1 2012 ولی ئهیلو

halbzhardn zhmara 25

Embed Size (px)

DESCRIPTION

halbzhardn zhmara 25

Citation preview

Page 1: halbzhardn zhmara 25

1 ئه یلوولی 2012

Page 2: halbzhardn zhmara 25

هه ڵبژاردن ژماره )25(2

Page 3: halbzhardn zhmara 25

3 ئه یلوولی 2012

كپێسه‌له جیهانی ئه مڕۆدا و پێش هه موو ش������تێک، کۆمه ڵگه کان به ڕێگه ی ده س������تووری گشتییه وه د

پێناس������ه ده کرێن. چونکه ده ستووری گشتی ڕێکخه ری ژیانی سیاسی، ئابووری و کۆمه اڵیه تی هه ر جڤاکێکه . ده س������تووری گش������تی سیسته می سیاس������ی و حوکمڕانیی واڵت گه اڵڵه ده کات و ڕێوش������وێن بۆ سیاس������ه توانان و هاوواڵتیان دیاری ده کات. ئه رک و مافه کان دوو کۆڵه که ی

سه ره کیی ده ستووری گشتین.هاوس������ه نگی له نێوان یاس������ا و ئازادییه کانیشدا که پێناس������ه یه کی تر ده ستووری گشتین، چه مکی بنه ڕه تین له جیهانی سه رده مدا. پاراستنی ماف و ئازادییه کانی تاکیش له ده ستووردا بۆته ڕۆح و ناواخنی یاس������اکانی ئه مڕۆ. گش������تی ئه مانه ش له چه مکی »مافی مرۆڤ«دا خۆ

ده رده خات.له به ر ئه وه یه که ده ستووری گشتی به »دایکی یاساکان«، »ڕۆحی کۆمه ڵگه « و »ئه خالقی کۆمه ڵگه « باسی لێوه ده کرێت. هه ر به ڕێگه ی ده ستووری گشتییه وه یه که سه روه ریی یاسا له

کۆمه ڵگه دا سه قامگیر ده بێت. بوونی ده ستووری گشتی، کۆده نگی له سه ر و پاراستنی ئه و، مه رجی سه ره کییه ، به اڵم کاتێک ته واوکه ر ده بیت، که به لێبڕاوییه وه له کۆمه ڵگه دا به ڕێوه بچێت. له هه مان کاتدا، ده ستووری گشتی س������ه یوانه یه کی نه ته وه یی و گشتییه که ده بێ ئاسایشی نه ته وه یی، کۆمه اڵیه تی و تاکی

کۆمه ڵگه دابین بکات.ده س������تووری گش������تی له چوارچێوه و س������نووری نه ته وه ییدا مانا ده دات، هه ر به و پێیه ش ڕێککه وتنێکی نه ته وه یییه که حکوومه ت، په رله مان و دامه زراوه کان پێش������ه نگی به ڕێوه به ریی و

جێبه جێکردنی ده ستووری گشتین.

سه نووسه ر

ده‌ستووری‌گشتی،‌یاسا‌و‌ئازادییه‌کان

Page 4: halbzhardn zhmara 25

هه ڵبژاردن ژماره )25(4

ده س������تووره کان، یان ده ستوور بریتین له کۆمه ڵێک یاسا و ڕێوشوێن بۆ سیاسه توانان و هاوواڵتیان، که ده ب������ێ چی بکه ن و چی نه که ن. به واتایه کی تر، کۆمه ڵه یاسایه کن، که ده بێ چ������ۆن واڵت ئیداره بکرێت و ده ستووری پڕۆژ ه ی به ڕێوه بچێت. عێراقیش، � کوردس������تان هه رێمی

جیا له م واتا گشتییه نییه. پڕۆژ ه ی ده ستووری هه رێمی کوردستان، یه که مین به ڵگ������ه و ئه زموون������ی مێژووی������ی نه ت������ه وه ی کورد و نه ته وه کانی تری کوردس������تانه، ک������ه وه کو یه که یه کی سیاسی و نه ته وه یی، به اڵم ڕه نگاوڕه نگ ده یانناسێنێت و گه اڵڵه یان ده کات. ئه م پرۆژه یه، له مه یدانی سیاسیدا، یه که یه کی سیاسی و نه ته وه یی که خاوه نی سنووری جوگرافیای نه ته وه یی خۆی ده بێت، له عێڕاقدا دێنێته کایه وه و کۆتایی به مێژووی ده سه اڵتی چڕ، تۆکمه و

توتالیتار له ئێراقدا دێنێت. یه کێ������ک ل������ه ئامانج������ه س������ه ره کییه کانی پڕۆژ ه ی

ده س������تووری هه رێمی کوردستان ئه وه یه ، به شێک له ده سه اڵتی سیاسی، ئابووری، کۆمه اڵیه تی و نیزامی له به غدا وه رده گرێته وه )دابه شکردنی ده سه اڵته کان( و بۆ هه رێمی کوردس������تانی ده گوێزێت������ه وه . ئاکامی ئه م گواس������تنه وه یه ئه وه یه، که له بواری سیاس������ی و یاسایییه وه ، ده س������ه اڵتی به غدا بچووک ده کاته وه و عێراق ده کاته خاوه ن������ی دوو پایته ختی بڕیاردان ، )به غ������دا و هه ولێر(. پڕۆژ ه ی ده س������تووری هه رێمی کوردستان، ئه م یه که سیاسی � کۆمه اڵیه تییه )هه رێمی

کوردستان(، به ڕه سمی و به یاسایی ده کات.

قه ره نی قادری

پرۆژه‌ی‌ده‌ستووری‌هه‌رێمی‌کوردستان،‌پێناسه‌‌و‌ڕێکخه‌ری‌نه‌ته‌وه‌یی

Page 5: halbzhardn zhmara 25

5 ئه یلوولی 2012

بنه مای سه ره کیش بۆ ئه م بڕیاره ، ده گه ڕێته وه سه ر مادده کانی )2( که سنووری هه رێمی کوردستان له عێراق������دا دیاری ده کات، هه روه ه������ا مادده ی )٥( که باس������ی نه ته وه کانی تر له کوردس������تاندا ده کات. له کۆتاییش������دا مادده کان������ی ١٠، ١١ و ١2 که باس له پایته ختی هه رێمی کوردس������تان، زمان، ئااڵ، جه ژن و س������روودی نه ته وه یی، هه روه ها هێزی پێشمه رگه که هێزی پاراستنی هه رێمی کوردستان ده بێت، ده که ن.

س������ه باره ت به پێناس������ه ی سیس������ته می سیاسیی هه رێم������ی کوردس������تان، له م������ادده ی )١(دا هاتووه : )په رله مان������ی، کۆم������اری و دیموکراتی(یه ، هه روه ها پرس������ی گرنگی ده ستاوده ستکردنی ده سه اڵتیشی له "هه ڵبژاردنی گش������تیی ڕاسته وخۆ و نهێنی"یه وه گرێ ده دات. ئه مه یان یه کێکه له خاله گرینگه کانی پرۆژه ی

ده ستووری هه رێمی کوردستان.پڕۆژ ه ی ده ستووری هه رێمی کوردستان � عێراق، به ڵگه ی دروستکردنی یه که یه کی فیدراڵییه له عێراقدا که گرووپه نه ته وه یییه کانی تری کوردس������تانیش له م یه که یه دا به ئاشکرا بوونیان هه یه . ئه و پرۆژه یه ئه و یه که فیدراڵییه له چوارچێوه ی عێراق و له ده ره وه دا،

به یاسایی و به ڕه سمییان ده کات.پڕۆژ ه ی ده ستووری هه رێمی کوردستان � عێراق، ئ������ه م ده رفه ته ی بۆ کۆمه ڵگه ی هه رێمی کوردس������تان ڕه خساندووه : ١� به ڵگه یه کی مێژوویییه بۆ به ڕێوه به ریی یه که ی سیاسی و کۆمه اڵیه تیی هه رێمی کوردستان. 2� نه زمێکی نوێی کۆمه اڵیه تی له هه رێمی کوردستاندا د ێنێته کایه وه . 3� له بواری ده ره وه ی کوردستاندا، به شێوه یه کی فیدراڵی و دیموکراتیک، په یوه ندی له گه ڵ حکوومه تی عێراقدا ڕێکوپێ������ک ده کات. 4� له بواری جیهانیشدا، ڕاسته وخۆ و ناڕاسته وخۆ، نوێنه رایه تیی

کۆمه ڵگه ی هه رێمی کوردستان ده کات.

پڕۆژ‌ه‌ی‌ده‌ستووری‌هه‌رێمی‌کوردستان‌وواڵتانی‌ده‌و‌روبه‌ر

ب������ه پێی ئه وه ی که واڵتان������ی ده وروبه ری هه رێمی کوردس������تان )ئێران، تورکیه و سوریه( وه کو عێراق فره نه ته وه ن، ده توانێت ئه و کارتێکه رییه ی له س������ه ر پارچه کان������ی ت������ر کوردس������تاندا هه بێت، ک������ه پله ی داخوازی������ی نه ته وه یی، دیموکراتیک و مه ده نیی ئه وان

به رزتر بکاته وه و وه کوو هاوکێشه یه ک ڕۆڵی هانده ر له و به شانه دا بگێڕێت.

بێشک بوونی یه که ی سیاسیی هه رێمی کوردستان ل������ه پاڵ )ئێ������ران، تورکیه و س������وریه(دا، ئه و واڵتانه ناچار ده کات، که وه کوو هاوکێش������ه یه کی سیاس������ی ڕه فتار له گه ڵ حکوومه تی هه رێمی کوردستاندا بکه ن، به اڵم پیالن و گوشار هێنانیش بۆ سه ر ئه و ده سه اڵته سنوورداره )حکوومه تی هه رێمی کوردستان( الیه نێکی

تر له سیاسه تی ئه وان ده بێت.

پڕۆژ‌ه‌ی‌ده‌ستووری‌هه‌رێمی‌کوردستان‌وڕۆژهه‌اڵتی‌ناوه‌ڕاست

واڵتانی ده وروبه ری هه رێمی کوردستان، هه روه ها واڵتانی ڕۆژهه اڵتی ناوه ڕاست، داخراو و یه کپارچه ن، ک������ه له س������ه ر بنه م������ای )یه کێتی له یه کده س������تی و ب������ه ڕێ������گای زه بروزه نگه وه یه کڕه نگ������ی(، ئه ویش دروس������تکراو ن. پ������ڕۆژ ه ی ده س������تووری هه رێم������ی کوردس������تان � عێراق، یه که مین به ڵگه ی مێژوویی له ڕۆژهه التی ناوه ڕاستدایه ، که ده سه اڵت به شێوه یه کی دیموکراتیک دابه ش ده کات و یه کێتییه کی دڵخوازانه له س������ه ر بنه م������ای چه ند نه ته وه ی������ی و چه ند ڕه نگی

)یه کێتی له چه ند چه شنی(دا، پێکدێنێت. هه رێمی کوردستان ئه و ده رفه ته مێژوویییه ی بۆ ڕه خس������اوه ، که له ڕۆژهه اڵتی ناوه ڕاس������تدا یه کێک له هاوکێش������ه دیموکراتییه کان بێت و له شه ترنجی ئاڵۆزی ئه و ناوچه گڕگرتووه دا یاریکه ر بێت و شوێنی هه بێ������ت. "به ه������اری عه ره ب"یش که ش������وهه وایه کی له باری بۆ لێکترازاندن������ی ده وڵه ته چڕ و تۆکمه کان ڕه خس������اندووه ، ئه مه ش������یان ئه و ئاڕاس������ته یه یه که له ه������زر و ناواخنی پرۆژه ی ده س������تووری هه رێمی

کوردستان نزیکه .هه رێمی کوردس������تان به پرۆژه ده ستووره که یه وه ، پێش������ه نگی جاڕدانی چه ش������نێک له دیموکراس������ییه ل������ه ڕۆژهه اڵتی ناوه ڕاس������تدا، هه روه ها بانگه ش������ه ی بچووککردن������ه وه ی حکوومه ت������ی ناوه ن������دی ده کات و الگیری ل������ه خۆبه ڕێوه به ری به ش������ێوه یه کی فیدراڵی ده کات. ئه مه ش کاکڵی سه ره کی و بنه ڕه تیی چه شنێک له فیدراڵیس������مه له ئێراقی نوێدا، ک������ه کۆڵه که که ی

دیموکراسی و فره چه شنییه .

Page 6: halbzhardn zhmara 25

هه ڵبژاردن ژماره )25(6

ڕۆژی هه ین������ی )2٠١2/٨/3١( هه ڵبژاردن������ی په رله مانی له ئانگ������ۆالدا به ڕێوه چ������وو. له س������اڵی ١٩٧٥ که ئانگۆال سه ربه خۆیی به ده س������تهێنا و له ڕێژ ده سه اڵتی پورتوگالدا نه ما، ئه وه س������ێیه مین هه ڵبژاردنی په رله مانییه له و واڵته دا

ئه نجام ده درێت.به پێی ڕاگه یێندراوی کۆمیس������یۆنی هه ڵبژاردنی ئانگۆال، حزبی ده س������ه اڵتدار )MPLA( به سه رۆکایه تیی )ژۆزێ ئێدواردۆ دووس س������انتۆز( که 33 س������اڵه حوکمڕانی ئه و واڵت������ه ده کات، له و هه ڵبژاردنه دا توانی )٧٥%(ی ده نگه کان مس������ۆگه ر بكات. به م پێیه ژۆزێ ئێدواردۆ بۆ پێنج س������اڵی تریش بۆ س������ه رکۆماری ئانگ������ۆال هه ڵبژێردرایه وه . حزبی به رهه ڵس������تکاری )یوونیتا( ته نیا توانی )١٨%(ی ده نگه کان

به ده ست بێنێت.به پێی یاسای نوێی ئانگۆال، ڕێبه ری حزبی سه رکه وتوو ل������ه هه ڵبژاردنی په رله مانیدا که به چه ش������نێک هه ڵبژاردنی ده بێت������ه ڕاس������ته وخۆ به ش������ێوه یه کی سه رکۆماریش������ه ،

سه رکۆمار.ل������ه و هه ڵبژاردنه دا که نزیک به )١٠( ملیۆن که س مافی به ش������داریکردن ل������ه ده نگدانیاندا هه ب������وو، ته نیا )٥٧%(ی

ده نگده ران به شدارییان له و هه ڵبژاردندا کرد.به رهه ڵس������تکارانی ده وڵه ت������ی ئانگ������ۆال و چاودێران������ی

هه ڵب������ژاردن ڕایانگه یاند، که ل������ه هه ڵبژاردنی په رله مانیدا فرتوفێڵ و ساخته کاری کراوه .

ئه م هه ڵبژاردنه دوای ده ساڵ شه ڕی ناوخۆ له و واڵته دا به ڕێوه ده چێت. جێی ئاماژه پێکردنه که له نێوان س������ااڵنی ١٩٧٥ تا س������اڵی 2٠٠2 که ش������ه ڕی ناوخۆ ل������ه و واڵته دا گ������ڕی گرت، نزیک ب������ه نیو ملیۆن که س ک������وژران و زیاتر ل������ه ملیۆنێکیش بوونه کۆچب������ه ر. گه رچی ئانگۆال دووه مین هه نارده کاری نه وته له ئه فریقادا، به اڵم بێکاری و هه ژاری

گه لێک به رچاوه .

ملمالنێی هه ڵبژاردن له )ئانگۆال(دا

ژۆزێ ئێدواردۆ دووس سانتۆز

Page 7: halbzhardn zhmara 25

7 ئه یلوولی 2012

كۆماری ئانگۆال، واڵتێكه كه وتۆته باشووری خۆرئاوای ئه فریقیا. پایته ختی ش������اری )لۆئاندا(یه . زمانی فه رمیی ئانگۆال )پورتوگالی(یه ، ژماره ی دانیشتوانی ١٨ ملیۆن و

نیوه و دراوی ناوی )كوانزا(یه .خه ڵك������ی ئانگۆال ئایینی مه س������یحییان هه یه ، كه زیاتر له نیوه ی ش������وێنكه وتووی ئایینی كاتولیكی ڕومی و یه ك

له سه ر چواریشی پرۆتستانن. زۆربه ی خه ڵكی ئانگۆال ڕه شپێستی سه ر به )بانتۆ(نه ، كه 36% له خێڵی )ئوویمبوندۆ(، 2٥% له خێڵی )ئامبوندۆ(

و ئه وانی تریش سه ر به خێڵه كانی ترن.واڵتی ئانگۆال یه كێكه له واڵتانی هه نارده كردنی نه وت ، كه زیات������ر له 6٠%ی به رهه می خ������اوی ناوخۆیی له ڕێی فرۆش������تنی نه وت دابین ده كات و نه وتی پێویستیی خۆی دوای ئه وه ی ل������ه ده ره وه ی والت ده پاڵێودرێت و به رهه مه نه وتییه كانی لێ دروس������ت ده كرێت، هاورده ی ده كاته وه ، به اڵم دوو له سه ر سێی خه ڵكی ئه و واڵته به هه ژاری ژیان

به سه ر ده به ن. ئانگ������ۆال، دوای ئه وه ی له به هاری س������اڵی 2٠٠2 له ش������ه ڕێكی ناوخۆیی ١٥ س������اڵه ده ربازی ب������وو، له كاتی ئێستادا له دوای نێجیریا بۆته دووه م واڵتی به رهه مهێنه ری

ن������ه وت و ئه مریكاش دووه م واڵت������ی كڕیاری نه وتی خاوی ئ������ه و واڵته یه . ل������ه بواری ئابووریش������ه وه له باش������ووری س������ه حرا، دوای ئه فریقیای باش������وور و نێجیریا به پله ی س������ێیه م دێت، ئانگۆال له ئێستادا خۆی له نێو واڵتانی تازه پێگه یش������تووی ئابووریی جیهان ده بینێت. واڵتی پورتوگال كه پێش������تر له و واڵته ده س������ه اڵتدار بوو، له كاتی ئێستادا خۆی تووشی گرفتی گه وره ی بێكاری بووه و ژماره یه كی زۆی ش������اره زایانی پورتوگالی بۆ به ده س������تهێنانی هه لی كار ڕوویان له ئانگ������ۆال كردووه . ئانگۆال ئه ندامی یه كێتی ئه فریقیا، ڕێكخراوی نه ت������ه وه یه كگرتووه كان و كۆمیته ی

هاوكاریی گه شه سه ندنه له ئه فریقیا.له كۆتاییه كانی سه ده ی پازده هه مدا، ئانگۆال ژێرده سته ی پورتوگال بوو. له س������ه ده ی بیس������ته م، بێگاری، وه رگرتنی باجێكی زۆر و پاكتاویی ڕه گه زی له الیه ن پورتوگاله كانه وه ، بووه هۆی سه رهه ڵدانی بزاڤی نیشتمانی. سه ركوتكردنی هه م������وو ناڕه زایی������ه سیاس������ییه كان له س������اڵی ١٩6١دا هه ڵگیرس������انی ش������ه ڕی پارتیزانی لێ كه وته وه . كاتێك كه له ساڵی ١٩٧٥ سه ربه خۆیی ڕاگه یێندرا، سێ بزوتنه وه ی ڕكابه ری پارتیزان بۆ به ده س������تهێنانی ده س������ه اڵتی واڵت كه وتنه به رامبه ر یه كتری. باڵی گه ل بۆ ئازادیی ئانگۆال، به

كۆماری‌ئا‌نگۆال

Page 8: halbzhardn zhmara 25

هه ڵبژاردن ژماره )25(8

پشتیوانیی ڕووسیا و كوبا، به سه رۆكایه تیی )ئاگۆستینۆ نتۆ( پێ������ش كه وت، هه روه ها توانی به رپه رچی هێرش������ێك كه له الیه ن ئه فریقیای باش������ووره وه ئه نجامدرا، بداته وه . له ده یه ی ١٩٨٠، س������ه ربازه كانی كوبایی پش������تیوانیان له ده وڵه تی باڵی گه ل بۆ ئازادی������ی ئانگۆال كرد له به رامبه ر ب������ه بزووتن������ه وه ی )یونیتا( به س������ه رۆكایه تیی )جواناس ساویمبی(، كه ئه فریقیای باشوور پشتیوانییان ده كردن. له س������اڵی ١٩٩٠ ده س������تتێوه ردانی ده ره كی له ش������ه ڕی ناوخۆ كۆتایی هات و له ساڵی ١٩٩١ له سه ر ئاگربه ست ڕێككه وتن. له س������اڵی ١٩٩2 دوای ئ������ه وه ی )یۆنیتا( به ئه نجامی هه ڵبژاردنی چه ند حزبی ڕازی نه بوو، ش������ه ڕ له نێ������وان ئه و بزووتنه وه یه و باڵی گ������ه ل بۆ ئازادیی ئانگۆال

جارێكی دیكه ده ستی پێكرده وه .

مێژووله س������اڵی ١4٨2 )دیێگۆ كائۆ( ده ریاوانی پورتوگالی، واڵتی ئانگ������ۆالی دۆزییه وه . په یوه ندیی بازرگانی له نێوان هیند و ڕۆژئاوای دوور دروست بوو و دواتر بووه ناوه ندی فرۆشتنی كۆیله به واڵتانی ژێرده ستی پورتوگال له به ڕازیل. به پێ������ی په یماننامه ی س������اڵی ١٨٨٥ی برلن، داگیركه رانی بریتانی و پورتوگال������ی بۆ ده رهێنانی كانه ژێرزه وییه كانی ئانگۆال ده ستیان به دروستكردنی ڕێگا گشتییه كان، ڕێگای ش������ه مه نده فه ر، دامه زراوه پیشه سازییه كان و په ره پێدانی

كشتوكاڵی كرد.

ئانگ������ۆال دوایین كۆڵۆنی گه وره ی ئه ورووپایی بوو كه سه ربه خۆیی خۆی به ده س������ت هێنا. ئه و واڵته نزیكه ی پێنج س������ه ده له ژێر ده س������ه اڵتی پورتوگالدا بوو، كه به هاوكارییه س������ه ربازییه كانی ڕوس������یا و كوبا له شه ڕه

ناوخۆییه كان������ی ١٩٧٥ ت������ا ١٩٧6 س������ه ركه وت. دوای شه ڕی دووه می جیهانی له گه ڵ سه رهه ڵدانی بزووتنه وه ئازادیخوازه كانی كیش������وه ری ئه فریقیا، سه ركوتكردنی بزووتنه وه له الیه ن پورته گالییه كانه وه شكس������تی هێنا و له كۆتاییدا له مانگی نیس������انی ١٩٧4 پورتوگال ناچار بوو سه ربه خۆیی پێ بدات و ساڵی دواتر سه ركۆماری پورتوگال )فرانسیسكۆ داكۆس������تاكومز( سه ربه خۆیی ئانگ������ۆالی قبوڵ ك������رد و دوای ئه نجامدانی هه ڵبژاردن، MPLA، باڵ������ی ئازادیخوازی ئانگۆال، FNLA و یونیتا به هاوبه ش������ی س������ه ربه خۆیی واڵتیان به ده س������ت هێنا. هه ندێ له و باڵه سیاس������ییانه هاوكاریی و پێشنیاریان له هه ندێ واڵت������ی جۆراوجۆر وه رده گ������رت. زۆری پێ نه چ������وو كه ئانگۆال بووه مه یدانی ش������ه ڕی ناوخۆیی و MPLA ده ره ك������ی. حكوومه تی نوێی ئانگ������ۆال له الیه نبه س������ه رۆكایه تی )ئاگۆستینو نتو( له یازده ی شوباتی ١٩٧6 دروس������ت بوو و كۆماری خه ڵك������ی ئانگۆال هاته كایه وه ، ب������ه اڵم له الیه ن زه ئیر، ئه فریقیای باش������ووره وه

ده ستدرێژییه كی زۆری كرایه سه ر.دوا ب������ه دوای ڕوخان������ی حكوومه تی كۆڵۆنیالیس������تی پورتوگال له نیس������انی ١٩٧4، به به ش������داری سه ربازانی ئه فریقیای باش������وور له پاڵ هێزه كانی )یه كێتی نه ته وه یی بۆ س������ه ربه خۆیی ته واوی ئانگۆال( )یونیتا(، شه ڕ ده ستی پێكرد و دوای ڕاگه یاندنی س������ه ربه خۆییش هه ر به رده وام بوو. ده وڵه ت������ی )بزووتنه وه ی خه ڵك ب������ۆ ئازادیی ئانگۆال

MPLA( به هاوكاری هێزه كانی كوبا به رگرییان كرد.له س������اڵی ١٩٩2، بۆ به رنگاربوونه وه ی هێرشی نوێی )یه كێتی نه ته وه یی بۆ س������ه ربه خۆیی ت������ه واوی ئانگۆال - یونیتا( و پاراس������تنی دامه زراوه نه وتیی������ه كان، ده وڵه تی لۆئاندا داوای هاوكاریی سه ربازیی له فه ره نسا كرد. له ساڵی ١٩٩3دا كۆمپانیای )ئێكزكیوتیو ئوتكامز( به هانای ده وڵه ت������ی ئانگۆالوه چوو تاكو ناوچه ی نه وتیی )س������ویۆ(

له ژێر ده سه التی یونیتا ده ربێنێت.

سیاسه تحزبی ده سه اڵتداری ئانگۆال MPLA له ساڵی ١٩٧٥

به دواوه له و واڵته دا حوكمڕانی ده كات.ژۆزێ ئێدواردۆ دووس س������انتۆس، سه ركۆماری ئه و واڵته یه . ناوبراو له گه ڵ س������ه ربه خۆیی ئانگۆال له ساڵی ١٩٧٥ی زایینی، به وه زیری كاروباری ده ره وه ی ده وڵه ت هه ڵبژێردرا. له س������اڵی ١٩٧٨ی زایینی بوو به وه زیری

دیێگۆ كائۆ ١4٥٠ - ١4٨6

Page 9: halbzhardn zhmara 25

9 ئه یلوولی 2012

پالندان������ان و دوابه دوای مردنی )ئه نتۆنیۆ ئاگوس������تینو نێتو(، دووس سانتۆس له ١٠ی ئه یلوولی ١٩٧٩ی زایینی

پۆستی سه ركۆماری ئانگۆالی وه رگرت.دووس س������انتۆس له س������اڵی ١٩٩١ی زایینی له گه ڵ ناڕازییه ناوخۆیییه كان، ك������ه ناكۆكی له گه ل ئه وان بووه هۆی پێكدادان و ش������ه ڕی ناوخۆیی، ڕێككه وتنی ئاشتیی گ������رێ دا و بڕیار درا كه یه كه مین هه ڵبژاردن له س������اڵی ١٩٩2ی زایینی ئه نجام بدرێت. گرنگترین گرووپی نه یاری MPLA كه له هه وڵی وه رگرتنی ده س������ه اڵت بوو، حزبی )یونیت������ا( بوو. هه ڵبژاردن له كاتی دیاریكراو ئه نجام درا و به په س������ه ندكردنی ڕێكخراوی نه ت������ه وه یه كگرتووه كان و چاودێران������ی دیكه ی نێوده وڵه تی، MPLA ده س������ه اڵتی وه رگرت و دووس س������انتۆس بووه سه ركۆماری ئانگۆال. یونیتا هێشتا له س������ه ر ناڕه زایه تییه كه ی به رده وام بوو و ئه نجامه كانی هه ڵبژاردنی قبول نه كرد، به و هۆیه ش������ه وه جارێكی دیك������ه واڵت بووه مه یدانی ش������ه ڕ و پێكدادان. دووس س������انتۆس ب������ۆ گه ڕاندنه وه ی ئارام������ی بۆ واڵت هه وڵێك������ی زۆری دا و بۆ چاره س������ه ری ئ������ه و قه یرانه ش س������وودی له ڕێكخراوی نه ته وه یه كگرتووه كان، ئه مریكا،

ڕوسیا و پورتوگال وه رگرت.ئه نجام������ی ئ������ه و هه نگاوانه ئه وه بوو كه له تش������رینی دووه م������ی ١٩٩4ی زایینی )په یماننامه ی لۆس������اكا( له نێوان ده وڵه ت و حزب������ی یونیتا گرێ درا. دوای ئه وه ی ئارامییه ك گه ڕایه وه واڵت، له ئه یلوولی ١٩٩٥ی زایینی، به مه به ستی چاكسازی و به هێزكردنی ژێرخانی واڵت، دووس سانتۆس چه ند نوێنه رێكی بۆ ڕاكێشانی پشتیوانیی كۆمه ڵگه ی نێوده وڵه تی ڕه وانه ی برۆكسل كرد. نائارامییه ناوخۆیییه كانی ئانگۆال تا س������اڵی 2٠٠2 درێژه ی كێشا، به اڵم دوای كوژرانی )جوناس س������اویمبی(، س������ه رۆكی حزبی یونیتا، به ده س������تی هێزی س������ه ربازیی ئانگۆال له س������اڵی 2٠٠2، ئه ندامانی دیكه ی ئه و حزبه ده س������تیان له ش������ه ڕ هه ڵگرت و ئاش������تییان هه ڵبژارد. حزبی یونیتا له ساڵی ١٩٩3 له الیه ن ئه مریكاوه به فه رمی ناسرابوو. له هه نگاوه كانی دووس س������انتۆس ده توانین ئاماژه به هه ڵوه ش������اندنه وه ی حوكمی له سێداره دان و چاكسازی

له ده ستووردا بكه ین.دووس سانتۆس له ساڵی 2٠٠١ی زایینی ڕایگه یاندبوو كه به ش������داری له هه ڵبژاردندا ناكات، به اڵم جارێكی دیكه له س������اڵی 2٠٠3 وه كو س������ه رۆكی حزبی ده سه اڵتدار و

سه ركۆمار ناسێندرا.

جوگرافیائانگۆال واڵتێكی گه وره یه كه وتۆته باش������ووری ڕۆژئاوای ئه فریقیا و كه نارئاوییه كانی باش������ووری زه ریای ئه تله س������ی، هه روه ها كه وتۆته نێوان واڵت������ی نامیبیا و كۆماری كۆنگۆی دیموكراتیك. ڕێژه ی بارانبارینی سااڵنه له نێوان 2٥ سانتیمه تر له باكوور، 6٠ سانتیمه تر له باشوور، ده گۆڕدرێت. نزمترین ش������وێنی ئانگۆال كه وتۆته كه ناره كانی زه ریای ئه تله سیی كه له ئاس������تی ده ریایه و به رزترین شوێنی ئه و واڵته ش )مورو دموكو(یه كه به رزییه كه ی ده گاته 2.62٠ مه تر له ئاس������تی ده ری������اوه . درێژایی هێڵی كه نارئاوییه كان������ی له گه ڵ زه ریای

ئه تله سی له الی رۆژئاواوه ده گاته ١6٠٠ كیلۆمه تر. )كابین������دا( ناوچه یه ك������ی جیابوه وه ل������ه خاكی واڵتێ

ئانگۆالیه كه كه وتۆته به شی باكووری ڕووباری كۆنگۆ.به شی هه ره زۆری واڵتی ئانگۆال پێكهاتووه له ده شتایی )بیه و لوئاندا گرنگترین ده شته كانیه تی(، ده شته كه نارئاوییه كانی له باشووره وه بۆ باكوور درێژ ده بنه وه ، له باشوور باریك و له باكووریش پانتر ده بنه وه . ده ش������ته ناوخۆییه كانی ئانگۆال له باكووره وه به هۆی ڕووباری كۆنگۆ و له باشووریش������ه وه به هۆی ڕووباری كوبانگو، به ش������ێك له سنووری نێوده وڵه تی پێ������ك دێنن. ڕووباری زامبزی ك������ه 2٥٧٥ كیلۆمه تر درێژه و دڕژێته زه ری������ای هینده وه له دوورترین به ش������ی ڕۆژهه اڵتی ئانگۆالوه س������ه رچاوه ده گرێت، ل������ه ڕووباره گرنگه كانی ئه و

واڵته ده توانین كوننه ، كوانزا و كویتو ناوببه ین.ناوچه كانی ڕۆژئاوای ئانگ������ۆال به هۆی ئه وه ی كه وتۆته لێواره كانی زه ریای ئه تله س������ی، ئاو و هه وایه كی زه ریایی هه یه ، به اڵم ناوچه باكوورییه كانی ئاو و هه وایه كی سارد و كوێستانی هه یه و زۆربه ی ناوچه كانی ڕۆژهه اڵتیش ئاو و

Page 10: halbzhardn zhmara 25

هه ڵبژاردن ژماره )25(10

هه وایه كی گه رم و شێداری هه یه . ده شته ناوخۆییه كانیشی به ه������ۆی به رزاییه كه یه وه ئ������او و هه وایه كی مامناوه ندی و باراناوی هه یه . نێ������وان مانگی ته مووز و ئه یلوول گه رم و وش������ك و نێوان مانگی تشرینی یه كه م و نیسان ساردترین كاتی س������اڵه له و واڵته ، مامناوه ندیی ڕێژه ی باران بارین

١٥2 سانتیمه تره و له باكووری ڕۆژهه اڵت ده بارێت.

ئابوورینیوه ی زیاتری خه ڵك كه به ته مه نن له به شی كشتوكاڵدا كار ده كه ن، كه زۆربه یان خه ریكی به رهه مه كانی خۆراكن. زۆربه ی به رهه مه نێرده كانیش������ی قاوه یه . به ش������ێكی زۆری خه ڵكی ئه و واڵته خه ریكی چاندنی گه نمه شامی و قاوه یه . ئانگۆال س������ه رچاوه ی ژێرزه وی������ی زۆر ده وڵه مه ندی وه كو: نه وت، ئه لماس، ئاسن، مس و زێری هه یه و زیاتر له نیوه ی داهاتی ئه و واڵته له ناردنه ده ره وه ی نه وت به ده س������ت دێت. ناوه نده كانی پیشه س������ازی و به تایبه تی ڕس������تن و چنین،

زۆربه یان كه وتوونه ته ده وروبه ری پایته خت.س������ێیه مین ئابووریی ئه فریقیای باش������ووری سه حرایه دوای ئه فریقیای باش������وور و نیجێریا، ئانگۆال له ئێس������تاوه خۆی له نێو واڵتانی تازه پێگه یش������تووی جیهان داده نێت له ڕووی ئابوورییه وه . دوای س������ه ركه وتنی له ئاشتبوونه وه ی نه ته وه یی و دوای چه ندین ده یه ش������ه ڕی ناوخۆیی، ئانگۆال

ئانگۆال کۆماری ئانگۆالناوی ڕه سمی:

لوواندا – دانیشتووان )4.٧٠٠.٠٠٠( که س – ئاماری سالی 2٠١٠پایته خت:)١٩.6١٨.432( که س – ئامار 2٠١٠ژماره ی دانیشتوانی واڵت:

)١.246.٧٠٠( کیلۆمه تری چوارگۆشه پانتایی واڵت:)٥٨،٥%( ئامار 2٠١٠ڕێژه ی شارنشینی:

)٥٠،٧%(ڕێژه ی ژنان:)4٩،3%(ڕێژه ی پیاوان:

)٧٠%( ئامار 2٠٠٩ڕێژه ی خوێنده واری )خوێندنه وه و نووسین(:)٥٧،6%(ڕێژه ی خوێنده واری له ناو ژنان:

)٨2،٩%(ڕێژه ی خوێنده واری له ناو پیاوان:به ش������ی ئابووری: )2٩،٨%(ی������ش و پیشه س������ازی )%6٠،2( کش������توکاڵ، )%١٠(

خزمه تگوزارییه . ئامار 2٠١١)46%( ئامار ساڵی 2٠٠٩ڕێژه ی بێکاری:

به هۆی جێگیربوونی باری سیاس������ی بۆته هۆی ڕاكێشانی به رهه مهێنه رانی بیانی به تایبه ت چینییه كان.

دوابه دوای ئاگربه س������ت و كۆتایی ش������ه ڕی ناوخۆی له واڵتی ئانگۆالی ئه فریقیایی له س������اڵی 2٠٠2، بیناس������ازی ل������ه لوئاندای پایته خت������ی ئه و واڵته س������ه ری هه ڵدا. باری جوگرافیایی ئه و شاره به شێوه یه كه كه ته نها ٥٠٠ هه زار كه س له خۆ ده گرێت، له حالێكدا ئێستا زیاتر له پێنج ملیۆن كه س له و شاره دا نیشته جێ بوونه ، هه ر ئه وه ش بۆته هۆی ئه وه ی كه ژیان بۆ ئه و بیانیانه ی كه به مه به ستی كاركردن دێنه ئه و ش������اره ، گرانبه ها بێت و بۆته گرانترین پایته ختی

جیهان. پورتوگال كه پێش������تر داگیركه ری ئانگۆال بوو، ئێستا خۆی تووش������ی گرفتی بێكاری بووه و ژماره یه كی زۆری ش������اره زایانی پورتوگالی بۆ به ده س������تهێنانی كار ڕوویان له ئانگۆال كردووه . له ك������ۆی ٥32 دامه زراوه ی بیانی له ئانگ������ۆال كه زیاتر له 4٠%ی به رهه م������ی خاوی ئه و واڵته كۆنترۆل ده كات، 3٨%ی هی پورتوگالییه كان و ١٨.٨%یشی هی چینییه كانه . پورتوگالییه كانی ئانگۆال له ساڵی 2٠٠3 نزیكه ی بیس������ت و یه ك هه زار كه س بوون، به اڵم له ساڵی 2٠١١ ژماره یان له س������ه د هه زار كه س تێپه ڕ بووه . به پێی ڕاپۆرتی كونس������وڵگه رییه كانی ئانگۆال، ژماره ی دروس������ت

دووبه رامبه ری ئه و ژماره یه .

باشیی‌مڕانحوكزی‌شێوا

Page 11: halbzhardn zhmara 25

11 ئه یلوولی 2012

تێگه یشتنی حكوومه ت به مانای زانینی ئه م بابه ته یه ، كه چۆن دیموكراسییه كان خزمه تی هاوواڵتیانی خۆیان ده كه ن. پێداویستییه كانی واڵتێك چۆن ئاڵوگۆڕیان به سه ردا دێت و دامه زراوه دیموكراتییه كانی������ش ده بێت به له به رچاوگرتنی

داخوازییه كانی خه ڵك، خۆیان بگۆڕن.حكوومه تێكی باش، ڕاده ی كارك������ردی به ڕێوه به ریه تیی گشتی و كاریگه ریی ئه و به سه ر خه ڵكدا ده سنیشان ده کات. ئه م بابه ته پێویس������تی به به هێزكردنی تواناكانی حكوومه ت و هاوواڵتیان������ه وه هه یه . به هێزكردنی كۆمه ڵگه ی مه ده نی له ئاستی خۆجێییه كاندا، ده توانێت گۆڕانكاری به سه ر ئاسته

به رزه کاندا بێنێت.ڕێگه ی زۆر بۆ پێناسه ی حكوومه تێكی باش هه ن . به اڵم واتای وه اڵمده ریی به باشترین شێوه، نیشانده ری ئامانجی دامه زراوه دیموكراته كانه . دیموکراس������ی به چاودێریكرنی به سه ر ئیدارات و وه زاره ته كان، ده رفه تی ده سپێڕاگه ییشتنی زانیاری به هاوواڵتیانی خۆی ده دات و ش������ه فافییه تیش له

ناو حکوومه تدا زیاتر ده کات.ش������ه فافییه ت به مانای ده س������تپاکییه له گشت كاروبار، کۆبوونه وه کانی یاسادانان، بودجه و بڕیاره كانی حكوومه تدا. گشت كاروباره کانی حكوومه ت نابێت شاردراوه بێت، به ڵكو ده بێ له به رده س������تی گش������تیدا بێت. شه فافییه ت هانده ری

به رپرسیاره تی و وه اڵمده ریی و ڕێگه به گشت یاریکه ره کان ده دات، كه بزانن چ كه س������ێك به رپرس������ی چ كارێك بووه ، هه روه ها یارمه تی به سیس������ته مێكی یه كپارچه یی ده دات تا

له به رامبه ر گه نده ڵیدا بوه ستێت. زانیارییه كانیان به ئۆكسیژێنی دیموكراسی ناو نراوه . ده سپێڕاگه یش������تنی گش������تی به زانیاریی������ه كان، بریتییه له ده ستپێڕاگه یش������تن به ڕاپۆرته گش������تییه كان وه ك، ئاماری دادگاكان، سه رچاوه داراییه ته رخانكراوه كانی كاروباری گش������تی، هه روه ها بیروڕا و ڕاپۆرته یاس������ایییه كانه . كاتێ كه زانی������اری نه بێت، متمانه ش نایه ت������ه دی. به بێ متمانه ، ده رفه تی به ڕێوه بردنی ڕاست و دروستی سیاسه ته كانیش نییه و نه بوونی پش������تیوانیی گش������تی له وانه یه ببێته هۆی شكس������تی به رنامه كان. هاوواڵتییه ك كه به باشیی زانیاری هه بێت، باشتر بڕیار ده دات و به شداریی چاالكتر و زیاتری

له كۆمه ڵگه ی مه ده نیدا ده بێت.دوو پێ������وه ری كاریگه ری خزمه تگوزاری������ی حكوومه تی، ئه خالقیی������ه . بنه م������ای و یاس������ا ده س������ه اڵتدارییه تیی خزمه تگوزاری������ی حكوومه ت������ی ب������ۆ ئ������ه و ش������ته ی که بۆ به رژه وه ندیی گش������تی باش������ه ، یارمه تی������ده ره و په یوه ندیی ڕۆژانه و كاركردی نێوان هاوواڵتیان و حكوومه ت دروست ده كات. خزمه تگ������وزاری وه ك������و ته ندروس������تی، فێركردن،

و: هێلن

باشیی‌مڕانحوكزی‌شێوا

Page 12: halbzhardn zhmara 25

هه ڵبژاردن ژماره )25(12

خزمه تگوزاریی خوش������گوزه رانی، پێشكه شكردنی بودجه ی دارایی، كه پێویس������تی به چاودێریكردن و رێكخستن هه یه و، ده بێت كاركردی حكوومه ت به شێوه یه كی رێكوپێك هه ڵ

بسه نگێندرێت.ده س������ه اڵتدارییه تیی یاس������ا، پێویس������تی به یه كسانیی هه مووانه له به رامبه ر یاس������ادا. هیچ كه سێك نابێت به بێ به ڵگه ی یاس������ایی ده ستبه سه ر بکرێت یا بگیرێت، هه روه ها هیچ كه سێك ته نانه ت سه ركۆمار و پاشاش به رزتر له یاسا

نین .سیس������ته مێكی كارتێکه ریی داد به واتای سیس������ته می دادپ������ه روه ری، ده بێت ل������ه ده س������ه اڵته كانی به ڕێوه بردن و یاس������ادانان س������ه ربه خۆ بێت. سه روه ریی یاس������ا، متمانه دروس������ت ده كات و بنه ما ئه خالقییه كان له ناو حكوومه تدا به هێ������ز ده كات. بنه ما ئه خالقیی������ه کان بریتین له کۆمه ڵێک و بنه م������ا ئه خالقیی������ه كان، س������ه رچاوه هه ڵس������وكه وت،

تایبه تمه ندییه كانی تاكه كه سین. ب������ۆ هه بوون������ی حكوومه تێك������ی ب������اش، پێویس������ته كه كاربه ده س������تانی حكوومه ت، هه روه ه������ا هاوواڵتیان ڕێز له به رژه وه ندیی گش������تی و یاس������اكانی واڵتی خۆیان بگرن. كارمه ندانی به شی ده وڵه تی ده بێت بێالیه ن و ده ستپاك بن

و به شێوه یه کی شه فاف ئه ركه كانیان ئه نجام بده ن.

كۆمه ڵگ���ه ی مه ده ن���ی و میدی���اكان چ ڕۆلێ���ك له حكوومه تدا ده گێڕن؟

ده ك������رێ كۆمه ڵگ������ه ی مه ده نی وه ك رێكخ������راوه كان س������ه یر بکه ین، كه س������ه ربه خۆن له ده وڵه ت و له رێگه ی خۆبه خش������انه وه ب������ۆ پاراس������تنی به رژه وه ندیی ئه وان، یا په ره پێدانیان دروس������ت بوون������ه . كۆمه ڵگه ی مه ده نی ڕایه ڵه یه كه له رێكخراوه كان كه به ش������ێوه ی یه كگرتوو به رگ������ری له ماف������ی هاوواڵتیان ده ك������ه ن، هه روه ها ئه م ڕێكخراوان������ه وه ك بازنه یه ك له نێ������وان ده وڵه ت، حزبه

سیاسییه كان و هاوواڵتیاندا كار ده كه ن. میدی������اكان و كۆمه ڵگه ی مه ده نی پێكه وه ڕۆلێكی به رچاو له كۆمه ڵگه دا ده گێڕن. ڕاگه یاندنه كان ده س������ه اڵتی ده وڵه ت س������نووردار ده كه نه وه ، به اڵم له هه مان كاتدا ده س������ه اڵتی هاوواڵتی������ان له ڕێگه ی گفتوگۆی گش������تی زی������اد ده كه ن. هه روه ها میدیاكان هه س������تی به رپرسیاره تی و وه اڵمدانه وه له ڕێگه ی هوشیاریی بابه ته كان و باشتركردنی چۆنیه تیی

حكوومه ت به هێز ده كه ن.

كاتێ كه ڕۆلی به رپرس������ان و به رپرسیاره تی دێته گۆڕێ، ڕۆلی س������ه رۆكایه تی له كۆمه ڵگه دا گرنگ ده بێت. زۆرجار خه ڵك ئه و كاته رێز له یاسا ده گرن، که ده سه اڵت له ده ست كه س������انێك بێت و جێی په س������ندیان بێت. ده بێت سه رۆكێك هه وڵ بۆ به ده س������تهێنانی ڕێز و پاڵپش������تیی كه س������انی تر

بدات.خاوه نانی ده س������ه اڵت له رێكخراوێك������دا، پێكهاته یه كی فه رمی و نافه رمی دروس������ت ده كه ن. سه ركردایه تیكردنی حكوومه تێك، پێكهاته یه كه له دامه زراوه و كارمه نده كانیان كه به دوای به ڕێوه بردنی هه ندێ ڕێوشوێن و یان به ڕێوه بردنی ئه و ڕێكخراوانه ده بن. ئه و مافه ی كه به به رپرسه كان ده ده ن بۆ كونترۆل یا به ڕێوه بردنی ده س������ه اڵت به سه ر كه سێك یا شتێك، به شێوه ی ده ستڕۆییشتوویییه . كه سانێك كه خاوه نی ده س������ه اڵتن، بڕیار ده ده ن و كاروبارێ������ك ئه نجام ده دن، كه زۆرجار كارتێكه ریان به س������ه ر ژیانی كه سانی تردا ده بێت . هه ر كه س������ێك ده بێت یاسا و هۆکاره کانی هاتنه كایه ی ئه و

بزانێت.سێ كاركردی سه ره كی بۆ به رپرسه كان هه ن. یه كه م: ئه وان به رپرس������یاره تیی كارمه ندان ده سنیشان ده كه ن و ئه وه ش به م مانایه یه ، كه گشت هاوواڵتیان به پێی یاساكان و رێزگرتن له بایه خه كانی كۆمه ڵگه هه ڵسوکه وت ده که ن و گش������ت هاوواڵتیان و به رپرس������ه كانیش، به رپرس������ی كاره كانی������ان ده بن. دووه م: به رپرس������ه كان پشتڕاس������ت ده بنه وه كه بڕی������اره كان به لێهاتووییی������ه وه وه رگیراون و ڕه وت������ی بڕیاردان، به بڕش������ت و مه نتقییه . س������ێیه م: به رپرسه كان چاالكییه كان هه ماهه نگ ده كه ن، ئامانج له هه ماهه نگیش، رێنماییكردنی س������ه رچاوه كان به جۆرێكه ك������ه ئه و ئامانجانه ی ده بێ به ڕێوه بچن، به ش������ێوه یه كی

ته واو سه ركه وتوو بن.

http://facultyofjournalism.af : سه رچاوه

Page 13: halbzhardn zhmara 25

13 ئه یلوولی 2012

ل������ه )2٠١2/٩/٥(دا هاوواڵتیانی کێبێ������ک بۆ هه ڵبژاردنی په رله مان������ی ڕوویان له س������ندووقه کانی ده نگ������دان کرد. له ملمالنێیه ک������ی ق������ورس ل������ه نێ������وان س������ه ربه خۆییخوازان و لیبراڵه کان������دا، حزب������ی س������ه ربه خۆییخوازی کێبێک )حزبی کێبێکواز PQ( توانی دوای ٩ س������اڵ دووریی له ده س������ه اڵت و ب������ه جیاوازییه کی که مه وه ، به س������ه ر خه نیم������ه به هێزه که ی

)لیبراڵ(ه کاندا سه ر بکه وێت.کێبێ������ک یه کێک ل������ه هه رێمه کانی که نه دای������ه و خاوه ن په رله مانه . په رله مانی کێبێک ١2٥ کورسی هه یه و حزبی س������ه ربه خۆییخوازی کێبێک ل������ه و هه ڵبژاردنه دا توانی ٥4 کورس������ی له ١2٥ کورس������یی په رله مان مس������ۆگه ر بکات. به مشێوه یه ، سه ربه خۆییخوازه کان دوای ٩ ساڵ ده سه اڵتیان گرته وه ده س������ت. به اڵم حزبی سه ربه خۆییخوازانی کێبێک ب������ه پێی ئه وه ی نه یتوانیوه زۆرینه ی کورس������ییه کان )63( به ده ست بێنێت، له به ر ئه وه ده بێ حکوومه تی هاوپه یمانی ببه س������تێت، یان حکوومه ت������ی که مینه پێ������ک بێنێت. جێی ئاماژه ی������ه که بۆ یه که مین جاره له مێژووی كێبێكدا ژنێک

)پۆلین مارۆوا( ده بێته سه رۆکوه زیرانی ئه و هه رێمه .س������ه رکه وتنی س������ه ربه خۆییخوازان جارێکی تر پرس������ی سه ربه خۆیی ئه و هه رێمه ی له شانشینی فیدراڵیی که نه دادا هێنایه وه گۆڕێ. ڕێک دوای ڕاگه یاندنی ئاکه مه کانی هه ڵبژاردن، )پۆلین مارۆوا( س������ه رۆکی حزبی سه ربه خۆییخوازی كێبێك،

"جه ختی له سه ر سه ربه خۆیی كێبێك کرده وه ". به پێی ڕاپۆرتی هه ندێک له ئاژانس������ه هه واڵده ریی������ه کان، نزیک به )3٠%(ی دانیش������تووانی ئه و هه رێمه فرانس������ه وی زمانه ، الیه نگری له

سه ربه خۆیی کێبێک ده که ن. ژان شارۆ سه رۆکوه زیرانی پێشووی حزبی ده سه اڵتداری لیبراڵ که کورسیی سه رۆکوه زیرانی به جێ هێشت، ڕایگه یاند: "حزبی کێبێکواز ته نیا توانیویه تی ده نگی که مینه به ده س������ت بێنێت. ئاکامه کانی هه ڵبژاردنیش ئه و ڕاستییه نیشان ده ده ن،

که داهاتووی كێبێك هه روا له ده ست که نه دادا ده بێت."له س������ه رده می ده س������ه اڵتی ٩ س������اڵه ی لیبراڵ������ه کان به سه رکردایه تیی ژان ش������ارۆ که له گه ڵ سه ربه خۆیی کێبێکدا نییه ، په یوه ندییه کی گورجوگۆڵی له گه ڵ حکوومه تی که نه دادا

چێ کردووه .پرس������ی س������ه ربه خۆیی کێبێک له شێس������ته کانی سه ده ی ڕاب������ردوودا بوو به یه کێک له بابه ته کان������ی ڕۆژ له که نه دا و کێبێک������دا. تا ئێس������تا دوو جار )له س������اڵی ١٩٨٠ و جاری دوومیش له ساڵی ١٩٩٥( له الیه ن حزبی سه ربه خۆییخوازی کێبێکه وه ڕاپرسی بۆ سه ربه خۆیی ئه و هه رێمه به ڕێوه چووه ، به اڵم له هیچ کام له و دوو ڕاپرس������ییه دا سه ربه خۆییخوازان

ده نگی پێویستیان نه هێنا. )PQ له هه ڵبژاردن������ی )2٠١2/٩/٥(دا، )حزبی کێبێکوازبه به ده ستهێنانی )3١،٩3%(ی ده نگه کان بوو به خاوه نی ٥4 کورسی له په رله مانی ١2٥ کورس������یی کێبێکدا. لیبراڵه کان به مس������ۆگه رکردنی )3١،2%(ی ده نگه کان، ٥٠ کورس������ییان به ده ستهێنا. به ره ی هاوپه یمانیش )CAQ( به به ده ستهێنانی )2٧%(ی ده نگه کان له ڕیزی س������ێیه مدایه و بوو به خاوه نی

١٩ کورسی له په رله مانی )کێبێک(دا.که ن������ه دا خاوه ن������ی سیس������ته می سیاس������یی فیدراڵی������ی دیموکراتییه ، ده وڵه ته پارێزگایی و هه رێمییه کان ده سه اڵتێکی زۆری������ان هه یه . كێبێك یه کێک ل������ه و هه رێمانه ی که نه دایه که ئه نجومه نی هه رێمی هه یه و هه ڵبژاردنی په رله مانیش������ی تێدا

به ڕێوه ده چێت.

حزبی‌سه‌ربه‌خۆییخوازی‌کێبێکله‌‌هه‌ڵبژاردنی‌په‌رله‌مانیدا‌سه‌رکه‌وت

)پۆلین مارۆوا( سه رۆك وه زیرانی نوێی كێبێك

Page 14: halbzhardn zhmara 25

هه ڵبژاردن ژماره )25(14

كێبێك به فه ڕه نس������ی )Québec( یه كێكه له هه رێمه كانی واڵتی كه نه دا. پایته ختی شاری كێبێك و گه وره ترین شاریشی

)مۆنتراڵ(�ه .ئ������ه و هه رێمه له ڕووی جوگرافیاوه گه وره ترین و له ڕووی ژم������اره ی دانیشتووانیش������ه وه به دووه می������ن هه رێمی كه نه دا

)دوای هه رێمی ئۆنتاریۆ( ئه ژمار ده كرێت.

دانیشتووانژم������اره ی دانیش������تووانی هه رێم������ی كێبێ������ك نزیكه ی ٧.66٩.١٠٠ ك������ه س ده بێت. چڕی دانیش������تووانی كێبێك زۆر كه م������ه ، وات������ه نزیكه ی 4.٩ كه س له ه������ه ر كیلۆمه تر

چوارگۆشه دا.ژماره ی دانیشتووان له باكووری واڵت زۆر كه مه و نزیكه ی ٨٠%ی دانیش������تووانی كێبێك له كه ناره كانی ڕووباری )سێن

لۆران( نیشته جێن.

زمانی فه رمیزمانی سه ره كی و فه رمیی كێبێك فه ڕه نسییه . ٨3% خه ڵكی

هه رێمی كێبێك به فه ڕه نسی قسه ده كه ن.هه روه ها كێبێ������ك ته نها واڵتێكه كه زۆرینه ی فه ڕه نس������ی زمانه كان������ی له ئه مریكای باكوور، جگ������ه له كۆمه ڵه دوڕگه ی

فه ڕه نسیی )سه ن پیر و میلشۆن( له خۆ ده گرێت.٨% خه ڵك������ی كێبێك به زمانی ئینگلیزی قس������ه ده كه ن و ئه و

كه مینه یه ی كه به دوو زمان قسه ده كه ن له كه مبوونه وه دایه .

نزیك������ه ته واوی ئ������ه و گه نجان������ه ی كه ته مه نی������ان له ژێر 3٠ س������اڵیدایه و به ئینگلیزی قس������ه ده كه ن، به سه ر زمانی

فه ڕه نسیشدا زاڵن.ئه و كه س������انه ی كه به ئینگلیزی قس������ه ده كه ن، له به شی

ڕۆژئاوای مۆنترالدا ژیان به سه ر ده به ن.له ناوچه كان������ی دیكه ی كێبێك نزیك������ه ی ٩%ی هاوواڵتیان زمان������ی فه رمییان ن������ه ئینگلیزییه و نه فه ڕه نس������ی، به وانه ش

.allophone ده گوترێتپایته ختی نه ته وه یی یان پایته ختی كۆنی كێبێك به هۆی زمان و كولتووره كۆنه كه یه وه له كیشوه ری ئه مریكا شاری كێبێكه .

نیوه ی چڕیی دانیشتوانی كێبێك له مۆنترالی گه وره )له ژێر ناوی مترۆپۆل( له گه ڵ كێبێك ده رده كه وێت.

سیمبول و نیشانه كاندروش������می كێبێك ئه وه ی������ه : )Je me souviens من به بیرخۆم دێنمه وه ( كه له س������ه ر ڕووی ده ره وه ی باڵه خانه ی په رله مان هه ڵكه ندراوه و له س������ه ر تابڵۆكانی ش������ار و تابلۆی

ئۆتۆمبیله كانی ده بینرێت. La( پیرۆزیی پارێزگاری كه نه دیی فه ڕه نسی ژان باتیستSaint-Jean-Baptiste(�������ه و رۆژی 24ی )ژوئ������ن( رۆژی پی������رۆز و جه ژنی نه ته وه یییه . س������روودی نه ته وه یی نافه رمیی كێبێك، س������روودی مارسیز، كه هه مان س������روودی نه ته وه یی

فه ڕه نسایه .

هه‌رێمی‌كێبێك

و: شه یدا

Page 15: halbzhardn zhmara 25

15 ئه یلوولی 2012

جوگرافیاپانتاییه كه ی نزیكه ی ١.٥42.٠٠٠ كیلۆمه تری چوارگۆشه یه ، واته سێجار له پانتایی فه ڕه نسا و كه مێك له چوار به رامبه ری

یابان زیاتره .ئ������ه و هه رێمه ل������ه ڕوی پانتایی������ه وه گه وره ترین هه رێمی كه نه دای������ه ، كه ژماره ی دانیش������تووانی كه م������ه ، ٩٠%ی هی كه نه دایه . له س������ه رده می كۆلۆنیالیس������تی فه ڕه نس������ادا و دامه زراندن������ی فه ڕه نس������ای نوێ، واڵتی كێبێ������ك پێكهاتبوو ل������ه ده یان كیلۆمه تر كه به درێژایی ڕووباری س������ێن لۆران هه ڵكه وتبوو، ئه و ش������وێنه ی كه بۆ یه كه م جار كۆچبه ران بۆ

كشتوكاڵ لێی نیشته جێ بوون.واڵت������ی كێبێك له جوگرافیاێك������ی جۆراوجۆر پێكهاتووه. ئه و واڵته به س������ه ر سێ به ش������ی جوگرافیایی له باكووره وه بۆ باش������وور دابه ش بووه . ده شتی لۆرنتین نزیكه ی ٩٠%ی پانتایی كێبێكی داگیر كردووه و به شێكه له كه نه دا و یه كێكه ل������ه كۆنترین رووداوه كانی جوگرافیایی جیهان. س������نووری باش������ووری پێكهاتووه له : لۆرنتید، زنجیره گردۆڵكه یه ك كه به گردۆڵكه خڕه كان به ناوبانگه ، دارستانه كان و ده ریاچه ی بچ������ووك. زه ویی������ه نزمه كانی س������ه ن لۆران ده ش������تێكه كه پێكهاتووه له و زه ویانه ی كه له كه ناره كانی هه ردوو الی ئه و

ڕووباره ی كه هه مان ناوی هه یه .

ناوچه ی ئۆنگاڤاله باش������ووره وه زنجی������ره گردۆڵكه كانی خڕ و پڕ له داری بااڵبه رز و زه وییه كشتوكاڵییه كان ده بڕێت. بناری ئه و زنجیره گردۆلكان������ه تاكو ویالیه ت������ه یه كگرتووه كانی ئه مریكا درێژه ی هه یه . له كۆتایی زه وییه نزمه كانی ئارتیك كه نداوی هۆدسۆن

له خۆ ده گرێت.

دارستانی لۆرنتیدله ساڵی ١٩١2 له په رله مانی كێبێك بڕیاردرا كه ناوچه ی ئۆنگاڤا بخرێته س������ه ر كێبێك، كه ئ������ه و زه ویه پان و به رینه ی

باكوور ئێستا به نۆناڤیك ده ناسرێت.واڵتی كێبێك پڕه له س������ه رچاوه ی سروشتی و دارستانی گه اڵ ده رزی )كاج و سنۆبه ر( و گه اڵپان )چنار( و ژماره یه كی

زۆری ده ریا و ڕووبار.پیشه س������ازیی كاغ������ه ز، دار و كارۆئاوی������ی، گرنگتری������ن پیشه س������ازیی ئه و هه رێمه یه . ئاوه دانترین ناوچه ی ده كه وێته دۆڵی سێن لۆران له باشوور، ئه و شوێنه ی مۆنترال و ناوه ندی

كێبێكی لێیه .

ڕووباری سێن لۆرانله باكوور مۆنترال لۆرنتید ده بینرێت كه كۆنترین زنجیره چیای جیهانه و له ڕۆژهه اڵتیش ئاپاالش كه تا كانتۆن درێژه ی

هه یه ، به رچاو ده كه وێت.ڕووباری س������ێن لۆران به گرنگترین ناوچه كانی ئه مریكای باكوور ئه ژمار ده كرێت. درێژاییه كه ی ١.2٠٠ كیلۆمه تره ، كه به یه كێك له گه وره ترین ش������وێنی ده ریاوانیی جیهان ئه ژمار ده كرێت و س������ه رچاوه ی س������ه ره كیی ڕووباری كیش������وه ری

ئه مریكای باكووره .

ئاو و هه واله كێبێ������ك چوار وه رزی زۆر جی������اوازی هه یه ، به هارێكی هێدی و نه رمونیان و كورت، پاییزێكی سارد و ڕه نگینی هه یه .

وه رزه دیار و به رچاوه كانی، زستان و هاوینه .هاوینی گه رم و هه ندێجار ش������ێداره ، زستانه كه ش������ی س������ارد و درێژ و پڕ به فر و هه ندێك شێداره . له و وه رزه جیاوازانه دا هه ندێجار پل������ه ی گه رمی له هاوین ده گاته 3٥ پله ی سه دی و له زستانیش ده گاته 3٥ پله ی سه دی ژێر س������فر. ماوه ی به فربارین و سه رما له باشوور )له مۆنترال( چوارمانگ و له باكوور )له ڕادیس������ۆن( شه ش مانگ������ه . ڕێژه ی به فربارین له و ماوه یه دا له كێبێك هه مان ئه و ڕێژه یه یه كه له ڕووس������یا و هێلس������ینكی، هه روه ها له ئۆسلۆ ده بارێت. به گش������تی بای سارد ده بێته هۆی كه مبوونه وه ی پله ی مامناوه ندیی گه رما و ساردی ده كات.

)به فرێكی كه م له گه ڵ بادا دێت(.ش������اره كه ناراوییه كانی )نیوه دوڕگه یی( سوود له كه ش و ه������ه وای مامناوه ندیی دڵخۆش������كه ری زه ریا وه رده گرێت و

زستانێكی نه رمونیان و هاوینێكی فێنك دروست ده كات.

http://fa.wikipedia.org

Page 16: halbzhardn zhmara 25

هه ڵبژاردن ژماره )25(16

ده ستپێكا مێژووی��یهوشیاریا ده نگده ری وه كو چاڤلێكرن هه ر ژ ده مه كێ درێ������ژ و نها ژی بۆ رێكخس������تنا هه لبژارتنێن نوو رولێ خۆ هه ی������ه . ژ ئالیێ به رامبه ر ژی، هوش������یاریا مه ده نی رابوردوویا خۆ د هه ر ئێك د پێش������كه فتنا دیموكراس������یا

كه ڤنار و و پێكهاتا ده وله تێدا مایه . ئارمانج ژ په روه ردا گشتی ل ده وله تا دیموكراسیا مودێرن ژ بۆ پشتگیری و موكومكرنا دیموكراسیێیه . هه روه سا ئه و كه سێن ڕادبن ب رێكخستنا هه و و هه لمه تان بۆ به رفره هكرنا بیاڤێ مافێ هه لبژارتن������ێ ڕابۆینه ب بجهئینانا پروگرامێن گشتی یێن هوشیاریێ و ڕاگه هاندنێ . بۆ نم��ونه ، ده سته كا ده نگده رێن ئافره تێن ویالیه تێن ئێكگرتی پروگرامه كێ بهێزێ بێالیه ن ژ ه������ه ر حزبه كێ گرتینه به ر داكو ئافره تا ده نگده ر

هه لبژارتنا خۆ یا سیاسی ب هوشیاری مسوگه ر بكه ت. هوشیاریا ده نگده ری ژ مێژه وه ره وه كو كێماسیه كێ ل س������ه ر ده س������تهه التێن هه لبژارتن������ان مایه . ل������ێ ئه ڤه ژ ده مه ك������ێ نێزیك وه ره ، رێكخراوێ������ن ئه كتیڤ د بیاڤێ هوشیاركرن و تێگه هاندنا ده نگده ری هه نه ، زێده باری بۆ بیاڤێن دوزێن به رفره هترێن په یوه س������ت ب هاووالتیبوونێ و دیموكراس������یێ هه نه . نها كه سێن خه مخور و تێكه ل بۆ

هوشیاریا ده نگده ری باكگراونده كێ به رفره ه هه یه . ره نگه هنده كان باكگراوند لسه ر رێڤه به ریا هه لبژارتنان هه بیت. هنده كان ژی شاره زای��ی لسه ر بیاڤێ ؛ هوشیاریا مه ده نی، یان به رگریا گشی، یان چاره سه ریا ناكوكییان، یان خۆگه هاندنا جه ماوه ری، یان مه ش������قێ ، یان فێركرنا سه ره تایی، یان ناڤنجی، یان بلند، یان ژی فێركرنا كه سێن ڤێراگه هش������تی هه بیت. ره نگه ژی هنده كان ب ئاوایه كێ به رف������ره ه دگه ل یه كه یێن جه ماوه ری یێ������ن تایبه ت مینا؛ گه نجان، پی������ران، ئافره تان، په ككه فتیان، كێمه نه ته وه یێن ن������ه ژادی و زمانی، یان ئافره تان كار كربیت. باراپتر ژی دبیت باكگراوندێ وان كارتێكرن لسه ر دیتن و ره فتار و ناڤه رۆك و جه ماوه رێ پروگرامێن هوشیاریا ده نگده رێن

به شدار هه بیت.

ئه ڤ رێبازا كو پێڕابوونێن پروسێسا هوشیاریێ تێدا دهێته ئه نجامدان

هه رچه ن������ده ئه ڤی ئالی������ێ بابه تی ڤ������ه ده ری دناڤبه را چارچوڤێن سیاس������ی و كومه الیه تی یێن نه وه كیه كدا نینه ژبلی هنده ك به ش������ێن كێمێن دیارك������ری نه بیت، لێ ئه و هزرێن ل ڤێره دهێنه پرسین ره نگه ژ هنده ك رێبازان بۆ

هنده كێن دیتر پتر دگونجای بن.

چارچوڤێ‌هوشیاریا‌مه‌ده‌نی‌و‌هوشیاریا‌ده‌نگده‌ران‌

و: ئه ڤراز عومه ر

Page 17: halbzhardn zhmara 25

17 ئه یلوولی 2012

رێب������ازا كومه الیه تی و سیاس������ی یا كو تێ������دا ئێك ژ هه لبژارتنان یان راپڕسینان دهێته ئه نجامدان كارتێكرنا بنه ڕه تی ل س������ه ر پروگرامێ هوشیاریا ئه وان ده نگده رێن پش������ته ڤان دكه ت. هه ر ده ستپێش������خه ریه كا هوش������یاریا ده نگ������ده ران دهێت������ه كارتێكرن ب مێژووی������ێ و ژینگه ها كومه الیه تی - سیاس������ی یا ك������و د چارچوڤێ وێدا دهێته

پالندانان و بجهئینان. ب ش������ێوه یه كی سه ره كی هنده ك پروگرامێن په یوه ست ب بابه تیڤ������ه هه نه كو ل دووڤ ئارمانجێن په روه رده یی و ئایدلۆژی و ب هه مان ش������ێوه ل دووڤ رێبازێن ناڤخۆیی دكارن بهێن������ه ده ستنیش������انكرن. ئ������ه ڤ ئه م������ره ژی ب شێوه یه كێ تایبه ت ده مێ ئارمانج ب موكومی هه ڤبه ندی

ژینگه ها هه لبژارتنان و سیاسی دبیت دهێته بجهئینان.ل���ێ م���خابن، هه موو به ندێن هوشیاریا ده نگده ران وه كو ژێده رێ كاودانێن پێشكه فتنا ده وروبه ری ناهێنه بكارئینان. چه سپاندنا ئه ڤان پێزانینان د شیاندایه مفایێ ئه ڤان به ندان پتر بك������ه ت، هه تا بكارئینانا ئه و به ندێ������ن هه ین ل رێبازێن وه كوی������ه ك بال ئه ڤ رێبازه ژ ئالیێ ده م و ش������وێنی ژی ژ

هه ڤدوو د جودابن، هاندانا خۆ هه یه .

دیموكراسیێن خۆگرل دیموكراس������یێن خۆگر ئه وێن كه لچه رێ هه لبژارتنێن خۆلی������ی تێدا هه ن������ه ، جوداتیێن م������ه زن د دیتنێن وان دا به رامبه ر هوشیاریا ده نگده ری هه نه . هه ر ئێك ژ ئوسترالیا و كه نه دا ژ دێرزه ماندا پروگرامێن مه زن بۆ هوش������یاریا ده نگده ری نه به س ل ده مێ س������ازدانا هه لبژارتنان لێ ب درێژیا س������الێ یا به رده وامه . ل هنده ك وه التێن ئوروپ��ی، چاالكیێ������ن هوش������یاریا ده نگده ری ژ ئالی������ێ رێكخراوێن چڤاكا س������یڤیل دهێنه پێشكه ش������كرن. ل هیندس������تانێ ژینگه ها سیاسی یا زیندوو پشته ڤانیا پارتێن سیاسی بۆ

گرنگیدان ب هه لبژارتنان دكه ت.ل ویالیه تێن ئێكگرتی یێن ئه مه ریك��ی، كومه كا هه مه جۆر ژ یه كه یێ������ن پێكهات������ی ژ؛ ده س������تهه التێن هه لبژارتنێ ل س������ه ر ئاستێ ده وله تێ ، ڕێده رێن میدیایێ بۆ نمونه هه وا )Rock the Vote( ی������ا وێزگه ه������ا )MTV(، كومه كا رێكخراوێن چڤاكا س������یڤیل، كومه لێن گڤاشتنێ ، ئێكه تی و رێكخراوێن پیشه یی )ژ وانه ژی ئێكه تیا ئه مه ریكی یا كار و كونگرێن پیشه سازی the AFL-CIO((، پارتێن سیاس������ی هه موو پێكڤه ب ئه رك و فه رمانێ هوش������یاری و ڤه جه ماندن������ا ده نگده ری ڕادبن. دبی������ت نێڕینا هنده ك

ژ ئه ڤان رێكخراوان وه س������ا بهێته ك������رن كو رێكخراوێن سیاس������ی یان رێكخراوێن به رگریێنه ، نه ك��و پس������پورێن هوشیاریێ و نه الیه نگرێن حزبانه ، لێ هنده ك ژی خۆدان تۆمار و مێژوویه كا تژی شانازینه سه باره ت ب هوشیاریا

ده نگده ران و "ده رخستنا ده نگان."

قوناغێن ڤه گوهاستنێ بۆ دیموكراسیێ گه له ك ده وله ت بۆ جارا ئێ��كێ ب قۆناغا دامه زراندنا سس������ته م��ێ دیموكراس������یدا ده ربازبووین������ه ، یان پاش س������ه رده مه ك ژ حوكم��������ێ دیكتاتۆری ج������اره كا دی بۆ دیموكراس������یێ زڤرینه . ب ئاوایه كێ گشتی، هه لبژارتنێن ئێكێ یان یێن دامه زرێنه ر ب قه ده ره كا مه زن ب كومكرنا سیاس������ی هاتین������ه نیاس������ین. ده ره نجام������ێ گوهورینێن سسته میی و یاسایی و پێڕابوونێن مه زن ئه وێن ل ده مێ هه لبژارتنێ������ن دامه زرێنه ر و ل ده مێ خولێن هه لبژارتنێن پاشدا دهێنه روودان، هوشیاریا ده نگده ری ب گرنگیه كا ئێكجار مه زن ل پێش������یێ دهێت. سه رباری ده مێ كومه ال ده ولی به شداری پش������تگیریا ئه ڤێ ڤه گوهاستنێ دبیت، وه به رهێنان دێ به ر ئاراس������ته یێ هوشیاریا ده نگده ری و

رێڤه به ریا هه لبژارتنان چیت. ئه ڤ وه به رهێنانه وه كو ش������ێوه یێ هاریكاریا ته كنیكی و پشتگیری بۆ ده ستهه التا هه لبژاتنان و بۆ رێكخراوێن چڤاكا س������ڤیال ناڤخۆ و به ش������داری د به ند و ژێده رێن ده مێ مه شقكرنێدا دهێت. ل هنده ك ره وشاندا ئه ڤه دێ بیته رێخۆش������كه ره ك بۆ دامه زراندنا ده زگه هێن ناڤخۆیی كو دش������ێن به رده وامیێ ب كارێ خۆ بده ن. لێ دیس������ان هنده ك كاودان هه نه كو تێدا زه حمه ته پش������تگیریا ئه وان ده زگه هێ������ن ناڤخۆیی بكه ن یێن گرنگیێ ب هوش������یاریا

ده نگده ری و به شداریا هاوالتی دكه ن .

Page 18: halbzhardn zhmara 25

هه ڵبژاردن ژماره )25(18

دوباره ئاڤاكرنا ده وله تا سه رنه كه فتی و دامه زراندنا ده وله تێن نوو

روخان������ا ده وله تان ژ ئه نجامێ ش������ه ر و هه ڤڕكیێن خۆ یێن تایبه ت، یان بڕیارا دانپێدانا سه ركرده و هاووالتی و كومه لگه ها نێڤده وله تی ب س������نورێن نوو یێن نێوده وله تی، دێ بارگرانیه كا تایبه ت هاڤێته س������ه ر ملێن ئه وان كه سان یێن كو ئه ركه لسه ر وان هاریكاری������ا وه رارا ئه ڤ������ان ده وله ت������ان بك������ه ن. ل هنده ك ره وش������ان، به ری وێنه كێشانا س������نوران بهێته كرن ریفراندۆم دهێته سازدان، پاشان ژ بۆ هه لبژارتنا ئه نجومه نێن نوو لسه ر

ئاستێ نه ته وه یی و ناڤخۆیی هه لبژارتن دهێنه ئه نجامدان.پڕانیا ج������اران كومه لگه ها ده ولی خۆ دكێش������ته دناڤا ئه ڤان كرداران ب رێكا پروگرامێن چڕ و پڕ كو ژ هوش������یاریا هاووالتی و هوش������یاریا ده نگ������ده ری پێكدهێت. هی������چ ژی پێنه ڤێت، ل گه ل ئه ڤان كاران پێتڤیه ده زگه هێن تازه بهێنه ئاڤاكرن و پاراس������تن و هاندانا كومه لگه ها مه ده ن������ی بهێته كرن. بێی گوهداریا پێكهاتێن راگه هاندنێ و هوشیاریا ده نگده ری، سه رباری ئه ڤان ره نگه ئێك ژ پروگرامێن چڕ و ته واو؛ سه ركردایه تیێ ، لێبورینێ ، چاره سه ریا

هه ڤڕكیان و پرانسیبێن دیموكراسیێ ژی بخۆڤه بگریت.

وانه یێن گشتی هه رچه نده پێش������بینی دناڤا كومه لگه ها ده ولی و لسه ر ئاستێ ناڤخۆیی یا بلنده ، لێ پسپوریا ده ه سالێن چووی��ی ب ئاوایه ك������ێ زه الل دیار دكه ت كو هوش������یاریا ده نگده ری و كار و چاالكیێ������ن به رفره هتر بۆ ئاڤاكرنا دیموكراس������ێ دخازیت������ه ره نجه ك��������ێ دوم��درێژ. ب ڕامان������ه كا دی واته ئاف��راند یان موكومكرنا ش������یانێن ناڤخ��ۆیی و موكومكرنا

پشتگیریا هه رێمایه تی و ته مامكاری. داكو ده ستپێشخه ریا هوشیاریا مه ده نی و هوشیاریا ده نگده ری یا س������ه ركه فتی بی������ت، پێتڤی�ه ب هه ڤڕا بیت ل گ������ه ل دامه زراندنا ده زگه هێن دیموكراس������ی یێن جێگیر و به رده وام، ئه ڤه ژی وه كو؛ پارتێن سیاس������ی یێ������ن قابلی ژی������ان و وه رارێ ، چڤاتێن كارك��ه ر، روش������نبیریا حوكمێ ژیر، پاراس������تنا ده س������توری ژ ئالیێ قه زایا س������ه ربه خۆ، ده س������تهه التا هه لبژارتنێن پاك كو شیانا ئه نجامدانا

هه لبژارتنێن خۆلی هه بیت، هه روه سا ده وله تا كاریگه ر.د ژینگه هه كا وه س������ادا، د ش������یاندایه جه ماوه ر بكاریت ڕاهاتنا مافێن خۆ بكه ت، هه روه سا د شیاندایه هوشیاریا رول و به رپرسیاره تیا وی بهێته كرن، ژ وانه ژی به شداریكرن د هه لبژارتنان������دا. لێ د كاودانێن كێمتر گ��ونجایدا، ره نگ��ه

هوشیاریا دیتر یا ئارمانجدار نه بیت. http://aceproject.org/ace-ar/topics/ve/ve2٠

)Friedrich der Große ۱۷۸۶-۱۷۱۲( فرێدریکی مه زنکه له سااڵنی ١٧4٠ تا ١٧6٨ حوکمڕانی ئه ڵمانیا بوو، بڕوای به ئازادیی هزر هه بوو و گه ش������ه ی فکریی خه ڵکیشی بۆ ئه م

ئازادییه ده گه ڕانده وه .ده ڵێن: ڕۆژێک فرێدریک له گه ڵ چه ند س������وارێک به ناو یه کێک له شه قامه کانی به رلیندا ده گه ڕا، بینی که “گرووپێکی

توندئاژۆ” به یاننامه کیان به دژی ئه و له دیوار داوه .فرێدریک هه ر له سه ر پشتی ئه سپه که یه وه به یاننامه که ی خوێن������ده وه و گوت������ی: ئه وان������ه چه نده بێ ئینس������افن، ئه م به یاننامه یان له شوێنێکی ئه وه نده به رز داوه ، ئێمه له سه ر پشتی ئه سپه وه توانیمان بیخوێنینه وه ، به اڵم ئه ی ئه وانه ی پیاده ن چۆن ده توانن ئ������ه م به یاننامه یه بخوێننه وه ؟ ئه مری کرد به یاننامه که لێ بکه نه وه و له ش������وێنێکی وای بده ن که

خه ڵکی به ئاسانی بتوانن بیخوێننه وه !یه کێک له و که س������انه ی که له گه ڵ )فرێکدریک(دابوو، به سه رس������ووڕمانه وه گوتی: گه وره م، ئ������ه وه به دژی ئێوه و

بنه مای ئیمپراتۆری نووسراوه !فرێکدریک به پێکه نینه وه گوتی: ئه گه ر حکوومه تی ئێمه به ڕاستی زوڵمی له خه ڵک کردووه و ئه وه نده ناسه قامگیره ، که به چه ند دێڕی به یاننامه یه ک بڕووخێت، وا باش������تره که هه ر ئێس������تا نه مێنێت و حکوومه تێکی باش������تر شوێنی ئه و بگرێت������ه وه . به اڵم ئه گه ر حکوومه تی ئێمه له س������ه ر بنه مای یاس������ا، دادپه روه ریی کۆمه اڵیه تی، ئازادی������ی ڕاده ربڕین و قه ڵه مه ، بێش������ک ده ب������ێ بزانن که ئه وه نده س������ه قامگیره و

توانایی هه یه ، که به به یاننامه یه ک نه ڕووخێت.

ئازادیی هزر و حوكمڕانی

Page 19: halbzhardn zhmara 25

19 ئه یلوولی 2012

به‌ڕێوه‌چوونی‌هه‌ڵبژاردنی‌په‌رله‌مانی‌له‌‌)هۆنگ‌کۆنگ(دا

هونگ كۆنگ )香港( ش������ارێكی دوڕگه ییه ، كه تاكو س������اڵی ١٩٩٧ له ژێ������ر ده س������ه اڵتی بریتانیادا بوو، ش������ارێك كه ژماره ی دانیش������توانی 6.٨ ملیۆن كه س������ه و كه وتۆته ئه وپه ڕی ڕۆژهه اڵتی ئاسیا و سیمبولی شارستانیه تی هاوچه رخی مرۆڤه . پانتاییه كه ی به گش������تی ١١٠3 كیلۆمه تر چوارگۆش������ه یه ، ك������ه ٧٩ كیلۆمه تر

چوارگۆشه ی ئاوه و ١٠24 كیلۆمه تر چوارگۆشه ی وشكانییه .ناوچه ی هۆن������گ كۆنگ یه كێك له و دوو ناوچه دابه ش������بووه ی كۆماری گه لی چینه ، كه ناوچه كه ی دیكه ش )ماكائۆ(یه . ناوچه ی هۆنگ كۆنگ كه وتۆته ڕۆژهه اڵتی سێگۆشه ی ڕووباری مرواری و له باكووره وه له گه ڵ پارێزگای )گوئانگ دونگ( و له باشووریشه وه

له گه ڵ ده ریای چینی باشووری هاوسنووره .ش������اری هۆنگ كۆنگ له سه ده ی نۆزده هه مدا وه كو به نده رێكی بازرگانیی كاری ده كرد، به اڵم له كاتی ئێس������تادا بۆته ناوه ندێكی

سه ره كیی كاروباری ئابووری له جیهاندا.هۆنگ كۆنگ له س������الی ١٨42 تاكو ١٩٩٧ به ش������ێك بووه له كۆلۆنیالیس������تی پاش������ایه تی بریتانی������ا و له س������اڵی ١٩٩٧ له به ر به كۆتاهاتنی په یمانی پێشووی، لكێندرایه وه كۆماری گه لی چین. به پێی یاس������ای دیاریكراو، بڕیاره هۆنگ كۆنگ تاكو ساڵی 2٠4٧

پله یه كی به رزی ئۆتۆنۆمی به ده ست بێنێت.هۆنگ كۆنگ ش������ارێكه كه ئاپارتمانێكی زۆر به رزی هه یه و به شاری ئاسمانقلێشه كان به ناوبانگه . هه رچه نده خۆی به سه ربه خۆ ده زانێت، به اڵم به هۆی ش������وێنه گه شتیارییه سه رنجڕاكێشه كانی،

هێشتا نه یتوانیوه سێبه ری چین له سه ر خۆی دوور بخاته وه .

له )2٠١2/٩/٩(دا هه ڵبژاردن������ی په رله مانی له هۆنگ کۆنگدا به ڕێوه چ������وو. په رله مان������ی ئه و واڵته که خاوه نی ٧٠ کورس������ییه ، هاوواڵتیان ته نیا بۆیان هه ی������ه 4٠ نوێنه ر هه لبژێرن. له و واڵته دا

مافی ده نگدانی گشتی بوونی نییه . له کۆی ٧٠ کورس������ی، 4٠ کورس������ی ب������ۆ هاوواڵتیان ته رخان کراوه و )3٠( کورس������ییه که ی تریش بۆ ئه و که سانه یه که خاوه ن به رژه وه ندیی سیاسی و ئابوورین و، به گشتی له سیاسه ته کانی

چین نزیکن. نزیک به 3 ملیۆن و نیو خاوه ن مافی ده نگدان بوون. به اڵم ته نیا نزیک به ١ ملیۆن و هه شت سه د هه زار که س له هه ڵبژاردنه که دا

به شدار بوون.هاوپه یمانیی دیموکراسی که له سیاسه ته کانی چین به دووره ، ل������ه و هه ڵبژاردنه دا توانی 2٧ کورس������ی له کۆی 4٠ کورس������یی ده سنیشان کراو به ده س������ت بێنێت. جێی ئاماژه پێکردنه که 4٠ نوێن������ه ری په رله مان بۆ ماوه ی چوار س������اڵ ڕاس������ته وخۆ له الیه ن

هاوواڵتیانه وه هه ڵده بژێردرێن.له ساڵی ١٩٩٧دا، بریتانیا هۆنگ کۆنگی ڕاده ستی چین کرد. کۆماری چین به ڵێنی به هۆنگ کۆنگ داوه ، که له ساڵی 2٠١٧دا ده نگدانی گشتی له و واڵته دا به ڕێوه بچێت. هه ر ئێستا له و واڵته دا ئازادی������ی به ڕێوه بردن������ی کۆڕوکۆبوون������ه وه و ئازادیی چاپه مه نی

مسۆگه ر کراوه .

Page 20: halbzhardn zhmara 25

هه ڵبژاردن ژماره )25(20

له ڕه وتی مێژوودا دوو هێڵی س������ه ره کی ئاڕاس������ته ی یاس������اکانی بۆ به ڕێوه به ریی واڵت به پێی )ده س������تووری ک������ردوو. ده سنیش������ان )Constitution - گش������تی ملمالنێکان هه میشه به و ئاڕاسته یه دا بوونه ، که ده ستوور یان ده س������تووره کان ل������ه به رژه وه ندیی ده س������ه اڵتداران، یان ل������ه قازانج������ی هاوواڵتیاندا بێت؟ ب������ه واتایه کی تر، جه ختکردنه وه و پروپاگه نده بۆ ڕه چاوکردن و ملکه چی له به رامبه ر یاس������ا واته ده سه الت، یان هاوسه نگی له نێوان یاسا و ئازادییه کان له ده ستووری گشتی واڵتدا بێت. ئه م ملمالنێیه تا ئیس������تاش به شێوازی جۆراجۆر له به شێکی

به رچاو له جیهاندا له ئارادایه .ده س������تووری گشتی، به رزترین به ڵگه ی یاسایی واڵتێکه ، هه روه ها ڕێ نیشانده ری نووس������ینه بۆ یاساکانی تریش. ده س������تووری گش������تی باس له بنه مای سیاسی، پێکهاته و شێوازی ده سه اڵت، پێناس������ه ی سیسته می سیاسیی واڵت و مافی هاوواڵتیان ده کات. له ده ستووری گشتیدا جه خت ل������ه وه ش ده کرێته وه ، که چه قی ده س������ه اڵت ل������ه کوێدا چڕ

ئا: ئه لند زاگرۆسده بێت������ه وه . هه ندێک له کارناس������انی کاروباری یاس������ایی،

ده ستووری گشتی به "ئه خالقی گشتی" ناو ده به ن.یاساکانی‌حه‌موورابی

یه که مین ده س������تووری گشی که به شێوه ی نووسراوه له جیهاندا ناوی ده رکردووه ، )یاسای حه موورابی(یه ، له نێوان س������ااڵنی )١٧٩2 تا ١٧٥٠ پ. ز( بۆ واڵتی بابل نووسراوه . سه رجه م یاساکه ی حموورابی له )2٨2( خاڵ پێکهاتووه .

ناوه ڕۆک������ی یاس������اکان زۆر تایبه ت بوونه و س������زاکانیش په یوه ندیی������ان ب������ه تاوانه کانه وه هه بووه . یاس������اکان زۆر توند و ڕه ق بوون������ه و هه ندێک جار له ئاکامی س������زاداندا، مردنی به دواوه بووه . به اڵم سه ره ڕای ئه مانه ش، یه کێک له خاله هه ره گرینگه کانی ئه م یاسایانه ئه وه بووه ، که تاوانبار مافی ئه وه ی هه بوو شایه تی هه بێت. خاڵێکی تریش ئه وه بووه ، هیچ چه شنه

که مکردنه وه یه کی )سزا(ش بۆ تاوانباران له گۆڕێدا نه بووه .ناوه ڕۆکی )یاساکانی حه موورابی( که له سه ر به ردێکی س������توونی و به شکڵی کێل نووسراوه ، زۆرتر باس له "ماف

و په یوه ندیی نێوان تاکه کانی کۆمه ڵگه دا ده کات."

ده‌ستووری‌گشتی‌له‌‌ڕه‌وتی‌مێژوودا

بۆ گش������تی ده س������تووری نووس������ینی ژیان الیه نه کانی ڕێکوپێککردنی )سیاس������ی، ئاب������ووری، کۆمه اڵیه تی و کاروباری ده ره کی( له کۆمه ڵگه دا، ل������ه پرس������ه س������ه ره کی یه کێ������ک کۆمه ڵگ������ه ی بنه ڕه تییه کان������ی و

مرۆڤایه تی بووه .

Page 21: halbzhardn zhmara 25

21 ئه یلوولی 2012

یوونانی‌کۆنله س������اڵی )62١ی پێ������ش زایین(دا یه که مین یاس������ای )ده وڵه ت - ش������ار(ی ئاتێن له الیه ن مامۆستایه ک به ناوی )دراکۆ( نووس������را. به اڵم ئه م یاسایه له راده به ده ر توند و ڕه ق بوو و س������زای "مردن" بۆ گشت "تاوان"ه کان له به رچاو گیرابوو. یاس������ای گشتیی ئاتێن، له سااڵنی ٥٩4 تا ٥٠٨ی پێ������ش زایین له الیه ن )س������وولوون( حوکمڕان������ی )ئاتێن( و

)کلیستێنس(ی نه جیبزاده وه ئاڵوگۆڕی به سه ردا هات.به پێی به ڵگه مێژوویییه کانه وه ، ئه ره ستوو )322-3٨4( فیله س������ووفی ناوداری یوونانی یه که مین ک������ه س بووه ، که جیاوازیی له نێوان یاس������ای گشتی و یاسا ئاسایییه کاندا

کردووه . ده‌ستووری‌گشتی‌له‌‌ئیمپراتۆریای‌)ڕۆم(دا

بۆ یه که مین جار ئیمپراتۆر )تێئۆدۆس������یۆس( له س������اڵی )43٨ ز(دا کۆمه ڵه یاسایه کی دیاریکراوی بۆ به ڕێوه به ریی ئ������ه و ئیمپراتۆرییه نووس������ی. نزیک به ١٠٠ س������اڵ دواتر )٥34ی ز( ژۆس������تینیان یه که م ئیمپراتۆری بیزانس )ڕۆمی ڕۆژهه اڵت( چه ند یاس������ایه کی نووسین و به ڕێوه ی ده بردن و، له درێ������ژه ی زه ماندا کارتێکه رییه ک������ه ی ئه وه ند بوو، تا

سه ده کانی ناوه ڕاستیش که ڵکی لێوه رده گیرا.یه‌که‌مین‌یاسای‌گشتگیر‌له‌‌ژاپۆندا

له س������اڵی )6٠4ی زایینی(دا، )ش������ۆتۆکۆ( ش������ازاده ی ژاپۆنی کۆمه ڵێک یاس������ا که له )١٧( خ������اڵ پێکهاتبوو، له کۆمه ڵگ������ه دا کاری پێ کرد. ئه م یاس������ایانه ل������ه وانه کانی )بودا(وه سه رچاوه یان وه رگرتبوو، به اڵم زۆرتر باسیان له "ئه خالقی کۆمه اڵیه تی" ده کرد، تا باس له پێکهاته ی ده وڵه ت

بکات.یاسای‌گه‌وره‌ی‌ئاشتیی‌هیندییه‌‌سووره‌کانی‌ئه‌مریکای‌

باکوورله نێوان س������ااڵنی ١٠٩٠ تا ١١٥٠ی زایینیدا یاسایه ک به ناوی )گایاناش������اگۆوا- Gayanashagowa( یا )یاسای گ������ه وره ی ئاش������تی( له نێ������وان ئه ندامانی کۆنفدراس������یۆنی )ئیرۆکی( که له شه ش قه بیله ی گه وره ی هیندییه سووره کانی ئه مری������کای باکووری پێکهابوو، جێبه ج������ێ کرا. ده ڵێن چه ند سه د س������اڵ دوای ئاماده کردنی ئه م )یاس������ا(یه ، هه ندێک له کاربه ده ستانی ئه مریکا وه کو )بێنجامین فرانکلین( و )جێمز مه دیسێن( له کاتی گه اڵڵه کردنی ده ستووری گشتیی ویالیه ته یه کگرتووه کان������ی ئه مری������کا )١٧٨٨( که ڵکیان ل������ه هه ندێک )Gayanashagowa -له بیرۆکه کان������ی )گایاناش������اگۆوا

وه رگرتبوو.

ســه‌ده‌کانی‌ناوه‌ڕاستیاس������ای )ماگن������ا کارت������ا لێبێرتات������ووم( و حکوومه تی

سنوورداری پاشایه تی له بریتانیا. Magna Carta – یاس������ای )ماگنا کارت������ا لێبێرتات������وومLibertatum( ی������ان یاس������ای گ������ه وره ی ئازادی له س������اڵی ١2١٥دا نووس������را. هۆکار بۆ نووس������ینی ئه م یاسایه ، ناکۆکی نێوان )ئینۆس������نێتی س������ێیه م( پاپای که نیس������ه ، بارۆنه کان و نه جیبزاده کانی بریتانیا و ش������ای ئینگلس������تان له سه ر ڕاده و پله ی ده سه اڵتی پاشا بوو. ئه م یاسایه شای ناچار ده کرد که واز له به شێک له ده سه اڵتی خۆی بێنێت و ڕێز له یاسا بگرێت و ئه وه ش قبووڵ بکات، که یاسا له سه رووی ئیراده ی پاشایه .

یاس������ای )ماگنا کارتا لێبێرتاتووم( گه رچ������ی نه یتوانی له کاتێکی خێرادا کارێگه ریی له س������ه ر کردار و شوێنی پاشا له بریتانیادا دابنێت، به اڵم سه ره تایه ک بوو بۆ داهێنانی سیسته می پاش������ایه تیی س������نووردار و پێکهێنانی ئه نجومه نی گشتی، که

پارسه نگی هێزه کانی به قازانجی هاوواڵتیان گۆڕی.یاسای‌قبتی‌له‌‌میسر‌و‌ئتیۆپیادا

له س������اڵی )١24٠ی ز(دا )ئه بوو ئه فزاییل( نووسه ری قبتیی میس������ری به تێکه اڵوکردنی به ش������ێک له )یاساکانی ئنجیل(، یه هوودییته ت و یاس������اکانی ئیمپراتۆری بیزانس، یاس������ایه کی نوێی ب������ه زمانی عه ره بی نووس������ی. هه ندێک به ڵگه ی مێژوویی باس له وه ده که ن، که ئه م یاسایه له ساڵی )١4٥٠(دا له واڵتی حه به شه )ئتیۆپیا(دا بۆ یه که مین جار له سه رده می پاشایه تیی )سارس������ا دێنێگال( ئیمپراتۆری

Page 22: halbzhardn zhmara 25

هه ڵبژاردن ژماره )25(22

سێ ساڵ دواتر، له س������اڵی ١٧٩١ ده ستووری گشتیی پۆلۆنیا- لیتوانیا و فرانس������ه ئاماده کران. له ساڵی ١٨3١ پاشایه تیی به لژیکا، لیبێریا له ساڵی ١٨4٧، لۆگزامبۆرگ له ساڵی ١٨6٨ و )کۆنفێدراسیۆنی سوئیس(یش له و واڵتانه بوون، که پێشه نگی نووسینی ده ستووری گشتیی نوێ بوون

له و سه رده مدا. ده س������توور یان ده ستووره کان، بریتین له کۆمه ڵێک یاسا و ڕێوش������وێن بۆ سیاسه توانان و هاوواڵتیان، که ده بێ چی بکه ن و چی نه که ن. به واتایه کی تر، کۆمه ڵه یاسایه کن، که ده بێ چۆن واڵت ئیداره بکرێت و به ڕێوه بچێت. ده ستووری گشتی پێناسه ی سیس������ته می سیاسیی واڵتێکه که ماف و ئه رکی ده سه اڵته کان ده سنیشان ده کات، هه روه ها به ڕێگه ی ده س������تووره وه یه که کار و ئه رکه کان ل������ه واڵته دا دابه ش ده کرێن و هه ر ده س������ه اڵتێکش جغزی ده ستڕۆییشتوویی بۆ

کاروچاالکییه کانی دیاری ده کرێت. ده ستووری گشتی یه کێکه له بنه ما هه ره سه ره کییه کان، تا به هۆی ئه وه وه س������ه روه ریی یاس������ا ل������ه واڵتدا جێگیر بکرێت. له جیهانی ئه مڕۆدا، ده س������تووره گشتییه کان ده بێ وه اڵمی ئه م پرس������ه گرینگانه بده ن������ه وه ، که تا چ ڕاده یه ک ده توان ده سه اڵته کان لێک جیا بکه نه وه و هاوسه نگییه ک له نێوان یاس������ا و ئازادییه کاندا بکه ن؟ ملمالنێکانیش هه ر له و ئاڕاسته یه دان. یاسا به بێ ئازادی و ئازادیش به بێ یاسا،

کۆمه ڵگه به ره و خنکاندن و هه ڵدێر ده به ن.سه رچاوه کان:

http://sv.wikipedia.orghttp://fa.wikipedia.orgwww.ne.sehttp://fa.wikisource.org

ئتیۆپیا بوو به یاس������ای گش������تیی واڵت و به ڕێوه چوو. ئه م یاسایه زیاتر له 4٠٠ ساڵ له و واڵته دا جێبه جێ کرا، به اڵم له سه رده می ئیمپراتۆری )هایلێ سالسی ١٨٩2-١٩٧٥( و له س������ه رده می ده س������ه اڵتدارێتی ئه ودا )١٩3٠-١٩٧4(

هه ڵوه شێندرایه وه و یاسایه کی نوێ بۆ ئتیۆپیا نووسرا.یاسای‌گشتیی‌سان‌مارینۆ

کۆنترین ”یاسای گشتیی نه ته وه یی”یه که تا ئێستاکه ش جێبه جێ ده کرێت. یاس������ای س������ان مارینۆ که له س������اڵی ١6٠٠ی زایینیدا نووس������راوه و به یاس������ای کۆماری سان مارینۆ ناوی ده رکردووه . یاس������ی گش������تیی س������ان مارینۆ Leges Statutae( که به زمانی التینی نووس������راوهRepublicae Sancti Marini( ل������ه ش������ه ش به ش پێکهاتووه و هه ر به ش������ه ش 62 مادده له خۆ ده گرێت. ئه و یاسایه باس له ئه نجومه ن، دادگه و دامه زراوه کانی ده وڵه ت ده کات، هه روه ها ش������یکردنه وه ی کاروباره کانی ده وڵه تیش

به شێکن له ناواخنی یاساکان.ده‌ستووری‌گشتیی‌مۆدێرن

دوای‌چاخی‌ڕۆشنگه‌ری‌له‌‌ئه‌ورووپاداله چاخی ڕۆش������نگه ری و له ماوه ی چل ساڵدا، )١٧٥٠ ت������ا ١٨٠٠ی زایینی( چه ند ده س������تووری گش������تیی نوێ و کارتێکه ر س������ه ریان هه ڵدا. ده س������تووری گشتیی کۆماری ک������ۆرس )به فرانس������ه وی Corse( و س������وئید یه که مین نموونه ی ده س������تووری گش������تیی نوێن، که له دوای چاخی

ڕۆشنگه رییه وه نووسران.ل������ه س������اڵی )١٧٥٥(دا، کۆم������اری ئۆتۆنۆمیی کۆرس ده ستوورێکی گشتیی نوێی نووسی و له کرده وه دا به ڕێوه ی ده برد. ئه م ده ستووره کارتێکه ریی فکر و هزری )ژان ژاک ڕۆسۆ ١٧١2-١٧٧٨(ی پێوه دیار بوو. زانایان ده ستووری گشتیی کۆماری ئۆتۆنۆمیی کۆرس، به یه که مین ده ستووری گشتیی مۆدێرن ناو ده به ن. ئه و ده ستووره )١4( ساڵ له و کۆماره بچکۆاڵنه یه دا به ڕێوه چوو، به اڵم له س������اڵی ١٧6٩، فرانسه ئه و کۆماره ئۆتۆنۆمییه ی به خاكی خۆیه وه لکاند.له س������اڵی )١٧٨٨(دا ده س������تووری گش������تیی ویالیه ته یه کگرتووه کان������ی ئه مریکا نووس������را. ئه م ده س������تووره بۆ ئیداره کردن������ی سیس������ته مێکی چه ند ویالیه ت������ی و له ژێر کارتێکه ریی سیس������ته می پاش������ایه تیی بریتانیادا نووسرا. بیروڕاکان������ی )پۆلیبیووس 2٠3-١٧٠ پ. ز( فیله س������ووفی یوونانی، )جۆن الک ١632-١٧٠4( فیله س������ووفی بریتانی و )ش������ارل دێ مۆنتێس������کیۆ ١6٨٩-١٧٥٥( کارتێکه رییان

له سه ر ده ستووری گشتیی ئه مریکادا هه بووه .

Page 23: halbzhardn zhmara 25

23 ئه یلوولی 2012

له )2٠١2/٩/١2(دا هه ڵبژاردنی پێشوه خته ی په رله مانی له هۆڵه ندا ئه نجام درا. له س������ه ره تای مانگ������ی )4(دا به هۆی کێشه ی قورس له نێوان هاوپه یمانیی پێکهێنه رانی حکوومه ت له و واڵته دا، حکوومه تی هاوپه یمانی ده ستی له کار کێشایه وه

و بڕیاری هه ڵبژاردنی پێشوه خته ڕاگه یێندرا.ل������ه هه ڵبژاردن������ی ڕۆژی چوارش������ه ممه دا )٩/١2/2٠١2( ملمالنێی سه ره کی له نێوان حزبی لیبڕاله کان و حزبی کاردا به ڕێوه چوو. ئاکامی هه ڵبژاردنه کان باس������ی له کێبه ڕکێیه کی پش������ووبڕ له نێ������وان ئه م دوو حزبه دا ده ک������رد، که له ئاکامدا حزبی لیبڕال به به ده س������تهێنانی 4١ کورس������ی له کۆی ١٥٠ کورسیی په رله مان، پله ی یه که می بۆ خۆی تۆمار کرد. )حزبی

کار(یش توانی 4٠ کورسی له و ملمالنێیه دا مسۆگه ر بکات.حزبی لیبراڵ له س������الی 2٠٠6دا شه ش کورسیی په رله مانی

له ده س������تدا و چووه به ره ی ئۆپۆزس������یۆنی ئه و واڵته وه . به اڵم له ساڵی 2٠١٠دا، به مسۆگه رکردنی 3١ کورسی بوو به گه وره ترین

حزبی هۆله ندا. حزبی لیبراڵ له ساڵی ١٩4٨دا پێکهاتووه .مارک ڕووته که سه رۆکی حزبی لیبراڵه و پێنج مانگ پێش به هه ڵوه شاندنه وه ی حکوومه ته هاوپه یمانییه که ی ناچاربوو ده ست له کار بکێشێته وه . به اڵم له هه ڵبژاردنی ڕۆژی چوارشه ممه دا )2٠١2/٩/١2( نه ته نیا پێشه نگی هه ڵبژاردن بوو، به ڵکو توانی )١٠( کورسی زیاتریش بۆ حزبه که ی مسۆگه ر بکات. کێشه ی

ئابووری یه کێکه له پرسه سه ره کییه کانی هۆڵه ندا. مارک ڕووته هه ر دوای ڕاگه یاندنی ئاکامی ده نگه کان ئه وه ی ده ربڕی، که به لێبڕاوی به دوای "هاوپه یمانییه کی س������ه قامگیردا ده گه ڕێ������ت". ڕووت������ه ب������ۆ پێکهێنانی حکوومه ت ده ب������ێ به دوای هاوپه یمانییه کدا بێت، که زۆرینه ی په رله مان له گه ڵی هاوڕا بن.

هه‌ڵبژاردنی‌پێشوه‌خته‌ی‌په‌رله‌مانی‌له‌‌هۆڵه‌ندا

هۆڵه نداپاشایه تیی هۆڵه نداناوی ڕه سمی:

ئامستردام، ژماره ی دانیشتووان )٧٧6.٠٠٠( که س – )2٠١2(پایته خت:4١.٥26 کیلۆمه تری چوارگۆشه پانتایی خاک:

١6.6٩6.٠٠٠ که س. )2٠١١(ژماره ی دانیشتووان:)٨2،٩%( ئامار – 2٠١٠ڕێژه ی شارنشینی:

)٥٠،4%( ئامار – 2٠٠٩ڕێژه ی ژنان:)4٩،6%( ئامار 2٠٠٩ڕێژه ی پیاوان:

)٩٩%( ئامار 2٠٠٩ڕێژه ی خوێنده واری )خوێندنه وه و نووسین(:)2%( کشتوکاڵ، )23،٩%( پیشه سازی و )٧4،١%(یش به شی خزمه تگوزارییه . )2٠١٠(ئابووری:

)4،4%( ئامار 2٠١١ڕێژه ی بێکاری:

Page 24: halbzhardn zhmara 25

هه ڵبژاردن ژماره )25(24

ڕۆڵی سه ره كیی ڕاپرسی له هه ڵبژاردنداڕاپرس������ی له سه ر ڕای گش������تی ، گه رچی به شێك نییه له یاسا و ڕێسای په یوه ست به هه ڵبژاردن، به اڵم بووه ته به شی زه روری ل������ه ڕه وتی هه ڵبژاردن له ده یه كانی ئه م دواییه دا. ژماره یه كی زۆر له كاندیده كان، ئه و كه س������انه ی ڕاپرس������ی ئه نجام ده ده ن داده مه زرێنن و كۆمه ڵێكی زۆر ڕاپرسی ڕێك ده خه ن. ڕاپرسی ، یارمه تیی كاندیده سیاسییه كان ده دات ت������ا دۆخی خۆیان به به راورد ب������ه ڕكابه ره كانی هه ڵبژاردن هه ڵ س������ه نگێنن و بزانن گرنگترین ئه و پرس������انه ی كه بۆ

ده نگده ران له ئارادان، كامانه ن. میدی������اكان � چاپه مه نیی������ه كان و ته له ڤزیۆنیش كۆمه ڵێك ڕاپرسی ساز ده ده ن و ڕاپۆرته كه ی )له ته ك ئه نجامه كانی ڕاپرسییه تایبه تییه كاندا( ده گه یه نن به هاوواڵتییان تا بزانن پرس������ه كان و ڕێبازی ئه و كاندیدایانه ی ڕه چاویان كردووه

سه باره ت به كاندیداكانی تر له چ دۆخێكدایه . په نجا س������اڵ پێ������ش، ته نی������ا دوو یا س������ێ ڕێكخراوی گه وره ، كاری ڕاپرس������ییان قۆرخ كردب������وو. ئه مڕۆكه ، واته له چاخ������ی هه واڵی به په ڵه ، ئینترنێ������ت و، كه ناڵه هه واڵییه 24 كاتژمێرییه كاندا، زۆر سه رچاوه هه واڵه كانی په یوه ست به ئه نجامی ڕاپرس������ییه كان دابین ده ك������ه ن و هه موانی لێ

ئاگادار ده كه نه وه .

مێژووی ڕاپرسی له ئێستادا، ڕاپرس������یی به رده وامی ڕای گشتی به هۆی ڕاپرس������ه تایبه تی و كارامه كانه وه ، ب������ۆ كاندیداكان بووه ته شتێكی ئاس������ایی و س������ه رپێیی و، به هه مان شێوه بۆ پله بااڵكانی خاوه ن پۆس������ته ده وڵه تییه كانی وه ك سه ركۆماری ، ك������ه ده یانه وێ ئاگاداری چه ن������د و چۆنی بارودۆخه كه بن. به هه ر حاڵ، ڕاپرس������ییه كانی په یوه س������ت ب������ه میدیاكان له

مێژووی ئه مریكادا باوتر بوون.س������ه ره ڕای ئه وه ی كه یه كه مین ڕاپرس������یی سیاس������ی له س������اڵی ١٨24 و له الیه ن رۆژنامه یه ك������ی خۆجێییه وه له هێریس������بۆرگ، پێنس������یلڤانیا، ئه نج������ام درا، ئه م به ش������ه ی ڕاپرس������ییه كان تا ده ی������ه ی ١٩3٠، هێش������تا نه ببووه كاری س������ه ره كیی میدیاكان له ڕووماڵكردن������ی هه واڵی ملمالنێی هه ڵبژاردندا. له ده یه ی ١٩٧٠، كه ناڵی هه واڵی هه ر س������ێ كه ناڵی سه ره كیی ته له ڤزیۆنی ئه مریكا )ئه ی بی سی ، سی بی ئێس و ئێن بی س������ی ( هه ر یه كیان ڕاپرسیی خۆیان له ڕكابه رایه تییه كانی سه ركۆماریدا خسته ڕوو و له وه ودواش ئه م شێوازه ی كار له گرنگترین ملمالنێ سیاسییه كاندا بۆ هه ڵبژاردنی س������ه رۆكی ویالیه ته كان و ئه ندامانی كۆنگره ی

ئه مریكا، به رده وام بوو.ڕاپرسییه مۆدێرنه كانی میدیاكان- وه ك ئه وانه ی به ناوی

ڕاپرسییه‌كان‌و‌خاوه‌نڕایان

وه رگێڕانی : ته حسین ته ها به هائه دین

Page 25: halbzhardn zhmara 25

25 ئه یلوولی 2012

كه ناڵی هه واڵی ته له ڤزیۆن و ڕۆژنامه هاوپشكه كه ی ئه نجام ده درێ )بۆ نموونه س������ی بی ئێس/ نیوی������ۆرك تایمز، ئه ی بی س������ی / واشینگتۆن پۆس������ت، ئێن بی سی / واڵ ستریت جۆرناڵ( به ش������ێوه یه كی ڕێكوپێك و به رده وام ئاگادارن و ده توانن به ش������ێوه ی هه فتانه و ته نانه ت ڕۆژانه ، ئاگاداری ڕای گشتی بن سه باره ت به كاندیده كان یا پرسه كانی تر. ئه م ڕاپرس������ییانه به جۆرێك داده ڕێژرێن كه س������ه ربه خۆ و

بێالیه ن بن. به درێژاییی چه ندین ده یه ی یه ك له دوای یه ك، ڕاپرسیی سیاسیی سه ربه خۆ، بووه ته هۆی ئه زموونێكی واقیعبینانه له ڕكابه رییه كان������ی هه ڵبژاردندا، خاڵه به هێز و الوازه كانی هه ر كاندیدایه كی هه ڵسه نگاندووه و، له گرووپه كانی داكۆكیكاری هه ر یه ك له كاندیداكان كۆڵیوه ته وه . ڕاپرسییه سه ربه خۆكان، ئ������ه م ده رفه ت������ه ده دات������ه په یامنێران و سه رنووس������ه ران كه هه ڵس������ه نگاندنێكی ڕاس������تگۆیانه ب������ۆ ملمالنێ������كان بكه ن و

ده نگده ران به ئاسۆی سیاسی ئاشنا بكه ن.

پانتاییی نموونه وه رگرتن و تێكه ڵكردنهه ندێ جار دوای ڕووداو و پێش������هاته گرنگه كان، وه كو وتاری س������ااڵنه ی سه ركۆمار س������ه باره ت به دۆخی واڵت، یا قسه وباس������ی كاندیده كان بۆ وه ده س������تهێنانی پۆستێكی سیاسی ، ڕاپرسیی شه وانه ئه نجام ده درێت. زۆربه ی جار ئه م ڕاپرسییانه بۆ ئه وه ی ڕۆژی دواتر باڵو بكرێته وه ، یه ك ش������ه وه ئه نجام ده درێت و ڕای ٥٠٠ كه س له گه وره سااڵن

ده گرێته خۆ. ئه م ڕاپرس������ییانه ی یه ك ش������ه وه ، هه رچه ن������ده ده توانن كاردان������ه وه ی خێرای خه ڵك تۆمار بك������ه ن، به اڵم هه ندێ له پس������پۆران له و باوه ڕه دان كه نموونه یه كی ٥٠٠ كه سی بۆ ئاگاداربوون له داوه ریی نه ته وه یه كی 3٠٠ ملیۆن كه س������ی

به هیچ شێوه یه ك به س نییه .زۆرێك له كه س������انی پس������پۆر له م بواره دا باوه ڕیان وایه كه ڕاپرس������ی ده بێ������ت النیكه م بۆ ١٠٠٠ ك������ه س بكرێت تا نموونه یه ك له گش������ت دانیشتوان پێشكه ش بكات. ته نانه ت له ڕاپرسییه زۆر ورده كانیشدا جێی پرسیار ده مێنێته وه و، زۆر كاندیدا هه بوون كه له بێناوی و نه ناسیاویی ته واوه وه ت������ا خۆشویس������تن و جه ماوه ریبوون چوونه ت������ه پێش، ڕێك

پێچه وانه ی ئه وه ی ڕاپرسییه كان ده ریان خستووه .ئ������ه و ڕاپرس������ییانه ی كه پێش������وه خت ئه نج������ام دراون، زانیاری������ی گرنگتر له له پێش������ه وه بوون ی������ا له دواوه بوونی كاندیده كان هه ڵ ده گرن. ده توانن نیش������انده ری نیگه رانی

بۆ پرس������ه هه نووكه ییه كان یا حاڵ و هه وای گشتیی خه ڵك بن. یه كێ له ڕاپرس������ه كان ده ڵێ ، "ڕاپرسی هه ندێك ئاگایی و هۆش������یاری بۆ ئه و ش������ته ی كاندی������ده كان ده ی بینن و خه ڵك هه س������تی پێده كه ن- ڕه زامه ندی ، ڕه نجان، تووڕه یی ، دڵس������اردی ، متمانه ، یا ته نان������ه ت نائۆمێدی ، زیاد ده كات." ئه نجامه كانی ڕاپرسییه گش������تی و تایبه تییه كان یارمه تیی كاندیده كان ده دات تاكو بتوانن باشترین په یامی په یوه ندی بگه یه ننه خه ڵك و جه خت له سه ر ئه و بابه تانه بكه نه وه ، كه

گرنگیی هه یه بۆیان.

ڕاپرسی له كۆتاییی كاردائ������ه م ج������ۆره ل������ه ڕاپرس������ی )ك������ه له الی������ه ن كه ناڵ������ه ته له ڤزیۆنییه كان������ه وه و ل������ه و كاته دا كه خه ڵ������ك بنكه كانی ده نگ������دان به ج������ێ ده هێڵن، ئام������اده ده كرێ (، ل������ه ده یه ی ١٩٧٠ه وه ، یه ك������ێ له قۆناغه س������ه ره كییه كانی هه ڵبژاردنی

ئه مریكای پێك هێناوه .ئه م جۆره ڕاپرسییانه زیاتر له جۆره كانی تر مشتومڕ هه ڵ ده گرن چونكه له سه ر بنه مای چاوپێكه وتن له گه ڵ ئه و خه ڵكه ی كه له بنكه كانی ده نگدانه وه دێنه ده ره وه ، توانای پێش������بینیی

ئایینده ی هه ڵبژاردن ده ده نه كه ناڵه ته له ڤزیۆنییه كان.ڕاپرس������ییه كانی كۆتایی ، بووه مایه ی ڕیس������وایی له هه ڵبژاردنی س������ه ركۆماریی ساڵی 2٠٠٠دا، كاتێ كه له كه ناڵ������ه ته له ڤزیۆنییه كانه وه ، نه جارێ به ڵكو دوو جار بۆ له كه داركردنی وێنه ی ئه و كه سه ی كه له الیه ن ده نگده رانی فلۆریداوه هه ڵ بژێردرابوو، كه ڵكی خراپی لێ وه رگیرا. له م حاڵه ته دا، فشاری وه رگرتنی هه واڵی یه كه م، به سه ر

باڵوكردنه وه ی هه واڵی دروستدا زاڵ بوو.له گ������ه ڵ ئه وه ش������دا، كاتێ كه ل������ه كۆتایی������ی كاره كه دا به ش������ێوه یه كی دروس������ت سوود له ڕاپرس������ی وه ربگیرێت، ده توان������ێ وه ك ئامرازێك������ی ژیانی بێت بۆ ڕاپرس������ه كان، چاپه مه نییه كان و، خاوه نڕایان. ئه م جۆره ڕاپرس������ییانه ، به چاوپۆش������ین له كه ڵكوه رگرتنی جێی پرسیار لێیان له باره ی ڕاگه یاندنی پێش واده ی براوه كان������ی هه ڵبژاردن، ده توانن پسپۆران و توێژه رانی زانستی سیاسه ت له ورده كارییه كانی چۆنییه تیی ده نگدانی گرووپه جیاوازه كانی دانیش������توان و،

هۆی هه ڵبژاردنیان ئاگادار بكه نه وه .

تێبینی:)ئه م پێش������ه كییه له "هه ڵبژاردنی ئه مریكا به شێوه یه كی

پوخت" له باڵوكراوه كانی وه زاره تی ده ره وه وه رگیراوه .(

Page 26: halbzhardn zhmara 25

هه ڵبژاردن ژماره )25(26

Chavezs latest Toolfor Voter Intimidation

ئاالفێن شافیزی بۆ ترساندنا ده نگــده ری

نڤێسین: بێن ك���وه��نوه رگێران ژ ئنگلیزی: احسان عادل

Page 27: halbzhardn zhmara 25

27 ئه یلوولی 2012

به ری هه لبژارتنێن ڤێنزوال ل ٧ی ئوكتوبه رێ ، رژێما ه��وگ��و ش������افیز هنده ك رێ و ته كبیر و ته كتیكێ������ن نوو گرتینه به ر و كرینه نیش������انا خۆ ژ مه ره ما گه ره نتیكرنا تێرمێ چوارێ یێ

مانا شافیزی ل ده ستهه التێ وه كو سه رۆك یان كۆماندۆ.ئه ڤ س������اله بۆ جارێ ئێك��ێ ، ش������وینتبلكرنا د به رێدا بۆ دیاركرن������ا ده نگ������ده ری دهات������ه بكارئینان دێ ب مه ش������ینێن ئه لكترون������ی یێن ده نگدانێڤه هێنه گرێ������دان، چونكی ده نگده ر دڤێت تبال خۆ یا به رانی بشدینیت داكو سسته مێ ده نگدانێ یێ ئه كتی������ڤ بیت، ئه ڤه ژی دێ ترس������ه كا د جهێ خۆدا بۆ

توماركرنا ئه لكترونی بۆ هه ر ده نگه كێ تاك په یدا كه ت.ئ������ه و دكتاتورێن جار ب جار ده رگه هێن ده نگدانێ ڤه دكه ن دهێلن جه م������اوه ر بچن������ه بنگه هێن ده نگدانێ ب������ۆ مه ره مێن درێژه پێدان������ا ده س������تهه التێ و دابزانن كا كی دێ ده نگێ خۆ ده ت������ێ و كی ژی به رهن������گاره . روبه رت موگابی، س������ه روكێ زمبابوی و هه ڤالێ نێزیكێ ش������افیزی؛ ل ده س������تپێكا سالێن هه شتێیان ده نگده رێن به رهنگار سزادان، هه وه كا توندوتیژی

دژی وان ژ سێداره دانا بكۆم و برسیكرنێ به رپاكر.ئه گه ر شاڤیزی هه ولدان ترس و له رزێ بێخنه د دلێ خه لكێ ڤێن������زوالدا داك������و ناچاربن ده نگێ خۆ بده نێ و ل ده س������تهه التێ )Henrique Capriles( دومبك������ه ت، دێ چه پێ مامناوه ن������دسه ركه فتیێ داهاتی بیت: )شاره زا دبێژن هیچ ده لیل نینه كو رژێم بشێت ده نگێ ده نگده ری جودا بكه ت و كونترولێ بكه ت و بزانیت

ده نگێ خۆ بۆ كێ دایه ، بتنێ بۆ ترس و له رزا ده نگده ریه (.پڕانیا سه ركردێن ئۆپۆزس������یۆنێ دلته نگن كو الیه نگرێن وان ژب������ه ر ئه گه رێن دیڤچوون و لێپرس������ینێ و س������زادانێ ژ ئالیێ رژێمێڤ������ه ره نگه ده نگێ خۆ ن������ه ده ن و دوودلیه ك بۆ په یدا ببیت، له وا ل پروسێس������ه كێ دگه رن كو گه ره نتیا مافێ ده نگده رێ تێدا یا مس������وگه ر كری بیت. دلته نگی������ا وان ژی د جهێ خۆدایه و یا به رده وامه . گه له ك به رهنگارێن حكومه تێ دبێژن كو ده س������تودار و الیه نگرێ������ن ش������افیزی كونتروال ته واو یا لس������ه ر )ئه نجومه نێ نیش������تمانی یێ هه لبژارتنان( كری، كو ب كوم ناڤێن ده نگده رێن دژه �� ش������افیز ژ مافێ ده نگدان������ێ زڕبه هر كرینه و بیرا خه لكێ ڤێنزوال بۆ ساال 2٠٠4 دئینن كو گه له ك كه سان ناڤێ وان د لیستا

ده نگدانێ یا دبێژنێ )لیستا تاسكون( نه هاتبوونه تۆماركرن. شێوازێ په نجه مور یان شوینتبل دبیت باشترین و كاریگه رترین فرت و فێل بیت بۆ به رده وا مبوونا ستراتیژیه تا شافیزی كو هه ر ژ ساال 2٠٠6 په یڕه و كریه ، ده مێ ئه وی ل هه مان سال شكه ستن ب ركبه رێ خۆ )مانیێل روس������ال( ل هه لبژارتنێن س������ه روكاتیێ ئینای. هه روه ك��و راپورت������ا وه زاره تا ده رڤه یا ئه مه ریك��ی ئاماژه پێدای كو )ژێده رێن حكومه تێ بۆ سه رخستنا هه وا هه لبژارتنێن

شافیزی: تاكتیكێن ترساندنا ده نگده ری و ده ستكاری د تومارێن هه لبژراتنان������دا، ب زیق������ی هاتبوون������ه بكارئین������ان(. ژ ئه نجامێ سه ركه فتنا شافیزی ل هه لبژارتنێن سه روكاتیێ ل ساال 2٠٠6، شافیزی مه رسومێن تایبه ت دبه رژه وه ندا مانا خۆدا ده رێخستن و كه رتێ كاره ب������ێ و گه هاندنێ خۆمالی كرن، كونترول لس������ه ر پیشه س������ازیا په ترۆلێ كر و په ترۆل ب بهایێ 4٠% داش������كاندن

فروته هه ڤپه یمانا خۆ یا كومینیست ل كوبا. ئه نجومه ن������ێ نیش������تمانی ی������ێ هه لبژارتن������ان، ی������ێ كو سه رپه رشتیێ لسه ر پێكهاتا ئاالڤێن ده نگدانێ دكه ت، هه موو ئه ندامێ������ن وێ الیه نگر و پش������ته ڤانێن ش������افیزینه . )ج��ورج رودریگێس(، سه روك��ێ به رێ یێ ئه نج��ومه نی نها رێڤ��ه به رێ هه وا هه لبژارتنێن ش������افیزییه . گه ل������ه كا ب زه حمه ته تیمه ك ژ كه سێن شاره زا و بێالیه ن جهێ خۆ ل ئه نجومه نێ نیشتمانی ی������ێ هه لبژارتنان ببینیت. نها ژ هه موو ده مه كێ دیتر پتر و ب ئاوایه كێ بێ وێنه ده نگده رێ تووشی گه ف و ترساندنێ دبیت، نه مازه نها لدوڤ ڕاپرس������یان دهێته زانین كو )كاپریلس( د

هه لبژارتناندا دێ یێ سه ركه فتی بیت.د هه مان ده م��دا، كاپریلس یێ د گه رمه گه رما پروپاگه ندا پێش هه لبژارتناندا و س������ه ره دانان بۆ هه موو ده ڤه ران ساز دكه ت و خۆ بۆ بانگهێش������تا هه لبژارتنان به رهه ڤ دكه ت. هه رچه نده ده زگه هێن راگه هاندنا ش������افیزی دژاتی������ا وی دكه ت. لێ كاپریس������ی هنده ك هه لبژارده و رێبازێن دیتر بۆ به رده وامبوونا ئه ڤێ ماراسونێ هه نه : ئ������ه و دكاریت بێژته ده نگده ران كو پالن������ا وی یان پروژه یێ وی بۆ چاكس������ازیا كه رتێ په ترۆلێ دێ كوژم��������ێ )$6.٧( بلیون دوالران س������االنه بۆ وه التی زڤرینیت و مس������وگه ركه ت، ئه و دش������ێت باسی كه سێن ده ردورێ ش������افیزی بكه ت كو هه موو تێكدا گه نده لن، ئه و دشێت ئاماژه ب كوش������تنا جێگرێ بالیوزێ ڤینزوال ل كینیا بكه ت ك������و ژ ئه نجام������ێ داكوكیكرنێ ژ كارێ خۆ ب پیالنا ش������افیزی ب كوشتینی ته ڕمێ وی هاته دیتن. ئه و دشێت هێشتا بێژیت و سوزێ

بده ت كو جاره كا دی ڤێنزوال توشی هیچ كاره ساتان نابیت.ژ ڤ��ێ هه م��یێ گرنگ�تر، كاپریلس دش������ێت رژدیێ بكه ت كو هه تا نها ش������افیزی هیچ شروڤه یێن به رئاقل بۆ ره وشا خۆ یا ساخله م�یێ نه دایه ، كو وه سا دیاره یێ توشی په نجه شێره كا د قۆناغه كا پێشكه فتیدا بووی. ئه گه ر وه سا بیت، خه لكێ ڤێنزوال ره نگه بریارا خۆ بده ن كو ئه و زێده تر د گه ل شافینیزمێ پاش

چوونا شافیزی ل ڤێ جیهانێ ناژین.ژێده ر:

Commentary Magazinehttp://www.commentarymagazine./07/08/com/2012

Page 28: halbzhardn zhmara 25

هه ڵبژاردن ژماره )25(28

په روه رده ی ده نگده ر نه ریتێكی هه یه كه به پوختی و به كورتی وه ك ڕێنوێنیكردنی هه ڵبژاردنی مۆدێرن داده نرێت. له الیه كی تره وه پ������ه روه رده ی مه ده نی له هه ردوو ڕووی پێشكه وتنی دیموكراس������یی كۆن و پێكهێنانی ده وڵه ته وه،

ڕابردوویه كی هه یه . پ������ه روه رده ی جیهان������ی ل������ه ده وڵه تێك������ی مۆدێ������رن و دیموكراسیدا، خۆی پێویستی به هاندان و پشتگیریكردنی دیموكراس������ی هه بوو. هاتنه كایه وه ی ئ������ه م هه ڵمه تانه بۆ گه یاندن������ی مافی به ش������داریكردن له ده نگ������دان هاتبوون، هه روه ه������ا ڕێنوێن������ی زانیاریی گش������تی و پڕۆگرامه كانی په روه رده ییش������یان ده كرد. بۆ نموونه ، كۆمه ڵه ی ده نگده ره ئافره ته كان له ویالیه ت������ه یه كگرتووه كاندا، پارێزگاری له پڕۆگرامێك������ی به هێ������ز و ناپارتیزان������ی ده كات، بۆ ئه وه ی جه خت له وه بكاته وه كه ده نگده ران له باره ی هه ڵبژاردنی

سیاسیدا ئاگادار كراون. په روه رده كردنی ده نگده ر ماوه یه كی زۆره بۆته بواری كاركردنی ده س������ه اڵتدارانی هه ڵب������ژاردن. هه رچه نده له م دواییان������ه دا ڕێكخراوه كان ل������ه په روه رده كردن و هاندانی ده نگده ران ئه كتیف بوونه، له گه ڵ ئه وه ش������دا س������نووری مه سه له كانی هاوواڵتیبوون و دیموكراسی زیاتر فراوان و

فره ج������ۆر كراوه . ئه مڕۆ ئه و ئاره زوومه ند و چاالكوانانه ی بواری په روه رده كردن������ی ده نگده ر له مه ودایه كی فراوانی

پێشینه یییه وه هاتوون. له وانه یه هه ندێ كه س له به ڕێوه بردنی هه ڵبژاردنه كاندا پێش������ینه یه کیان هه بێ������ت و له وانه ی������ه هه ندێك������ی تریش شا ره زاییان له په روه رده ی مه ده نی و ڕاوێژكارییه تی گشتی و چاره سه رییه كانی ملمالنێ و فره جۆریی په یوه ندیكردن و ڕاهێنان، یانیش په روه رده كردنی س������ه ره تایی ، ناوه ندی و په روه رده كردنی پێش������كه وت و پێگه یش������توودا هه بێت. له وانه ش������ه هه ندێكی تریان به شێوه یه كی فراوان كاریان له گه ڵ ناوچه کان������ی تایبه تیی هه ڵبژاردن������دا، وه ك الوان، گه وران، كه مئه ندامان و كه مایه تییه نه ژادی یا زمانییه كان، یان ئافره تاندا كردبێت. زۆربه ی پێشینه کان كاریگه رییان هه یه له س������ه ر نزیكبوونه وه ی شێواز، قایلبوون و بینه رانی پڕۆگرامه كان������ی پ������ه روه رده ی ئه و ده نگده ران������ه ی له ناو

كاره كه دان. ده ك������رێ گفتوگۆیه كه ده رب������اره ی بۆچوونی جیاواز و كاریگه ریگه رییه كانی ئه م گفتوگۆیه له به ش������ی سه ره كیی پ������ه روه رده ی مه ده نیدا بدۆزرێته وه . ئه و هه ڵس������وكه وته ی كه پێش������ینه جیاوازه كانی په روه رده خ������وازان و به هاكان

چوارچێوه‌‌ی‌‌په‌روه‌‌رده‌ی‌‌مه‌ده‌‌نی‌‌و‌ده‌نگده‌رمێژووه‌كه‌ی‌

وه رگێڕانی له ئینگلیزییه وه : ئێحسان نه زه ت مزووری

Page 29: halbzhardn zhmara 25

29 ئه یلوولی 2012

ده توانن كاریگه ری بكه نه سه ر پڕۆگرامه كانی په روه رده ی ده نگده ران و ده كرێش له ژێر به هاكانی په روه رده خوازاندا

بدۆزرێنه وه .

ئه و چوارچێوه یه ی كه په روه رده كردنی تێدا ئه نجام ده درێت

له و كات������ه ی كه مه یدان������ی بابه ت جی������اوازی له نێوان چوارچێوه سیاسی و كۆمه اڵیه تییه جۆراوجۆره كاندا ناكات جگه له هه ندێ به ش������ی دیاریكراوی تایبه ت نه بێت، ڕه نگه ئ������ه و بیرۆكانه ی كه لێره دا خراونه ته ڕوو، زیاتر بۆ هه ندێ

چوارچێوه له هه ندێ چوارچێوه ی تر گونجاو بن. ئه و چوارچێوه سیاسی و كۆمه اڵیه تیانه ی كه ڕیفراندۆم یا هه ڵبژاردنیان تێدا ئه نجام ده درێت، كاریگه ریی بنه ڕه تییان له سه ر پڕۆگرامی په روه رده ی ده نگده ر هه یه، كه پشتگیری پڕۆگرامه ك������ه ده كات. هه موو جۆره ده سپێش������خه رییه كی پ������ه روه رده ی ده نگده ر زۆر به توندی ل������ه الیه ن مێژوو و ژینگه ی سۆشیۆپۆلێتیكه وه كاریگه ری تێده كرێت، ئه میش له ناو ئه و چوارچێوه یه دا ئه نجام ده درێت، كه تێیدا پالنی

بۆی داده نرێت و جێبه جێ ده كرێت.زۆر شێوازی س������ه رچاوه یی هه ن كه به شێوه یه كی گش������تی په یوه نددارن و ڕه نگه ئ������ه و هه ڵبژاردنه ش به پێی پێویست وه ك ئامانجه كانی په روه رده و ئایدۆلۆژیا به گوێره ی چوارچێ������وه ناوخۆیییه كان دیاری بكرێن. هه رچه نده له هه مان كات������دا ئامانجی وا دێنه كایه وه كه به شێوه یه كی سه ره تایی له الیه ن چوارچێوه كه وه دیاریده كرێ������ن، به تایبه تی������ش ئه م������ه وه ك ڕاس������تییه ك ده رده كه وێت كاتێك كه ئامانج������ه كان زۆر له نزیكه وه

له گ������ه ڵ ژینگه ی سیاس������ی و هه ڵبژاردندا پێكه وه گرێ ده درێن.

به داخ������ه وه هه موو ئامێره كانی په روه رده ی ده نگده ر بۆ سه رچاوه له به ر ده ست نین تاكو بارودۆخه كه له ژێر ئه و ڕێگه یه ی كه پێشخراون، ئاشكرا و به رچاو بكه ن. ده كرێ له خۆگرتنی ئ������ه م جۆره زانیارییانه ، ئ������ه م ئامێرانه زیاتر س������وودبه خش بكه ن و ته نانه ت ڕه نگه هانی به كارهێنانی په یداكردنی ئامێره كانیش ل������ه هه مان چوارچێوه دا بده ن، ئه گ������ه ر هه رچه ندیش ئه م چوارچێوان������ه له ڕووی كات و

جوگرافیاوه لێك جیابكرێنه وه .

دیموكراسییه سه قامگیره کانله و دیموكراسییه دامه زراوانه دا كه نه ریتی هه ڵبژاردنی خولیان هه یه ، ئه وا جیاوازی به رچاو هه ن له نزیكبوونه وه ی پ������ه روه رده ی ده نگده ر ب������ه دی ده كرێت. ه������ه ردوو واڵتی كه نه دا و ئوستڕالیا پڕۆگرامی درێژخایه ن و به رده وامیی پ������ه روه رده ی ده نگده ریان هه یه، كه ن������ه ك ته نها له كاتی هه ڵبژاردندا كاریان پێده كرێت، به ڵكو بۆ گشت ئه و ساڵه ی كه هه ڵبژاردنه كه تێدا ئه نجام ده درێت، كاریان پێده كرێت. ل������ه هه ندێ واڵتی ئه ورووپی������دا چاالكییه كانی په روه رده ی ده نگده ر به ش������ێوه یه كی س������ه ره تایی له الیه ن ڕێكخراوی كۆمه اڵیه تیی مه ده نییه وه به ڕێوه ده بردرێت. له هیندس������تان ژینگه یه كی سیاس������یی هه س������تیار و به رزی پارتیزانی له هه ڵبژاردن������دا، به رده وامی به س������وود و به رژه وه ندییه كان

ده دات.له ویالیه ته یه كگرتووه كان������ی ئه مریكادا په روه رده ی ده نگده ر و ئاماده كردنیان له الیه ن كیانه جۆراوجۆره کانه وه ب������ه ده س������ه اڵتدارانی س������ه ر ئاس������تی هه ڵب������ژاردن و MTV( س������ه رچاوه كانی میدیاش������ه وه ، بۆ نموونه وه كrock the campaign( و خانه خوێ������ی ڕێكخ������راوی كۆمه ڵگ������ه ی مه ده نی و گرووپه خ������اوه ن به رژه وه ندییه تایبه تیی������ه كان و یه ك������ه و كۆمه ڵه پڕۆفێش������ناله كان به )AFL . CIO( و حیزبه سیاسییه كانیش������ه وه ، ئه نجام ده درێ������ت. ڕه نگه هه ندێك له م كۆمه اڵنه ی كه باس������مان ك������ردن زیاتر ب������ه ڕێكخراوی ڕاوێژكاری یا سیاس������ی دابنرێن، وه ك ل������ه وه ی به په روه رده خوازیی ده نگده ریی ناپارتی������زان دابنرێن، به اڵم ئه وانی ت������ر مێژوویه كی پڕ شانازییان له تۆماركردن و په روه رده كرنی ده نگده ران

و چوونه ده ره وه له ده نگداندا هه یه .

Page 30: halbzhardn zhmara 25

هه ڵبژاردن ژماره )25(30

گواستنه وه بۆ دیموكراسی ژماره یه كی زۆر له واڵتان شاره زاییان له دامه زراندنی فه رمانێكی دیموكراس������یدا هه یه . له و كاته ی كه یه كه مین ج������ار ئه و فه رمانه ده رده كرێت، ی������ا له كاتی گه ڕانه وه بۆ دیموكراسی له دوای ماوه ی حكومڕانییه كی ئۆتۆكراتیدا. به شێوه یه كی نه گۆڕ هه ڵبژاردنی یه كه م یا )بنه ڕه تی ( له الیه ن گۆڕانكاریی سیاس������یی كردارییه وه دیاریك������راوه . له به ر هۆكاری كرداری سیس������تماتیكی و یاسایی و ڕیكاره كانی گۆڕانكاری كه له واده ی ده ستپێكردنی ده نگدانه كان و، له واده ی بازن������ه ی ده رئه نجامه كانی هه ڵبژاردن دێنه ئاراوه ، ئه وا له و كات������ه دا په روه رده ی ده نگده ر زۆر گرنگ ده بێت. له و كاته وه كه كۆمه ڵگه ی نێوده وڵه تی تووش������ی هاندانی سیسته می گواس������تنه وه بووه، زۆر كات وه به رهێنانه كان له په روه رده ی ده نگده ر و به ڕێوه به رایه تیی هه ڵبژاردنه وه

دروست ده بن. وه به رهێنانه كه له ش������ێوه ی هاوكاری و پش������تگیریی ته كنیكییه وه بۆ ده س������ه اڵتی هه ڵبژاردن و ڕێكخراوه كانی كۆمه ڵگه ی مه ده نیی خێزانی و هاوبه شیكردنی سه رچاوه و مادده كان ل������ه واده ی ڕاهێنانه وه هاتوون. ئه م ش������ته ی باسمانكرد، له هه ندێ مه سه له دا بۆته هۆی دامه زراندنی دام������وده زگای ناوخۆ كه به رده وامیش������یان به خۆه بینیوه ، ب������ه اڵم له هه مان كاتدا هه ندێ جار بارودۆخی وا هاتونه ته كایه وه ، كه ش������تێكی ئاس������ایی نه بووه تاك������و به رده وامی ب������ه و داموده زگا ناوخۆیییانه بدرێت ب������ۆ په روه رده كردنی

ده نگده ران و پارێزگاری به شداریكردنی هاوواڵتیان.بونیات نانه وه ی واڵته ڕووخاوه كان و

دامه زراندنی واڵتی نوێ داڕووخانی واڵته كان له ئه نجامی شه ڕ و ملمالنێكانیان یا ل������ه ئه نجام������ی بڕیاره كانی س������ه ركرده و هاوواڵتی و كۆمه ڵگ������ه ی نێوده وڵه تییه وه یه بۆ دیاریكردنی س������نووری ده وڵه ته نوێیه كان، بارێكی تایبه ت ده خه نه س������ه ر ش������انی ئه و كه س������انه ی كه ده بێت یارمه تیده ر بن له پێشخستنی ئه م واڵتانه . له هه ندێ حاڵه تیش������دا پێش ئه وه ی سنووره نوێی������ه كان دابمه زرێنرێ������ن، ڕیفراندۆم ئه نج������ام دراوه و دوابه دوای ئه وه ش هه ڵبژاردن بۆ ئه نجوومه نه نوێیه كان له

سه ر ئاسته ناوخۆی و نه ته وه یی ئه نجام دراوه . ب������ه ش������ێوه یه كی نموونه یی، كۆمه ڵگ������ه ی نێوده وڵه تی له ناو ئه م پڕۆس������ه یه دا ب������ه پڕۆگرامێك������ی یه كگرتوویه وه بوونی هه یه ، كه پ������ه روه رده ی ده نگده ر و هاوواڵتی له خۆ ده گرێت. به ش������ێوه یه ك كه چ������ار نییه و ده بێ هه ر ببێت،

ئه ویش ئه م ش������تانه ن كه باس������مانكردن پێویسته ده ست له ناو ده س������ت له گه ڵ بونیاتنانی داموده زگاكان و هاندان و پارێزگاریكردن������ی كۆمه ڵگه ی نێوده وڵه تی هه نگاو بنێت. به ش������ێكی په روه رده ی نه ریتی������ی ده نگ������ده ر و زانیارییه بنه ڕه تییه كان و پڕۆگرامێكی یه كگرتوو، ڕه نگه هه ر مانای س������ه ركردایه تی و پێکه وه هه ڵک������ردن و چاره س������ه ركردنی

به ربه ره كانی و بنه ماكانی دیموكراسی بدات.

وانه گشتییه كان هه رچه ن������ده پێش������بینییه كان ل������ه دی������دی كۆمه ڵگه ی نێوده وڵه تییه وه ل������ه ڕووی ناوخۆیییه وه به رزن، ئه زموونی س������ه ده ی ڕابردوو ئه وه ی ده رخس������توه كه پ������ه روه رده ی ده نگ������ده ر و چاالكییه كانی بونیاتنانی دیموكراس������ییه كی به رفراوانتر، هه وڵ و كۆشش������ێكی زیاتری پێویسته . ئه مه واتای خوڵقاندن یا زیادكردنی توانای ناوخۆیییه ، هه روه ها

مانای هاندانی پشتگیریی هه رێمی و ڕیزگرتووانه شه . بۆ ئه وه ی ده سپێش������خه رییه كانی په روه رده ی مه ده نی و ده نگده ر س������ه ركه وتووبن، پێویس������ته ئه م دوو شته هاوتا له گه ڵ دامه زراندنی داموده زگا به رده وامه دیموكراتییه كاندا بن، ته نانه ت به حزبه سیاس������ییه به تواناكان و ئه نجوومه نه كردارییه كان و كولتوورێكی خاوه ن به ڕێوه بردنێكی باش و پارێزگاریكردنی ده ستووریشه وه، كه له الیه ن ده سه اڵتێكی دادوه ریی سه ربه خۆ و ده س������ه اڵتی هه ڵبژاردنێكی بێالیه ن كه بتوانێت هه ڵبژاردنی خولی به ڕێوه ببات، پش������تگیری لێ

كرابێت. له ژینگه یه ك������ی له م ش������ێوه یه دا، هاوواڵتیان ده توانن ماف������ی خۆیان پی������اده بكه ن و ده ش������توانرێت به یاس������ا و به رپرس������یاریه تییه كانیانه وه پ������ه روه رده بكرێ������ن، ك������ه

به شداریكردن له هه ڵبژاردنه كانیش له خۆ بگرێت.http://aceproject.org : سه رچاوه

Page 31: halbzhardn zhmara 25

31 ئه یلوولی 2012

پاڵپش������تی دارای������ی له الی������ه ن ده وڵ������ه ت و په ر له مانی س������وئیده وه ، گه وره ترین س������ه رچاوه ی داهاته بۆ ئه و پارت و ڕێکخراوه سیاس������ییانه ، که به پێ������ی هه ڵبژاردن ڕێژه ی 4%ی ده نگ به ده س������ت دێنن و ده چنه ناو په رله مانه وه . ئه م یارمه تیی������ه دارایییه ، ئه و ده رفه ته ب������ه پارتی و ڕێکخراوه سیاس������ییه کان ده دات، به بێ ئه وه یکه س������ه ر به یارمه تیی دارایی یان ش������وێنی تر بن، درێژه به خه بات و کاروباری درێژخایه نی خۆیان بده ن. دابینکردنی پێداویس������تییه کانی بنک������ه و دامه زراوه حیزبییه کان له بواری سه رانس������ه ریدا

)سوئید( به ڕێگای ئه م یارمه تییه وه به ڕێوه ده چێت.یارمه تیی دارایی به پارتی و ڕێکخراوه سیاس������ییه کانی س������وئید له س������اڵی ١٩66 به واڵوه، به گوێره ی یاسا، به و پارتی و ڕێکخراوه سیاس������ییانه ده درێت، که نوێنه ریان له په رله ماندا هه یه . ژماره ی نوێنه ر )کورسی( له پارله ماندا،

ڕێژه ی یارمه تییه که دیاری ده کات.

ئا: باوکی زاگرۆس

بنه مای ئه م یاس���ایه له سوئید بۆ چه ند خاڵ ده گه ڕێته وه :

� پارت������ی و ڕێکخراوی سیاس������یی ئازاد و س������ه ربه خۆ، یه کێک������ه له بنه ماکانی دیموکراس������ی. له به ر ئه وه ، پارتی و ڕێکخراوه سیاسییه کان، ڕۆڵێکی دێموکراتیک له پێکهێنانی بیروڕای گشتی، به تایبه تی له کاتی هه ڵبژاردن و ڕووداوه

گرینگه کاندا ده گێڕن.� پارت������ی و ڕێکخراوه سیاس������ییه کان، ئ������ه و توانایه یان هه ی������ه که له کۆمه ڵگادا ئه لترناتیڤ، زانیاری و ده رفه ت بۆ کارتێکه ری بێننه کایه وه ، هه روه ها له ڕووداوه کاندا به شدار بن. به ش������ێکی تریش به رپرسیاریه تی وه س������تۆ بگرن و له ناوخۆیان و له ناو کۆمه ڵگه شدا بڕه و به و به رپرسیاریه تییه

بده ن.� پارتی و ڕێکخراوه سیاس������ییه کان، به هێنانه گۆڕێ و گه اڵڵه کردن������ی ڕێڕه و و پالنی ڕێک ب������ۆ پاڵێوراوان له کاتی

پاڵپشتی‌دارایی‌بۆ‌پارتی‌و‌هێزه‌‌سیاسییه‌کانسوئید‌به‌‌نموونه‌

Page 32: halbzhardn zhmara 25

هه ڵبژاردن ژماره )25(32

هه ڵبژاردندا، ئه و ئاسانکارییه بۆ هاوواڵتیان دروست ده که ن ، که هه ڵبژاردن و بڕیاردانیان تا ڕاده یه ک بۆ ئاسان ببێته وه . ئه م������ه ش یه کێکه له و ڕێگا و میکانیزمان������ه ، که هاوواڵتیان له ڕه وتی بڕیاردان و ڕاده ربڕیندا به ش������دار ده بن. ئه مه یان الیه نی فێرکردن و ڕاهێنانی هاوواڵتییانه، بۆوه ی به شێک بن

له سیاسه ت و بڕیاردان.� پارتی و ڕێکخراوه سیاسییه کان، که هه وڵ، تێکۆشان و ئامانجیان گه یشتن به ده سه اڵته ، به شێوه یه کی یاسایی و به ڕێگای هه ڵبژاردن و به هۆی هاوواڵتییانه وه ئه م ئامانجه

ده پێکن.� هاوواڵتیان������ی س������وئید به ڕێگای پارت������ی و ڕێکخراوه سیاسییه کانی خۆیانه وه، حکوومه ت و ده سه اڵتی دڵخوازی خۆی������ان پێکدێنن. حکوومه تیش له به رامب������ه ر هاوواڵتییاندا واڵمده ره ، ئه ویش به و مانایه ، که حکوومه ت سه باره ت به و بڕیار و ته مایانه ی که ده یگرێت و به ڕێوه ی ده بات، زانیاری

و ڕوونکردنه وه به هاوواڵتیان ده دات.

چه شنی یارمه تییه کان: ده وڵه ت و په رله مان١� ده وڵ������ه ت یارمه تیی ئابووری به ده زگا و دامه زراوه ی پارتی و ڕێکخراوه سیاس������ییه کان له بواری سه رانسه ریدا

ده دات. 2� په رله مانی������ش یارمه تیی ئابووری ب������ه گرووپی پارتی و ڕێکخ������راوه کان، هه روه ها بۆ هه ڵس������ووڕاندنی کاروباری گرووپی پارلمانیی پارتی و ڕێکخراوه کان و نووسینگه کانیان

له په رله ماندا ده دات.� یارمه تی������ی دارایی به گرووپ������ی حیزبی له په رله ماندا. )ئه ندامانی په رله مان که س������ه ر به پارتی یان ڕێکخراوێکی

سیاسین و پێکه وه کار ده که ن.(� هه ر پارتی یان ڕێکخراوێکی سیاس������ی، نووس������ینگه ی تایب������ه ت به خۆی له ناو په رله ماندا هه یه . به ش������ێکی تری یارمه تی������ی دارایی په رله مان بۆ ئه م نووس������ینگانه ته رخان ده کرێت. )ئه و که سانه ی که له م نووسینگانه دا کار ده که ن، بریتین له: س������کرتێری سیاسی، کارناس������ان، پسپۆران و

کارمه ندان.� کاری س������کرتێری سیاس������ی بریتییه له: کۆکردنه وه ی زانیاری، گه اڵڵه کردنی پێشنیاز، چێکردنی په یوه ندی له گه ڵ ئامرازی ڕاگه یاندنی گش������تیدا، هه روه ه������ا واڵمدانه وه به و نامان������ه ی که بۆ ئه ندامی په رله مان دێ������ن. هه ر ئه ندامێکی

په رله مان ده توانێت سکرتێرێکی سیاسی هه بێت.

� یارمه ت������ی ب������ه و نوێنه رانه ی په رله م������ان ده دات، که بۆ ئی������ش و کاری په رله مانی ده چن������ه ده ره وه ی واڵت، وه کوو

به شداربوون له کۆنفرانسه نێونه ته وه یییه کاندا.ڕێ������ژه و ڕاده ی یارمه تیی دارایی به پارتی و ڕێکخراوه سیاس������ییه کان ڕێک ل������ه وه گرێدراوه ، که ه������ه ر پارتی یان

ڕێکخراو ێک چه ند نوێنه ری له په رله ماندا ده بێت. دیاره ئ������ه وه پارتی و ڕێکخراوه سیاس������ییه کانن بڕیار ده ده ن، ک������ه ئ������ه م یارمه تییانه چۆن و ل������ه کوێ خه رجی هه ڵسووڕانی کاروباری خۆیان بکه ن. ده وڵه ت و په رله مانی

سوئید، خۆ له م کاره وه رناده ن.

هه ندێک سه رچاوه ی ناده وڵه تی بۆ یارمه تی� یارمه تی له الیه ن ئه ندامانه وه.

� له الیه ن شه ریکه و سه ندیکاکانه وه .

)هه رێمی و ناوچه یی(یارمه تی������ی دارای������ی ل������ه الی������ه ن ئه نجومه نی ش������ار و

پارێزگاکانه وه ل������ه س������اڵی ١٩6٩ به م������الوه ، ئه نجومه ن������ی ش������ار و پارێزگاکانیش ئه و مافه یاس������ایییه یان پێدرا، که ئه وانیش له ناوچه ی ژێر ده سه اڵتی خۆیاندا )هه رێمی و ناوچه یی( یارمه تیی دارایی به و پارتی و ڕێکخراوه سیاسییانه بده ن، که له ئه نجومه نی شار و پارێزگاکاندا نوێنه ریان هه یه . ئه م یارمه تییه ش په یوه ندی به ڕێژه ی ئه و نوێنه رانه وه هه یه ، که

له ده سه اڵته ناوچه یی و هه رێمییه کاندا به شدارن .

سه رچاوه کان:http://www.ne.sehttp://sv.wikipedia.org

Page 33: halbzhardn zhmara 25

33 ئه یلوولی 2012

هه ر چه نده خولی ئه نجومه نی نوێنه رانی ژاپۆن چوار ساڵه ، به اڵم له ده ستووری گشتی ئه م واڵته دا، ده سه اڵت به س������ه رۆكوه زیران دراوه كاتێ كه سیاس������ه ته كانی له ئه نجومه ندا ڕووبه ڕووی به رهه ڵستكاری ببێته وه ، ده توانێت ئه نجومه نی نوێن������ه ران هه ڵبوه ش������ێنێته وه و هه ڵبژاردنی

گشتی ئه نجام بدرێت.له ژاپۆندا هه ڵبژاردنی گش������تیی ئه نجومه ن، یه كێ له گرنگترین پێكهاته بنه ڕه تییه كانه بۆ پاراستنی سیسته می دیموکراسی، كه ئامانجیان به شداریكردنی ڕاسته وخۆی

خه ڵكه له كاروباری سیاسیدا.حزبه كان رۆڵێكی گه وره له به ڕێوه بردنی كاروباری واڵتدا ده گێ������ڕن و دوو ئه نجومه نی )نوێن������ه ران( و )ڕاوێژكاران( كاری یاس������ادانان به ڕێوه ده ب������ه ن. ماوه ی ه������ه ر خولێكی نوێنه رایه تی له ئه نجومه ن������ی نوێنه راندا كه 4٨٠ ئه ندامی هه یه، چوار س������اڵه و له )ئه نجومه نی راوێژكاران(یش������دا كه 242 ئه ندامی هه یه، ش������ه ش س������اڵه . هه ر س������ێ ساڵ جارێك نیوه ی نوێنه رانی ئه نجومه نی راوێژكاران له ڕێگه ی هه ڵبژاردنه وه ده ستنیش������ان ده كرێن، به اڵم له ئه نجومه نی نوێنه راندا به هۆی ئه وه ی كه س������ه رۆكوه زیران ده سه اڵتی

یاساكانی‌هه‌ڵبژاردن‌له‌‌ژاپۆن

سنۆبه ر ته یبهه ڵوه شاندنه وه ی ئه نجومه نی هه یه ، له زۆربه ی بواره كاندا هه ڵبژاردن پێش كۆتایی هاتنی خۆلی نوێنه رایه تی ئه نجام

ده درێت.بۆی������ه له مێژوودا، دوای ش������ه ڕی دووه م������ی جیهانی، ته نیا جارێك له س������اڵی ١٩٧6ی زایینی������دا، ئه نجومه نی نوێنه رانی ژاپۆن دوای كۆتاییهاتنی خولی چوارساڵه كه ی هه ڵوه ش������ایه وه . ئه نجومه نی نوێنه ران كه له ڕاس������تیدا ئه نجومه ن������ی ڕاس������ته قینه ی ژاپۆنه ، ل������ه م ڕووه وه گرنگه كه حزبه كان به به ده س������تهێنانی زۆرینه ی كورسییه كانی ئه نجومه ن، ده توانن ده سه اڵتداریی له واڵت بگرنه ئه ستۆ. ب������ه هۆی ئه مه وه مافی هه ڵوه ش������اندنه وه ی ئه نجومه ن له الیه ن س������ه رۆكوه زیره وه ته نیا به ئه نجومه نی نوێنه رانه وه

سنووردار كراوه .هه رچه نده له ژاپۆن هه ڵبژاردنی سه رۆكوه زیران له دوو ئه نجومه نی نوێن������ه ران و ئه نجومه نی ڕاوێژكاران ئه نجام ده درێت، به اڵم ئه گه ر سه رۆكوه زیری هه ڵبژێردراو له دوو ئه نجومه ندا جیاواز بێت، ئه وا ئه و س������ه رۆكوه زیره ی كه له ئه نجومه نی نوێنه راندا هه ڵبژێردراوه ، له ئه وله وییه تدا ده بێ������ت. ته نیا ئه نجومه نی نوێنه رانی ژاپۆن مافی ده نگی

Page 34: halbzhardn zhmara 25

هه ڵبژاردن ژماره )25(34

متمانه لێس������ه ندنه وه ی له لێژنه ی ده وڵه ت هه یه ، كه وا له م حاله ته دا ده بێت س������ه رۆكوه زیران ده ست له پۆسته که ی بكێشێته وه یان ئه نجومه ن هه ڵبوه شێنێته وه و هه ڵبژاردن

ئه نجام بدرێته وه .مه رجی خۆپااڵوت������ن بۆ هه ڵبژاردن������ی ئه نجومه ن له م واڵته دا ئاس������ان بووه ، به جۆرێكه ك������ه هه ر هاوواڵتییه ك توانای هه بێت، ده توانێت به ش������ێوه یه كی س������ه ربه خۆ له هه ڵبژاردندا خۆی كاندید بكات. له ده س������تووری گشتیی ژاپۆندا ئازادیی چاالكیی سیاس������ی بۆ خه ڵك ده سته به ر ک������راوه و بۆی������ه هێزه ئه منیی������ه كان ناتوانن ده س������ت له ده سنیشانكردنی لێهاتوویی كه سه كان بۆ به شداریكردنی

هه ڵبژاردن وه ربده ن.ته مه نی س������ه رتر له 2٥ س������اڵ )له باره ی ئه نجومه نی راوێژكارانه وه 3٠ س������اڵه (، به ره گ������ه ز ژاپۆنی، له كاتی ناونووس������یندا پاڵێوراو به هۆی تاوان و فه رمانی دادگه له ناو به ندیخانه دا نه بێت، ئه وه ش یه کێکه له مه رجه كانی

پاڵێوراویی هه ڵبژاردنی ئه نجومه نی ژاپۆن .به پێی یاس������ا، ڕابردووی كه سانێك كه ماوه ی سزای خۆی تێپه راندووه ، هیچ جۆره كێشه یه كیان له خۆپااڵوتن ل������ه هه ڵبژاردندا نابێت. وه زاره تی به ڕێوه به ری گش������تیی ژاپۆن به رپرسیاره تیی به ڕێوه بردنی هه ڵبژاردن له ئه ستۆ ده گرێت، به اڵم له كرده وه دا به رپرسیاره تیی چاودێریكردنی هه ڵبژاردنه كان له ئه ستۆی ئه و ئه نجومه نه یه كه له توێژه

بیرمه نده كانی كۆمه ڵگه ده سنیشان ده كرێن.

ئ������ه م ئه نجومه ن������ه ی چاودێریك������ردن، ئه نجومه نێك������ی ناوه ندی له خۆ ده گرێت، كه چاودێریی گشت هه ڵبژاردنه پارێزگاره كان ئه نجومه نی سه رتاس������ه رییه کان ده كات و چاودێریی هه ڵبژاردنی ناوخۆ و ش������وێنی ناونووس������ینی پاڵێوراوان، پارێزگاران و شاره وانییه كانی هه ر ناوچه یه ك

ده كه ن.به پێی یاسای هه ڵبژاردن، )3 ملیون یێن( وه ك پاره یه كی پێشوه خته له هه ر پاڵێوراوێك وه رده گیرێت، كه هه ر كه سێك نه توانێت خۆی بپاڵێوێت. ئه گه ر پاڵێوراوێك نه توانێت یه ك له سه ر ده ی گشت ده نگه كان به ده ست بێنێت، ئه و پاره یه ی

كه پێشوه خته دانراوه، ناگه ڕێندرێته وه . له م واڵت������ه دا دوای قۆناغی ناونووس������ین، مۆڵه تی ١2 رۆژه به پاڵێوراو ده درێت كه چاالكیی پڕوپاگه نده ی خۆی ب������كات، هه روه ها ئه م چاالكییان������ه ده بێت له چوارچێوه ی رێوش������وێنی تایبه تی������دا ئه نجام بدرێن. واڵت������ی ژاپۆن به بوونی چڕیی دانیشتووان، به سه ر 3٠٠ ناوچه ی بچووكی هه ڵبژاردن������دا دابه ش ده بێت، كه له هه ر ناوچه یه كدا یه ك

كه س له 4٨٠ نوێنه ر ڕه وانه ی ئه نجومه ن ده کرێت.هه روه ها ١٨٠ كورسی كه ماوه ، نه له ڕێگه ی هه ڵبژاردنی ڕاسته وخۆی نوێنه رانه وه ، به ڵكو له ١١ به شی دابه شكراو له ڕێگه ی ده نگدانه وه به حزبه كانی خۆی، ده سنیش������ان ده کرێت. بۆ ئه م مه به س������ته حزب������ه ژاپۆنییه کان له كاتی هه ڵبژاردندا، لیستی ناوی ئه ندامانی خۆیان ڕاده گه یێنن و كاتێ كه خه ڵ������ك ده نگ به م حزبانه ده ده ن، به ژماره ی ده نگی كه س������انێ كه ناسراون، به ڕیزبه ندی له سه رووی

لیسته كه وه ڕه وانه ی ئه نجومه ن ده کرێن.ده نگ������ده ران له كاتی نووس������ینی ناوی حزب له س������ه ر پس������ووله ی ده نگ������دان، ده توانن ناوی پاڵێ������وراوی جێی په س������ندی خۆیان که س������ه ر به و حزبه یه بنووسن. جێی ئاماژه یه که ته مه نی ده نگده ر له ژاپۆن ده بێت 2٠ س������اڵ بێت. ش������اره وانیی ناوچه كه بۆ ئه و كه س������انه ی كه مافی ده نگدانیان هه یه ، كارتی تایبه تییان له رێگه ی پوسته وه بۆ ده نێرێت و كه سه كه له گه ڵ خۆی ده یباته بنكه ی ده نگدان و ده نگی خۆی ده خاته ناو س������ندووقه کانی ده نگدانه وه . ئه و كه س������ه ی که ڕۆژی ده نگدان له ش������وێنی نیشته جێی خۆیدا نه بێت، ده توانێت به شێوه یه كی تایبه ت پێش رۆژی ده نگ������دان له ش������وێنی ده سنیش������انكراودا، ده نگی خۆی

بدات.aftab.ir : سه رچاوه

Page 35: halbzhardn zhmara 25

35 ئه یلوولی 2012

جیهان له ڕوانگه ی ئاماره وه ، باس له الیه نه جۆراوجۆره کانی ژیان، پێداویس������تییه کان و ڕووداوه کان به گوێره ی ئاماره ده کات. هه ندێ له ئاماره کان له ماوه ی نۆ مانگه ، به اڵم هه ندێکیان له ماوه ی ڕۆژێکدایه . به شێک له ئاماره کان په یوه ندییان به )٩( مانگ، واته له سه ره تای ساڵی )2٠١2( تا )2٠١2-٠٩-٠6(ه وه هه یه ، به اڵم به شێکیان په یوه ندییان به ئاماری یه ک

ڕۆژه ، واته ڕۆژی پێنجشه ممه )2٠١2-٠٩-٠6( تا کاتژمیر ٨ی شه و به کاتی هه ولێره وه هه یه .

دانیشتووانی گۆی زه وی:٧.٠64.624.2١٨ که سژماره ی دانیشتووانی گۆی زه وی

٩٠.6٠٩.٧٥3له دایکبووانی ئه مساڵ3٠2.١6٩ له دایکبووان له ڕۆژێکدا )6/٩/2٠١2(

3٨.6٩٨.63٥کۆچی دوایی له ئه مساڵدا١2٩.٠٥4ژماره ی ئه وانه ی كه ڕۆژێکدا کۆچی دواییان کردووه )6/٩/2٠١2(

٥١.٩١١.١١٨زیادبوونی ڕێژه ی دانیشتووان له ئه مساڵدا

حکوومه ت و ئابووری:$ ٨.434.364.٠٩١تێچووی ته ندروستی و داوده رمان له الیه ن واڵتانی جیهانه وه له یه ک ڕۆژدا$ ٧.44٠.4٩٨.33٨تێچووی فێرکردن له الیه ن واڵتانی جیهانه وه له یه ک ڕۆژدا )6/٩/2٠١2($ 3.٨3١.662.3١٩تێچووی نیزامی له الیه ن واڵتانی جیهانه وه له یه ک ڕۆژدا )6/٩/2٠١2(

کۆمه ڵگه و ڕاگه یاندنه کان:٧٨٩.٩٠٠ژماره ی ئه و کتێبانه ی که له ئه مساڵدا باڵو کراونه ته وه

423.٧٧3.٠١4ژماره ی ئه و ڕۆژنامانه ی که له یه ک ڕۆژدا باڵوکراونه ته وه )6/٩/2٠١2(٥٩٠.٩٥٨ژماره ی ئه و ته له فزیۆنانه ی که له یه ک ڕۆژدا فرۆشراون )6/٩/2٠١2(

4.36٥.٨4١ته له فۆنی ده ستی )مۆبایل( که له ئه مساڵدا فرۆشراون$ ١4٨.4٧٨.٨٩4تێچووی کڕینی یارییه کانی کۆمپیۆتێری له یه ک ڕۆژدا )6/٩/2٠١2(

2.42١.٩٧٠.٠١3به کارهێنه رانی ئینترنێت له جیهاندا332.٥٠٠.63٠.٨٧٧ژماره ی نامه نێردراوه کان )ئه لکترۆنی( له یه ک ڕۆژدا )6/٩/2٠١2(

3.3٨2.6٩٩ژماره ی ئه و بابه تانه ی که له یه ک ڕۆژدا خراونه ته سه ر وێب )6/٩/2٠١2(3.2٧٥.٧١2.٠٩3به دواداچوون له )google( له ڕۆژێکدا )6/٩/2٠١2(

خوارده مه نی و ئاو:٩٠٨.٠٩٩.6٥٥ژماره ی ئه و که سانه ی که ده ستیان به خواردنی باش ڕاناگات

2٥.٥2١ژماره ی ئه و که سانه که له یه ک ڕۆژدا له برسان مردوون )6/٩/2٠١2(٨١2.3٧2.٩٥4ژماره ی ئه و که سانه ی که ده ستیان به ئاوی خاوێنی خواردنه وه ڕاناگات

http://www.worldometers.info : س�ه رچ��اوه

جیهان‌له‌‌ڕوانگه‌ی‌ئاماره‌وه‌

Page 36: halbzhardn zhmara 25

هه ڵبژاردن ژماره )25(36

زۆر ج������ار ناوی ئه لنوور ڕۆزڤێڵ������ت به دوای جاڕنامه ی جیهان������ی مافی مرۆڤ������دا دێ، ئه مه ش هۆکارێکی باش������ی هه یه . بێوه ژنی سه رۆک فڕانکلین دالنۆ ڕۆزڤێڵت له ساڵی ١٩46ه وه تاکوو ١٩٥١ وه کوو سه رۆکی کۆمیسیۆنی مافی مرۆڤی ڕێکخراوی نه ته وه یه کگرتووه کان خزمه تی کرد، له و پله یه دا خۆشه ویس������تی و ڕێزێک������ی زۆری له الیه ن خه ڵکی دنیاوه پێ بڕا. له که شی ئاڵۆزی سیاسیی کۆتایی ده یه ی ١٩4٠- دا، وێڕای ده سپێکی شه ڕی سارد و دژایه تیکردنی ڕۆژ ل������ه ڕۆژان زیاتر له گه ڵ حکوومه ته ئیس������تعمارییه کان _ زانایی سیاس������ی و لێزانییه دیپڵوماسییه کان و ئیراده ی پۆاڵیینی خانمی ڕۆزڤێڵت بۆ س������ه رکه وتن و تێکۆشانه کانی ک������ه بوون به بنه م������ای جاڕنامه ی مافی م������رۆڤ، هه ڵگری

بایه خێکی ژیانبه خش بوو.س������ه ره ڕای ئه وه ی که ناکرێ ڕۆڵی به رچاوی ئه و پشت گ������وێ بخرێ، به اڵم ئه و به هیچ جۆرێک له نووس������ینی ئه م جاڕنامه یه دا به ش������دار نه بوو. ئه و نه له ڕێکخستنی ده قی تاپۆکه دا ده ستی هه بوو، نه له گه وهه ری ئه و بۆچوونانه دا که جاڕنامه ی جیهانیی مافی مرۆڤیان داڕشت. که واته ئه م تاپۆ گرینگه چۆن هاته ب������واری هه بوونه وه ؟ وێڕای ئه وه ی که خانمی ڕۆزڤێڵت و به شێک له ڕه شنووسانی ئه م تاپۆیه ،

ڕۆڵی بنه ڕه تییان هه بوو، به اڵم له پێش������ینه مێژووییه کانه وه وه دیار ده ک������ه وێ که جاڕنامه ی جیهانی������ی، ڕه نگدانه وه ی یارمه تیی دیپڵۆماتکارانی زۆرب������ه ی واڵتان بووه ، هه روه ها ده بێته س������ه لمێنه ری یه کڕه نگییه کی نێونه ته وه یی ڕاستی و ده روه ستییه کی ڕاسته قینه - هه رچه ند، هه ر تاکوو ڕاده یه ک هاته دی - له ڕێگای باڵوبوونه وه و گه ڕه نتی مافی تاکه کان،

له هه موو شوێنێکی دنیادا.ناوبانگی پێشنیاری گه اڵڵه یه ک بۆ مافی مرۆڤ له نه ته وه یه کگرتووکان، له ڕاس������تیدا پێوه ندیی ب������ه ڕیکادۆ ئاڵفارۆ، س������ه رکۆماری پێش������ووی پاناماوه هه یه . ئاڵف������ارۆ وه کوو نوێنه ری واڵتی پاناما له کۆبوونه وه ی کرانه وه ی ڕێکخراوی نه ته وه کان له ساڵی١٩4٥دا، ڕه شنووسی گه اڵڵه یه کی مافی مرۆڤی له گه ڵ خۆی هێنابوو و به فه رمی پێشنیاری کرد که له جاڕنامه ی ڕێکخراوی نه ته وه کاندا بگونجێنرێ. گرووپه مه ده نییه کان له سه رانس������ه ری دنیادا، پس������پۆڕانی ماف و ڕووناکبیرانی وه کوو ه�. گ. وێڵز، نووس������ه ری بریتانیایی، له مێژس������اڵ بوو که پش������تیوانییان له ڕاگه یاندنی جیهانیی ماف������ی مرۆڤ ده ک������رد. ئاڵفاڕۆ به یارمه ت������ی دامه زراوه ی مافی ئه مریکا )گرووپێک ل������ه قازییان، پارێزه رانی ماف و مامۆستایانی ماف که کاریان داڕشتنی "مۆدێل"ی یاساکانه ،

کێ‌جاڕنامه‌ی‌جیهانیی‌مافی‌مرۆڤی‌نووسی؟

ن: سووزان واڵتس

و: م. ساماڵ ئه حمه دی

Page 37: halbzhardn zhmara 25

37 ئه یلوولی 2012

یانی مۆدێلیک که یاس������ادانه ران به که ڵ������ک لێ وه رگرتنی و باش������تر تێگه یشتنی رێس������اکان، ئاس������انتر بتوانن یاسا دابڕێژن(، ئه و ڕه شنووس������ه ی به رهه ڤ کردبوو، که له گه ڵ خ������ۆی هێنابووی. ئه و دیپڵۆماتانه ی که له مانگی مه ی ئه و ساڵه دا له سانفڕانسیسکۆ کۆ ببوونه وه ، له هیچ الیه نێکه وه ئاماده یی ئه وه یان نه بوو که پێشنیاره که ی ئاڵفاڕۆ وه ربگرن، به اڵم ساغبوونه وه له س������ه ر دامه زراندنی کومیسیۆنێک بۆ مافی مرۆڤ و به شێوه یه کی نافه رمی پێکهاتن که یه که مین ئه رکه کانی ئه و کۆمیسیۆنه نووسینه وه ی گه اڵاڵیه ک بێ بۆ

مافی مرۆڤ.له مانگه کانی دواتردا ده ست کرا به پێکهێنانی لێژنه گه لێک بۆ به ش������داریکردن له ئاماده کردنی جاڕنامه ی ڕێکخراوی نه ته وه کان و دامه زراندنی کارمه ندانێک بۆ ئه و کاره . داوا له جان هامفێری، مامۆس������تای که نه دایی ماف کرابوو که به رپرسیاره تی به شی بچووکی مافی مرۆڤ له نووسینگه ی ڕێکخراوی نه ته وه کاندا وه ئه س������تۆ بگرێ و ده س������ته یه کی ئاماده کارییش له الیه ن ئه نجوومه نی ئابووری و کۆمه اڵیه تی تازه پێکهاتووی ڕێکخراوی نه ته وه کانه وه ، دیاری کرابوو بۆ پێکهێنانی کۆمیسیۆنی مافی مرۆڤی ڕێکخراوی نه ته وه کان. له ژانوییه ی ساڵی ١٩4٧دا، ١٨ واڵتی ئه ندام هه ڵبژێردران

و کومیسیۆن ده ستی به کاره کانی خۆی کرد. گه ڕان به دوای ڕێچکه یه کی هاوبه شدا

ڕه شنووسی جاڕنامه ، کارێکی درێژخایه ن بوو. سه ره تا، بڕیار وابوو سێ ئه ندامی کۆمیسیۆن ڕه شنووسێک ئاماده بکه ن بۆ ب������اس و لێکۆڵین������ه وه ، که ئه و گه اڵڵه یه س������ه ری نه گ������رت. کاتێک که ئه لنوور ڕۆزڤێڵ������ت، داوای له جێگری کۆمیس������یۆن، ژه نگ پێنگجوون )ناسراو به پ. ک. چانگ( و هه واڵده ری کۆمیس������یۆن شارڵ حه بیب مه لیک )له واڵتی لوبنان( کرد که له ماڵه که ی ئه و له نیۆیۆرک، کار له س������ه ر ڕه شنووسه که بکه ن. ئه و دوانه له نیوه ڕۆوه تاکوو ئێوارێ سه رقاڵی ده مه ته قه ی فه لس������ه فی بوون. یه کیان الیه نگری مافی فه لس������ه فیی سروش������تی بوو، ئه وی تریش الیه نگری بنه ما فه لس������ه فییه کانی کۆنفسیۆس بوو. به م شێوه یه هه ر دووک مێشکی بیرمه ندی کمیسیۆنه که ، نه یانتوانی بگه ن به ڕێچکه یه کی هاوبه ش و ڕۆزڤێڵت و هامفێریش به ناهومێدی

مانه وه .ئاکامی ئه و بنبه سته ی نێوان ژه نگ و مه لیک، کاریگه رییه کی گرینگی له سه ر دواین پێکهاته ی جاڕنامه ی جیهانی دانا. ڕێچکه ی فه لس������ه فی له چوارچێوه ی ش������ێوازێکی به رزدا، جێ������گای خۆی دا ب������ه ڕێچکه یه کی به ک������رده وه و ده قێکی

ش������یاوی لێدوان، ئه رکی ئاماده کردنی ڕه شنووس������ه که ش به نووس������ینگه ی رێکخراوی نه ته وه کان ئه س������پێردرا. جان هامفێری، که توێژه رێک بوو خاوه نی بۆچوونێکی واقیعبینانه ، ئه رکی ئاماده کردنی هێڵه س������ه ره کییه کانی جاڕنامه ی پێ ئه س������پێردرا. له م پێوه ندییه دا، پێنج واڵتی تریش به گرووپی ڕه شنووسه کانی کۆمیسیۆنه وه زیاد ببوون، که ئه مه ش خۆی ده بوو به هۆی زیادبوونی گرفته کانی سه رڕێی ئاماده کردنی

ڕه شنووسێک که جێگای ڕه زامه ندیی هه مووان بێ.له به ر ئه وه ی که هامفێ������ری، دیکۆمێنتێکی زۆری له به ر ده ستدا بوو، زۆری پێ نه چوو که ده قه که ی ئاماده کرد. له نێو ئه و دێکۆمێنتانه دا، ڕه شنووس و پێشنیاری ئه ژمارێکی زۆری واڵتان و کۆمه ڵه مه ده نییه کان و یاسا بنه ڕه تییه کانی هه م������وو واڵتانی ئه ندام������ی ڕێکخ������راوی نه ته وه کانی، تێدا بوو. هامفێ������ری به که ڵک وه رگرتنی ڕه ها له و دێکۆمێنتانه ، یه که م ڕه ش������نووس و ده قی بناغ������ه ی جاڕنامه ی جیهانیی مافی مرۆڤ������ی، ئاماده کرد. له ماوه ی ١٥ مانگی دواتردا، چه ندین جاران له س������ه ر ئه و ده ق������ه کار کرا. داوا له ڕنێ کسێن، توێژه ری فه ڕه نس������ایی بواری ماف کرا، بۆ ئه وه ی ماده کان له ڕیزبه ندییه کی نوێدا ڕێک بخات و پێشه کییه کی وه ک������وو چوارچێوه ی ئه و ماددانه ، بۆ دانێت و ده س������ته ی ڕه شنووس������یش، ڕسته به ڕسته خستییه به ر باس و پێیدا

چوونه وه وه .کاری س������ه ره کی له س������اڵی ١٩4٧دا ب������ه ڕی نکردنه وه و ته واوترکردن������ی ده قه که و ملمالنێی س������اڵی ١٩4٨یش، گه ڕه نتی ڕێککه وتنی سیاسی نێوان هه موو واڵتانی ئه ندامی ڕێکخراوی نه ته وه کان بوو. کاتێک که ئه نجوومه نی گشتیی ڕێکخراوی نه ت������ه وه کان له کۆتایی س������ێپتامبری ١٩4٨دا کۆب������ۆوه ، کاربه ده س������تانی وه زاره ت������ی ده ره وه ی ئه مریکا هی������وادار بوون که باس و لێکۆڵینه وه له باره ی جاڕنامه وه ل������ه چه ند ڕۆژێکی پتر پێ نه چێ. ئ������ه م هیوایانه زۆر زوو

بوون به بڵقی سه ر ئاو. داوا له ده سته ی سێیه می ئه نجوومه نی گشتی )به رپرسی کاروب������اری کۆمه اڵیه ت������ی، کولتووری و مرۆڤ دۆس������تانه ( ک������را، پێش ئ������ه وه ی تاپۆک������ه بگاته ده س������ت ئه نجوومه نی گش������تی، جارێکی تری پێدا بچێته وه ، شارڵ مه لیک، وه کوو به رپرس������ی ئه و کۆبوونه وه ی گوێ لێ ڕاگرتنه ، دیاری کرا. مه لیک زانی که بۆ گه یش������تن به یه ک ده نگی و به دیهێنانی هه س������تی هاوپێوه ندیی سیاسی له نێوان واڵتانی ئه ندامدا، به ش������داریکردنی به رباڵوی ئه ندامان پێویسته . هه ر له به ر ئه وه ش، له به رانبه ر په له کردن له کاره که دا ڕاوه س������تا. ئه و

Page 38: halbzhardn zhmara 25

هه ڵبژاردن ژماره )25(38

پێش������نیاری کرد، "ده بێ ده رفه ت بدرێ به کاروباره کان، بۆ ئه وه ی به ره به ره پێ بگه ن و سووچه تیژه کانی ڕێگا ته خت

بکرێن و ببن به نه رمه ڕێ."دوای س������ه رنجه به راییه کانی پتر ل������ه 4٠ واڵت، مه لیک ب������ه وردی و م������اده به م������اده ده قه ک������ه ی وه رد داوه . له کۆبوونه وه کانی ڕۆژانه ی ده وره یه کی دوو مانگه دا، نوێنه ران ده ستیان کرد به توێژینه وه ی به رباڵوی هاوپێچه ته واوکه ره نووس������راوه کانی )که زۆربه یان له الی������ه ن واڵتانی کووبا، یه کێتی س������ۆڤیه ت، پاناما، لوبنان، فه ڕه نسا، و میسره وه ، به ڕێ کرابوون(. هه ر کام ل������ه هاوپێچه ته واوکه ره کان به جودا و هێندێکیش������ان زۆر به وردی������ێ و به رباڵوی خرانه به رباس و هه م������وو مادده کانی ڕه شنووس������ی جاڕنامه که ، خرایه به ر ده نگدانه وه . هه ر باس������کردن له س������ه ر ماده ی یه که م، ماوه ی ش������ه ش ڕۆژی پێچوو، سه ره ڕای ئه وه ی که مه لی������ک کۆرنومه ترێکی کڕیبوو، بۆ ئ������ه وه ی ئاگاداربێ که هیچکام له وتارخوێنه کان له کاتی دیاریکراوی خۆیان پتر قسه نه که ن، ڕاپۆرته فه رمییه کانی پێوه ندیدار به دانیشتنه ڕاوێژکارییه کانی ده سته ی سێیه م، پتر له ٩٠٠ الپه ڕه ده قی

چاپکراو ده بێ.کاتیک که ده سته ی س������ێیه م بۆ دواجار کاری خۆی له س������ه ره تای دیس������امبری ١٩4٨دا ته واو کرد، جاڕنامه که جارێکی ت������ر ب������ۆ پێداچوونه وه ی م������اده به م������اده ، درا به ئه نجوومه نی گشتی. ده نگی مێژوویی ئه نجوومه نی گشتی له س������ه ر ده قی کۆتایی، دوای نیوه شه وی، ١٠ی دیسامبر، ڕاگه یاندرا، و ئێس������تاش ئه و ڕۆژه ، وه کوو ڕۆژی جیهانیی مافی مرۆڤ، ڕێزی لێ ده نرێ. بیس������ت و س������ێ مادده له سی مادده ی ئه و جاڕنامه یه به ده نگی گشتی، په سند کرا

و له حاڵێکدا که واڵتانی ئه فریقیای باشوور، عه ره بستانی س������عوودی و یه کێتی س������ۆڤیه ت خۆیان له ده نگی کۆتایی پاراس������ت، 4٨ واڵت ده نگی ڕه زامه ندیی������ان ده ربڕی. هیچ

واڵتێکیش دژایه تی نه کرد.

وتووێژ له سه ر ده قه که مێژووی ئه م پرۆسه درێژخایه ن و پڕ له باس و خواسه ، سااڵنێک خرایه پشت گوێ، له سۆنگه ی نه بوونی ناسیاوی ت������ه واوه وه ، زۆر گریمان������ه و مه زه نده ی پاس������او هه ڵ نه گر هاتبوونه ئاراوه. به له به ر چاوگرتنی ئاکامی لێکۆڵینه وه کانی ئه م دواییانه ، ئێس������تا ئێمه ده زانین ک������ه زلهێزه کانی دنیا، ده س������تیان له ئاماده کردن������ی جاڕنام������ه ی جیهانیی مافی مرۆڤ������دا نه بووه ، ئه م تاپۆیه ته نیا یه ک به رهه مهێنی نه بووه و ده قه که ی له الیه ن دیپڵۆمات و کار به ده ستانی واڵتانه وه ڕێکخ������راوه ، نه ک له الیه ن فیله س������ووفانه وه . نه ته نیا هه موو توخمه کان������ی نێوناخی به وردی له به ر چ������او گیراوه ، بگره هه موو مادده کانیش������ی له ماوه ی دوو ساڵی ته واوکردنیدا، ئاڵوگۆڕی به س������ه ردا هات������ووه و زۆر جاران که ش و وه رد دراوه ته وه . ده قی کۆتایی له سه ر ده ستی که سانێکی زۆره وه

به رهه م هاتووه ، که نوێنه رانی چه ندین واڵت بوون.ڕه نگه له ئه مڕۆدا بابه تی ش������اراوه ی پش������ت ئه م ده قه ببێت������ه مایه ی سه رس������ووڕمانی زۆر که س������ان. بۆ نموونه ، گه رموگوڕترین پشتیوانانی مافه کۆمه اڵیه تی و ئابوورییه کان، خه ڵکی ئه مریکای التین بوون ) له جیاتی ئه وه ی که وێده چوو هی واڵتانی یه کێتی س������ۆڤیه ت ب������ن(. وه ڤده کانی یه کێتی س������ۆڤیه ت له به رانبه ر ده س������تتێوه ردان له ده سه اڵتداریی واڵتان������دا به ره نگارییان ده کرد، به اڵم به توندی پێداگربوون

ئه لنوور ڕۆزڤێڵت )1884 - 1962(ڕیکادۆ ئاڵفارۆ )1971-1882(

Page 39: halbzhardn zhmara 25

39 ئه یلوولی 2012

له س������ه ر نه بوونی جیاکاری و تا ڕاده یه کیش له س������ۆنگه ی به دواداچوونی ئه وانه وه بوو، که هه ر مادده یه کی جاڕنامه که به که لکی هه موو که سێک دێ. میسر داواکاری ڕاگه یاندنی جیهانگیری������ی بوو له ده س������پێکی جاڕنام������ه ی جیهانیدا و نوێنه رانی ئ������ه و واڵته خوازیار ب������وون، ڕێنوێنییه کانی ئه و جاڕنامه ی������ه هه م له نێو واڵتانی ئه ندامدا جێبه جێ بکرێ و

هه م له نێو خه ڵکی هه موو واڵتانی تریشدا.به پێش������بینیکردنی نیگه رانییه کان������ی س������ه رده می ئێمه ، نوێنه ران������ی هیند، کۆم������اری دوومینیک������ه ن و دانماڕک بۆ ده ستڕاگه یشتن به شێوه ی ده ربڕینی مافی مرۆڤ، که هه ر به ته نیا ڕه گه زێکی تایبه ت له به ر چاو نه گرێ و بۆ به فه رمیی ناسینی مافی ژنان، خه باتیان کرد. نوێنه ری پۆڵۆنیا، گرفتی قاچاخی مرۆڤی خس������ته به ر سه رنجی هه مووان و ئه مه ش بوو به ه������ۆی ئه وه ی، که هاوپێچێک������ی ته واوکه ر له باره ی قه ده غه کرانی ''هه موو جۆره کانی'' کۆیله یی و ملکه چییه وه ، له جاڕنامه که دا زیاد کرا. نوێنه رێکی ژنی پاکس������تانی، له کاتێکدا که س������ه رتاپا جلوبه رگێکی داپۆش������راوی له به ردا بوو، هه س������تا و به توندی له دژی زه ماوه ندکردنی مندااڵن قس������ه ی کرد. نوێنه ری فیلیپینیش، وێڕای وه بیرهێنانه وه ی ده ستدرێژی و که ڵکاوه ژووه کانی ئه لمانیای نازی، له باره ی الوازیی قه ده غه کرانی ئه شکه نجه وه له جاڕنامه ی جیهانیدا، هوشداریی دا؛ ئه و ڕایگه یاند که الوازیی ئه م قه ده غه کرانه ، ده توانێ ڕووپۆش له س������ه ر کرده وه قێزه ونه کانی خه ڵکانێک دابنێ که به پاساوی کولتوورییه وه ، هه موو جۆره دڵڕه قییه ک

ڕه چاو ده که ن.ئ������ه م ڕاپۆرتانه جێگای هیچ ش������کێک ناهێڵنه وه ، که ئه و دیپڵۆماتان������ه ی بۆ ئاماده کردنی ده قه ک������ه دیاری کرابوون، ئه رک������ی خۆیان به ت������ه واوی به جێ هێنا و ب������ه ته واویش شاره زای مانای شاراوه ی ده قه که بوون. ئه وان به رده وام یه کتریان ئاگادار ده کرده وه که ده قه که ده بێ بۆ هه مووان ش������یاوی په سندکردن بێ، بۆ ئه وه ی ڕه وابوونی نه چێته ژێر پرسیاره وه . به اڵم سه ره ڕای ئه مه ش، هێزی ده روه ستبوونی ئ������ه وان، هێزێکی ته واوکه ر ب������وو، ب������ۆ تێپه ڕاندنی هه موو جوداوازییه کان و ڕاستکردنه وه ی هه موو که مایه سییه کان.

گرینگایه تی������ی له ب������اره ی بیرۆک������ه کان جوداوازی������ی ده س������ه اڵتداره تی نه ته وه یی، بارودۆخی مافی کۆمه اڵیه تی، ئاب������ووری و بابه ت������ی کۆتای������ی پێوه ندی������دار به ش������یانی جێبه جێکرانی ئ������ه و بنه مایانه وه ، له هه موو کۆبوونه وه کاندا ده خرانه به ر باس و لێکۆڵینه وه و وه کوو بڵێی، ئه مه بۆسه ی نابۆوه بۆ ئه وه ی گه لێک جاران هه ڕه ش������ه له لێکترازان و

هه ڵوه شانه وه ی کۆبوونه وه کان بکات و یه کێک له گرینگترین هه وڵه کانی مرۆڤایه تی به هه ڵدێری مێژوودا هه ڵواسێ.

هه اڵییسانی شه ڕ له خۆرهه اڵتی نێوه ڕاست، باشووری ئاسیا و شوێنی تر و کاره ساتی په نابه رانی ئه و ڕووداوانه ، ه������ه ر ده ه������ات و ڕه چاوکردنی مافی مرۆڤی پێویس������تتر و گرینگتر ده کرد. به اڵم ئه وه شی وه بیر نوێنه ران دێناوه ، که بێالیه نی و بێده روه ستی و نه بوونی هاوهه نگاویی له نێوان

قسه و کرده وه دا، هیچ ئاکامێکی لێ ناکه وێته وه .هێندێ که س، له نێوان که مایه سییه کانی ئه و جاڕنامه یه دا ئاماژه ب������ه و بابه تانه ده که ن که ل������ه جاڕنامه ی جیهانیدا پێداگریی له س������ه ر ڕه چاوکردنی ماف������ه کان ده کرێ، به اڵم س������ه رنج نه دراوه ته ئه و ئه رکانه ی که ده بێ به دوایاندا بێ و که متری گرینگیی پێ ده درێ، هه ر وه کوو به مادده کانی کۆتایی ئه سپێردراوه و که سه رنجی ده ده ین، پێمان واده بێ که ڕه نگه له مادده کانی دواتردا پێشبینی کرابێ. هه ڵبه ت ئه م بابه ته ده گه ڕێته وه بۆ س������ه ر ئ������ه و ئاڵوگۆڕانه ی که له دوای������ن کاته کاندا، به پێش������نیاری نوێنه ری چین، جێبه جێ کرا. جان هامفێری ئه م بابه ته ی وه کوو هه ڵه یه ک پێناس������ه کرد، چونکه هیچکه س له ژه نگ پێنگجوون وردتر نه بوو له

به دیهێنانی هاوسه نگیی نێوان مافه کان و ئه رکه کاندا.که مبوون������ی کاتیش ڕه نگه هۆکاری ڕاگه یاندنی بێالیه نی بووب������ێ له الیه ن عه ڕه بس������تانی س������عوودییه وه ، له دواین کۆبوونه وه ی ده نگدان بۆ په س������ندکرانی جاڕنامه که دا. به ئاماژه بۆ شه ڕه کانی خاچپه ره ستی و هه نگاوه تازه تره کانی پڕوپاگه نده که رانی ئاینزایی، نوێنه ری عه ڕه بستانی سعوودی ڕه خنه ی له ڕس������ته ی ''ئازادیی گۆڕینی ئاینزا'' گرت. هه ر

به و هۆیه ش پشتیوانیی له جاڕنامه که نه کرد.به اڵم به له به ر چاوگرتنی ئه وه ی که چه ند س������اڵ دواتر و ل������ه نێوان وتووێژ له س������ه ر په یمانێکی پێویس������تدا، هه ر هه مان نوێنه ری عه ڕه بس������تانی س������عوودی ڕه زامه ندیی له سه ر ڕس������ته ی هه س������تیارتری '' ئازادیی پێوه ستبوون به ئاینزایه که وه '' ده ربڕیبوو، ڕه نگه به تێکۆشانی دیپڵۆماتیکی زیاتر ده کرا له س������اڵی ١٩4٨دا ده نگ������ی ڕه زامه ندیی لێ وه ربگیرایه و یه کێک له سه رچاوه کانی نالێکیی کولتووری

له م جاڕنامه یه دا بسڕدرایه ته وه .له کۆتاییش������دا ڕه نگه س������ه رنه که وتن له ڕه چاوکردنی مافی که مایه تییه کاندا، بگه ڕێته وه بۆ کێشه ی نێوان یه کێتی سۆڤییه ت و یۆگۆساڵڤیا. س������ۆڤیه تییه کان چاوپۆشییان له هی������چ ده رفه تێک نه ده کرد بۆ وه به رچاو خس������تنی کرده وه قیزه ونه کانی ڕه گه زپه ره س������تی و نایه کس������انی له ویالیه ته

Page 40: halbzhardn zhmara 25

هه ڵبژاردن ژماره )25(40

یه کگرتووه کانی ئه مه ریکا، که چی کاتێک که نۆره ده گه یشته س������ه ر خۆیان، هیچ پێیان خۆش نه بوو باس������ی نه هێشتنی جیاکاری بکرێ. به داخه وه ، به ش������ێوه یه کی دیار، زۆربه ی نوێنه ران س������ه رنجی هه ره زۆریان له س������ه ر که مایه سی و خاڵه الوازه کانی ڕکه به ره کانی خۆیان هه بوو، له جیاتی ئه و ڕووداوان������ه ی که له واڵته که ی خۆیاندا له ئارادا بوون، ئه م هۆگرییه به شێوه یه کی یه کسان له نێوان واڵتانی بچووکتر

و هاوتا گه وره کانیاندا ده بینرا. ئه رکه کانی داهاتوو

ئه م تێبینییه سیاس������ییانه ، بمانه وێ و نه مانه وێ، ڕه وتی کاری کۆمیس������یۆنیان خاو ده کرده وه ، ئه و کۆمیسیۆنه ی که له س������اڵی ١٩46دا پێکهاتبوو بۆ به رهه مهێنانی تاپۆیه کی یاس������ایی ئه رکدار و میکانیزمێک که ل������ه پاڵیدا، ڕێنوێنییه کارگێڕییه کانیشی دیاری بکا. بۆ ته واو بوونی ئه و ئه رکانه ی که پێوه ی زیاد کرابوو، ١٨ س������اڵی تر کات پێویست بوو. له م پێوه ندییه دا، واڵتانی ئه ندام������ی ڕێکخراوی نه ته وه کان به ناچاری پێکهاتن له س������ه ر ئه وه ی که ؛ له جیاتی په یمانێک، دوو په یمان ئاماده بکرێ و مافه مه ده نی و سیاسییه کان له مافه کۆمه اڵیه تی، کولتووری و ئابوورییه کان جودا بکرێنه وه و هه ر کامیش������یان میکانیزمی کارگێڕی������ی تایبه تی خۆیان هه ب������ێ. تاکوو ئه و کاته ی که ه������ه ر دوو په یمانه که ئاماده کرابوون بۆ په س������ندکران، ئه ژماری ئه ندامانی ڕێکخراوی نه ته وه کان له ١٠٠ واڵت تێپه ڕی بوو، ئاڵوگۆڕی سیاسیش له گۆڕێدا بوو. له ساڵه کانی سه ره تای ئه م دیالۆگه دا، پتر له نیوه ی واڵتان به و په ڕی هێزه وه پش������تیوانی میکانیزمه کارگێڕییه ک������ه ی ب������وون، به اڵم له نێوه ڕاس������ته کانی ده یه ی ١٩6٠دا، کۆمه ڵێ������ک نیگه ران������ی وه کوو ده س������تتێوه ردان و

ده سه اڵتداره تیی نه ته وه یی ، که وتبوونه ڕۆژه ڤه وه .پێش������نیاره تایبه ته کان������ی پێوه ندیدار به ئیج������ازه ی تاک و ڕێکخ������راوه ناحکوومییه کان بۆ گه اڵڵه کردنی ناڕه زایه تییه کانی خۆی������ان و دانی سه ربه س������تی به ڕێکخ������راوی نه ته وه کان بۆ جێبه جێکردنی لێکۆڵینه وه ی پێویست و گه ڕاندنه وه ی بابه ته کان بۆ دادگای عه داڵه ت������ی نێونه ته وه یی، هه موویان وه ال نران. له به رانبه ردا دوو لێژنه ی هه میشه یی یان ''وه ڤده پێوه ندیداره کان به په یمانه که وه '' له الیه ن ئه و واڵتانه وه که په یمانه که یان په سند کردبوو، دیاری کران بۆ چاودێریکردن به س������ه ر به کارهێنرانی

مافی مرۆڤ و کۆکردنه وه ی ڕاپۆرتی ده وره یی.بۆ ئه و که س������انه ی که به دوای پڕۆسه ی 2٠ ساڵه ی ئه م دیالۆگ������ه وه بوون، نایه کس������انی و جودایی نێوان ئاڕمانجه

س������ه ره تایییه کان و ئاکامه کۆتایییه کانی به ته واوی ڕوون و به رچاوه . پڕۆتۆکۆلێکی ئیختی������اری که به مافه مه ده نی و سیاس������ییه کانه وه لکێندراب������وو، توانایی ئه وه ی به واڵتان ده به خشی که ڕێکخراوێک بۆ ناڕه زایه تییه کانی هاوواڵتییانی خۆی������ان دابین بکه ن، به اڵم ئه مه ، ئه و ڕێس������ا و ڕێکخراوه ش������ێلگیره نه بوو که زۆر که س������ان به ته مای بوون. گه اڵڵه ی جاڕنامه ی جیهانیی مافی مرۆڤ ڕه نگه واڵمی بۆ ئاواته کانی خه ڵکانێکی خۆشبین پێ نه بوو، به اڵم له و شته پتر هه ڵکشا

که خه ڵکی به رچاوته نگ چاوه ڕوانی بوون.کاتێک که ده قی هه ر دوو په یمانه که له س������اڵی ١٩66دا، ڕه وانه ی ئه نجومه نی گش������تی کرا، به کۆی ده نگ په س������ند ک������را. ئه مجاره یان هیچ واڵتێک نه بێالیه ن بوو، نه دژایه تی

کردبوو.ل������ه کۆنفرانس������ی جیهانی������ی س������اڵی ١٩٩3دا، واڵتانی ئه ندامی ڕێکخ������راوی نه ته وه کان، ده روه س������تیی خۆیان له به رانب������ه ر جاڕنامه ی جیهانیدا دووپات ک������رده وه و پتر له ١٥٠ واڵت تاکوو ئێس������تا هه ر دوو په یمانه که یان په س������ند کردووه . ئه م س������ێ تاپۆیه – جاڕنام������ه ی جیهانیی مافی مرۆڤ، په یمانی نێونه ته وه یی مافه مه ده نی و سیاسییه کان و په یمان������ی نێونه ته وه ی������ی مافه کۆمه اڵیه ت������ی، ئابووری و کولتوورییه کان – به ش������ێوه یه کی نافه رمی پێیان ده گوترێ جاڕنامه ی نێونه ته وه یی مافه کان و پێکه وه ، کۆمه ڵه یاس������ا

نێونه ته وه ییه کانی مافی مرۆڤ پێک دێنن.

تێبینی:س������ووزان واڵتس، پس������پۆڕی مافی مرۆڤ و کاروباری نێونه ته وه یی، مامۆس������تای سیاسه تی گش������تی له کۆلێژی سیاسه تی گشتیی )جڕاڵد ئاڕ. فۆڕد(ی زانکۆی میشیگانه . ئه و نووس������ه ری کتێبی مافی مرۆڤ و ڕیفۆڕمه کان: گۆڕینی ڕواڵه تی سیاس������ه ت له باکووری ئه فریقیا )١٩٩٥(یه و له م دواییانه دا ده س������تی داوه ته باڵوکردنه وه ی زنجیره وتارێک له باره ی سه رچاوه ی مێژوویی که ره سه نێونه ته وه یییه کانی مافی مرۆڤ و ئه و پڕۆس������ه سیاس������ییه ی که بوو به هۆی به دیهاتنی. واڵتس له ساڵی ١٩٩3ه وه تاکوو ساڵی ١٩٩٩ له کۆمیسیۆنی نێونه ته وه یی کارگێڕیی ڕێکخراوی لێبوردنی نێونه ته وه ییدا خزمه تی کردووه و له ساڵی 2٠٠٠یشه وه له ئه نجومه نیی نه ته وه یی ده س������ته ی خزمه تگوزاریی دۆستانی

ئه مه ریکادا سه رقاڵی کار و تێکۆشان بووه . www.america.gov : سه رچاوه

Page 41: halbzhardn zhmara 25

41 ئه یلوولی 2012

توێژینه وه یه ک������ی نوێ ئ������ه وه ده رده خات که له

ب������واری که ڵکوه رگرتن له ئینترنێت له جیهاندا، س������وئید له پله ی یه که م و ئه مریکاش له پله ی دووه مدایه . توێژینه وه که باس له وه ده کات که یه ک له س������ه ر س������ێی دانیش������تووانی جیه������ان که ڵک له ئینترنێت وه رده گ������رن، به اڵم له ئافریقادا

یه ک له سه ر شه شه .)دامه زراوه ی جیهانیی وێب( له 6١ واڵته دا س������ه باره ت ب������ه به کارهێنانی ئینترنێت توێژینه وه یه ک������ی ئه نجام داوه . پێ������وه ره کان بۆ ئه م کاره وه کو، ژێرخان������ی په یوه ندییه کان، به کارهێن������ان، ناوه ڕۆکی وێ������ب و کارتێکه رییه سیاس������ی، کۆمه اڵیه ت������ی و ئابوورییه کانی ئینترنێتی له به رچاو گرتووه . به ڕێوه به ری������ی )دامه زراوه ی جهانیی وێ������ب( له الیه ن )تیم بێرنێرزلی(یه وه به ڕێوه ده چێت و "داهێنه ری وێب"یشی پێ

ده ڵێن.سوئید له ڕیزی پێشه وه دایه

ئاکامی توێژینه وه که ئه وه ده رده خات که س������وئید له ڕیزی پێشه وه ی که ڵکوه رگرتن له ئینترنێته ، ئه مریکا له پله ی دووه مدایه . )٩٠%(ی هاوواڵتیانی س������وئید و )٧٥%(ی ئه مریکییه کانیش که ڵک له ئینترنێت وه رده گرن. له گه ڵ ئه وه شدا، به اڵم بنه ماڵه ئه مریکییه کان به ڕێژه یه کی که متر خاوه نی کۆمپیۆتێرن و له ڕیزبه ندییه ک������ه دا دوای که نه دا، ئیرله ندا، ژاپۆن و نۆروێژدا دێت. یه م������ه ن، دوای )زیمبابوێ( و )بوورکینا فاس������ۆ( له کۆتایی ڕیزبه ندییه که دایه . به پێی توێژینه وه که ، سه نگاپوور

خاوه ن������ی خێراترین هێڵی ئینترنێت������ه له جیهان������دا و ئابووریی

ئیرله نداش باشترین که ڵکی له ئینترنێت وه رگرتووه .

تێچ���وووی که مکردن���ه وه ی پێویس���تیی په یوه ندییه کان

تیم بێرنێرزلی س������ه رۆکی دام������ه زراوه ی جیهانیی وێب، ئه وه شی ڕاگه یاند: وێب گفتوگۆی جیهانییه . سه رکوتکردنی ڕوو له زیادبوون������ی ئازادیی ده ربڕین، له وانه یه گه وره ترین ملمالنێ ب������ۆ داهاتووی جیهانی وێب بێت. تێچووی به رزی په یوه ندییه کان، به ملیارد که س له ده ستپێڕاگه ییش������تن به

زانست و به شداریی چاالکان تووشی کێشه ده کات. ده ستپێڕاگه ییش������تن به ئینترنێت بۆ ژماره یه کی به رچاو له دانیش������تووانی گۆی زه وی، ئه مڕۆکه بۆته س������امان و به شێوه یه کی به رفراوان وه کو مافێکی مرۆڤی و که ره سه یه کی پێویست بۆ خۆده رخستنی جێی په سن له کۆمه ڵگه ی نوێدا

هاتۆته كایه وه .تێبینی:

گرووپی توێژینه وه ی )دام������ه زراوه ی جیهانیی وێب( به هاوکاریی به شی ئابووریی ئه کسفۆرد، به ماوه ی پێنج ساڵ زانیارییان کۆکردۆته وه و بۆ ماوه ی س������اڵێکیش سه رقاڵی ڕاپرس������ی بوون. له بواری داراییش������ه وه ، )google( به

یه ک ملیارد دۆاڵر یارمه تیی ئه و پڕۆژه یه ی داوه .http://www.dw.de : سه رچاوه

یه‌ک‌له‌سه‌ر‌سێی‌دانیشتووانی‌جیهان‌که‌ڵک‌له‌‌ئینترنێت‌وه‌رده‌گرن

Page 42: halbzhardn zhmara 25

هه ڵبژاردن ژماره )25(42

واڵتی كه نده دا سیس������ته می پاشایه تیی مه رجداری هه یه . ئه وه به ومانایه دێت كه كه نه دا واڵتێكه هه م پاشایه تی )شا یان شاژن له لووتكه ی واڵته ( و هه م دیموكراسییه )هاوواڵتیانی كه نه دی بۆ هه ڵبژاردنی پاڵێوراوه سیاسییه كانی خۆیان ده نگ

ده ده ن تا وه كو نوێنه ره كانیان له ده وڵه تدا خزمه ت بكه ن.سێ بواری ده وڵه تی هه یه كه خه ڵكی كه نه دا ده توانن له

هه ڵبژاردنی دیموكراسیانه به شدار بن.• شاره وانی )گوند، شارۆچكه و شار(

• پارێزگاریی یان ناوچه یی )پارێزگا یان ناوچه (• فیدڕاڵ )نه ته وه یی(

هه ڵبژاردنی شاره وانیش������اره وانییه كان به گشتی به رپرسن له پێشكه شكردنی خزمه تگ������وزاری وه كو: دابینكردنی ئاو، ئاوه ڕۆ، پارێزگاری له ش������ه قامه كان، ڕاماڵینی به فر، پۆلی������س، ئاگركوژێنه وه ،

باخچه گشتییه كان و ... هتد.له هه ڵبژاردنی ش������اره وانی، هاوواڵتیان بۆ هه ڵبژاردنی ئه ندامێكی ئه نجومه ن )كه نوێنه ری ناوچه یه كی هه ڵبژاردنه ( و هه روه ها بۆ هه ڵبژاردنی شاره دار یان سه رۆك شاره وانی

)كه به رپرسی شاره وانییه ( ده نگ ده ده ن.ئه و كه س������انه ی ك������ه ده بن������ه پاڵێ������وراوی هه ڵبژاردنی

شاره وانییه كان، نوێنه ری هیچ حزبێكی سیاسی نین.

له دوڕگه ی پره نس ئێدوارد، هه ڵبژاردنی شاره وانییه كان له ش������اره كانی )ش������ارلوت تاون، سامرس������اید، كۆرنڤال و ستراتفۆرد(، هه ر چوار ساڵ جارێك له یه كه مین یه كشه ممه ی مانگی كانوونی یه كه م ئه نجام ده درێت و له شاره وانییه كانی دیكه سێ ساڵ جارێكه . له هه ندێ كۆمه ڵه ی گوندنشینانیش كۆبوونه وه ی هه ڵبژاردنیان هه یه ، كه ناونووسین و هه ڵبژاردن

پێكه وه له یه ك كاتدا ئه نجام ده درێن.هه ڵبژاردنی پارێزگا له دوڕگه ی پره نس ئێدواردده وڵه تی پارێزگا به رپرس������ه له كاروباری وه كو: فێركردن، ته ندروستی، گه شتوگوزار، پرۆگرامه كانی كۆمه ڵگه و... هتد.

ل������ه هه ڵبژاردنی پارێزگای دوڕگ������ه ی پره نس ئێدوارددا، هاوواڵتیان بۆ هه ڵبژاردنی ئه ندامێكی ئه نجومه نی یاسادانان )MLA( ده نگ به نوێنه ری ناوچ������ه ی هه ڵبژاردنی خۆیان

ده ده ن.پاڵێوراوان������ی هه ڵبژاردنی پارێزگا هه ندێجار س������ه ر به حزبێكی سیاسیین. دوای هه ڵبژاردن، سه رۆكی ئه و حزبه ی كه زۆرترین پاڵێوراوی له هه ڵبژاردن سه ركه وتنیان به ده ست هێناوه ، یان زۆرترین كورسی هه یه ، ده بێته سه رۆكوه زیری پارێزگا. س������ه رۆكی دووه مین حزبی سه ركه وتووش ده بێته

سه رۆكی فه رمی گرووپی كه مینه ی نه یار )ئۆپۆزسیۆن(.له كاتی ئێستادا، له پارێزگای دوڕگه ی پره نس ئێدوارد،

سیسته‌می‌هه‌ڵبژاردن‌له‌‌كه‌نه‌دا

و: عه زیز عه بدولخالق

Page 43: halbzhardn zhmara 25

43 ئه یلوولی 2012

2٧ بنك������ه ی هه ڵبژاردن هه یه كه به قه ده ر كورس������ییه كانی ئه نجومه نی یاس������اداڕێژه ری پارێزگایه . هه ر كۆمه ڵگه یه كی دوڕگه ، به به شێك له ناوچه ی هه ڵبژاردن ئه ژمار ده كرێت. له س������ه ره تای س������اڵی 2٠١١ له دوڕگه ی پره نس ئێدوارد، كاتی هه ڵبژاردن هه ر چوار س������اڵ جارێ������ك و له یه كه مین

دووشه ممه ی مانگی تشرینی یه كه م دیاری كراوه .هه ڵبژاردنی فیدڕاڵ

ده وڵه تی فیدڕاڵی كه نه دا به رپرسه له كاروباری ته واوی واڵت، وه كو: سیس������ته می ب������اج، كاروب������اری هاوواڵتیان و كۆچب������ه ران، به رگری������ی نه ته وه یی، كاروب������اری ده ره وه و

بازرگانی له گه ڵ واڵتانی دیكه و ...هتد.ل������ه هه ڵبژاردنی فیدڕاڵ، ته نها ده ن������گ به یه ك ئه ندامی په رله م������ان )MP( ده رێ������ت تاكو ببێته نوێن������ه ری بازنه ی هه ڵبژاردن له ئه نجومه نی گش������تیی كان������ادا. پاڵێوراوانی

ئه ندامی په رله مان هه ندێجار سه ر به حزبێكی سیاسین.له كه نه دا، ده نگ بۆ هه ڵبژاردنی س������ه رۆكوه زیر نادرێت. س������ه رۆكی حزبی سیاسیی كه زۆرترین كورسیی به ده ست هێناوه )زۆرتری������ن پاڵێوراوی س������ه ركه وتوی هه یه ( دوای هه ڵبژاردن، ده بێته س������ه رۆكوه زیر و به رپرس������ی ده وڵه تی كه نه دا. س������ه رۆكی فه رمیی ئه و حزب������ه ی كه پله ی دووه م

به ده ست دێنێت، ده بێته ئۆپۆزسیۆن.زۆربه ی پارێزگا و ناوچه كان به پێی ژماره ی دانیشتووان، ژماره یه كی دیاریكراوی ئه ندام په رله مانیان هه یه . به و پێیه ، له دوڕگ������ه ی پره نس ئێدوارد، چوار نوێن������ه ری ئه نجومه ن

)MP( هه یه ، كه نوێنه ری چوار ناوچه ی هه ڵبژاردنن:• Egmont )شاری سامرساید و ڕۆئاوای شار(

• Malpeque )رۆژهه اڵت������ی ش������اری سامرس������اید تا شارلوت تاون(

• Charlottetown )شاری شارلوت تاون(• Cardigan )رۆژهه اڵتی شاری شارلوت تاون(

حزبی سیاسیی تۆماركراوی زۆر له كه نه دا هه یه ، به اڵم هه م������وو حزبه كانی دوڕگه ی پره نس ئێ������دوارد نوێنه ر یان پاڵێوراوی چااڵكیان له هه ڵبژاردنی فیدڕاڵدا نییه . بۆ نموونه له هه ڵبژاردنی س������اڵی 2٠١١، له كۆی هه موو حزبه كانه وه

ته نها پێنج حزب له و هه ڵبژاردنه دا نوێنه ریان هه بوو. به رپرسانی ده وڵه تیی هه ڵنه بژێردراو

له ت������ه واوی بواره كانی ده وڵه تی كه نه دا، هه ندێ پۆس������ت هه یه كه ده نگده ران ده نگیان پێ ناده ن. ئه و پۆس������تانه وه كو پۆستی سیاسی ئه ژمار ده كرێن و هه ندێك له وان بریتین له :

• وه زیره كانی كابینه ی فیدڕاڵ – سه رۆكوه زیر هه ندێ له ئه ندامانی په رله مان بۆ به رپرس������یاریه تی پۆس������ته كانی

ده وڵه ت هه ڵده بژێرێت.• وه زیره كان������ی كابین������ه ی پارێزگا – س������ه رۆكوه زیری پارێزگا، كه سانێك له ئه ندامانی ئه نجومه نی یاسادانان بۆ به رپرس������یاریه تیی به ڕێوه به رایه تییه كانی ده وڵه تی پارێزگا

هه ڵده بژێرێت.• فه رمانداری گش������تی و بری������كاری فه رمانداره كان – فه رمانداری گش������تیی كه نه دا له الیه ن پۆس������تی پاشایه تیی دیاری ده كرێت، بریكاره كان������ی پارێزگا و ناوچه یی له الیه ن فه رمانداری گش������تی دیاری ده كرێت و هه ردوو پۆس������تیش له سه ر پێشنیاری سه رۆكوه زیری كه نه دا جێبه جێ ده كرێت.• س������یناتۆره كان – ئه نجومه ن������ی پیران������ی كه ن������ه دا، به ش������ێك له په رله مانی كه نه دایه ، كه لێكۆڵینه له سه ر یاسا پێشنیاركراوه كانی نوێنه ران له ئه نجومه نی گشتی ده كات. س������یناتۆره كان له الیه ن فه رمانداری گشتی و به پێشنیاری

سه رۆكوه زیر دیاری ده كرێن.هه ر ده نگێك ئه ژمار ده كرێت

هه ر كه س������ێك كه مافی ده نگدان������ی هه بێت، ده بێ ده نگ بدات. هه موو ده نگه كان له هه ڵبژاردن ئه ژمار ده كرێن.

له كه نه دای ئه مڕۆدا ده نگدان له هه ڵبژاردن، مافێكه كه له الیه ن بالوكراوه ی ماف و ئازادییه كان، بۆ هاوواڵتیانی ته م������ه ن ١٨ س������اڵ و به س������ه ره وه دیاری ك������راوه . به اڵم هه میش������ه ئه وها نه بووه . له مێژووی كۆنی كه نه دا، ته نها ئه و پیاوانه ی كه خاوه نی س������ه روه ت و س������امان بوون و زیاتر له 2١ س������اڵ ته مه نیان هه ب������وو، ده یانتوانی ده نگ بده ن. ئافره تان، كه سانێك كه بنچینه ی ئاسیایی و خه ڵكی ڕه سه ن له ڕیزی ئه و كه سانه بوون كه بۆ به ده ستهێنانی مافی ده نگ������دان، چه ندین ده یه خه باتیان ده كرد. هه ندێك له وانه ، ته نها له نیوه ی دووه می س������ه ده ی بیس������ته م ئه و

مافه یان به ده ست هێنا.

Page 44: halbzhardn zhmara 25

هه ڵبژاردن ژماره )25(44

ئاگاداربوون )ڕۆشنبیری(ئاگادارب������وون له ش������ێوازی ده نگ������دان زۆر گرنگه . پێش هه ڵبژاردن، ده نگده ران ده بێ له و پرس������انه ی كه كاریگه رییان له سه ر كۆمه ڵگه ، پارێزگا و واڵتی نوێی )كه نه دا( هه یه ، ئاگادار بن. ده نگوباسه كان بخوێننه وه ، سه یری ته له فزیۆن بكه ن، گوێ له ڕادیۆ بگرن و، به ش������داری له گردبوونه وه گش������تییه كان یا گفتۆگۆكاندا بك������ه ن، تاكو زانیارییێكی زیاتر س������ه باره ت به پاڵێوراوه سیاسییه كان و برنامه ی حزبه كه ی خۆیان به ده ست بێنن. ده نگده ران ده بێ سه ر له بنكه كانی هه ڵمه تی هه ڵبژاردن بده ن تاكو له س������ه ر پاڵێوراوان و گرنگیی دروشمه كانیان كه

ده ری ده بڕن، زانیاری زیاتر به ده ست بێنن.مه رجی پێویست بۆ ده نگدان

بۆ ده نگدان له هه ڵبژاردنێك له كه نه دا، ده نگده ر ده بێ:• هاوواڵتیی كه نه دا بێت )ئه و بیانیانه ی كه به شێوه ی هه میشه یی یان كاتی له كه نه دا نیشته جێن، ناتوانن ده نگ

بده ن(.• له رۆژی هه ڵبژاردندا، ده بێ ته مه نیان گه یشتبێته ١٨

ساڵی ته واو.• دانیش������تووی ئه و ناوچه یه بن ك������ه هه ڵبژاردنی تێدا ئه نجام ده درێت، )له كاتی ئه نجامدانی هه ڵبژاردنی پارێزگا له دوڕگه ی پره نس ئێدوارد، ده نگده ر ده بێ النیكه م شه ش مانگ پێش بانگه ش������ه ی هه ڵبژاردنی ده وڵه تی، دانیشتووی

ئه و دوڕگه یه بێت(.• ناوی له لیستی تۆماری ده نگده ران تۆمار كرابێت.

دڵنیابوون له وه ی كه ناوی ده نگده ر له لیستی ده نگده راندا هه یه .

له هه ر هه ڵبژاردنێكدا، ده نگده ر ده بێ دڵنیا بێت كه ناوی خۆی له لیستی ده نگده ران یان هه ڵبژاردن تۆمار كردبێت.

له كاتی هه ڵبژاردنی فیدڕاڵ، پس������ووله ی ده نگدان پێش هه ڵبژاردن و له ڕێی پۆسته وه بۆ ده نگده ر ده نێردرێت. له و پس������ووله یه دا وێڕای ئه وه ی كه ده نگده ر دڵنیا ده كاته وه له تۆماركردنی ناوی له لیستی ده نگده ران، زانیاریی پێویست

سه باره ت به شوێن و كاتی هه ڵبژاردنی تێدایه .ئه گه ر هاتوو زانیارییه كانی ده نگده ر له سه ر پسووله ی ده نگدان هه ڵه ی تێدا بێت و یان پسووله كه ی وه رنه گرتبێت، بۆ به ده ستهێنانی ،)RO( زانیاری و په یوه ندیكردن به كارمه ندی س������ه ردانیكردنده ب������ێ په یوه ندی به كۆمیس������یۆنی هه ڵبژاردنی كه نه داوه بكات. پێش هه ڵبژاردن ده نگده ر ده بێ په یوه ندی به و كارمه نده وه بكات تاكو زانیارییه كانی ده نگده ر راس������ت بكاته وه و یان پس������ووله ی

ناونووسینی ده نگده ران وه ربگرێت.

پێ������ش هه ڵبژاردنی پارێزگا ل������ه و دوڕگه یه دا، ده بێ دوو كارمه ندی په س������ه ندكردنی زانیارییه كان س������ه ردانی ماڵی ده نگده ر بكه ن تاكو دڵنیا بن كه ناوی ده نگده ر له لیس������تی هه ڵبژاردنه كاندا هه یه یان نا. ئه گه ر ده نگده ر له ماڵه وه بێت، ئه وان ناوی هه موو ئه و كه س������انه ی كه مه رجی ده نگدانیان هه یه تۆمار ده كه ن و پسووله ی دڵنیایی له ناوی ده نگده ران، له گه ڵ زانیاریی پێویس������ت كه په یوه ندیی به شوێن و كاتی ده نگدان ده ده نه ده س������ت ده نگده ران. وه رگرتنی پسووله یه

بۆ كاتی ده نگدان بیرۆكه یه كی باشه .ئه گه ر كارمه ندانی په س������ه ندكردنی زانی������اری، دووجار س������ه ردانی ماڵی ده نگده ر بكه ن و ده نگده ر له ماڵ نه بێت، ئ������ه وان كارتێكی زانیاری به مه به س������تی په یوه ندیكردن به كارمه ندنی )RO( جێ ده هێڵن تاكو ده نگده ر به مه به ستی

ناونووسین په یوه ندی به و كارمه نده وه بكات.ئه گ������ه ر به هه ر هۆیه ك، له ڕۆژی ده نگدان ناوی ده نگده ر له لیس������تی ده نگ������ده ران نه بوو، ده نگ������ده ر ده توانێت ناوی خ������ۆی تۆمار ب������كات و ده نگ بدات. له وكات������ه دا، ده نگده ر ده بێ س������ه ردانی ناوه ندی ده نگدانی خۆی بكات و داوایان ل������ێ بكات كه ڕێگه ی پێ بدرێت قس������ه له گ������ه ڵ كارمه ندی

سه ردانكردن بكات.له ڕۆژی هه ڵبژاردن

له ڕۆژی هه ڵبژاردن، ده نگده ر ده بێ پابه ند بێت به :• ده نگ������ده ر ده ب������ێ ل������ه كاتژمێره كانی ده نگ������دان )له هه ڵبژاردنی فیدڕاڵ به گش������تی ل������ه ٨ی به یانی تاكو ٨ی ئێواره ، و ل������ه هه ڵبژاردنی پارێزگاكانی������ش له ٩ی به یانی تاكو ٧ی ئێواره ( سه ردانی بنكه ی ده نگدان بكات. شوێنی ده نگدان به گش������تی له قوتابخانه كان، هۆڵی كلێس������اكان، هۆڵی كۆبوونه وه كان یان ش������وێنه هاوشێوه كان له ناوچه ی

هه ڵبژاردنه .• له هه ڵبژاردن������ی فیدڕاڵ، ده نگده ر ده بێ پس������ووله ی زانیاری������ی ده نگده رانی فیدڕال و پس������ووله ی ناس������اندنی

په سه ندكراویان پێ بێت.• له هه ڵبژاردنی پارێزگا ل������ه دوڕگه دا، ده بێ ده نگده ر

پسووله ی په سه ندكراوی ده نگدانیان پێ بێت.• له شوێنی ده نگدان، ده بێ ناو و شوێنی دانیشتن بخرێته به رده ستی به رپرس������ان. ئه وان دوای پشتڕاستكردنه وه ی

ناوی ده نگده ر، پسووله یه كی ده نگدان ده ده نه ده نگده ر.• ده نگده ر ده بێ پسووله ی خۆی بباته ئه و شوێنه ی كه بۆ دیاریكردنی ده نگه كه ی دیاری كراوه و به نهێنی ده نگ بدات.

• ده نگده ر ده بێ له وێ پس������ووله ی خۆی بكاته وه و له و

Page 45: halbzhardn zhmara 25

45 ئه یلوولی 2012

شوێنه ی كه بۆ دانانی نیشانه له به رامبه ر ئه و پاڵێوراوه ی كه ده یه وێ ده نگی پێ بدات، نیشانه ی )X( دابنيت.

• پس������ووله ی ده نگدان كه نیش������انه ی ده نگدانی له سه ر دیاریكراوه دووباره ده ینوش������تێنێته وه و ده یداته ده س������ت به رپرسی ش������وێنی ده نگدان، ئه و پارچه یه ك له پسووله كه لێ ده كاته وه و ده یداته وه ده ست ده نگده ر تاكو بیخاته نێو

سندووقی ده نگدانه وه .ده نگدانی پێشوه خته

ئه گه ر ده نگده ر نه توانێت ل������ه ڕۆژی هه ڵبژاردندا ده نگ ب������دات، یان بیه وێت زۆت������ر ده نگ بدات، هه ل������ی ده نگدانی پێش������وه خته هه یه و ده نگ������ده ر ده توانێ������ت زووتر و پێش هه ڵبژاردن ده نگ بدات. زانیاریی پێویس������ت س������ه باره ت به چۆنیه تی ده نگدانی پێش������وه خته له سه ر پسووله ی ده نگدان )بۆ هه ڵبژاردنی فیدڕاڵ( و یان پس������ووله ی په سه ندكردنی

ده نگده ر )بۆ هه ڵبژاردنی پارێزگا( تۆمار كراوه .ده نگدان له ڕێی پۆسته وه

ئه گه ر ده نگده ر نه توانێت له ڕۆژی هه ڵبژاردن ده نگ بدات یان نه توانێت پێشوه خته ده نگ بدات، ده توانێت بۆ وه رگرتنی پسووله ی تایبه ت به ده نگدان له ڕێی پۆسته وه ، ناوی خۆی تۆمار بكات. ئه و پس������ووله یه بۆ قوتابیان، سه ربازان، یان

ئه وانه ی كه له سه فه ر به سه ر ده به ن، سوودبه خشه .بۆ ئه و كاره ش پێویسته فۆڕمێكی تایبه ت پڕ بكاته وه و له گه ڵ ناس������نامه ی په یوه ست له كاتی خۆی و پێش ڕۆژی هه ڵبژاردن ڕه وانه بكات. بۆ ده نگدان له ڕێی پۆس������ته وه ، ده بێ ده نگ������ده ر په یوه ندی به به رپرس������انی هه ڵبژاردنی

)فیدڕاڵ، پارێزگا یان شاره وانی( بكات.

به ڵگه نامه ی ناساندنی په س������ه ندكراو بۆ هه ڵبژاردنی فیدڕاڵ

بۆ وه رگرتنی پسووله ی ده نگدان له شوێنی وێستگه ی ده نگدان������ی هه ڵبژاردنی فیدڕاڵ، یان بۆ ناونووس������ین له ده نگدانی پێشوه خته ، ده بێ ناسنامه و شوێنی دانیشتنی

ده نگده ر دیاری بكرێت. بۆ ئه م مه به سته ده بێ:• به ڵگه نامه ی ناساندن كه له حكوومه ته وه ده رچووبێت و وێنه و ناو و نیش������انی ده نگده ری له س������ه ر بێت )وه كو

مۆڵه تی لێخوڕینی ئۆتۆمۆبێل( نیشان بدرێت.• دوو به ڵگه ی ئه س������لی له پس������ووله ی ناساندن كه یه كێكیان ناو و ش������وێنی نیشته جێ و ئه وه یتریان النیكه م ناوی ده نگده ری له سه ر بێت )وه كو پسووله ی ته ندروستی یان پس������ووله ی كاره با(، یان له الیه ن ده نگده رێكی تره وه ك������ه ناوی له هه مان لیس������تی ده نگده ران������ه وه هه یه یان كه س������ێك كه به ڵگه نامه ی ناساندنی په سه ندكراوی هه یه )بۆ نموونه ، دراوس������ێ یان كه س������ێك كه له گه ڵ ده نگده ر

له یه ك ژووردا ژیان به سه ر ده بات( بناسرێت.

دیاریكردنی ناسنامه له هه ڵبژاردنی پارێزگادا

له هه ڵبژاردنی پارێزگاییدا له دوڕگه ی پره نس ئێدوارد، له كاتی ده نگدان، ئه گه ر به ڵگه ی ناساندن له گه ڵ ده نگده ر نه بێت، پێویس������ته كه ده نگده ر سوێند بخوات. له و كاته دا ده نگده ر س������وێند ده خوات، هه م������وو ئه وانه ی كه ده یڵێت س������ه باره ت به وه ی كه ئه و كێیه و له كوێ ژیان به س������ه ر

ده بات، ڕاست و دورسته .

که نه دا که نه داناوی ڕه سمی:

ئۆتاواپایته خت:٩.٩٥٨.3١٩ کیلۆمه تری چوارگۆشه پانتایی خاک:

34.4٨2.٧٧٩ که س. ئامار - 2٠١١ژماره ی دانیشتووان:)٨٠،6%( ئاماری ساڵی 2٠١٠ڕێژی شارنشینی:

)٥٠،٥%( ئامار – 2٠٠٩ڕێژه ی ژنان:)4٩،٥%(ڕێژه ی پیاوان:

)٩٩%( ئامار – 2٠٠٩ڕێژه ی خوێنده واری )خوێندنه وه و نووسین(:)١،٩%( کشتوکاڵ، )32%( پیشه سازی و )66،١%(یش به شی خزمه تگوزارییه . ئامار – 2٠٠٨ئابووری:

)٧،٥%( ئامار – 2٠٠٨ڕێژه ی بێکاری:

Page 46: halbzhardn zhmara 25

هه ڵبژاردن ژماره )25(46

ئه م چه مكه له رابردوودا په سه ندكرابوو كه بڕیاره كان له الیه ن چه ند كه سێكه وه له باره ی ژیانی گشتییه وه بدرێت.

ب������ه اڵم ئه مرۆكه ئ������ه م ش������ێوازه ئاڵۆگۆڕی به س������ه ردا هاتووه . به ده ستهێنانی به رفراوانی زانیارییه كان، به هۆی ئه مه ش ته كنه لۆژیای پێش������كه وتوو و ده سپێراگه یشتنی باشتر و زۆرتری هاوواڵتیانی به ژیانی گشتی ره خس������اندووه . ده سپێڕاگه یشتن به زانیارییه كان به مانای به شداریكردنی كه سانێكی زۆره له گفتوگۆكانی په یوه ست به

بڕیاره كان ، كه كاریگه رییان له سه ر ژیانیاندا ده بێت.دێنێته کای������ه وه ، هه روه ه������ا خه ڵ������ك ده س������ه اڵت زانیاری������ی تێگه یشتوونه كه حكوومه ته كان پێویس������تیان به به شداریكردنی خه ڵك له ره وتی بڕیارداندا هه یه . ئه مرۆكه كۆمه ڵگه گرنگییه كی زۆر به به ش������داریكردنی خه ڵك ده دات، ئه گه ر كۆمه ڵگه له ڕه وتی بڕیارداندا به شداری نه كات، داخوازیی خه ڵك له بڕیاره كاندا له به رچاو ناگیرێت. كاتێ كه كۆمه ڵگه به ش������داری له م پرۆسه یه دا ده كات، ئه م������ه باس ل������ه به كارهێنانی بنه ماکان������ی دیموكراتی و ده سه اڵتی خه ڵك ده كات . له و واڵتانه دا كه سیاسه ته كانیان ناچڕه ،

هاوواڵتیان چاالكانه به شداری له ژیانی گشتیدا ده كه ن.حكوومه ته خۆجێییه كان بڕیاردان له ئاستی كۆمه ڵگه و ڕێگه ب������ه هاوواڵتیان ده ده ن تا بیرۆڕای خ������ۆی ده رببڕن و په یوه ندی

نزیكتر له نێوان حكوومه ت و خه ڵكدا دروست ده كه ن.حكوومه ته خۆجێیه كان ، ش������ه فافییه ت و متمان������ه به هێز ده كه ن. هاوواڵتیان و كاربه ده ستانی حكوومه تی په ره به په یوه ندیی پێویست ب������ۆ به ڕێوه به رییه تی كاروباری كۆمه ڵگه ی ده ده ن. ده س������تێوه ردانی هاوواڵتی������ان له ژیان������ی كۆمه لگ������ه دا ده بێته هۆی به بڕش������تبوون، شه فافییه ت و ئاشكرا بوونی به ڕێوه به ریی ئه رکه کان له کۆمه ڵگه دا. گرنگتر له هه موویان، ئه م په یوه ندییانه ده رفه تی گه ش������ه ی متمانه و

باوه ڕ له نێوان خۆ و ئه ندامانی تری كۆمه لگه دا دێنێته کایه وه .كۆمه ڵگ������ه ی مه ده ن������ی ده رخ������ه ری رێكخراوه خۆبه خش������ه کان و خۆبه ڕێوه به رییه ، كه وه ك بازنه ی نێوان خه ڵك و حكوومه ت كار ده كات. ئه م رێكخراوانه ، هاوواڵتیان بۆ به رژه وه ندیی هاوبه ش������یان به یه كه وه گ������رێ ده دات و ده نگی یه كگرتوو، س������ه ربه خۆ و به هێز به هاوواڵتیان ده دات. ئه مه بارودۆخێك دێنێته گۆڕێ، كه هاوواڵتیان تێیدا ده رفه تی به شداریكردن و كارتێكه رییان به سه ر ڕه وتی بڕیارداندا ده بێت . گرووپه مه ده نییه كان جۆراوج������ۆر ن و بریتین له: گرووپه ئایینییه كان، یه كێتی

كرێكاران، رێكخراوی قۆتابیان و ته نانه ت یانه وه رزشییه كان.پێویسته له پڕۆس������ه ی دیموكراتیدا، كۆمه ڵگه یه كه ی مه ده نیی به هێز ڕۆلێكی ڕاس������ته قینه ببینێ������ت. رێكخراوه کانی كۆمه ڵگه ی مه ده ن������ی وه کو ده نگی خه ڵك خۆ ده رده خ������ه ن. ئه م رێكخراوانه

به به ش������داریكردنی ئه ندامانی خۆیان له زانیارییه كان، ئاگادار و فێری������ان ده كه ن و به ڕێگه ی چاالکییه کانیانه وه ، په یامی ئه وان ده گوازنه وه . هه روه ها وه ك هێزێکی یه كگرتوو له كۆمه ڵگه دا كار ده ک������ه ن ، په یوه ندی نێوان ئه ندامانی كۆمه لگه به هێز ده كه ن و بۆ

ئامانجێكی یه كگرتوو كاره کان ڕاده په ڕێنن.كۆمه ڵگه ی مه ده نی به ش������ێوازی جۆراوجۆر یارمه تیی به رژه وه ندیی هاوواڵتی������ان و حكووم������ه ت ده دات، كۆمه ڵگ������ه ی مه ده ن������ی ل������ه ڕێگه ی سنوورداركردنی ده سه اڵتی حكوومه ت و پێشگیری له خراپ به كارهێنانی

حكوومه ت، له جێبه جێکردنی خواسته کانی خه ڵک دڵنیا ده بێته وه .پرۆسه ی به شداریكردن له رێكخراوه كانی كۆمه ڵگه دا، هانی په یوه ندی ڕاس������تگۆیانه ی نێوان ئه ندامان و ئاڵۆگوڕی بیرۆڕاكان و باوه ڕه كان له ئه نجامی گفتوگ������ۆدا ده دات. گفتوگۆ یارمه تیی ئاشكرابوونی هزره کان و رێگه پێش������كه وتووه كانی بیركردنه وه و ئه نجامێك كه به چاره س������ه ری كێشه كان كۆتایی دێت، ده دات. كاتێ كه هاوواڵتیان به شداری له پڕۆسه ی دیموكراتیدا ده كه ن، س������ه رمایه ی كۆمه اڵیه تی كه له متمان������ه و خۆڕاگری و یه كگرتن

پێک دێت، له کرده وه دا دروست ده بێت.كۆمه ڵگه ی مه ده نی په یوه ندی������ی نێوان حكوومه ت و هاوواڵتیان پت������ه و ده كات و چاودێ������ری كاروباری گش������تیی كۆمه ڵگه ده كات. به شداریكردنی كۆمه ڵگه له كاروباری گشتیدا، سه ره كیترین به شه له په ره پێدانی دیموكراتی و دووركه وتنه وه یه له ده سه اڵتی ناوه ند.

رێكخراوه كاریگه ره کان له كۆمه ڵگه دا خاوه نی سێ چه مكن : یه كه م، هه بوونی تێڕامان و لێكۆڵینه وه ، كه ده رفه تی شیكاری و ڕه وتی لێكدانه وه ی الیه نه جۆراوجۆره كانی پرس������ه كان دێنێته کای������ه وه . تێڕامان له ئاڵۆگۆڕی زانیارییه كان و بیركردنه وه پێش

بڕیاردانی كۆتایی، پێك دێت.دووه م، هه بوونی گفتوگۆ. گفتوگۆ شێوازێكی تایبه ته له لێدوان كه پێویس������تی به چڕیی زیاتر له دیالۆگی ئاس������ایی هه یه . هه ر كۆمه ڵگه یه ك ده بێت كه شوهه وایه ك بۆ رێكخستنی چاوپێكه وتنی گشتی، دانیشتن، گفتوگۆكان و ڕه وتی فێركردنی هه بێت. گفتوگۆ،

ئاڵۆگۆڕی ئازادانه ی بیری نوێ و ئه رێنی دێنێته كایه وه .س������ێیه م، كۆده نگی. گه ییش������تن به ڕێککه وت������ن دوای گفتوگۆ و ئاش������كرا بوونی ده نگی زۆرینه یه . گه یش������تن به كۆده نگییه كی سه ركه وتوو دوای كۆكردنه وه ، شیكاری و لێكدانه وه ی باوه ڕه كانی

گشت هاوواڵتیان به ده ست دێت.به کارهێنانی كۆده نگییه كه ل������ه قۆناغی به ڕێوه بردنی بڕیاره كان زۆر گرینگه ، چونکه ئه ندامانی كۆمه ڵگه به شدارییان تێدا كردووه .

u.s.info : سه رچاوه

كۆمه‌ڵگه‌؛‌ده‌وری‌ڕێکخراوه‌کانی‌کۆمه‌ڵگه‌ی‌مه‌ده‌نی

Page 47: halbzhardn zhmara 25

47 ئه یلوولی 2012

پاره كۆكردن������ه وه ی میلل������ی ده گه ڕێت������ه وه ب������ۆ ئه و پاره كۆكردنه وه و سه رچاوانه ی، كه له الیه ن حكوومه ت ی������ا ده وڵه ت������ه وه بۆ كاندی������د و حیزبه سیاس������ییه كان

دابینكراوه . پێویسته كاندید و حیزبه سیاسییه كان هه مان مافی میللییان پاره كۆكردنه وه ی به ش������داریكردنی چۆنیه كی هه بێت، هه روه ها پێویس������ته یاس������اكانی په یوه ست به پاره كۆكردنه وه ی میللی به ئاشكرا له یاسادا ئاماژه یان پێ بدرێت. به تایبه ت زۆر گرنگه كه كاندید یا حیزبی دیاریكراو س������ه رچاوه میللییه كان به شێوه یه كی خراپ به كار نه هێنن. پێویسته چوارچێوه ی یاسایی ، بونیاتنان

و به رده وامیی سیسته می فره حیزبی هان بدات. پاره كۆكردنه وه ی میللی به س������ه ر پاره كۆكردنه وه ی ڕاس������ته وخۆ و پاره كۆكردنه وه ی میللیی ناڕاسته وخۆدا دابه ش ده كرێت، ئه ویش به پشتبه س������تن به و شێوازه ی ك������ه س������ه رچاوه میللیی������ه كان به ده س������ت ده هێنرێن. پاره كۆكردن������ه وه ی ڕاس������ته وخۆ وه ك دراو، به ڕێگه ی

گواس������تنه وه ی دراو ل������ه بانك������دا ده درێت������ه حیزب������ه سیاس������ییه كانه وه . پاره كۆكردنه وه ی ناڕاس������ته وخۆش ده گه ڕێته وه بۆ ئه و سه رچاوانه ی به نرخێكی دراوییه وه

حكوومه ت بۆ حیزبه سیاسییه كان ته رخانی ده كات.

به كارهێنانی پاره كۆكردنه وه ی میللی ئه گ������ه ر پاره كۆكردنه وه ی میلل������ی بدرێته كاندید و حیزبه سیاس������ییه كان، ئه وا ڕه نگ������ه واڵت ڕای خۆی ده رببڕێت كه ئه و پاره یه بۆ چ ش������تێك خه رج بكرێت. هه ندێ كات ده ش������ێ ئه مه به پش������تگیری بۆ كاندید و حیزبه سیاس������ییه كان دابنرێت، كه چی له حاڵه ته كانی تردا پاره كۆكردنه وه بۆ مه به سته تایبه تییه كان، یان بۆ به كارهێنانی هه ندێ شتی دیار و قه ده غه كراو ته رخان

ده كرێت. یه كێك له جیاوازییه سه ره كییه كان ئه وه یه، ئاخۆ پێش������بینی ده كرێت یان نا ك������ه پاره كۆكردنه وه كه بۆ مه به س������ته كانی هه ڵمه تی هه ڵبژاردن به كارده هێنرێت

پاره‌كۆكردنه‌وه‌ی‌‌ڕاسته‌وخۆ‌و‌ناڕاسته‌وخۆی‌‌میللی‌

وه رگێڕانی له ئینگلیزییه وه : باوكی دارڤان

Page 48: halbzhardn zhmara 25

هه ڵبژاردن ژماره )25(48

)ئه مه ش زیاتر له و شوێنانه باوه كه پاره كۆكردنه وه ی میلل������ی به كاندی������ده كان ده درێت( یا ب������ۆ چاالکییه ب������ه ناپه یوه س������ت په یوه ندی������داره ڕووتینییه كان������ی هه ڵبژاردنه كان������ه وه )ئه م������ه ش زیاتر له و ش������وێنانه باوه ك������ه پاره كۆكردنه وه ی میلل������ی ده درێته حیزبه سیاسییه كان(. ده كرێ پاره كۆكردنه وه ی گشتی هه م بۆ مه به س������ته تایبه تییه كان و هه میش بۆ مه به س������ته قبوڵك������راوه كان ته رخ������ان بكرێت، ده ش������كرێ له ناو لیسته كه دا دابنرێت و ڕێگه به وه بدرێت، كه حیزبه كه ی������ا كاندیده ك������ه پاره كۆكراوه كه له نێ������وان خۆیاندا

دابه ش ده كه ن. به ش������ێك ل������ه مه به س������ته كانی هه ڵمه تی گش������تیی هه ڵب������ژاردن و چاالکیی������ه ڕووتینییه كان������ی حیزبه كه س������ه باره ت به پاره كۆكراوه كه به شێوه یه كی گشتی بۆ

ئه م مه به ستانه ی خواره وه ته رخان ده كرێت:١- كاره كانی گرووپی په رله مانی )به کۆ( كه ستافی به ڕێوه بردن و لێكۆڵینه وه ی یاسادانان و ڕاگه یاندن یا

زانیارییه پێویسته كانی تر له خۆ ده گرێت.2- مه شقكردنی كاندید یا ئه ندامانی حیزب له هه موو بوارێك������دا و ته نانه ت له ئایدۆلۆژی������ای حیزبه كه وه بۆ

دامه زراندنی ئه ندامان و خۆشگوزه رانی هاوواڵتیان.3- لێكۆڵین������ه وه به س������تافی لێكۆڵین������ه وه و ئاله تی

زانیاری و به ده ستهێنانی بیروڕاكانیشه وه . 4- هاوكاری������ی كاری حیزب������ی ل������ه واڵتان������ی تردا، زۆرجار له شێوه ی پاره كۆكردنه وه دا بۆ دامه زراندنی

حیزبێكی سیاس������ی ته رخانكراوه، تاكو له واڵته دیموكراسییه پێشكه وتووه كاندا ده سته خوشكه كان حیزبه پش������تگیریی

بكات.٥- ئ������ه و چاالكییانه ی مه به س������تیان پشتگیریكردنی گرووپه تازه هاتووه كانه ، زانی������اری هه ڵمه ته كان��������ی ه������ه روه ك مه به س���������������تیان ل������ه زیادكردن���������������ی به شداریپێكردنی كه مایه تییه كان، كۆمه ڵه كۆچبه ره كان و ده نگ������ده ره گه نجه كان ی������ا ئ������ه و ده نگده رانه له و ش������وێنانه ی ماف������ی ده نگدانی ده نگ������ده ر له هه موو

شوێنه كانی تری واڵتدا كه متره .

6- حیسابه كانی بانكی بۆ هه ڵبژاردن له و واڵتانه ی كه كاندید و حیزبه سیاس������ییه كان، كه ده بێ حیسابێك بكه ن������ه وه تاكو ناوی خۆیان ب������ۆ هه ڵبژاردنه كان تۆمار

بكه ن.٧- یارمه ت������ی بۆ كۆكردنه وه ی واژو له و واڵتانه ی كه

واژۆیه كان بۆ ناو تۆماركردن پێویست بن.٨- پ������ه روه رده ی ده نگ������ده ر كه به رپرس������یارییه تی و كاری كاندید و حیزبه سیاسییه كانه ، ئه وا ئه گه ر وابێت ده توانن زۆرجار پاره كۆكراوه كه بۆ تێچووه كانیان خه رج بكه ن. له و كۆمه ڵگانه ی كه گۆڕانكاریی سه ره كی به سه ر سیسته مه كانی هه ڵبژاردن و پڕۆسه و ڕێكاره كاندا هاتووه و، ب������ۆ ئه و حاڵه ته ی كه ده نگ������ده ران یه كه م جاریانه و مافی ده نگدانیان پێ به خشراوه ، ڕه نگه په روه رده كردنی

ده نگده ر ڕۆلێكی گرنگ بگێڕێت.٩- پ������ه روه رده ی ده نگ������ده ر ب������ه هه م������ان ش������ێوه به رپرسیاریه تی و كاری كاندید و حیزبه سیاسییه كانه . په روه رده ی ده نگده ر له و چه مكه فراوانانه ده كۆڵێته وه كه پش������تگیرییه كی به هێزی كۆمه ڵگه یه كی دیموكراسی ده كه ن وه ك ڕۆل������ه به رچاوه كان و به رپرس������یاریه تیی هاوواڵتی������ان و حكوومه ت و به رژه وه ندییه سیاس������ی و تایبه ته كان، میدیای هه مه جۆر و كاروباره كان، سێكته ره ناسوودبه خش������ه كان و به گرنگیی هه ڵبژاردنه خولی و

خاوه ن ڕكابه ره كانیشه وه . ١٠- باڵوكردن������ه وه ی به یاننام������ه ی هه ڵب������ژاردن و

باڵوكراوه ئایدۆلۆژیاییه كان و حیزبییه كان.

http://aceproject.org : سه رچاوه

Page 49: halbzhardn zhmara 25

49 ئه یلوولی 2012

چارچوڤه یێ یاسایی و رێكخستی و چارچوڤه یێ سیاسه تا گشتی

ژ پێخه م������ه ت ئه نجامدان������ا پروسێس������ا ده نگدان������ێ و هه لبژارتن������ێ ب ئاوایه كێ زه الل و ش������ه فاف، وه كهه ڤی دناڤبه را ده نگده راندا، ڕێ������ك و گونجای ل هه موو جهێن ده نگدانێ ، پێتڤیه ب ئاوایه كێ گه له ك روون په یكه ر و پێكهاتا هه لبژارتنێ د یاس������ایاندا بهێته دیاركرن. پڕانیا جاران د ژینگه هێن هه لبژارتناندا كێش������ه یێن گرێدای ب به النسا د ناڤبه را قه ید و ئاس������ته نگێن یاسایێ و رێكخستنێ دا خۆیا دبیت، هندی گرفتێن دیترن دشێن بۆ رێكا سیاسه تا گش������تی یا كو رێڤه به ریا هه لبژارتنان ده ستنیشان دكه ت بهێلن. لێ یاس������ایا كو حوكمی ل پروسێسێن ده نگدانێ و هه لبژارتنێ������دا دگێریت دڤێت یا گش������تگیر و ته واو بیت

نه مازه د ئه ڤان كاودانێن خوارێ دا: - ده مێ دیس������پلینا رێڤه به ری������ا هه لبژارتنان یا بژاله

بیت.- ده مێ ئه ڤ رێڤه به ریه قابلی باندورا سیاسی بیت،

یان- ده مێ یا نه جه رباندی یان كێم پسپوری بیت.

ب ئاوایه كی گش������تی دكارین بێژین، هندی گرفت ب بڕیارا سیاسیا رێڤه به ریا هه لبژارتنان نه هێنه ئێكالكرن، دێ نه رمات������ی بۆ به رهه نگاربوونا گوهورینێن ل ژینگه ها

هه لبژاتنان پت������ر بیت. هندی ژی هووركاری د په یكه ر و چارچوڤێن یاسایێ و رێكخستنێ دا هه بیت، دێ پراكتیك و بجهئینانا رێكوپێك و گونجاتیا پروسێسا ده نگدانێ و

هه لبژارتنێ ب ساناهیتر بیت.

پێڕابوونێن ده نگدانێ بكارئینان������ا ئه نجامێ������ن پێڕابوونان ل پروسێس������ێن ده نگدان������ێ ل س������ه ر رێڤه به ریا پروسێس������ێن ده نگدانێ بخۆژی دهێته چه س������پاندن. ژ بۆ گه ره نتیكرنا بجهئینانا ئه ڤان پێڕابوونان ب شێوه یه كی كاریگه ر هه موو چاالكیێن دیتر دهێنه ڕاگرتن. مه رجێن سه ره كی ژی بۆ پێڕابوونێن

ده نگدانێ ئه ڤه نه :- یا س������اكار بیت، كو ژ ئالیێ ده نگده ران ب ساناهی

بهێته تێگه هشتن و وه رگرتن؛- ده لیڤا هه بوونا شیانا عه مه لی و كاریگه ر بۆ هه موو كه سێن پێڕاگه هشتی و شیاو بۆ ده نگدانێ داكو ده نگێ

خۆ بده ن؛- یا هه ژی باوه ریێ بیت، په یداكرنا پاكس������ازیا ته واو

بۆ به رهه نگاربوونا هه ر هه ڤڕكیه كێ ؛ پروسێس������ا پێكڤه گرێ������دان و گه هاندن������ێ ، دناڤبه را شێوازێن ده نگدانا گونجایدا دهێته گوهارتن، هه روه سا

به‌رهه‌ڤی‌بۆ‌ده‌نگدانێ‌‌

و: عزت یوسف

Page 50: halbzhardn zhmara 25

هه ڵبژاردن ژماره )25(50

دناڤب������ه را خ������ۆدا ژی ل دووڤ ژینگه هێ������ن جودایێ������ن هه لبژارتنان جوداتی هه یه . سه رباری پێڕابوونێن زانیار و كارپێك������ری ل رۆژا ده نگدانا وه ك هه رجار. بجهئینانا هه موو جۆرێن ئاس������انكاریێن تایبه تێ������ن ده نگدانێ دێ هاریكاریا به رهه ڤبوون و به ش������داربوونا كه سێن ئاكنجی ل دووری بنگه هێن ده نگدانێ كه ت، زێده باری كه س������ێن وه كو نه خ������ۆش و په ككه فت������ی ل رۆژا ده نگدانێ هاتینه

تۆماركرن و خه لكێ ل ده ڤه رێن دوور دژین.

سه قامگیریا په یكه ر و چارچوڤه یێن پروسێسێن ده نگدانێ

ژ مه ره م������ێ موكومكرنا ژێهاتن و چاالكیان ل كردارا بهایێ������ن رێڤه به ریێ و زێده كرن و بهێزكرنا بجهئینانێ د پروسێس������ا ده نگدانێدا، فه ره هنده ك گوهورین د په یكه ر و چارچوڤه یێن ده نگدان������ێ بهێنه ئه نجامدان. ل هنده ك ژینگه هێن هه لبژارتنێ ، یێن كو ڕاهاتنا هه لبژارتنێن به رێ تێدا جوداتی هه بوو یان ژی یا الواز بوو ژ ئالیێ ژێهاتنا پیش������ه یی، پاكسازی، ئاسایش، ب س������اناهی گه هشتنه س������ندوقێن ده نگدانێ و ده نگدان بۆ هه موو ده نگده ران، دخازته پێڕابوونێن گوهورینێن ڕیشه یی تێدا. هه روه سا پێتڤیه به ری هه ر گوهورینه كا د چارچوڤه یێن ده نگدانێ بهێته سازدان، ڤه كولینه كا هوور د بیاڤێ پارێ تێدچیت

به رامبه ری مفایێ ده ستكه ڤیت بهێته ئه نجامدان. دڤێت گه له ك هوش������یاری و ئاگاداری هه بیت داكو بجهئینانا ت������ا ده نگ������ده ری گوهورین������ان ڕادده ك������ێ زۆر ئال������وز نه كه ت. ره نگه گه له ك ساخله ت و مفایێ گرنگ ب رێكا پاراستنا هنده ك چارچوڤه یێن د س������ه قامگیریێ و ده نگ������دان د كارپێك������ری بده س������تكه ڤیت. هه لبژارتناندا ده م������ێ بنه مایه ك������ێ جێگیر بۆ خوله كا دناڤبه را پرسان ئه ڤان هه لبژارتن و ئێكا دی دا هه بیت، ده لیڤ������ا پێزانینێن رێكخس������تنا ب ده نگ������ده ری و ده نگدان������ێ پێوه رێن پێویست دێ پروسێسه كا

كاریگه را ده نگدان و هه لبژارتنان هێته ئه نجامدان.

چاڤدێرییا هه لبژارتنان چاڤدێری������ا هه لبژارتنان ژ ئالیێ گرۆپێن س������ه ربه خۆ، چ ئه ڤ گروپ������ه ناڤخۆیی بن یان ده ره كی، س������ه رباری چاڤدێریا پروسێسێن هه لبژارتنان ژ ئالیێ نوینه رێن حزب و كاندیدان دێ هاریكاریا بجهئینانا زه اللی و شه فافیه تا پروسێس������ا هه لبژارتنان كه ت، زێده باری دێ هاریكاریا دیاریكرنا شاشیان، یان هه ر ره وشه كا خه مساریێ ، یان ده لیڤ������ا نه وه كهه ڤیا د پێكهاتا ده نگدانێ و چارچوڤه یێن

بجهئینانێ كه ت.

بكارئینانا ته كنه لوژیا ژماره كا پێش������كه فتنێن ته كنه ل������وژی ژ ئالیێ ته كنیكا چاپێ ، بكارئینانا به ندێن ن������وو، بكارئینانا كۆمپیۆته ری، گه هاندنا تێلیكۆم د پروسێسێن ده نگدانێدا، دێ شیانێن

پروسێسا ده نگدانێ به رفره هتر لێكه ت. هه لبژارده یێ������ن د ش������اره زایی ب پشتبه س������تن چاره س������ه ریێن ته كنیكی دێ به هایه ك������ێ زێده تر ده ته ره نجێ������ن رێڤه به ری������ا هه لبژارتن������ان، دێ داكوكیێ ل س������ه ر چاره س������ه ریێن گونجای د ژینگه ها جوگرافی و هه لبژارتن و رۆش������نبیری و ژێرخانا ئابوری كه ت. د گه له ك دوخ و ره وش������ادا، چاره سه ریێن ئاسانتر و پتر گه هش������تی دێ ژ ئالیێ كاریگه ریا تێچوونێڤه پتر

كاریگه ر مینیت.

http://aceproject.org/ace-ar/topics/ve/ve20

Page 51: halbzhardn zhmara 25

51 ئه یلوولی 2012

Page 52: halbzhardn zhmara 25

هه ڵبژاردن ژماره )25(52