Harry Potter jako wzór do naśladowania współczesnych dzieci i młodzieżymgr Ewelina Biel mgr Magdalena Szumieć

Minęło 12 lat odkąd w polskich księgarniach pojawiła się pierwsza część przygód Harry’ego Pottera. Młody czarodziej zawładną sercami dzieci, młodzieży i dorosłych na całym świecie, doprowadzając do pojawienia się zjawiska fascynacji głównym bohaterem, określanego mianem „potteromanii”. Wydanie każdego kolejnego tomu powieści sprawiało, że świat młodych ludzi zamierał i w tą jedną noc gromadzili się oni przy księgarniach, aby jak najszybciej dokonać zakupu i poznać dalszy ciąg przygód Harry’ego. Czytelnicy z niecierpliwością oczekiwali także na ekranizację kolejnych części przygód młodego czarodzieja, doczekawszy się w ubiegłym roku adaptacji filmowej ostatniego tomu sagi.

Ogromne zainteresowanie powieścią ze strony dzieci i młodzieży niemal natychmiast wywołało dyskusje na temat edukacyjnych walorów książki. Świat bardzo szybko podzielił się na zwolenników i zagorzałych przeciwników „Harry’ego Pottera”. Jedni wyrażali chęć włączenia przygód młodego czarodzieja do kanonu lektur, inni apelowali o wprowadzenie zakazu czytania powieści przez dzieci. W środowisku młodych czytelników tytułowy bohater powieści miał jednak przeważającą część fanów, którzy tworzyli liczne fankluby Harry’ego i - pomimo niechęci ze strony rodziców - oddawali się lekturze powieści. Zainteresowanie sagą wydawało się być także swoistym protestem przeciwko pokutującemu wśród dorosłych przekonaniu, że współcześnie dzieci i młodzież praktycznie nie czytają. Autorka „Harry’ego Pottera” udowodniła całemu światu, że młodzi ludzie nie tylko czytają książki, ale - przede wszystkim - że lubią to robić! Pokazała, iż problem zmniejszania się czytelnictwa wśród dzieci i młodzieży nie wynika z braku chęci, a do lektury młodych czytelników wcale nie trzeba zmuszać. Pomimo upływu lat, do dnia dzisiejszego w Sieci nadal istnieje wiele fanklubów Harry’ego i równie wiele blogów poświęconych jego postaci. Warto sobie zatem zadać pytanie, co dostrzegli w powieści i w osobie głównego bohatera młodzi ludzie, którzy dorastali wraz z Harrym Potterem i dlaczego jego historia stała się im tak bliska?

165

Rozważając kwestię edukacyjnych walorów „Harry’ego Pottera”, należałoby rozpocząć od krótkiej charakterystyki literatury dla dzieci. W odróżnieniu od literatury dziecięcej, twórcami literatury dla dzieci są ludzie dorośli, którzy za pośrednictwem słowa drukowanego pragną realizować określone funkcje utylitarne. Najczęściej publikacje kierowane do dzieci i młodzieży powinny - zdaniem dorosłych - pełnić funkcję edukacyjną. Z tego rozliczają książki zarówno rodzice, jak i nauczyciele. Niemniej jednak pośród powieści dla dzieci znajdują się także takie, które cieszą się uznaniem najmłodszych, podczas gdy w opinii dorosłych zyskują miano nieciekawych lub nawet szkodliwych. W spór ten włączają się także badacze przedmiotu, którzy podkreślają niejednokrotnie, że literatura dla dzieci powinna służyć przede wszystkim zabawie. Funkcja rozrywkowa literatury nie powinna nigdy być wypierana przez funkcję użytkową. Zwolennikiem takiego podejścia jest m. in. J. Cieślikowski.

Sformułowanie „literatura dla dzieci i młodzieży” nie do końca pozwala na jednoznaczne postawienie granicy wiekowej odbiorcy. Na każdym etapie rozwoju uwzględnić należy bowiem inne potrzeby i zainteresowania potencjalnych czytelników. Młody czytelnik, zainteresowany daną książką sięgnie po nią bez względu na to, czy dorosły wyrazi w tym względzie swoją aprobatę. Właśnie taką sytuację mieliśmy okazję obserwować w roku 2000, kiedy to na polskim rynku wydawniczym ukazała się pierwsza część powieści J.K. Rowling pt. „Harry Potter i kamień filozoficzny”. Główny bohater powieści - tytułowy Harry - miał wówczas 11 lat i każdy ówczesny jedenastolatek chciał „towarzyszyć” młodemu czarodziejowi w przygodach, które przeżywał i problemach, z którymi się borykał. Powszechnym wówczas prezentem świątecznym był pierwszy tom powieści J.K. Rowling. Pomiędzy kolejnymi wydaniami powieści zachowana była przerwa od roku do dwóch lat, co dodatkowo wzmacniało motywację do zakupu i przeczytania książki, gdy ta już ukazała się w księgarniach.

Wielu krytyków literatury, badaczy, rodziców i nauczycieli stanęło na stanowisku, że „Harry Potter” nie jest książką dla dzieci. Analizując to stwierdzenie, warto zastanowić się, czym jest książka dla dzieci. Pomocna w tym względnie jest typologia Z. Adamczykowej.

Wśród odbiorców literatury, wyodrębniła ona następujące grupy wiekowe40:

40 Z. Adamczykowa, Literatura dziecięca: funkcje - kategorie — gatunki. Warszawa 2004, s. 20.166

• okres inicjacji czytelniczej, trwający do 3. roku życia, zdominowany przez książki-zabawki oraz książeczki obrazkowe;

• wiek przedszkolny, trwający od 3. do 6-7. roku życia, w którym dominującą formą jest baśń magiczna oraz, zawierająca elementy humoru i nonsensu, rymowana poezja;

• młodszy wiek szkolny, trwający do 9-10. roku życia, charakteryzujący się stopniowym przekraczaniem granicy fantastyki i przechodzeniem do tekstów bardziej realistycznych. Dominującym gatunkiem staje się wówczas poezja i proza, a tematyka książki zaczyna różnicować się ze względu na płeć dziecka;

• starszy wiek szkolny, trwający do 13. roku życia, w którym czytelnicy zaczynają coraz wyraźniej identyfikować się z bohaterem literackim. Uwidaczniają się wówczas zainteresowania literaturą realistyczną wyraźnie zróżnicowane ze względu na płeć odbiorcy;

• okres dorastania, trwający do 16. roku życia, w którym młodzież zaczyna sięgać po literaturę dla dorosłych. Zainteresowania czytelnicze ulegają rozszerzeniu na lirykę, prozę egzystencjalną i filozofującą, w której czytelnicy poszukują odpowiedzi na nurtujące ich pytania;

• wczesna młodość, trwająca do 19. roku życia, związana z jednoczesnym skupieniem swojego zainteresowania na książce młodzieżowej i uniwersalnej.

Na tle powyższego podziału, odbiorców przygód Harry’ego Pottera można byłoby zakwalifikować do co najmniej czterech grup wiekowych. Począwszy od młodszego wieku szkolnego, a skończywszy, w przypadku ostatnich tomów powieści, na wczesnej młodości. W praktyce jednak wiemy, że po powieść J.K. Rowling sięgają nawet dzieci młodsze. Wydaje się to być szczególnym problemem wówczas, gdy nie ma obok nich dorosłego człowieka, który mógłby wyjaśnić dziecku sytuacyjny kontekst postępowania bohaterów. Zaskakującym jest jednak fakt, że autorka stworzyła powieść niespotykaną na skalę światową, która - pomimo odmiennych zainteresowań czytelniczych - odpowiada oczekiwaniom tak różnych grup wiekowych odbiorców. Fenomen Harry’ego Pottera dotknął bowiem również dorosłych czytelników, zyskując sobie wśród nich rzesze fanów.

167

Na całym świecie coraz wyraźniej przekraczane są granice odrębności literatury dla dzieci. Niejednokrotnie staje się ona literaturą tzw. uniwersalną, której adresat nie jest jednoznacznie określony. Analiza literatury przedmiotu także pozwala odnaleźć słowa sprzeciwu pod adresem tworzenia podziałów na literaturę dla dzieci i literaturę dla dorosłych. Znamienne jest w tym miejscu stanowisko francuskiego poety M. Careme, który podkreślił, że nie ma odrębnej literatury dla dzieci i dla dorosłych podobnie, jak nie ma dla nich odrębnej czekolady. Zgodnie z tym podejściem, utwory wartościowe czytać mogą zarówno dzieci, jak i dorośli41. Utwór literacki może być wówczas nośnikiem przeżyć czytelniczych dla przedstawicieli różnych pokoleń, stając się jednocześnie nośnikiem więzi międzypokoleniowej. Powstające w ten sposób zjawisko „zmiany adresata - zdaniem A. Przecławskiej - polega na tym, że dorośli stają się odbiorcami literatury skierowanej pierwotnie do dzieci i odwrotnie, utwory adresowane do dorosłych czytelników zyskują sobie uznanie w oczach dzieci42. Zjawisko to mogliśmy bez trudu dostrzec w kontekście powieści pt. „Harry Potter”. Utwór zaadresowany był pierwotnie do dzieci i młodzieży podczas, gdy w rzeczywistości zyskał popularność także w gronie czytelników dorosłych. Warto zatem zastanowić się nad racjonalnym rozwiązaniem sporu pomiędzy krytykami literatury, którego przedmiotem są wartości powieści o Harry’m Potterze. Podstawowym kryterium oceny utworu literackiego powinno być właśnie kryterium wartości, których nośnikiem jest ów utwór. Na tle tego kryterium postaramy się poddać analizie powieść J.K. Rowling, by wskazać w ten sposób fragmenty wpływające korzystnie na rozwój społeczny młodych czytelników.

Wśród cech charakterystycznych literaturę dla dzieci Z.Adamczykowa wyodrębnia dydaktyzm43. Kategorię tą wyróżnił także J. Cieślikowski, dodatkowo poszerzając ją o pedagogiczność, która jest swoistego rodzaju strategią pozwalającą uzyskiwać pożądane przez dorosłych efekty wychowawcze44. Cechami literatury dla dzieci są także:• obecność fantastyki i przygody, które wzbogacają dziecięcą

wyobraźnię i pozwalają spojrzeć na utwór bardziej pod kątem funkcji

41 Tamże, s. 14-15.42 A. Przeclawska, Literatura dla dzieci i młodzieży a kształtowanie więzi międzypokoleniowej w: Wartości w świecie dziecka i sztuki dla dziecka red. M. Tyszkowa, B. Żurakowski. Warszawa-Poznań 1984, s. 98-99.43 Z. Adamczykowa, Literatura dziecięca: funkcje..., op. cit., s. 22.44 J. Cieślikowski, Literatura osobna. Warszawa 1985, s. 30.168

estetycznej aniżeli dydaktycznej45. ZdaniemB. Żurakowskiego fantastyka powinna być wsparta elementem prawdopodobieństwa po to, by dziecko mogło uwierzyć w prawdziwość kreowanego w książce świata46. Potrzebę uwzględniania w literaturze dla dzieci elementów fantastyki akcentuje także A. Baluch. Młody czytelnik ma silną potrzebę przebywania w świecie magicznym, odmiennym od codziennej rzeczywistości. W tym świecie marzeń dziecko może bowiem zrealizować swoje najskrytsze pragnienia47,

• obecność pośrednika, widoczna w odniesieniu do utworów skierowanych do najmłodszych odbiorców, którzy samodzielnie nie potrafią czytać i skupiają się jedynie na ilustracjach48,

• występowanie bohatera rówieśniczego, z którym utożsamiać się może dziecięcy odbiorca. Uruchamia się wówczas mechanizm identyfikacji i projekcji, dzięki któremu utwór może pełnić funkcję kompensacyjną. Wiek bohatera w dużej mierze określa zatem docelową grupę odbiorców49,

• obecność humoru, która zawsze wywołuje na twarzy młodego odbiorcy uśmiech i chęć dalszej lektury. Za pośrednictwem żartu, ironii i satyry można ponadto przekazać dziecku istotne z punktu widzenia nauczania i wychowania treści50,

• teleologiczność literatury dla dzieci związana z ukierunkowaniem utworu na osiągnięcie określonego celu, którym może być ukazanie relacji pomiędzy dobrem a złem, kłamstwem, a prawdą, sprawiedliwością a niesprawiedliwością itp51.W świetle powyższych rozważań, „Harry Potter” niewątpliwie spełnia

warunek związany z obecnością pierwiastka fantastyki i przygody. Każdy kolejny tom powieści pozwala bowiem czytelnikowi podróżować nie tylko pomiędzy światem realnym i światem magicznym, ale także odbywać podróże w czasie. Dostrzegalny jest także element prawdopodobieństwa, który pozwala czytelnikowi wierzyć, że

45 Z. Adamczykowa, Literatura dziecięca: funkcje..., op. cit., s. 23-25.46 B. Żurakowski, Wartości estetyczne w literaturze dla dzieci w: Wartości w świecie dziecka.. ., op. cit. s. 209-211.47 A Baluch, Archetypy literatury dziecięcej. Wrocław 1993, s. 12.48 Z. Adamczykowa, Literatura dziecięca: funkcje..., op. cit., s. 27-28.44 Tamże, s. 30.50 Tamże, s. 30.51 Tamże, s. 32-34.

169

czarodziejski świat Hogwartu istnieje naprawdę, że wystarczy tylko znaleźć właściwy peron 9 %, aby można było cieszyć się urokami świata magii. Realizm obecny w powieści potęgowany jest dodatkowo całą procedurą funkcjonowania szkoły czarodziejów. W niej także znajdują się nauczyciele mniej lub bardziej łubiani, istnieje system nagradzania i karania, a na początku każdego roku trwają przygotowania związane z gromadzeniem rekwizytów potrzebnych do nauki. Różnica polega tylko na tym, że zamiast długopisu kupuje się różdżkę, a zamiast „mundurka” - szatę i latającą miotłę. Nawet podręczniki posiadają podobny, do realizowanego w szkole, zakres tematyczny.

W powieści J.K. Rowling występuje także bohater dziecięcy, którego przygody rozpoczynają się po ukończeniu 11. roku życia. Kryterium bohatera rówieśniczego w znacznej mierze pozwoliło ukierunkować współczesnych rodziców i opiekunów, na zakup książki dla swoich 11- letnich dzieci. W powieści pt. „Harry Potter” występuje także pierwiastek humoru o charakterze językowym i sytuacyjnym. Często jednak zabawne sploty okoliczności związane są z krzywdą negatywnego bohatera. Kontrowersyjną jest natomiast teleologiczność powieści. Wielu krytyków zarzuca jej, że nie określa wyraźnej granicy pomiędzy dobrem a złem, co jest oczywistym zafałszowaniem, gdyż istnieje realny podział na postaci pozytywne i negatywne. Ponadto tytułowy Harry wraz z przyjaciółmi zawsze stara się działać w imię sprawiedliwości. Największy sprzeciw wśród krytyków książki budzi jednak fakt, że tytułowy bohater kłamie. Kłamstwo to z reguły jednak jest demaskowane przez otoczenie, pozwalając jednocześnie uzmysłowić odbiorcy, że rozwiązanie to przynosi więcej szkody aniżeli pożytku. Należy w tym względnie pamiętać także o tym, że główni bohaterowie mają po 11 lat. Zgodnie ze stadium rozwoju moralnego L. Kohlberga są zatem na etapie moralności prekonwencjonalnej. Moralność taka jest charakterystyczna dla dzieci do 13 roku życia, a podstawą dokonywania ocen moralnych są wówczas osobiste korzyści. Dziecko w tym wieku podejmuje zachowania moralne tylko wówczas, gdy chce uniknąć kary lub uzyskać nagrodę52. Trudno w tych okolicznościach wymagać od bohaterów, by podejmowali działania moralne w trosce o pomyślność całego społeczeństwa. Dużą dojrzałością wykazuje się w tym miejscu przyjaciółka Harry’ego - Hermiona, która w podejmowanych przez siebie działaniach obawia się krytyki ze strony autorytetów, jakimi są dla głównych bohaterów

52 P.G. Zimbardo, Psychologia i życie. Warszawa 2009, s. 346.170

nauczyciele, reprezentując tym samym wyższe stadium moralności konwencjonalnej. Wraz z upływem lat bohaterowie stopniowo zaczynają rozumieć wagę moralnego postępowania.

Zmodyfikowaną wersję cech charakteryzujących literaturę dla dzieci przedstawiła D. Kowalewska. Niewątpliwie specyfika literatury dla dzieci wiąże się - zdaniem autorki - z jej socjalizacyjną rolą, która dotyczy wprowadzenia dziecka w świat norm społecznych. Ponadto istota literatury dla dzieci pozwala na wyodrębnienie w niej elementów fantastyki, określonego bohatera dziecięcego, specyficznego doboru tematyki, elementów przygody, komizmu, ograniczonej ilości scen budzących lęk oraz szczęśliwego zakończenia53. Autorka zwróciła szczególną uwagę na osobę głównego bohatera, który dla większości czytelników staje się rzeczywistym przyjacielem, a nawet idolem. Fabuła utworu daje bohaterowi dodatkową szansę wyeksponowania niezwykłych cech charakteru, co czyni z niego ucieleśnienie marzeń młodego czytelnika i pozwala wierzyć w nieograniczone możliwości przeciętnego człowieka54.

W literaturze dla dzieci często spotkać się można ze zjawiskiem odwracania się od treści smutnych. Twórcy publikacji - zdaniem J. Papuzińskiej - często przekonani są o bezzasadności „rzucania cienia” na radosne chwile dzieciństwa. Podejście takie jest jednak kwestią głęboko dyskusyjną55. Obecnie coraz częściej świat kreowany przez twórców literatury dla dzieci przestaje być bezpieczny, radosny i wolny od zagrożeń. Na dzieci z kart książek zamiast królików, niedźwiadków i sarenek coraz częściej spoglądają wiedźmy, potwory i smoki. Strach i groza stały się obecnie elementami przyciągającymi młodych czytelników niczym magnez56. Niewątpliwie nie należy przed dziećmi ukrywać istnienia zła. Każdy człowiek powinien być przygotowany na to, że w otaczającym świecie zło zawsze występuje w opozycji dobra, a każdy dzień niesie ze sobą zdarzenia przyjemne i przykre. Prezentowanie dziecku upiększonej rzeczywistości jest zatem nieuzasadnione i okrutne, gdyż zetknięcie się ze złem, strachem i cierpieniem w późniejszym okresie sprawić może, że człowiek nie będzie umiał sobie poradzić z negatywnymi emocjami.

53 D. Kowalewska, Harry i czary-mary, czyli o wartościach edukacyjnych w cyklu powieści „Harry Potter" J.K. Rowling. Kraków 2005, s. 22-24.54 Tamże, s. 34-35.55 J. Papuzińska, Dziecko w świecie emocji literackich. Warszawa 1996, s. 31.56Tamże, s. 74-75.

171

Literatura dla dzieci powinna spełniać wiele funkcji. D. Kowalewska w sposób szczególny wyodrębniła wśród nich:

• Funkcję poznawczą - związaną z uaktualnianiem wiedzy i postaw czytelnika poprzez wyodrębnienie w utworze literackim elementów rzeczywistości społecznej, historycznej i kulturowej. Literatura staje się wówczas odpowiedzą, na nurtujące czytelnika pytania, wskazówką, jak powinien żyć oraz sugestią, jak rozwiązywać dręczące go problemy57.

• Funkcję wychowawczą - związaną z wpływem, który wywierać może literatura na czytelnika. Wpływ ten uzależniony jest od samego czytelnika, od treści utworu, jego cech charakterystycznych, jak również od sytuacji, w której nastąpił kontakt z tekstem. W sytuacji, gdy podczas lektury dochodzi u odbiorcy do konfrontacji postaw odbiorcy z tymi, które reprezentują bohaterowie, możemy mówić o pozytywnym wpływie utworu na czytelnika. Wartość wychowawczą nadaje zatem literaturze sam czytelnik, który buduje własny system etyczny w oparciu o prezentowane w utworze wzorce zachowań. Treści zawarte w utworze pozwalają zachęcić dzieci i młodzież do naśladowania zachowań bohaterów i rozwijają umiejętność formułowania ocen ludzkiego postępowania, umożliwiając tym samym częściową modyfikację własnych postaw. To właśnie osoba bohatera staje się w utworze czynnikiem najsilniej oddziałującym na odbiorcę poprzez zestaw cech, które dla czytelnika są szczególnie wartościowe i które chciałby on posiadać. Zdaniem D. Kowalewskiej, najwartościowszym wzorem jest bohater posiadający zarówno cechy pozytywne, jak i negatywne. Wówczas bowiem staje się ona w oczach czytelnika bardziej wiarygodny i przekonujący58.

• Funkcję estetyczną - rozwijającą wrażliwość estetyczną czytelników oraz budującą ich postawę wobec artyzmu i piękna59.

Wartości edukacyjne literatury dla dzieci

Wartości stanowią dla człowieka kryterium, na podstawie którego dokonuje on wyborów i określa kierunek własnych dążeń. Od

57 D. Kowalewska, Harry i czary-mary..., op. cit.. s. 57-60.58 Tamże, s. 60-64.59 Tamże, s. 64-65.172

posiadanych przez człowieka wartości uzależnione są wszelkie podejmowane przez niego decyzje i oceny60. Wartości determinują zatem całą egzystencję człowieka.

Z punktu widzenia pedagogiki, źródłem wartości są normy społeczne. Zdaniem D. Kowalewskiej, edukacja szkolna powinna oddziaływać na uczniów tak, by dążyli oni do budowania społeczeństwa opartego na tym, co piękne, dobre i prawdziwe. Proces wychowania powinien zmierzać do internalizacji wartości uniwersalnych, które mogą stwarzać warunki dla harmonijnego rozwoju jednostki i społeczeństwa61. Zdaniem M. Kwiatkowskiej-Rataj czak, wartości oddziałują na sposób postrzegania i traktowania innych ludzi. Za pośrednictwem wartości buduje się zatem dojrzałość społeczną jednostki62. Wartości pojawiające się w dziełach literackich - zdaniem dorosłych - powinny umożliwić dziecku łagodne wejście w świat norm społecznych. Nauczyciele dodatkowo poszukują w literaturze źródła ułatwienia i uatrakcyjnienia procesu kształcenia.

Utwory literackie - zdaniem D. Kowalewskiej - są nośnikiem następujących wartości:

• Wartości poznawcze - dotyczące poznawania otaczającej rzeczywistości i zgłębiania wiedzy, która pozwala wzbogacić proces rozwoju osobistego, społecznego i kulturowego. Podstawową wartością jest w tym obszarze prawda. W utworach literackich wiąże się ona z koniecznością wiernego odzwierciedlenia świata przedstawionego w książce w stosunku do pozaliterackiej rzeczywistości.

• Wartości moralne - będące podstawą systemu edukacji i wskazówką dla formułowania celów wychowawczych. Wartości moralne opierają się także na informacjach o otaczającej rzeczywistości, które wywierają wpływ na sposób postrzegania siebie, świata oraz innych ludzi. Podstawową wartość moralną stanowi dobro, które w literaturze dla dzieci najczęściej bywa utożsamiane z tym, co piękne.

“ Tamże, s. 169-170.61 Tamże, s. 187.62 M. Kwiatkowska-Ratajczak, Z perspektywy wartości o prozie dla dzieci i młodzieży. Poznań 1994, s. 39.

173

• Wartości estetyczne - związane z przyswajaniem przez dzieci i młodzież dziedzictwa kulturowego. Podstawowa wartość estetyczna to piękno63.

Literaturę - także tę nieobowiązkową - można wykorzystać do ważnego zadania szkoły, jakim jest realizowanie wartości kształcenia, czyli wartości „przekazywanych uczniom w procesie dydaktyczno- wychowawczym przez nauczyciela - mistrza, doradcę i empatycznego przewodnika (...), uczeń uczy się je rozpoznawać i w końcu przyjmuje za własne”64. Nawet jeśli dana książka nie należy do lektur szkolnych, ale cieszy się zainteresowaniem dzieci lub młodzieży, warto poświęcić czas na omówienie jej, np. w ramach godzin wychowawczych, które - jak zauważa M. Bereźnicka - nie zawsze są realizowane w sposób wartościowy wychowawczo, co może wynikać m.in. z niewystarczającego przygotowania nauczycieli w tym zakresie65.

Wyznaczenie jednoznacznej granicy pomiędzy literaturą dla dzieci a literaturą dla dorosłych jest bardzo trudne. Coraz trafniejszym wydaje się być określanie literatury mianem uniwersalnej, której cechą charakterystyczną jest brak wyraźnie określonego adresu czytelniczego. Zjawisko to rodzi kolejny problem związany z koniecznością zachowania przez rodziców i nauczycieli szczególnej uwagi w sytuacji, gdy dziecko sięga po książkę, której treść nie jest im znana. Dorośli powinni służyć dziecku fachową i mądrą radą podczas doboru wartościowej literatury.

Wartości rozwojowo-edukacyjne Harry’ego Pottera

Do chwili obecnej ukazało się drukiem siedem tomów powieści J.K. Rowling pt. „Harry Potter” i każdy z nich doczekał się adaptacji filmowej. Problematyka wartości „Harry’ego Pottera” stała się obecna w artykułach i publikacjach naukowych, w rozmowach pomiędzy rodzicami oraz w dyskusjach w gronie nauczycieli. Przygody głównego bohatera przeżywały dzieci na całym świecie. Niejednokrotnie byli to czytelnicy mający mniej aniżeli 11 lat. Wśród dorosłych czytelników młody czarodziej z Hogwartu miał także swoich zwolenników, podczas gdy przeciwnicy często wcale nie czytali powieści. Warto w tym miejscu zadać sobie pytanie, Jakie wzory i wzorce zachowań oferuje dzieciom i młodzieży powieść pt. „Harry Potter? Pytanie to zyskuje na wartości, gdy

63 D. Kowalewska, Harry i czary-mary..., op. cit., s. 204-221.64 Bereźnicka M., Wartości kształcenia we współczesnej szkole. Kraków 2010, s. 25.65 Tamże, s. 37-38.174

uświadomimy sobie fakt, że współcześni uczniowie z dużą niechęcią sięgają po lektury szkolne, liczące czasami niespełna sto stron, a z entuzjazmem w przeciągu kilku wieczorów czytają powieść składającą się z trzystu, a nawet dziewięciuset stron.

Powieść J.K. Rowling to bogate źródło wzorów osobowych i wzorców zachowań, które pozytywnie sprzyjać mogą rozwojowi społecznemu, emocjonalnemu oraz umysłowemu dzieci i młodzieży. W książce obecne są jednak także treści o wyraźnym zabarwieniu negatywnym, które jednak nie powinny przysłonić korzyści wynikających z lektury właściwie dobranych fragmentów powieści.

Warto w tym miejscu skupić się na samej definicji wzoru, który w ujęciu K. Bęczkowskiej, zdefiniować można, jako „(...) to, co dany człowiek uznaje za wartość dla siebie, co chce osiągnąć, a sposób osiągnięcia jest mu podany przez konkretnego człowieka bądź przez postać literacką”66. Wartość ta powinna być jednak pozytywna, gdyż w przeciwnym przypadku będziemy mieć do czynienia z antywzorem67. Chłopcy najczęściej szukają w książkach bohaterów, których cechują przede wszystkim: swoboda, lekkość, nonszalancja, humor i przede wszystkim spryt. Chłopięcy bohater powinien umieć dodatkowo sprostać każdemu, nawet najtrudniejszemu problemowi. Dziewczęta poszukują natomiast bohaterek wiodących melodramatyczny żywot oraz bohaterów będących wzorcowym obrazem przyszłej sympatii. Dodatkowo każdy bohater powinien posiadać szereg przymiotów, wśród których znajdują się: odpowiedzialność, zdecydowanie, posiadanie własnego zdania oraz umiejętność jego obrony68.

Powyższe cechy reprezentują główni bohaterowie powieści J.K. Rowling. Tytułowy Harry jest chłopcem odważnym, sprytnym, pomocnym i koleżeńskim, który dla przyjaciół jest w stanie poświęcić nawet własne życie. Ponadto uparcie broni własnego zdania, często nie licząc się z konsekwencjami. Jak każdy człowiek popełnia błędy, jednak szybko się uczy, a zdobyte w ten sposób doświadczenia zmieniają jego podejście do życia. Szczególnym uznaniem Harry darzy sprawiedliwych nauczycieli, którzy stawiają uczniom jasne, lecz wysokie wymagania. Przyjaciele Harry’ego - Ron i Hermiona - prezentują całkowicie odrębne cechy charakteru i wywodzą się z zupełnie różnych środowisk. Hermiona

66 K. Bęczkowska, Oblicza młodości. Współczesna proza dla nastolatków i jej recepcja. Kielce 2001, s. 32.61 Tamże, s. 32.68 Tamże, s. 34.

175

jest bardzo odpowiedzialna, nigdy nie łamie regulaminu, ani danego komuś słowa, podczas gdy Ron jest nieco mniej systematyczny, lecz niezwykle oddany swoim przyjaciołom, za których gotów jest poświęcić własne życie. Pozytywne cechy bohaterów dostrzega Dyrektor Szkoły Magii - Albus Dumbledore - podkreślając, że „(...) trzeba być bardzo dzielnym, by stawić czoło wrogom, ale tyle samo męstwa wymaga wierność przyjaciołom”69.W opozycji do bohaterów pozytywnych pojawiają się antybohaterowie, którzy tworzą szeregi zwolenników Lorda Voldemorta, będącego w powieści uosobieniem zła. W epilogu każdego tomu powieści dobro pokonuje zło, a wszyscy bohaterowie, którzy posługują się w walce intrygą i nieuczciwością - przegrywają. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż uczniowie Hogwartu bardzo silnie utożsamiają się ze swoją szkołą i są z nią silnie związani emocjonalnie. To w szkole spędzają oni przerwy świąteczne, a konieczność opuszczenia jej murów wywołuje w bohaterach uczucie przygnębienia. W Hogwarcie odbywają się lekcje, w których uczniowie bardzo chętnie uczestniczą oraz te, na które przychodzą z obowiązku, gdyż treści na nich poruszane są mniej potrzebne w życiu, a nauczyciele nie cieszą się ich autorytetem. Szkoła Magii i Czarodziejstwa w Hogwarcie jest dla uczniów bezpiecznym azylem, w którym zawsze znajdą wsparcie i pomoc w rozwiązaniu problemów dnia codziennego. Niejednokrotnie zastępuje ona dzieciom dom rodzinny, którego nigdy nie miały, a szanowany przez wszystkich Dyrektor otacza każdego ucznia rodzicielską troską. Właśnie ta szkoła stała się dla współczesnych dzieci i młodzieży „szkołą idealną”, do której każdy chodziłby z przyjemnością. Zastanawiające jest zatem, co uczniowie odnajdują w magicznym Hogwarcie i czego brakuje im we współczesnych szkołach?

Analiza poszczególnych tomów „Harry’ego Pottera” pozwoliła nam na wyodrębnienie sprzyjających rozwojowi wzorców zachowań społecznych oferowanych dzieciom i młodzieży przez bohaterów powieści. Obecność wybranych wzorców potwierdzają wybrane z powieści cytaty, które zawarłyśmy w tabeli 1.

69 J.K. Rowling, Harry Potter i Kamień Filozoficzny. Poznań 2000, s. 315.176

Tabela 1. Sprzyjające rozwojowi wzorce zachowań społecznych oferowane w powieści

Wzorcezachowań

Przykładowe cytaty z powieści

Wsp

ółdz

iała

nie

m gr

upie

- Użyję peleryny-niewidki - dodał Harry. - Cale szczęście, ze ją odzyskałem.■ Chyba zmieścimy się pod nią we troje? - zapytał Kon.■ We troje?- A co myślisz, ze pozwolimy Ci pójść samemu?■ No pewnie, że nie - powiedziała Hermiona70.(...) będziemy na tyle silni, na ile będziemy zjednoczeni, i na tyle słabi, na ile będziemy podzieleni (...) Zapamiętajcie Cedrika. Pamiętajcie o nim, gdy nadejdzie czas, w którym będziecie musieli wybierać między tym, co słuszne, a tym, co łatwe7'.

Opt

ymiz

m

i M

iara

w

inny

ch

ludz

i

- Syriusz dał ci wiele tego, czego przedtem nigdy nie zaznałeś - powiedział łagodnie Dumbledore. - To zrozumiałe, że strata kogoś takiego...- Ale kiedy bytem u Dursley’ow - przerwał mu Harry, mówiąc coraz głośniej - zrozumiałem, że nie mogę się tak zamykać w sobie albo... załamywać. Syriusz na pewno by tego nie chciał, prawda? A zresztą... życie jest takie krótkie...72

Zach

ęcan

ie

inny

ch lu

dzi

do d

ział

ania

Neville oblat się szkarłatnym rumieńcem. Harry obrzucił Snape’a oburzonym spojrzeniem: nie dość, że wiąż poniżał Neville'a przed całą klasą, to teraz zrobił to samo przed innym nauczycielem.Profesor Łupin uniósł brwi.- Miałem nadzieję, że Neville będzie mi pomagał w pierwszej fazie ćwiczenia - powiedział - i jestem nadal pewny, że wywiąże się z tego znakomicie73.

Odw

aga - Zawsze poczekajcie, aż hipogryf zrobi pierwszy ruch - ciągnął Hagrid (...) -

Jak się nie odktoni, trzeba uciekać, i to szybko, bo te szpony są bardzo ostre. No dobra. Kto chce pierwszy?Większość klasy cofnęła się jeszcze dalej (...)- Nikt? - zapytał Hagrid, patrząc błagalnie.■ Ja-powiedział Harry74.

Um

ieję

tnoś

ć po

zysk

iwan

ia i

utrz

ymyw

ania

prz

yjac

iół

- Tu są wolne miejsca. Tu siedzi tylko Luna Love good (...) ona jest w porządku. Otworzyła drzwi przedziału i wciągnęła do niego swój kufer. Harry i Neville weszli za nią.- Cześć Luna - powiedziała Ginny. - Nie masz nic przeciwko temu, że zajmiemy te miejsca? Siedząca przy oknie dziewczyna (...) kiwnęła głową.- Dzięki — powiedziała Ginny, uśmiechając się do niej75.- 1 chyba się nie mylę, sądząc, że nie powiedziałeś nikomu, co w tej przepowiedni było?- Nie.- Mądra decyzja, ogólnie rzecz biorąc. Ale myślę, że mógłbyś ją nieco nagiąć dla dobra twoich przyjaciół, pana Ronalda Weasleya i panny Hermiony Granger. Tak - ciągnął, widząc zdumienie na twarzy Harry'ego - uważam, że oni powinni wiedzieć. Wyrządzasz im krzywdę, nie mówiąc o czymś, co jest dla nich ważne.■ Nie chciałem...

70 J.K. Rowling, Harry Potter i Kamień..., op. cit., s. 280.71 J.K. Rowling, Harry Potter i Czara Ognia. Poznań 2001, s. 748.72 J.K. Rowling, Harry Potter i Książę..., op. cit., s. 88.73 J.K. Rowling, Harry Potter i Więzień..., op. cit., s. 141.74 J.K. Rowling, Harry Potter i Więzień Azkahanu. Poznań 2001, s. 82.75 J.K. Rowling, Harry Potter i Zakon Feniksa. Poznań 2004, s. 209-210.

177

- ... martwić ich albo straszyć? - wpadł mu w słowo Dumbłedore, przyglądając mu się znad okularów. - A może nie chciałeś się przyznać, ze sam się martwisz i boisz? Potrzebujesz swoich przyjaciół, Harry76.

Sam

odzi

elno

ść i

pew

ność

sie

bie

Spoza ściany gruzu rozległo się głuche łupnięcie i jeszcze jedno „auuu!" Tracili czas. Ginny już od wielu godzin jest w Komnacie Tajemnic. Harry zrozumiał, że ma tylko jedno wyjście.- Poczekaj tutaj! - zawołał do Kona. - Czekaj tu z LoCkhartem. Ja idę dalej.- Spróbuję usunąć trochę tego gruzu - odezwał się Ron, starając się, żeby jego głos brzmiał spokojnie. - Więc będziesz mógł... będziesz mógł wrócić. 1 Harry...- Niedługo się zobaczymy - powiedział Harry, starając się, żeby zabrzmiało to przekonująco77.

Prag

nien

ie d

ział

ania

z

inny

mi,

ofia

rnoś

ć i

zdol

ność

do

pośw

ięce

ń

Nie chcąc czegoś pominąć, kupił po trochu wszystkiego i zapłacił za to jedenaście srebrnych syklów i siedem brązowych knutów.Ron wybałuszył oczy, kiedy Harry wniósł to wszystko i rzucił na wolne miejsce.- Chyba jesteś bardzo głodny, co?- Padam z głodu - odrzekł Harry (...) - Weź jednego. - Harry podsunął mu paszteciki. — (...) Harry, który jeszcze nigdy nikogo nie częstował, bo nie miał ani czym, ani kogo. Bardzo to było przyjemne, siedzieć sobie z Ronem i pogryzać z nim te wszystkie zakupione przez siebie paszteciki, ciasteczka i cukierki78.

Bez

inte

reso

wna

po

moc

inny

m

- ZOSTAWCIE GO!James i Syriusz rozejrzeli się wokoło. Wolna ręka Jamesa szybko powędrowała do włosów. Krzyknęła jedna z dziewcząt siedzących nad jeziorem. Miała grube, ciemnorude włosy, opadające jej na ramiona, i uderzająco zielone, migdałowe oczy. ■ Oczy Harry 'ego. Jego matka...- Co jest, Evans? - zapytał James głosem, który stał się nagle uprzejmy, głębszy, jakby bardziej męski.■ Zostawcie go - powtórzyła Lily ( ...) - Co on wam zrobił?79

Um

ieję

tnoś

ćła

godz

enia

konf

liktó

w i

rozw

iązy

wan

iapr

oble

mów

dnia

Hermiona patrzyła niespokojnie to na jednego, to na drugiego. Ron otworzył usta, ale zawahał się. Harry wiedział, że Ron chce go przeprosić. Nie chciał tego słuchać.- Już dobrze - rzeki, zanim Ron zdołał coś wykrztusić. - Zapomnijmy o tym.- Nie. Nie powinienem...- Daj spokój!Ron uśmiechnął się do niego niepewnie, a Harry odpowiedział uśmiechem80 81.

Doc

enia

nie

ofia

rnoś

ci

inny

ch lu

dzi Harry rozerwał paczkę i wyjął gruby, robiony na drutach, szmaragdowozielony

sweter i duże pudełko domowych krówek.- Co roku robi nam swetry - westchnął Ron i rozwinął swój — a mój zawsze jest kasztanowy.• To naprawdę bardzo miłe z jej strony - rzekł Harry, próbując krówki, która okazał się bardzo smaczna8'.

76 J.K. Rowling, Harry Potter i Książę Półkrwi. Poznań 2006, s. 89.77 J.K. Rowling, Harry Potter i Komnata Tajemnic. Poznań 2000, s. 318.78 J.K. Rowling, Harry Potter i Kamień..., op. cit., s. 109-110.79 J.K. Rowling, Harry Potter i Zakon..., op. cit., s. 711.80 J.K. Rowling, Harry Potter i Czara..., op. cit., s 295-296.81 J.K. Rowling, Harry Potter i Kamień..., op. cit., s. 210.178

- Hagridzie - powiedział głośno Harry - jeszcze dwa tygodnie i Norbert będziewielkości twojej chatki (...)

? Hagrid przygryzł wargi.►»S o - Ja wiem, że nie mogę go trzymać wiecznie, ale przecież go nie wyrzucę... nieo 2 E mogę.o■o 2 Harry nagle zwrócił się do Rona.-ej « *3 N - Charlie - powiedział (...) twój brat Charlie. W Rumunii. On bada życieS Z smoków. Moglibyśmy mu wysłać Norberta. Charlie się nim zaopiekuje, a potemo/-'a? 2 wypuści na wolność32.'ii - A jednak Tiara Przydziału umieściła cię w Gryffindorze. Wiesz, dlaczego tak= s. się stało ? Pomyśl.‘c 2« o- *O >•a

- Umieściła mnie w Gryffindorze tylko dlatego — powiedział Harry zrezygnowanym tonem - bo jq poprosiłem, żeby nie umieszczała mnie w Slytherinie...

U jj? - Właśnie - przerwał mu rozradowany Dumbledore. - A tu bardzo cię różni od

s r Toma Riddle'a. Bo widzisz, Harry, to nasze wybory ukazujt}, kim naprawdę jesteśmy, o wiele bardziej niż nasze zdolność?3.

Powyższe cytaty stanowią jedynie niewielką część treści, które mogą wspierać rozwój społeczny młodych czytelników. Za pośrednictwem właściwie dobranych i opracowanych fragmentów rodzice i nauczyciele mogą w naturalny sposób wprowadzać dzieci w świat norm społecznych.

Czytelnik ma przy tym możliwość wyboru bohatera, który najpełniej odpowiada jego oczekiwaniom. Dziecko, które żyje w ubóstwie, odnajdzie sprzymierzeńca w Ronie Weasleyu, natomiast dziecko wyśmiewane przez rówieśników, będzie szukało wsparcia w Hermionie i Neville’u. Postać Harry’ego Pottera będzie z pewnością bliska dzieciom, które straciły rodziców, doznają upokorzeń ze strony opiekunów lub czują się w rodzinie niechciane.

Książka J.K. Rowling niewątpliwie przygotowuje młodych czytelników do rozwiązywania trudnych, życiowych problemów. Porusza kwestię życia bez rodziców, znoszenia upokorzeń ze strony innych ludzi, braku akceptacji rówieśników, przezwyciężania strachu przed nieznanym i presji grupy, rozumienia, że pieniądze nie powinny być miernikiem wartości dmgiego człowieka. Obfitość treści sprzyjających rozwojowi powinna zatem zachęcić rodziców i nauczycieli do wyboru właściwych fragmentów powieści, które mogą być dla dzieci i młodzieży nośnikiem pozytywnych wzorów i wzorców zachowań. Atrakcyjność powieści z punktu widzenia uczniów może dodatkowo pozwolić nauczycielowi budować swój autorytet.

82 J.K. Rowling, Harry Potter i Kamień..., op. cit., s. 245.83 J.K. Rowling, Harry Potter i Komnata..., op. cit., s. 347.

179

BibliografíaZ. Adamczykowa, Literatura dziecięca: funkcje - kategorie - gatunki. Wyższa

Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej, Warszawa 2004.A. Przecławska, Literatura dla dzieci i młodzieży a kształtowanie więzi

międzypokoleniowej w: Wartości w świecie dziecka i sztuki dla dziecka red.M. Tyszkowa, B. Żurakowski. PWN, Warszawa-Poznań 1984.

J. Cieślikowski, Literatura osobna. Nasza Księgarnia, Warszawa 1985.B. Żurakowski, Wartości estetyczne w literaturze dla dzieci w: Wartości w

świecie dziecka i sztuki dla dziecka red. M. Tyszkowa, B. Żurakowski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Poznań 1984.

A Baluch, Archetypy literatury dziecięcej. Wydawnictwo W. Bagiński i Synowie, Wrocław 1993.

P.G. Zimbardo, Psychologia i życie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.

D. Kowalewska, Harry i czary-mary, czyli o wartościach edukacyjnych w cyklu powieści „Harry Potter” J.K. Rowling. Towarzystwo Aiitorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, Kraków 2005.

J. Papuzińska, Dziecko w świecie emocji literackich. Wydawnictwo SBP,Warszawa 1996.

M. Kwiatkowska-Ratajczak, Z perspektywy wartości o prozie dla dzieci i młodzieży. Wydawnictwo NAKOM, Poznań 1994.

Bereźnicka M„ Wartości kształcenia we współczesnej szkole. Wydawnictwo Naukowe UP, Kraków 2010.

K. Bęczkowska, Oblicza młodości. Współczesna proza dla nastolatków i jej recepcja. Oficyna Wydawnicza STON 2, Kielce 2001.

J.K. Rowling, Harry Potter i Kamień Filozoficzny. Wydawnictwo Media Rodzina, Poznań 2000.

J.K. Rowling, Harry Potter i Komnata Tajemnic. Wydawnictwo Media Rodzina, Poznań 2000.

J.K. Rowling, Harry Potter i Więzień Azkabanu. Wydawnictwo Media Rodzina, Poznań 2001.

J.K. Rowling, Harry Potter i Czara Ognia. Wydawnictwo Media Rodzina, Poznań 2001.

J.K. Rowling, Harry Potter i Zakon Feniksa. Wydawnictwo Media Rodzina, Poznań 2004.

J.K. Rowling, Harry Potter i Książę Półkrwi. Wydawnictwo Media Rodzina, Poznań 2006.

180