ek lkwr ky Ek pu{À ky qInoM vcnoM myM pUCy jwXyM ijnmyM sy kyvl cwr DwquAoM ky }p ilKny hoM [

4x1½=6

8 (k) pwT@XkRkRkRkRm myM idE gE smwsoM sy sMbMiDq pWc smÆq pd idE jwEM ijnmyM sy qIn kw ivgRh krny ko khw jwE [AQvAQvAQvAQvw S‹d }p qQw Dwqu }p pr AwDwirq ir#q ÆQwnoN kI pUiqí ky ilE pwT`X-puÆqk ky A™XwsoN myN sy pWc vw#X idE jwEM ijnmyN sy qIn krny ko khw jwE [

3x1=3

(K) pwT@XkRkRkRkRm myM dI geí siñDXoN myN sy pWc S±d siñD/siñD ivçCyd ky ilE idXy jwEN ijnmyN sy ikñhIN qIn S±doN ky aÄr ilKny ky ilE khw jwE[

3x1=3

(g) Ævr AOr ±XMjn ky zwn qQw anky aÇcwrx áQwn sy sµbiñDq qIn pR¤n pUCy jw, , ijnmyN sy do kw aÄr ilKny ky ilE khw jwE [

2x1=2

9 Ek ApiTq sMÆkƒq AnuçCyd idXw jwE, ijsmyN sy sMÆkƒq myN cwr pR¤n pUCy jw, qQw ijnmyN sy do kw aÄr sMÆkƒq myN dyny ko khw jwXy [ AQvwAQvwAQvwAQvw pwT`X-puÆqk ky Anuvwd Bwg (1 sy 15 pwT ) myN sy ihñdI ky AwT vw#X idE jwEM ijnmyM sy pWc vw#XoM kw sMÆkƒq myM Anuvwd krny kyy ilE khw jwE [

5

10 pwT@XkRm myN inDwiírq ivÀXoN myN sy Ek swDwrx pZ qQw Ek pRwQínw pZ pUCw jwE, ijnmyN sy Ek sMÆkƒq myN ilKny ko khw jwE [

5

Page 37: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 37 -

13a ;zrhs (tkdB)13a ;zrhs (tkdB)13a ;zrhs (tkdB)13a ;zrhs (tkdB)

Ù/qDh B"t]Ù/qDh B"t]Ù/qDh B"t]Ù/qDh B"t]

;;;;wKL 3 xzN/ fbyshL 30 nzewKL 3 xzN/ fbyshL 30 nzewKL 3 xzN/ fbyshL 30 nzewKL 3 xzN/ fbyshL 30 nze

;wKL 20 fwzN gq:'rhL 40 nze ;wKL 20 fwzN gq:'rhL 40 nze ;wKL 20 fwzN gq:'rhL 40 nze ;wKL 20 fwzN gq:'rhL 40 nze

;ha;haJhaL 30 nze ;ha;haJhaL 30 nze ;ha;haJhaL 30 nze ;ha;haJhaL 30 nze

e[ZbL 100 nze e[ZbL 100 nze e[ZbL 100 nze e[ZbL 100 nze

g/gog/gog/gog/go----J/ (tkdB)J/ (tkdB)J/ (tkdB)J/ (tkdB)

gqÙBgqÙBgqÙBgqÙB----gZso dh o{ggZso dh o{ggZso dh o{ggZso dh o{g----o/yk (fbysho/yk (fbysho/yk (fbysho/yk (fbysh)

1a fbysh gqÙB-gZso ftZu e[Zb 14 gqÙB j'Dr/.

2a ;ko/ gqÙB eoB/ bk˜wh jB.

3a gqÙB gZso d/ e[Zb fszB Gkr j'Dr/.

GkrGkrGkrGkr----1111 ftZu'A 8 t;s{fBÙm gqÙB (gqa BzL 1-8) gZ[S/ ikDr/. jo/e gqÙB 1 nze dk j't/rk. jo/e gqÙB dk

T[Zso fJZe bkJhB s'A tZX Bjh j'Dk ukjhdk j?. 8%1&8 nze

GkrGkrGkrGkr---- 2 2 2 2 ftZu'A 4 ;zy/gkswe gqÙB (gqa BzL 9-12) g[ZS/ ikDr/. jo/e gqÙB 3 nzeK dk j't/rk. fJjBK gqÙBK

d/ T[Zso 10-15 bkJhBK d/ j'D/ ukjhd/ jB. 4%3&12 nze

GkrGkrGkrGkr----3333 ftZu'A 2 fBpzXkswe gqÙB (gqa BzL 13-14) nzdo{Bh S'N d/ e/ g[ZS/ ikDr/. jo/e gqÙB 5 nzeK dk

j't/rk. fJjBK ftZuA' fJZe gqÙB gkm-eqw dh fJZekJh-1 ns/ fJZe gqÙB fJZekJh-2 ftZuA' j't/rk.

5%2&10 nze

fJekJhtko gqÙBK ns/ nzeK dh tzvfJekJhtko gqÙBK ns/ nzeK dh tzvfJekJhtko gqÙBK ns/ nzeK dh tzvfJekJhtko gqÙBK ns/ nzeK dh tzv

gkmgkmgkmgkm----eqw ( fbysh)eqw ( fbysh)eqw ( fbysh)eqw ( fbysh)

fJekJhfJekJhfJekJhfJekJh----1111

1a j/m fbfynK dhnK gfoGkÙktK ns/ ikDekoh L

(T) ;zrhs, Bkd, Ùo[sh, ;[o, ;gse, no'jh, nto'jh, ifBnk okr ns/ nkÙfonk okr.

(n) nbzeko.

(J) w;hs ykBh rs ns/ o˜ ykBh rs.

(;) b?n, wksok, skb, ;w, skbh ns/ ykbh.

2a ihtBh L ftÙD{ BokfJD Gksyzv/, ftÙD{ fdrzpo g[b;eo.

3a spb/ dh ikDekoh.

4a skb dh wjZssk.

fJekJhtko gqÙBK dh tzvfJekJhtko gqÙBK dh tzvfJekJhtko gqÙBK dh tzvfJekJhtko gqÙBK dh tzv gqÙBK dh fe;wgqÙBK dh fe;wgqÙBK dh fe;wgqÙBK dh fe;w nze gqsh nze gqsh nze gqsh nze gqsh

gqÙB gqÙB gqÙB gqÙB

gqÙBK dh gqÙBK dh gqÙBK dh gqÙBK dh

;zfynk;zfynk;zfynk;zfynk fJekJh fJekJh fJekJh fJekJh ---- 1 1 1 1 fJekJh fJekJh fJekJh fJekJh ---- 2 2 2 2

e[Zb nzee[Zb nzee[Zb nzee[Zb nze

t;s{fBÙm gqÙB 1 nze 8 4 4 8888

S'N/ T[ZsoK tkb/

gqÙB

3 nze 4 2 2 12121212

fBpzXkswe gqÙB 5 nze 2 1 1 10101010

e[Zbe[Zbe[Zbe[Zb 14141414 7777 7777 30303030

Page 38: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 38 -

fJekJhfJekJhfJekJhfJekJh----2222

1a gkm-eqw d/ okr fpbktb ns/ G[gkbh dh ikD-gSkD s/ rs dh ;[o fbgh.

2a gkm-eqw d/ skbK ftZu'A fszBskb s/ dkdok dh ikD-gSkD ns/ skb fbgh.

g/gog/gog/gog/go----ph (tkdB)ph (tkdB)ph (tkdB)ph (tkdB)

gqÙBgqÙBgqÙBgqÙB----gZso dh o{ggZso dh o{ggZso dh o{ggZso dh o{g----o/yk (gq:'rh)o/yk (gq:'rh)o/yk (gq:'rh)o/yk (gq:'rh)

;wKL 20 fwzN ;wKL 20 fwzN ;wKL 20 fwzN ;wKL 20 fwzN nzeL 40 nzeL 40 nzeL 40 nzeL 40

B'NLB'NLB'NLB'NL gq:'rh gqhfynk dh fJZe N'bh ftZu 9 s' tZX ftfgq:'rh gqhfynk dh fJZe N'bh ftZu 9 s' tZX ftfgq:'rh gqhfynk dh fJZe N'bh ftZu 9 s' tZX ftfgq:'rh gqhfynk dh fJZe N'bh ftZu 9 s' tZX ftfdnkoEh Bjh j'D/ ukjhd/. gqÙBdnkoEh Bjh j'D/ ukjhd/. gqÙBdnkoEh Bjh j'D/ ukjhd/. gqÙBdnkoEh Bjh j'D/ ukjhd/. gqÙB----gZso w"e/ s/ jh gZso w"e/ s/ jh gZso w"e/ s/ jh gZso w"e/ s/ jh

fsnko ehsk ikt/rk. gq:'rh gqhfynk dk gqÙBfsnko ehsk ikt/rk. gq:'rh gqhfynk dk gqÙBfsnko ehsk ikt/rk. gq:'rh gqhfynk dk gqÙBfsnko ehsk ikt/rk. gq:'rh gqhfynk dk gqÙB----gZso fsnko eod/ ;w/A fbysh g/go d/ gkmgZso fsnko eod/ ;w/A fbysh g/go d/ gkmgZso fsnko eod/ ;w/A fbysh g/go d/ gkmgZso fsnko eod/ ;w/A fbysh g/go d/ gkm----eqw dk eqw dk eqw dk eqw dk

fXnkB oZyD d/ BkbfXnkB oZyD d/ BkbfXnkB oZyD d/ BkbfXnkB oZyD d/ Bkb----Bkb j/m fbyhnK fjdkfJsK dh gkbDk ehsh ikt/rh.Bkb j/m fbyhnK fjdkfJsK dh gkbDk ehsh ikt/rh.Bkb j/m fbyhnK fjdkfJsK dh gkbDk ehsh ikt/rh.Bkb j/m fbyhnK fjdkfJsK dh gkbDk ehsh ikt/rh.

1. gkm-eqw d/ okrK ftZuA' ftfdnkoEh dh u'D tkb/ fe;/ fJZe okr ftZu oik ykBh rs dk tkdB

nbkg, geV ns/ s'fVnK ;w/s. fJ; bJh ;wK 6 fwzN ns/ nze 10 j'Dr/.

2. gkm-eqw d/ okrK ftZu'A gqhfyne dh u'D tkb/ fe;/ fJZe okr ftZu oik ykBh rs, nbkg, s'V/

;w/s. fJ; bJh ;wK 4 fwzN ns/ nze 10 j'Dr/.

3. gkm-eqw d/ skbK ftZu'A fe;/ fJZe skb d/ p'bK B{z jZE Bkb skbh d/ e/ T[ukoD eoBk. fJ; bJh ;wK

4 fwzN ns/ nze 10 j'Dr/.

4. fdZshnK ;[o;zrshnK s' gkm-eqw d/ okrK dh gSkD eoBh. fJ; bJh ;wK 2 fwzN ns/ nze 5 j'Dr/.

5. T[go'es okrK ftZu'A fe;/ fJZe okr ftZu X[B dk tkdB eoBk. fJ; bJh ;wK 4 fwzN ns/ nze 5

j'Dr/.

gkmgkmgkmgkm----eqw tkdB (gq:'rh)eqw tkdB (gq:'rh)eqw tkdB (gq:'rh)eqw tkdB (gq:'rh)

1a fpbktb, efbnkD ns/ ekch EkNK d/ gzi-gzi nbzeko.

2a G[gkbh ns/ fpbktb okr ftZu o˜kykBh rs.

3a dkdkok d/ fszB skb Bz{ mkn ns/ d[rZD b?n ftZu jZEK Bkb skbh d/ e/ T[ukoD eoBk.

4a gkm-eqw d/ okrK dh gSkD eoBk.

5a gkm-eqw d/ fBoXkos okrK ftZu X[B dk tkdB.

Page 39: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 39 -

14a ;zrhs (spbk)14a ;zrhs (spbk)14a ;zrhs (spbk)14a ;zrhs (spbk)

Ù/qDh B"t]Ù/qDh B"t]Ù/qDh B"t]Ù/qDh B"t]

g/gog/gog/gog/go----J/ (fbysh)J/ (fbysh)J/ (fbysh)J/ (fbysh)

;wKL 3 xzN/ fbyshL 30 nze;wKL 3 xzN/ fbyshL 30 nze;wKL 3 xzN/ fbyshL 30 nze;wKL 3 xzN/ fbyshL 30 nze

;wKL 20 fwzN ;wKL 20 fwzN ;wKL 20 fwzN ;wKL 20 fwzN gq:'rhL 40 nze gq:'rhL 40 nze gq:'rhL 40 nze gq:'rhL 40 nze

;ha;haJhaL 30 nze ;ha;haJhaL 30 nze ;ha;haJhaL 30 nze ;ha;haJhaL 30 nze

e[ZbL 100 nze e[ZbL 100 nze e[ZbL 100 nze e[ZbL 100 nze

gqÙBgqÙBgqÙBgqÙB----gZso dh o{ggZso dh o{ggZso dh o{ggZso dh o{g----o/yk (fbysho/yk (fbysho/yk (fbysho/yk (fbysh)

1a fbysh gqÙB-gZso ftZu e[Zb 14 gqÙB j'Dr/.

2a ;ko/ gqÙB eoB/ bk˜wh jB.

3a gqÙB gZso d/ e[Zb fszB Gkr j'Dr/.

GkrGkrGkrGkr----1111 ftZu'A 8 t;s{fBÙm gqÙB (gqa BzL 1-8) gZ[S/ ikDr/. jo/e gqÙB 1 nze dk j't/rk. jo/e gqÙB dk

T[Zso fJZe bkJhB s'A tZX Bjh j'Dk ukjhdk j?. 8%1&8 nze

GkrGkrGkrGkr---- 2 2 2 2 ftZu'A 4 ;zy/gkswe gqÙB (gqa BzL 9-12) g[S/ ikDr/. jo/e gqÙB 3 nzeK dk j't/rk. fJjBK gqÙBK d/

T[Zso 10-15 bkJhBK d/ j'D/ ukjhd/ jB. 4%3&12 nze

GkrGkrGkrGkr----3333 ftZu'A 2 fBpzXkswe gqÙB (gqa BzL 13-14) nzdo{Bh S'N d/ e/ g[ZS/ ikDr/. jo/e gqÙB 5 nzeK dk

j't/rk. fJjBK ftZuA' fJZe gqÙB gkm-eqw dh fJZekJh-1 ftZu'A ns/ fJZe gqÙB fJekJh-2 ftZuA' j't/rk.

5%2&10 nze

fJekJhtko gqÙBK ns/ nzeK dh tzvfJekJhtko gqÙBK ns/ nzeK dh tzvfJekJhtko gqÙBK ns/ nzeK dh tzvfJekJhtko gqÙBK ns/ nzeK dh tzv

gkmgkmgkmgkm----eqw spbk (fbysh)eqw spbk (fbysh)eqw spbk (fbysh)eqw spbk (fbysh)

fJekJhfJekJhfJekJhfJekJh----1111

1a j/m fbfynK dhnK T[dkjoBK ;fjs gfoGkÙktK ns/ ikDekoh L

(T) ;zrhs, b?n, wksok, skb, ftGkr, ;w, skbh, ykbh, bZrh, fsjkJh, gVQzs, m/ek.

(n) b?n dhnK fe;wK L ftbzps, wZX, doZ[s

(J) spbk tkde d/ r[D ns/ n"r[D

(;) spb/ dh ikDekoh

(j) ftÙD{ BokfJD Gksyzv/ dh ;[o fbgh

(e) ihtBh L (1) T[;skd wbzr yK spbk tkde

fJekJhtko gqÙBK dh tzvfJekJhtko gqÙBK dh tzvfJekJhtko gqÙBK dh tzvfJekJhtko gqÙBK dh tzv gqÙBK dh fe;wgqÙBK dh fe;wgqÙBK dh fe;wgqÙBK dh fe;w nze gqsh nze gqsh nze gqsh nze gqsh

gqÙB gqÙB gqÙB gqÙB

gqÙBK dh gqÙBK dh gqÙBK dh gqÙBK dh

;zfynk;zfynk;zfynk;zfynk fJekJh fJekJh fJekJh fJekJh ---- 1 1 1 1 fJekJh fJekJh fJekJh fJekJh ---- 2 2 2 2

e[Zb nzee[Zb nzee[Zb nzee[Zb nze

t;s{fBÙm gqÙB 1 nze 8 4 4 8888

S'N/ T[ZsoK tkb/

gqÙB

3 nze 4 2 2 12121212

fBpzXkswe gqÙB 5 nze 2 1 1 10101010

e[Zbe[Zbe[Zbe[Zb 14141414 7777 7777 30303030

Page 40: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 40 -

(2) T[;skd n:'fXnk gq;kd gyktih

(y) spb/ d/ toD

fJekJhfJekJhfJekJhfJekJh----2222

1a gkm-eqw d/ skbK (efjotk, dkdok ns/ fszBskb) dh ikD gSkD.

2a gkm-eqw d/ skbk (efjotk, dkdok ns/ fszBskb) dh fJer[D ns/ d[rD ;fjs skb fbgh.

3a gkm-eqw d/ skbK ftu brhnK ns/ fsjkJhnK Bz{ fbgh pZX eoBk.

4a fszBskb ftZu ekfJdk, gbN/, fsjkJh ns/ N[eV/ fbgh pZX eoBk.

g/gog/gog/gog/go----ph (spbk)ph (spbk)ph (spbk)ph (spbk)

;wKL 20 fwzN gqÙB;wKL 20 fwzN gqÙB;wKL 20 fwzN gqÙB;wKL 20 fwzN gqÙB----gZso dh o{ggZso dh o{ggZso dh o{ggZso dh o{g----o/yk (gq:'rh) o/yk (gq:'rh) o/yk (gq:'rh) o/yk (gq:'rh) nzeL 40 nzeL 40 nzeL 40 nzeL 40

B'NL gq:'rh gqhfynk dh fJZe N'bh ftZu 9 s' tZX ftfdnkoEh Bjh j'D/ ukjhd/. gqÙBB'NL gq:'rh gqhfynk dh fJZe N'bh ftZu 9 s' tZX ftfdnkoEh Bjh j'D/ ukjhd/. gqÙBB'NL gq:'rh gqhfynk dh fJZe N'bh ftZu 9 s' tZX ftfdnkoEh Bjh j'D/ ukjhd/. gqÙBB'NL gq:'rh gqhfynk dh fJZe N'bh ftZu 9 s' tZX ftfdnkoEh Bjh j'D/ ukjhd/. gqÙB----gZso w"e/ s/ jh gZso w"e/ s/ jh gZso w"e/ s/ jh gZso w"e/ s/ jh

fsnko ehsk ikt/rk. gq:'rh gqhfynk dk gqÙBfsnko ehsk ikt/rk. gq:'rh gqhfynk dk gqÙBfsnko ehsk ikt/rk. gq:'rh gqhfynk dk gqÙBfsnko ehsk ikt/rk. gq:'rh gqhfynk dk gqÙB----gZso fsnko eoB ;w/A fbysh g/go d/ gkmgZso fsnko eoB ;w/A fbysh g/go d/ gkmgZso fsnko eoB ;w/A fbysh g/go d/ gkmgZso fsnko eoB ;w/A fbysh g/go d/ gkm----eqw dk eqw dk eqw dk eqw dk

fXnkB oZyD d/ BkbfXnkB oZyD d/ BkbfXnkB oZyD d/ BkbfXnkB oZyD d/ Bkb----Bkb j/m fbyhnK fjdkfJsBkb j/m fbyhnK fjdkfJsBkb j/m fbyhnK fjdkfJsBkb j/m fbyhnK fjdkfJsK dh gkbDk ehsh ikt/rh. K dh gkbDk ehsh ikt/rh. K dh gkbDk ehsh ikt/rh. K dh gkbDk ehsh ikt/rh.

1a gkm-eqw d/ skbK ftZu'A ftfdnkoEh dh u'D tkb/ fe;/ fJZe skb ftZu ekfJdk, gbNk, fsjkJh ns/

N[eV/ dk tkdB eoBk. fJ; bJh ;wK 6 fwzN ns/ nze 10 j'Dr/.

2a gkm-eqw d/ skbK ftZu'A gqhfyne dh u'D tkb/ fe;/ fJZe skb ftZu ekfJd/, gbN/, fsjkJh ns/ N[eV/

dk tkdB eoBk. fJ; bJh ;wK 4 fwzN ns/ nze 10 j'Dr/.

3a gkm-eqw ftZu fdZs/ e'Jh gzi toBK dk tkdB eoBk. fJ; bJh ;wK 4 fwzN ns/ nze 10 j'Dr/.

4a gkm-eqw ftZu fdZshnK skbK ftZu'A fe;/ fJZe skb B{z fJZe r[D ns/ d[rD ;fjs gVzs eoBh. fJ;

bJh ;wK 2 fwzN ns/ nze 5 j'Dr/.

5a gkm-eqw d/ skbK dh rkfJB$tkdB Bkb ;zrs eoBh. fJ; bJh ;wK 4 fwzN ns/ nze 5 j'Dr/.

gkmgkmgkmgkm----eqw spbk (gq:'rh)eqw spbk (gq:'rh)eqw spbk (gq:'rh)eqw spbk (gq:'rh)

(T) dkdok, fszB skb ns/ efjotk skb Bz{ fJZe r[D ns/ d[rZD ;fjs tikT[Dk.

(n) dkdok, fszB skb ns/ efjotk skb ftZu d'-d' brhnK fsjkJh ;fjs tikT[Dk.

(J) dkdok, fszB skb ns/ efjotk skb ns/ efjotk skb dh fJZe r[D ns/ d[rZD ;fjs gVzQs.

(;) fszBskb ftZu fJe ekfJdk, d' gbN/, fsjkJh ns/ d' N[eV/ tikT[D dk nfGnk;.

(j) d; toBK dh tkdB ftXh.

(e) T[go'es skbK dh rkfJB$tkdB Bkb ;zrs eoB dh :'rsk.

Page 41: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 41 -

15a ;zrhs (rkfJB)15a ;zrhs (rkfJB)15a ;zrhs (rkfJB)15a ;zrhs (rkfJB)

Ù/qDh B"t]Ù/qDh B"t]Ù/qDh B"t]Ù/qDh B"t]

;wKL 3 xzN/ fbyshL 30 nze ;wKL 3 xzN/ fbyshL 30 nze ;wKL 3 xzN/ fbyshL 30 nze ;wKL 3 xzN/ fbyshL 30 nze

;wKL 20 fwzN ;wKL 20 fwzN ;wKL 20 fwzN ;wKL 20 fwzN gq:'rhL 40 nze gq:'rhL 40 nze gq:'rhL 40 nze gq:'rhL 40 nze

;ha;haJhaL 30 nze ;ha;haJhaL 30 nze ;ha;haJhaL 30 nze ;ha;haJhaL 30 nze

e[ZbL e[ZbL e[ZbL e[ZbL 100 nze100 nze100 nze100 nze

g/gog/gog/gog/go----J/ (fbysh)J/ (fbysh)J/ (fbysh)J/ (fbysh)

gqÙBgqÙBgqÙBgqÙB----gZso dh o{ggZso dh o{ggZso dh o{ggZso dh o{g----o/yk (fbysho/yk (fbysho/yk (fbysho/yk (fbysh)

1a fbysh gqÙB-gZso ftZu e[Zb 14 gqÙB j'Dr/.

2a ;ko/ gqÙB eoB/ bk˜wh jB.

3a gqÙB gZso d/ e[Zb fszB Gkr j'Dr/.

GkrGkrGkrGkr----1111 ftZu'A 8 t;s{fBÙm gqÙB (gqa BzL 1-8) gZ[S/ ikDr/. jo/e gqÙB 1 nze dk j't/rk. jo/e gqÙB dk

T[Zso fJZe bkJhB s'A tZX Bjh j'Dk ukjhdk j?. 8%1&8 nze

GkrGkrGkrGkr---- 2 2 2 2 ftZu'A 4 ;zy/gkswe gqÙB (gqa BzL 9-12) g[ZS/ ikDr/. jo/e gqÙB 3 nzeK dk j't/rk. fJjBK gqÙBK

d/ T[Zso 10-15 bkJhBK d/ j'D/ ukjhd/ jB. 4%3&12 nze

GkrGkrGkrGkr----3333 ftZu'A 2 fBpzXkswe gqÙB (gqa BzL 13-14) nzdo{Bh S'N d/ e/ g[ZS/ ikDr/. jo/e gqÙB 5 nzeK dk

j't/rk. fJjBK gqÙBK ftZuA' fJZe gqÙB gkm-eqw dh fJekJh-1 ftZu'A ns/ fJZe gqÙB fJekJh-2 ftZuA' j't/rk.

5%2&10 nze

fJekJhtko gqÙBK ns/ nzeK dh tzvfJekJhtko gqÙBK ns/ nzeK dh tzvfJekJhtko gqÙBK ns/ nzeK dh tzvfJekJhtko gqÙBK ns/ nzeK dh tzv

gkmgkmgkmgkm----eqw g/goeqw g/goeqw g/goeqw g/go----J/ (fbysh)J/ (fbysh)J/ (fbysh)J/ (fbysh)

fJekJhfJekJhfJekJhfJekJh----1111

1a j/m fbfynK dhnK gfoGkÙktK ns/ ikDekoh L

(T) ;zrhs, Bkd, Ùo[sh, ;[o, ;gse, no'jh, nto'jh, iB: okr, nkÙo: okr.

(n) nbzeko.

(J) b?n, wksok, skb, ;w, skbh ns/ ykbh.

(;) tZvk fynkb, S'Nk fynkb

2a spb/ dh ikDekoh

3a skb dh wjZssk

fJekJhtko gqÙBK dh tzvfJekJhtko gqÙBK dh tzvfJekJhtko gqÙBK dh tzvfJekJhtko gqÙBK dh tzv gqÙBK dgqÙBK dgqÙBK dgqÙBK dh fe;wh fe;wh fe;wh fe;w nze gqsh nze gqsh nze gqsh nze gqsh

gqÙB gqÙB gqÙB gqÙB

gqÙBK dh gqÙBK dh gqÙBK dh gqÙBK dh

;zfynk;zfynk;zfynk;zfynk fJekJh fJekJh fJekJh fJekJh ---- 1 1 1 1 fJekJh fJekJh fJekJh fJekJh ---- 2 2 2 2

e[Zb nzee[Zb nzee[Zb nzee[Zb nze

t;s{fBÙm gqÙB 1 nze 8 4 4 8888

S'N/ T[ZsoK tkb/

gqÙB

3 nze 4 2 2 12121212

fBpzXkswe gqÙB 5 nze 2 1 1 10101010

e[Zbe[Zbe[Zbe[Zb 14141414 7777 7777 30303030

Page 42: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 42 -

4a ihtBhL (1) ftÙD{ BokfJD Gksyzv/

(2) ftÙD{ fdrzpo g[b;eo

fJekJhfJekJhfJekJhfJekJh----2222

1a gkm-eqw d/ okr fpbktb s/ G[gkbh dh ikD-gSkD ns/ pzfdÙ dh ;[ofbgh.

2a gkm-eqw dhnK skbK ftZu'A fszB skb ns/ dkdok dh ikD-gSkD s/ skb fbgh.

g/gog/gog/gog/go----ph (rkfJB)ph (rkfJB)ph (rkfJB)ph (rkfJB)

gqÙBgqÙBgqÙBgqÙB----gZso dh o{ggZso dh o{ggZso dh o{ggZso dh o{g----o/yk (gq:'rh)o/yk (gq:'rh)o/yk (gq:'rh)o/yk (gq:'rh)

;wK L 20 f;wK L 20 f;wK L 20 f;wK L 20 fwzN wzN wzN wzN nze L 40 nze L 40 nze L 40 nze L 40

B'NLB'NLB'NLB'NL gq:'rh gqhfynk dh fJZe N'bh ftZu 9 s' tZX ftfdnkoEh Bjh j'D/ ukjhd/. gqÙBgq:'rh gqhfynk dh fJZe N'bh ftZu 9 s' tZX ftfdnkoEh Bjh j'D/ ukjhd/. gqÙBgq:'rh gqhfynk dh fJZe N'bh ftZu 9 s' tZX ftfdnkoEh Bjh j'D/ ukjhd/. gqÙBgq:'rh gqhfynk dh fJZe N'bh ftZu 9 s' tZX ftfdnkoEh Bjh j'D/ ukjhd/. gqÙB----gZso w"e/ s/ fsnko gZso w"e/ s/ fsnko gZso w"e/ s/ fsnko gZso w"e/ s/ fsnko

ehsk ikt/rk. gq:'rh gqhfynk dk gqÙBehsk ikt/rk. gq:'rh gqhfynk dk gqÙBehsk ikt/rk. gq:'rh gqhfynk dk gqÙBehsk ikt/rk. gq:'rh gqhfynk dk gqÙB----gZso gZso gZso gZso fsnko eoB ;w/A fbysh g/go d/ gkmfsnko eoB ;w/A fbysh g/go d/ gkmfsnko eoB ;w/A fbysh g/go d/ gkmfsnko eoB ;w/A fbysh g/go d/ gkm----eqw dk fXnkB eqw dk fXnkB eqw dk fXnkB eqw dk fXnkB

oZyD d/ BkboZyD d/ BkboZyD d/ BkboZyD d/ Bkb----Bkb j/m fbyhnK fjdkfJsK dh gkbDk ehsh ikt/rh. Bkb j/m fbyhnK fjdkfJsK dh gkbDk ehsh ikt/rh. Bkb j/m fbyhnK fjdkfJsK dh gkbDk ehsh ikt/rh. Bkb j/m fbyhnK fjdkfJsK dh gkbDk ehsh ikt/rh.

1. gkm-eqw d/ okrK ftZu'A ftfdnkoEh dh u'D tkb/ fe;/ fJZe okr ftZu tZvk fynkb iK S'N// fynkb ˘

nbkg, skBk ;w/s rkfJB eoBk. fJ; bJh ;wK 6 fwzN ns/ nze 10 j'Dr/.

2. gkm-eqw d/ okrK ftZuA' gqhfyne dh u'D tkb/ fe;/ fJZe okr ftZu tZvk fynkb iK S'Nk fynkb,

nbkg, skBK ;w/s rkfJB eoBk. fJ; bJh ;wK 4 fwzN ns/ nze 10 j'Dr/.

3. gkm-eqw dhnK skbK ftZuA' fe;/ fJZe skb d/ p'bK B{z jZE Bkb skbh d/ e/ T[ukoD eoBk. fJ; bJh

;wK 4 fwzN ns/ nze 10 j'Dr/.

4. fdZshnK ;[o;zrshnK s'A gkm-eqw d/ okrK dh ikD-gSkD eoBh. fJ; bJh ;wK 2 fwzN ns/ nze 5

j'Dr/.

5. T[go'es okrK ftZuA' fe;/ fJZe okr ftZu GiB iK Ùpd dk rkfJB eoBk. fJ; bJh ;wK 4 fwzN ns/

nze 5 j'Dr/.

gkmgkmgkmgkm----eqw (rkfJB)eqw (rkfJB)eqw (rkfJB)eqw (rkfJB)

(gq:'rh)(gq:'rh)(gq:'rh)(gq:'rh)

1a fpbktb, efbnkD ns/ ekch pkNK d/ gzi-gzi nbzeko.

2a G[gkbh s/ fpbktb okr ftZu S'Nk fynkb ns/ tZvk fynkb.

3a dkdkok skb ns/ fszB skb Bz{ mkn ns/ d[rZD b?n ftZu jZEK Bkb skbh d/ e/ T[ukoD eoBk.

4a gkm-eqw d/ okrK dh gSkD eoBk.

5a gkm-eqw d/ okrK ftZu fJZe G˜B iK Ùpd dk rkfJB

Page 43: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 43 -

gkmeqw gkmeqw gkmeqw gkmeqw Syllabus

16a 16a 16a 16a vokfJzr ns/ fuZsoebkvokfJzr ns/ fuZsoebkvokfJzr ns/ fuZsoebkvokfJzr ns/ fuZsoebk

Ù/qDh B"t]Ù/qDh B"t]Ù/qDh B"t]Ù/qDh B"t]

((((Gkr Gkr Gkr Gkr –––– I) vokfJzrvokfJzrvokfJzrvokfJzr

((((fiT[w?Noheb vokfJzr fiT[w?Noheb vokfJzr fiT[w?Noheb vokfJzr fiT[w?Noheb vokfJzr ))))

;wKL 3 xzN/;wKL 3 xzN/;wKL 3 xzN/;wKL 3 xzN/ fiT[w?Noh fiT[w?Noh fiT[w?Noh fiT[w?Noh L 40 nze L 40 nze L 40 nze L 40 nze

fuZsoebk L 30 nze fuZsoebk L 30 nze fuZsoebk L 30 nze fuZsoebk L 30 nze

;ha;haJhaL3 ;ha;haJhaL3 ;ha;haJhaL3 ;ha;haJhaL30 nze0 nze0 nze0 nze

e[ZbL 100 nze e[ZbL 100 nze e[ZbL 100 nze e[ZbL 100 nze

B'N LB'N LB'N LB'N L ggggqÙB BzL 1 s'A 4 sZe jo fJZe gqÙB d/ 5qÙB BzL 1 s'A 4 sZe jo fJZe gqÙB d/ 5qÙB BzL 1 s'A 4 sZe jo fJZe gqÙB d/ 5qÙB BzL 1 s'A 4 sZe jo fJZe gqÙB d/ 5----5 nze j'Dr/. gzitK5 nze j'Dr/. gzitK5 nze j'Dr/. gzitK5 nze j'Dr/. gzitK gqÙB gqÙB gqÙB gqÙB 20 nzeK dk j't/rk. fJj gqÙB 20 nzeK dk j't/rk. fJj gqÙB 20 nzeK dk j't/rk. fJj gqÙB 20 nzeK dk j't/rk. fJj gqÙB

˜o{oh eoBk j't/rk.˜o{oh eoBk j't/rk.˜o{oh eoBk j't/rk.˜o{oh eoBk j't/rk.

1. o/yktK ns/ e'DK s/ nkXkos d' gqÙB gkJ/ ikDr/. fiBQK ftZu'A fJZe gqÙB jZb eoBk j't/rk. 5 nze

2. fse'DK ns/ us[oG[iktK s/ nkXkos d' gqÙB gkJ/ ikDr/. fiBQK ftZu'A fJZe gqÙB jZb eoBk j't/rk.

5 nze

3. pj[G[iktK ns/ ;kXkoB g?wkB/ s/ nkXkos d' gqÙB gkJ/ ikDr/. fJjBK ftZu'A fJZe gqÙB jZb eoBk

j't/rk. 5 nze

4. uZeo ns/ S'js o/yktK s/ nkXkos d' gqÙB gkJ/ ikDr/. fJjBK ftZu'A fJZe gqÙB jZb eoBk j't/rk.

5 nze

(((( ;e/b$we?Bheb ;e/b$we?Bheb ;e/b$we?Bheb ;e/b$we?Bheb vokfJzr vokfJzr vokfJzr vokfJzr )))) nzeL 20 nzeL 20 nzeL 20 nzeL 20

fJj gqÙB eoBk ˜o{oh j't/rkfJj gqÙB eoBk ˜o{oh j't/rkfJj gqÙB eoBk ˜o{oh j't/rkfJj gqÙB eoBk ˜o{oh j't/rk....

1. (i) ;e/b vokfJzr bJh tos/ ikD tkb/ :zsoK dh ikD-gSkD.

(ii) j/m fbfynK dk wZEk, gk;k ns/ gb?B pDkT[Dk.

1. fJZN ns/ fJZN Bkb pD/ tZy-tZy pbke

2. ;XkoD gNVk

3. ;XkoB e[o;h

4. ;kXkoB p?Au

5. N{b pØe;

6. pZ[e Ù?bc

7. pZ[e o?e

8. p/ph v?e;

9. pbke b?No “T”

10. U pbke

11. pbke

Page 44: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 44 -

12. pbke

13. V pbke

nzeK nzeK nzeK nzeK dh tzv Ldh tzv Ldh tzv Ldh tzv L

wZEk (ELEVATION) L 4 nze

gk;k (SIDE) L 4 nze

sb (PLAN) L 4 nze

g?wkBk (SCALE) L 3 nze

fbykJh (WRITING) L 2 nze

ekr˜ dh tzv (DIVISION) L 3 nze

e[Zb nze L 20 nze

ekr˜ dk wkg L g{o/ vokfJzr g/go dk 1$4 Gkr (35 ;A?awha × 25 ;A?a wha)

vokfvokfvokfvokfJzr ns/ Jzr ns/ Jzr ns/ Jzr ns/ fuZsoebkfuZsoebkfuZsoebkfuZsoebk

GkrF2GkrF2GkrF2GkrF2 ((((fuZsoebkfuZsoebkfuZsoebkfuZsoebk))))

;wKL 4 xzN/;wKL 4 xzN/;wKL 4 xzN/;wKL 4 xzN/ eZ[bL 30 nzeeZ[bL 30 nzeeZ[bL 30 nzeeZ[bL 30 nze

BØN LF fJ; g/go ftZu e[Zb 5 gqÙB ;?N ehs/ ikDr/.BØN LF fJ; g/go ftZu e[Zb 5 gqÙB ;?N ehs/ ikDr/.BØN LF fJ; g/go ftZu e[Zb 5 gqÙB ;?N ehs/ ikDr/.BØN LF fJ; g/go ftZu e[Zb 5 gqÙB ;?N ehs/ ikDr/.

((((TTTT) ) ) ) t;s{ fuZsoB dk gqÙB io{oh jØt/rk ns/ fJ;d/ 18 nze jØDr/.

(n)(n)(n)(n) Gkr d/ uko gqÙBK ftZuØA eØJh dØ gqÙB eoB/ io{oh jØDr/ ns/ fJj 6F6 nzeK d/ jØDr/.

(T)(T)(T)(T) t;s{ fuZsoB t;s{ fuZsoB t;s{ fuZsoB t;s{ fuZsoB ((((Still life) (io{oh)io{oh)io{oh)io{oh)

;kdk t;s{nK dk fuZsoB fijVhnK dØ fszB sØA finkdk Bk jØD. fJBQK ˘ fJZefmnK oZy e/ fuZsfonk ikt/,

fit/A c[bdkB ftZu c[Zb ns/ nkw tosØ dhnK fdbu;g t;s{nK ftZuØ uØD eoe/ t;s{nK

;?N ehshnK ikD.

ekr˜ dk wkg L g{o/ vokfJzr g/go dk 1$4 Gkr (35 ;A?awha ekr˜ dk wkg L g{o/ vokfJzr g/go dk 1$4 Gkr (35 ;A?awha ekr˜ dk wkg L g{o/ vokfJzr g/go dk 1$4 Gkr (35 ;A?awha ekr˜ dk wkg L g{o/ vokfJzr g/go dk 1$4 Gkr (35 ;A?awha × 25 ;A?a wha) 25 ;A?a wha) 25 ;A?a wha) 25 ;A?a wha)

wkfXnwLwkfXnwLwkfXnwLwkfXnwL ukoeØb $ ukoeØb $ ukoeØb $ ukoeØb $ g/;Nbg/;Nbg/;Nbg/;Nb$ gkDh ozr.$ gkDh ozr.$ gkDh ozr.$ gkDh ozr.

(n) (n) (n) (n) 1111HHHH ;e?fuzr ns/ pBktNL;e?fuzr ns/ pBktNL;e?fuzr ns/ pBktNL;e?fuzr ns/ pBktNL nzeF6 nzeF6 nzeF6 nzeF6

ebgBkwJh cohj?Av nkgk gqrN eodk gzSh, ikBto ns/ nkw ihtB dhnK xNBktK ;zpzXh

fuZso.

ekr˜ dk wkg L g{o/ vokfJzr g/go dk 1$4 Gkr (35 ;A?awha ekr˜ dk wkg L g{o/ vokfJzr g/go dk 1$4 Gkr (35 ;A?awha ekr˜ dk wkg L g{o/ vokfJzr g/go dk 1$4 Gkr (35 ;A?awha ekr˜ dk wkg L g{o/ vokfJzr g/go dk 1$4 Gkr (35 ;A?awha × 25 ;A?a wha) 25 ;A?a wha) 25 ;A?a wha) 25 ;A?a wha)

wkfXnwLwkfXnwLwkfXnwLwkfXnwL gggg????B;b $B;b $B;b $B;b $ukoeØb $ g/;Nb$ gkDh ozr.ukoeØb $ g/;Nb$ gkDh ozr.ukoeØb $ g/;Nb$ gkDh ozr.ukoeØb $ g/;Nb$ gkDh ozr.

iKiKiKiK

2H2H2H2H Xosh fdqÙ (Xosh fdqÙ (Xosh fdqÙ (Xosh fdqÙ (Land Scape) fuZsoB) fuZsoB) fuZsoB) fuZsoB nzeF6nzeF6nzeF6nzeF6

ebgBk s/ :kd Ùesh d[nkok Xosh fdqÙ fuZsoBk. Xosh fdqÙ ftZu tZy tZy soQK d/ gjkV, doys,

dfonk, MA"gVh, MhbK nkfd fuso/ ikD.

ekr˜ dk wkg L ekr˜ dk wkg L ekr˜ dk wkg L ekr˜ dk wkg L g{o/ vokfJzr g/go dk 1$4 Gkr (35 ;A?awha g{o/ vokfJzr g/go dk 1$4 Gkr (35 ;A?awha g{o/ vokfJzr g/go dk 1$4 Gkr (35 ;A?awha g{o/ vokfJzr g/go dk 1$4 Gkr (35 ;A?awha × 25 ;A?a wha) 25 ;A?a wha) 25 ;A?a wha) 25 ;A?a wha)

Page 45: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 45 -

wkfXnwLwkfXnwLwkfXnwLwkfXnwL ukoeØb$ukoeØb$ukoeØb$ukoeØb$ g/;Nb ozr $ gkDh tkb/ ozr. g/;Nb ozr $ gkDh tkb/ ozr. g/;Nb ozr $ gkDh tkb/ ozr. g/;Nb ozr $ gkDh tkb/ ozr.

iKiKiKiK

3333aaaa fv˜kfJB Lfv˜kfJB Lfv˜kfJB Lfv˜kfJB L nze F6nze F6nze F6nze F6

fiT[w?Noheb nkeko ftZu c[ZbK d/ Bw{fBnK s/ nXkfos fv˜kJhB dh fsnkoh. fJj fvikfJB A

tor, fse'D, nkfJseko d/ uZeo dhnK ;ebK ftZu pDkJ/ ikD.

ekr˜ dk wkg L ekr˜ dk wkg L ekr˜ dk wkg L ekr˜ dk wkg L g{o/ vokfJzr g/go dk 1$4 Gkr (35 ;A?awha g{o/ vokfJzr g/go dk 1$4 Gkr (35 ;A?awha g{o/ vokfJzr g/go dk 1$4 Gkr (35 ;A?awha g{o/ vokfJzr g/go dk 1$4 Gkr (35 ;A?awha × 25 ;A?a wha) 25 ;A?a wha) 25 ;A?a wha) 25 ;A?a wha)

wkfXnwLwkfXnwLwkfXnwLwkfXnwL ukoeØb$ g/;Nb ozr $ gkDh tkb/ ozr. ukoeØb$ g/;Nb ozr $ gkDh tkb/ ozr. ukoeØb$ g/;Nb ozr $ gkDh tkb/ ozr. ukoeØb$ g/;Nb ozr $ gkDh tkb/ ozr.

iK iK iK iK

4H4H4H4H g';Ng';Ng';Ng';No fvikJhfBzro fvikJhfBzro fvikJhfBzro fvikJhfBzr nze F6nze F6nze F6nze F6

fBZih ihtB, f;js, y/vK ns/ gVQkJh s/ nXkfos g';No fsnko eoB/.

ekr˜ dk wkg L ekr˜ dk wkg L ekr˜ dk wkg L ekr˜ dk wkg L g{o/ vokfJzr g/go dk 1$4 Gkr (35 ;A?awha g{o/ vokfJzr g/go dk 1$4 Gkr (35 ;A?awha g{o/ vokfJzr g/go dk 1$4 Gkr (35 ;A?awha g{o/ vokfJzr g/go dk 1$4 Gkr (35 ;A?awha × 25 ;A?a wha) 25 ;A?a wha) 25 ;A?a wha) 25 ;A?a wha)

wkfXnwLwkfXnwLwkfXnwLwkfXnwL g/g/g/g/;Nb ebo;Nb ebo;Nb ebo;Nb ebo....

Page 46: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 46 -

17a rqfj ftfrnkB17a rqfj ftfrnkB17a rqfj ftfrnkB17a rqfj ftfrnkB

Ù/qDh B"thÙ/qDh B"thÙ/qDh B"thÙ/qDh B"th

;wKL3 xzN;wKL3 xzN;wKL3 xzN;wKL3 xzN//// fbyshL 40 nze fbyshL 40 nze fbyshL 40 nze fbyshL 40 nze

;wKL 3 xzN/ ;wKL 3 xzN/ ;wKL 3 xzN/ ;wKL 3 xzN/ gq:'rhL 30 nze gq:'rhL 30 nze gq:'rhL 30 nze gq:'rhL 30 nze

;ha;haJha L 30 nze ;ha;haJha L 30 nze ;ha;haJha L 30 nze ;ha;haJha L 30 nze

gqÙB gZso dh o{g gqÙB gZso dh o{g gqÙB gZso dh o{g gqÙB gZso dh o{g----o/yko/yko/yko/yk (fbysh) (fbysh) (fbysh) (fbysh) eZ[bL eZ[bL eZ[bL eZ[bL

111100 nze00 nze00 nze00 nze

1a gqÙB gZso ftZu e[Zb 16 gqÙB j'Dr/. ;ko/ gqÙB eoB/ bk˜wh j'Dr/.

2a gqÙB gZso fszB GkrK ftZu tzfvnk j't/rk. jo Gkr ;ko/ gkm-eqw s/ nXkfos j't/rk.

GkrGkrGkrGkr----I ftZu S/ (6) t;s{fBÙm gqÙB g[ZS/ ikDr/. jo gqÙB fJZe nze dk j't/rk. t;s{fBÙm gqÙB fJZe

Ùpd s'A fJZe tke sZe d/ T[Zso tkb/ iKiKiKiK ykbh EK Go' iKiKiKiK mhe$rbs iKiKiKiK pj[-GKsh T[ZsoK tkb/,

fe;/ th soPK d/ j' ;ed/ jB. 6%1&6

GkrGkrGkrGkr----II ftZu nZm (8) S'N/ T[ZsoK tkb/ gqÙB (7 s'A 14) g[ZS/ ikDr/, fiBPK ftZu'A e'Jh uko gqÙB nzdo{Bh

S'N tkb/ j'Dr/. jo gqÙB 3 nze dk j't/rk fi; dk T[Zso 60-80 ÙpdK ftZu j't/. 8%3&24

GkrGkrGkrGkr----III ftZu d' (2) nzdo{Bh S'N tkb/ fBpzXkswe gqÙB (19 s/ 20) g[ZS/ ikDr/. jo gqÙB 5 nze dk

j't/rk, fi; dk T[Zso 150-200 ÙpdK ftZu j't/. 2%5&10

gkmgkmgkmgkm----eqw nB[;ko gqÙBK ns/ nzeK dh tzveqw nB[;ko gqÙBK ns/ nzeK dh tzveqw nB[;ko gqÙBK ns/ nzeK dh tzveqw nB[;ko gqÙBK ns/ nzeK dh tzv

gkmeqw (fbysh)gkmeqw (fbysh)gkmeqw (fbysh)gkmeqw (fbysh)

GkrGkrGkrGkr----T (rqfj ftt;Ek)T (rqfj ftt;Ek)T (rqfj ftt;Ek)T (rqfj ftt;Ek)

1a rqfj ftfrnkB - noE, wjZssk ns/ y/so.

2a rqfj ftt;Ek-noE, wjZssk ns/ y/so.

3a gfotkfoe ;kXBK dh ftt;Ek - wBZ[yh ns/ r?o wBZ[yh ;kXB. ;w/A ns/ Ùesh dh ftt;Ek ns/ fJ; s/

n;o gkT[D tkb/ ekoe, rqfj ftt;Ek d/ bkG ns/ fJ; ftZu fBoD/ dk ;EkB.

4a xo dh ;¯kJh-;¯kJh eoB bJh ˜o{oh ;wkB, o'˜kBk, ;gskfje ns/ ;kbkBk ;¯kJh.

5a xo d/ ;ki' ;wkB dh u'D ns/ ˜o{os fit/A fe o?cfoio/No, gq?Ùo eZ[eo, ;N't, r?; dk uZ[bk, o;'Jh d/

posB, UtB, ;'bo eZ[eo, BkB;fNe posB ns/ wkJheo't/t dh u'D, fJ;s/wkb ns/ d/yGkb.

6a o;'Jh dhnK fe;wK, gqpzX ns/ ;¯kJh dk wjZst.

gkmgkmgkmgkm----eqw d/ GkrK nB[;ko gqÙBK dh tzveqw d/ GkrK nB[;ko gqÙBK dh tzveqw d/ GkrK nB[;ko gqÙBK dh tzveqw d/ GkrK nB[;ko gqÙBK dh tzv gqÙBK dh gqÙBK dh gqÙBK dh gqÙBK dh

fe;wfe;wfe;wfe;w

nze gqsh nze gqsh nze gqsh nze gqsh

gqÙB gqÙB gqÙB gqÙB

gqÙBK dh gqÙBK dh gqÙBK dh gqÙBK dh

frDshfrDshfrDshfrDsh Gkr “T”Gkr “T”Gkr “T”Gkr “T” Gkr “n”Gkr “n”Gkr “n”Gkr “n” Gkr “J”Gkr “J”Gkr “J”Gkr “J” Gkr “;”Gkr “;”Gkr “;”Gkr “;”

e[Zb nzee[Zb nzee[Zb nzee[Zb nze

t;s{fBÙm 1 nze 6 1 2 1 2 6666

S'N/ T[ZsoK

tkb/

3 nze 8 2 2 2 2 24242424

fBpzXkswe 5 nze 2 - 1 - 1 10101010

e[Zbe[Zbe[Zbe[Zb 16161616 3333 5555 3333 5555 40404040

Page 47: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 47 -

GkrGkrGkrGkr----n (G'iB ns/ g'ÙD ftfrnkB)n (G'iB ns/ g'ÙD ftfrnkB)n (G'iB ns/ g'ÙD ftfrnkB)n (G'iB ns/ g'ÙD ftfrnkB)

7a G'iB, T[;d/ ezw, g"ÙfNe sZs ns/ tZy-tZy G'iB gdkoEK ftZu g"ÙfNe sZsK dh wksok.

8a ykDk gekT[D dhnK ftXhnK ns/ skg dk y[okeh sZsK s/ n;o.

GkrGkrGkrGkr----J (pkb ftek; ns/ gfotkfoe ;pzX)J (pkb ftek; ns/ gfotkfoe ;pzX)J (pkb ftek; ns/ gfotkfoe ;pzX)J (pkb ftek; ns/ gfotkfoe ;pzX)

9a pkb ftek; dk noE s/ wjZssk.

10a wBZ[yh ftek; d/ gVkn-pugB, feÙ'o T[wo, pkbr ns/ p[Ykg/ dhnK nkw ftÙ/ÙsktK.

GkrGkrGkrGkr----; (t;so ftfrnkB); (t;so ftfrnkB); (t;so ftfrnkB); (t;so ftfrnkB)

11a eZgV/ X'D d/ ;wkB dk frnkB ns/ eZgV/ X'D bJh fsnkoh. ;{sh, T{Bh ns/ o/Ùwh eZgfVnK dh

X[nkJh.

12a ;¯kJhekoh ns/ j'o gdkoE-eZgV/ X'D bJh ;kpD, ;kpD pDkT[D dh ftXh, fe;wK ns/ uzr/ ;kpD

dh gfjukD. ;kpDofjs ;¯kJhekoh gdkoE. eZgfVnK Bz{ ;¯?d eoB ns/ neVkT[D tkb/ gdkoE

ns/ eZgfVnK s'A dkr T[skoB tkb/ ekN gdkoE.

gkm g[;se L rqfj ftfrnkB (gzikph ns/ fjzdh) B"thA Ùq/Dh bJh gzikp ;e{b f;Zfynk p'ov dk gqekÙB.

gqÙBgqÙBgqÙBgqÙB----gZso dh o{g o/yk (gq:'rh)gZso dh o{g o/yk (gq:'rh)gZso dh o{g o/yk (gq:'rh)gZso dh o{g o/yk (gq:'rh)

;wKL 3 xzN/;wKL 3 xzN/;wKL 3 xzN/;wKL 3 xzN/ e[Zb nzeL 30 e[Zb nzeL 30 e[Zb nzeL 30 e[Zb nzeL 30

B'NL fJZe r[Zog ftZu 25 s'A tZX ftfdnkoEh BjhA j'D/ B'NL fJZe r[Zog ftZu 25 s'A tZX ftfdnkoEh BjhA j'D/ B'NL fJZe r[Zog ftZu 25 s'A tZX ftfdnkoEh BjhA j'D/ B'NL fJZe r[Zog ftZu 25 s'A tZX ftfdnkoEh BjhA j'D/ ukjhd/.ukjhd/.ukjhd/.ukjhd/.

1H B'N p[Ze, foekov ns/ ˜pkBh ----------------------------------------5 nze

2H gq?eNheb BzL 1 s/ nkXkfos e'Jh fJZe getkB--------------FFFFF---------10 nze

3H gq?eNheb BzL 2 iK 3 s/ nkXkfos e'Jh fJZe gq?eNheb ------------------- FFF7½ nze

4H gq?eNheb BzL 4 s/ nkXkfos e'Jh fJZe gq?eNheb------------------------FFF7½ nze

gqhfyne gq:'r nB[;ko BzpoK dh nzdo{Bh tzv nkg eo/rk.

gkmgkmgkmgkm----eqw (gq:'rh)eqw (gq:'rh)eqw (gq:'rh)eqw (gq:'rh)

1a gfotko bJh ;kdk G'iB gekT[Dk ns/ toskT[Dk fit/A ;p˜hnK, dkb, uktb, ugksh, go"Amk nkfd

fwZm/ getkB-e;Nov, yho, ;{ih dk jbtk, ykD/ bJh w/˜ brkT[Dk ns/ ykDk toskT[Dk.

2a rbk;, w?bw't/no ns/ ;N/Bb?; ;Nhb Bz{ ;kc eoBk.

3a ;{sh, T{Bh ns/ o/Ùwh t;soK dh X[nkJh ns/ ;{sh t;soK Bz{ ebc ns/ ;¯/d t;soK Bz{ Bhb

brkT[Dk.

4a eYkJh d/ NKe/ - b/˜h-v/˜h, iz˜hoh NKek, vzvh NKek, ;kNB ;fNZu, ezpb NKek ns/ d;{sh NKe/ d/

;?Agb fsnko eoe/. fJjBK NKfenK dh tos'A eoe/ d' e[ÙB eto fsnko eoB/.

gkm g[;se L rqfj ftfrnkB (gzikph ns/ fjzdh) B"thA Ùq/Dh bJh gzikp ;e{b f;Zfynk p'ov dk gqekÙB.

B'N LB'N LB'N LB'N L nfXnkfJ 6 - xo/b{ ehV/-we"V/, nfXnkfJ 10 - G'iB dk gkuB, nfXnkfJ 13 - gfotko d/ tZy-

tZy ftneshnK d/ co˜ ns/ nfXnkfJ 14-pZfunK dh GktBkswe d/y Gkb, gkmeqw dk fjZ;k BjhA

jB.

Page 48: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 48 -

18a eNkJh s/ f;bkJh18a eNkJh s/ f;bkJh18a eNkJh s/ f;bkJh18a eNkJh s/ f;bkJh

Ù/qDh B"t]Ù/qDh B"t]Ù/qDh B"t]Ù/qDh B"t]

;wKL 2;wKL 2;wKL 2;wKL 2 xzN/xzN/xzN/xzN/ fbyshL 30 nze fbyshL 30 nze fbyshL 30 nze fbyshL 30 nze

;wKL 3 xzN/ ;wKL 3 xzN/ ;wKL 3 xzN/ ;wKL 3 xzN/ gq:'rhL gq:'rhL gq:'rhL gq:'rhL 40404040 nzenzenzenze

;ha;haJhHL 30 nze;ha;haJhHL 30 nze;ha;haJhHL 30 nze;ha;haJhHL 30 nze

e[ZbL 100 nzee[ZbL 100 nzee[ZbL 100 nzee[ZbL 100 nze

gqÙB gZso dh o{gFo/ykgqÙB gZso dh o{gFo/ykgqÙB gZso dh o{gFo/ykgqÙB gZso dh o{gFo/yk (fbysh) (fbysh) (fbysh) (fbysh)

1H pkoK (12) gqÙBK dk fJZe fbysh g/go j't/rk. ;ko/ gqÙB eoB/ ˜o{oh j'Dr/.

2H gfjb/ 4 gqÙB (1-4) t;s{fBÙm (Objective) fe;w d/ j'Dr/. jo gqÙB fJZe nze dk j't/rk.

t;s{fBÙm gqÙB fJZe Ùpd s'A fJZe tke sZe d/ T[Zso tkb/ iKiKiKiK ykbh EK Go' iKiKiKiK mhe$rbs iKiKiKiK pj[-

GKsh T[ZsoK tkb/, fe;/ th soPK d/ j' ;ed/ jB. 4%1&4

3H nrb/ ;Zs (7) gqÙB (5-11) S'N/ T[ZsoK tkb/ j'Dr/. fJZe gqÙB 3 nzeK dk j't/rk. fJjBK gqÙBK dk

T[Zso brGr 60-80 ÙpdK ftZu d/Dk j't/rk. 7%3&21

4H gqÙB BzL pkoK (12), gzi (5) nzeK dk j't/rk ns/ fJ; ftZu 100# nzdo{Bh u'D j't/rh. fJ; dk T[Zso

150-200 ÙpdK ftZu j'Dk ukjhdk j?. 1%5&5

gkmgkmgkmgkm----eqw nB[;ko gqÙBK ns/ nzeK dh tzveqw nB[;ko gqÙBK ns/ nzeK dh tzveqw nB[;ko gqÙBK ns/ nzeK dh tzveqw nB[;ko gqÙBK ns/ nzeK dh tzv

gkmgkmgkmgkm----eqw (fbysh)eqw (fbysh)eqw (fbysh)eqw (fbysh)

1a f;bkJh bJh b'VhAdk ;wkB ns/ fJ; dk fJ;s/wkb-whNo N/g, co?Au eto, cZ[Nk, S'Nh e?Auh, tZvh e?Auh,

nkw tos'A tkb/ fgzB, nzr{mh (fpzpb) Nq/f;r thb, ekopB g/go, N/bo uke ns/ fgzB e[ÙB nkfd.

2a f;bkJh wÙhB - fJ; d/ fjZ;/, T[jBK d/ ezw, ubkT[D dk sohek ns/ ;zGkb.

3a Bkg b?D d/ fB:w-;oho d/ tZy-tZy fjZf;nK dk Bkg b?Dk.

(i) r[bkJh tkb/ Bkg-Sksh, ewo, fjZg, shok, w'Yk, rbk, pKj ns/ bZsK dk Bkg.

(ii) bzpkJh tkb/ Bkg-w'Y/ s'A Sksh, ewo s'A fjZg sZe, w'Y/ s'A r'Y/ sZe, ewo s'A r'Y/ sZe ns/ pKj

dk Bkg.

4a egVk eZND ns/ f;T[AD d/ fB:w ns/ egVk eZND s'A gfjbK T[; dh fsnkoh.

5a nkw NKe/ ns/ f;TA[DK, tZy-tZy f;T[ADK dh io{os nB[;ko u'D-;kdh f;T[AD, u'o f;T[AD ns/ oB

n?Av c?Zb f;T[AD. gkJhfgzr, u'DK, fNZu pNB brkT[Dk, gZNh ns/ fJbk;fNe gkT[Dk.

6a iKxhnK, Mpbk, coke ns/ g/Nhe'N dh vokcfNzr. fJjBK bJh eZgV/ dk nzdk˜k brkT[Dk ns/ f;bkJh.

gkmgkmgkmgkm----eqw d/ eqw d/ eqw d/ eqw d/ gqÙBK dh fe;wgqÙBK dh fe;wgqÙBK dh fe;wgqÙBK dh fe;w nze gqsh nze gqsh nze gqsh nze gqsh

gqÙB gqÙB gqÙB gqÙB

gqÙBK gqÙBK gqÙBK gqÙBK

dh dh dh dh

frDshfrDshfrDshfrDsh

bVh BzL 1 ns/ bVh BzL 1 ns/ bVh BzL 1 ns/ bVh BzL 1 ns/

2 ftZu'A2 ftZu'A2 ftZu'A2 ftZu'A

bVh BzL 3 bVh BzL 3 bVh BzL 3 bVh BzL 3

ns/ 4 ftZu'Ans/ 4 ftZu'Ans/ 4 ftZu'Ans/ 4 ftZu'A

bVh BzL 5 ns/ bVh BzL 5 ns/ bVh BzL 5 ns/ bVh BzL 5 ns/

6666 ftZu'A ftZu'A ftZu'A ftZu'A

e[Zb nzee[Zb nzee[Zb nzee[Zb nze

t;s{fBÙm 1 nze 4 2 1 1 4444

S'N/ T[ZsoK tkb/ 3 nze 7 3 2 2 21212121

fBpzXkswe 5 nze 1 - - 1 5555

e[Zbe[Zbe[Zbe[Zb 12121212 5555 3333 4444 30303030

Page 49: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 49 -

gqÙB gZso dh o{g o/yk (gq:'rh)gqÙB gZso dh o{g o/yk (gq:'rh)gqÙB gZso dh o{g o/yk (gq:'rh)gqÙB gZso dh o{g o/yk (gq:'rh)

;wKL 3 xzN/;wKL 3 xzN/;wKL 3 xzN/;wKL 3 xzN/ e[Zb nzeL 40 e[Zb nzeL 40 e[Zb nzeL 40 e[Zb nzeL 40

B'NL fJZe r[Zog ftZu 25 s'A tZX ftfdnkoEh BjhA j'D/ ukjhd/.B'NL fJZe r[Zog ftZu 25 s'A tZX ftfdnkoEh BjhA j'D/ ukjhd/.B'NL fJZe r[Zog ftZu 25 s'A tZX ftfdnkoEh BjhA j'D/ ukjhd/.B'NL fJZe r[Zog ftZu 25 s'A tZX ftfdnkoEh BjhA j'D/ ukjhd/.

1H foekov, B'N p[Ze ns/ ˜pkBh -------------------------------FFFF5 nze

2H f;bkJh wÙhB d/ fjZf;nK iK f;bkJh d/ ;wkB dh gfjukD ---------------5 nze

3H gq?eNheb BzL 3 ns/ 4 ftZu'A e'Jh d' ;?Agb fsnko eoB/-----------------10 nze

4H dZ;/ nB[;ko ;oho d/ fe;/ fjZ;/ dk Bkg b?Dk FFFFFFFFF--------------F 5 nze

5a gq?eNheb BzL 6 s/ nXkfos e'Jh fJZe gq?eNheb--------------------FF15 nze

gqhfyne gq?eNheb nB[;ko BzpoK dh nzdoBh tzv nkg eo/rk.

gkmgkmgkmgkm----eqw (gq:'rh)eqw (gq:'rh)eqw (gq:'rh)eqw (gq:'rh)

1a f;bkJh d/ ;wkB dh gfjukD ns/ fJ; dk fJ;s/wkb.

2a wÙhB d/ fjZf;nK dh gfjukD, ubkT[D dk sohek ns/ nkw B[e; d{o eoB dk Yzr.

3a eZuk, s[ogkJh, tZy-tZy f;T[ADK (;kdh, u'o ns/ oB n?Av c?Zb f;T[D) d/ ;?Agb fsnko eoB/ ns/

nzfsw S'j d/Dh.

4a gkJhfgzr, u'DK gkT[Dk, gZNh bkT[Dk, fJbk;fNe gkT[Dk. tZy-tZy soQK dh y[bQh gZNh pDkT[Dk ns/

pNB bkT[Dk.

5a dZ;/ nB[;ko ;oho d/ tZy tZy fjZf;nK dk Bkg b?Dk.

6a iKxhnK, Mpbk, ewh˜, coke ns/ g/Nhe'N dh vokcfNzr, ekr˜ s/ eNkJh ns/ eZgV/ s/ f;bkJh.

7a ;?ÙBb ezw nB[;ko ;ehw fsnko eoBh.

gkm g[;se L eNkJh s/ f;bkJh (gzikph ns/ fjzdh) B"thA Ùq/Dh bJh gzikp ;e{b f;Zfynk p'ov dk gqekÙB.

Page 50: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 50 -

19a y/shpkVh 19a y/shpkVh 19a y/shpkVh 19a y/shpkVh

Ùq/Dh B"t]Ùq/Dh B"t]Ùq/Dh B"t]Ùq/Dh B"t]

;wK L;wK L;wK L;wK L 2222½ xzN/ xzN/ xzN/ xzN/ fbyshL 30 nze fbyshL 30 nze fbyshL 30 nze fbyshL 30 nze

;wKL 3 xzN/;wKL 3 xzN/;wKL 3 xzN/;wKL 3 xzN/ gq:'rhL 40 nze gq:'rhL 40 nze gq:'rhL 40 nze gq:'rhL 40 nze

;hH ;hH JhHL 30 nze ;hH ;hH JhHL 30 nze ;hH ;hH JhHL 30 nze ;hH ;hH JhHL 30 nze

e[ZbL 100 nze e[ZbL 100 nze e[ZbL 100 nze e[ZbL 100 nze

gqÙB gZso dh o{ggqÙB gZso dh o{ggqÙB gZso dh o{ggqÙB gZso dh o{g----o/yk (fbysh)o/yk (fbysh)o/yk (fbysh)o/yk (fbysh)

1H gqÙB gZso ftZu e[Zb 17 gqÙB j'Dr/ . ;ko/ gqÙB eoB/ io{oh jB .

2H gqÙB BzH 1 s'A 10 sZe fJZe-fJZe nze d/ j'Dr/ . jo/e gqÙB dk T[Zso brGr 10 ÙpdK sZe j'

;edk j? . fJj nkpi?efNt fe;w th j' ;edk j? .

3H gqÙB BzH 11 s'A 15 d'-d' nzeK d/ j'Dr/ . jo/e gqÙB dk T[Zso brGr 1-2 tkeK dk j't/rk .

4H gqÙB BzH 16 s'A 17 sZe gzi-gzi nzeK d/ j'Dr/ . fJjBK gqÙBK ftZu 100# nzdo{Bh S'N j't/rh .

5H gqÙB gZso ;ko/ gkmeqw ftZu'A j'Dk ukjhdk j? .

fbysh (gkmfbysh (gkmfbysh (gkmfbysh (gkm----eqw)eqw)eqw)eqw)

1a G{wh dh pDso, ihte gdkoE d/ ;kXB ns/ r[D, G{wh d/ y[oD d/ ekoD ns/ T[gkn, G" dh frZb

dh wjZssk, G{wh ib ;zpzX, G'A frZb dhnK fe;wK, G{wh frZb dh ;zGkb, pokBh y/sh.

2a ihte ns/ o;kfJfDe ykdK, g"d/ d/ G"iB d/ wZ[y sZs, wZ[y ykdK dh pDso ns/ wjZssk, gzikp

ftu ¯;bK s/ nk ojh y[okeh sZsK dh xkN d/ fuzB ns/ fJbki.

3a y/sh wÙhBoh ns/ ;zdK dh ;KG ;zGkb.

4a g'NkÙ sZs dh xkN gzikp ftu finkdk feZE/ s/ feT[A nkT[Adh W< d' ¯;bK T[Zs/ fJ;d/ ÙBkysh

fuzB ns/ fJbki.

5a y/shpkVh d/ nekdfwe, ;wkfie ns/ tgkoe ftek; Bkb ;zpzfXs ndko/.

6a y/sh nkXkfos ns/ j'o XzfdnK pko/ ikDekoh.

7a gÙ{ gkbD ns/ wzvheoB-d[Xko{ gÙ{nK dhnK B;bK, uko/ ns/ y[oke dk gqpzX ns/ dZ[X dh ;zGkb.

8a w[orh gkbD-w[orhnK dhnK B;bK, y[oke, gqpzXeh B[es/ ns/ wzvheoB.

9a yor'Ù gkbDk - yor'Ù dhnK B;bK, y[oke, gqpzXeh B[es/ ns/ wzvheoB.

10a wZSh gkbD - wZShnK dhnK B;bK, y[oke gqpzXeh B[es/ ns/ wzvheoB.

11a phi, ykdK ns/ ehV/ wko ˜fjoK dh e[nkbNh ezNo'b.

12a yz[pK T[rkT[Dk ns/ gq'i?eN ckow/ÙB.

13a Ùfjd dhnK wZyhnK gkbDk - ft;sos ikDekoh ns/ gq'i?eN ckow/ÙB.

14a r?N ;wM"sk, vpfb:{a Nha Ta ;wM"sk, fJBQK dk ;wkfie, nkofEe ns/ tgkoe gqGkt.

gqÙB gZso dh o{g o/yk (gq:'rh)gqÙB gZso dh o{g o/yk (gq:'rh)gqÙB gZso dh o{g o/yk (gq:'rh)gqÙB gZso dh o{g o/yk (gq:'rh)

gqÙB gZso w"e/ s/ jh gqhfyne d[nkok ;?ZN ehsk ikt/rk . nzeK dh tzv j/m fby/ nB[;ko j? L

1H gq:'rh B'N p[Ze 10 nze

2H ipkBh 5 nze

Page 51: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 51 -

3H gzi gq:'r gzi-gzi nzeK tkb/ 25 nze

gkmgkmgkmgkm----eqw (gq:'rh)eqw (gq:'rh)eqw (gq:'rh)eqw (gq:'rh)

1a nkb/ d[nkb/ dh ;ckJh eoBk.

2a ykbh EktK s/ doZys brkT[Dk.

3a fwZNh ns/ gkDh dh goy eoBk.

4a ;go/n gzg dh tos'A ns/ ;KG ;zGkb.

5a No?eNo, fpibh dh w'No ns/ fJziD dh ;KG-;zGkb eoBk.

6a v/noh ns/ w[orh ckow s/ ezw eoBk.

7a nkgD/ fJbke/ d/ ;cb gÙ{, w[orhnK, yor'Ù ns/ wZSh gkbe fe;kBK d/ ckowK dk d"ok eoBk.

8a f˜ze, w?rBh˜ ns/ b'j/ d/ sZsK dh xkN tkb/ g"fdnK dh gSkD.

9a fe;/ gdkoE dk gh n?u (pH) nze gsk eoBk.

10atZy tZy ¯;bK, BdhBK, ykdK ns/ ;zdK dh gfjukD eoBk.

B'N LB'N LB'N LB'N L gqÙB gZso dh o{g F o/yk ns/ nze dh tzv gfjbK tKr jh oj/rh.

Page 52: gzikph gzikph Ùq/Dh Bt] Bt]

- 52 -

20Hgqh20Hgqh20Hgqh20Hgqh----t'e/ÙBb t'e/ÙBb t'e/ÙBb t'e/ÙBb d/ (17) ftfÙnK dh ;{uhd/ (17) ftfÙnK dh ;{uhd/ (17) ftfÙnK dh ;{uhd/ (17) ftfÙnK dh ;{uh

Ùq/DhÙq/DhÙq/DhÙq/Dh----B"AthAB"AthAB"AthAB"AthA

gqhfynkoEh j/m fby/ ftfÙnK ftZu'A e'Jh fJZe ftÙ/ dh u'D eo/rk.

1H fog/no ns/ w?BNhB?A; nkc jkT{;j'bv fJb?eNqheb n?gbhn?ZB;˜

2H fJb?eN'qfBe N?eBkb'ih

3H fog/no n?Av w?BNhB?A; nk¯ ckow gkto n?Av wÙhBoh

4H t?bfvzr

5H fog/no n?Av w?BNhB?A; nk¯ ;e{No n?Av w'No;kJheb

6H p/f;e rkow?AN N?eBkb'ih

7H t[Zv eok¯N

8H p/f;e nk¯; toe n?Av ;N?B'rqk¯h

9H iBob jkoNhebuo

10H fBzfNzr (j?Av n?Av wÙhB)

11H fJzihBhnfozr vok¯fNzr n?Av v[gbhe/fNzr

12H c{v goh˜ot/ÙB

13H ezfgT{No ;kfJz;

14H thftzr N?eBkb'ih

15H ewoÙhnb nkoN

16H w?B{c?eufozr nk¯ ;go'N; r[v˜

17H w?B{c?eufozr nk¯ b?do r[v˜

s/ iK p'ov dh t?p;kJhN s'A gqkgs ehsk ik ;edk W.

B'N LB'N LB'N LB'N L 1a fJjBK ftfÙnK dk gkm-eqw nekdfwe Ùkyk s'A fBZih gZXo s/ gqkgs ehsk ik ;edk j?.