UNIWERSYTET WROCAWSKIWYDZIA NAUK HISTORYCZNYCH I PEDAGOGICZNYCHINSTYTUT HISTORII SZTUKI

MAGDALENA BOBKO

PRZESTRZENIE PUBLICZNE MIAST WSPCZESNYCH.

Praca magisterska napisana pod kierunkiem:prof. dr hab. Rafaa Eysymontta

WROCAW 2013

Spis treci

Wstp......................................................................................................................3

Definicje podstawowych poj: rewitalizacja, miasto, przestrze miejska, przestrze publiczna, nowoczesno..........................................................................8

Idealne koncepcje urbanistyczne miasta na przestrzeni wiekw......................... 123.1 Idea przestrzeni publicznej i placu w miecie na przestrzeni wiekw...............35

Miasto w XXI wieku kwestie urbanistyczne, architektoniczne, spoeczne, ekonomiczne. .......................................................................................................54

Zagadnienie przestrzeni publicznej we wspczesnym miecie...............................695.1. Przykady wspczenie kreowanych przestrzeni publicznych...................79

1. Deptaki i place powstae dziki zamkniciu ruchu samochodowego.......802. Place wyznaczane wewntrz bloku zabudowy.........................................883. Place zamknite, wewntrz w budynku..................................................1004. Uarchitekturowienie placu nowoczesne formy zadaszenia placu....1055. Parki miejskie..........................................................................................1136. Tereny zielone na dachach budowli........................................................1217. Waterfronty.............................................................................................126Zakoczenie porwnanie stopnia i kierunku rozwoju idei tworzenia przestrzeni publicznych w miastach na wiecie i w Polsce......................................................135

Bibliografia z wykazem skrtw............................................................................138

Spis ilustracji..........................................................................................................150

1. WSTP

Naturaln potrzeb czowieka, istoty spoecznej, s kontakty midzyludzkie.
Nie chodzi jedynie o fizyczn styczno, ale przede wszystkim o moliwo wzajemnych interakcji. Realizacja tej potrzeby odbywa si moe w przestrzeni publicznej miasta, gdy, pojcie przestrzeni publicznej jest silnie zwizane z pojciem sfery publicznej, rozumianej najczciej jako niematerialna przestrze dialogu, obszar dziaa obywateli1Jaowiecki, Szczepaski 2009, s. 316-319.

.
W zwizku z gwatownym wzrostem miast i liczby ich mieszkacw, a take rozwojem cywilizacyjnym, konieczne stao si podjcie dyskusji i opracowanie wytycznych majcych na celu zrwnowaony rozwj miast oraz popraw jakoci ycia mieszkacw, przede wszystkim poprzez zaoferowanie odpowiednio uksztatowanych przestrzeni publicznych. Przestrze spoeczna miasta jest kluczowym elementem wpywajcym
na ocen jakoci ycia i otoczenia. S to miejsca suce zaspokajaniu potrzeb mieszkacw, gdzie ich aktywno oraz wszelkie formy spoecznego wspycia manifestuj si najsilniej. Maj one take kluczowe znaczenie dla utosamiania si ludzi
z okrelonym miejscem i miastem, uznawania go za swoje miejsce w otaczajcym nas, uniformizujcym si wiecie2Pluta 2012, s. 43.

.Tematyka pracy dotyczy opisu, klasyfikacji oraz analizy wspczesnych form przestrzeni publicznych miast europejskich oraz pnocnoamerykaskich. Celem uchwycenia najbardziej aktualnych zjawisk ilustrujcych wybrane struktury
i przeksztacenia, skupiono si, poza nielicznymi wyjtkami, na realizacjach z ostatniego dziesiciolecia XX wieku a po wspczesno. Zaoono, e tempo rozwoju cywilizacyjnego znajduje swoje odbicie w rosncej wielowymiarowoci oraz wielopostaciowoci przeksztace przestrzeni publicznej. Efektem jest nieobserwowana dotd wielo form przestrzennych, funkcjonalnych i znaczeniowych. Zamierzeniem byo take ukazanie problemu w kontekcie historycznym oraz
w zestawieniu z koncepcjami miasta idealnego, w celu ukazania jak, na przestrzeni wiekw postpowania procesu urbanizacji, rozwijaa si idea przestrzeni publicznej
w miecie. Czy bya ujmowana w koncepcja miasta idealnego, a jeli tak jakie nadawano jej formy. Jak wygldaa faktycznie kreowana przestrze obywateli w miastach istniejcych i nowopowstajcych. Wreszcie jak wygldaj tereny publiczne miast wspczesnych przybierajce, niespotykan dotd, wielo form przestrzennych, funkcjonalnych i znaczeniowych. Czy i jaki wpyw maj na ni zmiany cywilizacyjne
i problemy miast XXI wieku.W rozdziale 1 wyjaniono kluczowe dla pracy pojcia pojawiajce si w dalszej czci tekstu. Znaczenie wielu z nich obecnie uywane jest w szerokim kontekcie,
co powodowa moe niezrozumienie. Omwiono rodzaje form najczciej wystpujcej przestrzeni publicznej jak jest plac i wyjaniono rnice wystpujce midzy nimi. Zdefiniowano, w miar moliwoci jednoznacznie, pojcia rewitalizacji oraz rewaloryzacji wykazujc i nazywaj rne zjawiska i nie mog by stosowane zamiennie. Rozdzia 2 poniszej pracy podzielono na dwie czci. W pierwszej omwiono pojcie miasta idealnego oraz zilustrowano je przykadami koncepcji tworzonych
od okresu staroytnoci, przed redniowiecze i barok, po czasy nowoytne. Zwrcono uwag na aspekt przestrzeni publicznej w projektach orodkw idealnych. W czci drugiej skupiono si na idei oraz rodzajach przestrzeni dostpnych mieszkacom realizowanych
w miastach na przestrzeni wiekw od czasw staroytnych po wiek XX.Obszarem poruszanym i analizowanym w Rozdziale 3 jest miasto XXI wieku. Wspczenie miasta przechodz powane zmiany w procesie silnego wzrostu
i modernizacji. Obserwowane przemiany struktur s skutkiem licznych procesw zachodzcych w gospodarce i spoeczestwie. Z jednej strony mamy do czynienia z takimi zjawiskami jak dezindustrializacja, rozwj high-tech oraz usug, rewolucja komunikacyjna i informatyczna, z drugiej ksztatowaniem si spoeczestwa informacyjnego i siln polaryzacj spoeczn. Wielu badaczy gosi kryzys miasta XXI wieku oraz upadek czowieka spoecznego. Rozdzia stanowi analiz powyszych problemw i prb wieloci postaw. Stanowi take prb postawienia diagnozy kondycji miasta wspczesnego.Cz pierwsza Rozdziau 4 jest omwieniem zagadnienia przestrzeni publicznej
w dzisiejszych miastach. Stanowi prb odpowiedzi na pytania: czym jest przestrze publiczna miasta wspczesnego? Jakie ma dla niego i dla mieszkacw znaczenie? Wreszcie w jaki sposb obecnie ksztatowane s przestrzenie spoeczne? Cz druga podzielona zostaa na siedem czci, z ktrych kada odpowiada innej formie wspczesnych przestrzeni publicznej. W kolejnych podrozdziaach omwiono wybrane przykady realizacji bd projektw pochodzcych z Europy Zachodniej oraz Ameryki Pnocnej.Ze wzgldu na aktualno i znaczenie problemu, temat w ostatnich kilkunastu latach jest szeroko omawiany w rnych rodowiskach naukowych (socjologw, architektw, urbanistw, historykw sztuki, planistw, finansistw), tym samym literatura jest obfita. Jak daje si jednak zauway - wikszo tekstw jest wtrna, powtarza jedynie liczne bdne tezy, nie wprowadzajc do tematu nowych spostrzee. Dodatkowo brak jest literatury omawiajcej zjawisko przestrzeni publicznych w kontekcie historycznym. Zapomina si, e nie jest to koncepcja stworzona w XX wieku, e przestrze publiczna bya nieodczn czci miasta od pocztku jego ksztatowania si.Spord licznych, dostpnych opracowa, podczas pisania poniszej pracy, wybrano nalece do kanonu, bdce autorstwa uznanych naukowcw oraz wnoszce nowe, oryginalne spostrzeenia. W czci historycznej opierano si na publikacjach Leonardo Benevolo w 1995 roku pt. Miasto w dziejach Europy oraz 'Wprowadzenie
do historii budowy miast. Ludzie i rodowisko autorstwa Wacawa Ostrowskiego, ktre pozostaj podstawowymi opracowaniami historii urbanistyki europejskiej, na ktre powouj si take cytowani Rafa Eysymontt oraz Janusz Sodczyk. Ciekawymi okazay si take spostrzeenia Ernestyny Szpakowskiej zwarte w artykuach Architektura miasta idealnego oraz Atlas miast idealnych. XVI-XVIII w., ktre ukazay si w magazynie Przestrze i forma. Podstawow literatur tekstu poruszajcego problemy wspczesne stanowiy ksiki wydawane pod redakcj Piotra Lorensa kierownika katedry Urbanistyki i Planowania Regionalnego Wydziau Architektury Politechniki Gdaskiej, ktry specjalizuje si w problemach miasta wspczesnego, przestrzeni publicznej
oraz procesach rewitalizacyjnych. Dodatkowo ciekawe spostrzeenia i rzetelne, naukowe opracowanie tematu prezentuj w swych publikacjach doktorantki Katarzyna Pluta (Politechnika Warszawska) oraz Dorota Wantuch-Matla (Politechnika Krakowska).
Ze wzgldu na fakt, e problem przestrzeni publicznej w tekstach naukowych zosta podjty stosunkowo niedawno, wikszo z nich ma form nie penych wyda ksikowych, ale artykuw publikowanych w tomach zbiorczych (jak w przypadku tytuu Wspczesne kierunki i wymiary procesw urbanizacji Opole 2008) lub
w czasopismach. Ciekawe pogldy i wnioski przedstawiaj Jacek Gyurkovich, Mateusz Gyurkowicz, Maria Porbksa poruszajca temat pikna w przestrzeni miasta, czy Zbigniew Paszkowski w tekcie Idea miasta bdcym podsumowaniem rozwaa pyncych
z ksiki Miasto idealne w perspektywie europejskiej i jego zwizki z urbanistyk wspczesn, Krakw 2011. Zastosowany podzia przestrzeni, wybr ich przykadw, opis oraz ocena s oryginalnym wyborem autorki pracy.

2. DEFINICJE PODSTAWOWYCH POJ.

MIASTO historycznie uksztatowana jednostka osadnicza wyrniajca si znacznym skupieniem ludnoci, du intensywnoci zabudowy, ludnoci pracujc poza rolnictwem. Istnieje wiele definicji miast uzalenionych od doboru kryteriw
tzw. miejskoci. Miasto zmieniao funkcje i formy w procesie dugotrwaego rozwoju
na rnych obszarach wiata. Ju w staroytnoci ustali si podzia typologiczny miast na miasta rdldowe i portowe, usytuowane nad morzem, rzek spawn lub innym akwenem. Struktur miasta, w jego granicach administracyjnych, okrelaj: siatka ulic, place, orodek miejski skupiajcy przestrzenie i budowle komunalne, a w wikszych miastach dzielnice
i osiedla. Tradycyjn, najmniejsz jednostk terytorium miasta jest dziaka, grupy dziaek tworz bloki3Sownik terminologiczny 2007, s. 257.

.

PRZESTRZE PUBLICZNA brak jednoznacznej definicji przestrzeni publicznej, jako kategoria prawna istnieje ona w polskim prawie dopiero od 2003 r. Pojawiajce si liczne definicje formuowane s przez specjalistw z rwnych dziedzin (architektw, urbanistw, socjologw, prawnikw, ekonomistw i innych), a wic koncentruj si na wybranych zagadnieniach nie dajc odpowiedzi caociowej. Na ich podstawie mona sporzdzi poniszy opis przestrzeni publicznych.S to obszary miasta dostpne powszechnie i nieodpatnie, fizyczna przestrze
w ktrej znale si moe kada jednostka spoeczna; jest to przestrze zorganizowana przez okrelon grup spoeczn i udostpniona wszystkim, z ograniczeniami tylko formalnymi4Pluta 2012, s. 42.

. Jak uwaa Bohdan Jaowiecki, jest ona jednym z dbr publicznych tworzonych przez uytkownikw miasta, std konieczna jest spoeczna kontrola jej uytkowania5Pluta 2012, s. 43.

. Zgodnie z definicj prawn6Ustawa 2003.

, przestrze publiczna to obszar o szczeglnym znaczeniu dla zaspokajania potrzeb mieszkacw, poprawy jakoci ich ycia i sprzyjajcy nawizywaniu kontaktw spoecznych ze wzgldu na jego pooenie oraz cechy funkcjonalno przestrzenne. Karta Przestrzeni Publicznej definiuj j jako dobro wsplnie uytkowane, celowo ksztatowane przez czowieka, zgodnie ze spoecznymi zasadami i wartociami (...)7Nowa urbanistyka 2009, s. 234.

. Ponadto jest ona dobrem posiadajcym nie tylko specyficzne cechy uytkowe, ale jest miejscem transmisji rnych produktw materialnych i niematerialnych zaspokajajcych rnorodne potrzeby (...)8Nowa urbanistyka 2009, s. 234.

. Mieczysaw Kochanowski stwierdza, e s to przestrzenie, na ktrych aktywno wspczesnego czowieka
i spoeczestwa oraz wszelkie formy spoecznego wspycia manifestuj si najsilniej. Przestrzenie publiczne stanowi o specyfice miasta jako tworu kultury i przestrzennych ram, w ktrych kultura powstaa i rozwija si. Maj one take kluczowe znaczenie
dla zjawiska identyfikacji, utosamiania si ludzi z okrelon przestrzeni, uznawania jej
za swoje miejsce w otaczajcym nas uniformizujcym si wiecie9Pluta 2012, s. 43.

.Do przestrzeni publicznych zaliczane s drogi, ulice, place miejskie oraz stale dostpne budowle i budynki stanowice wasno publiczn. Przestrzeniami publicznymi s take formy krajobrazu przyrodniczego stanowice wasno pastwow lub gminn (katalog celw publicznych zawarty w ustawie o gospodarce nieruchomociami10Za: Wancke 2008.

). Bdnie za przestrzenie publiczne uznaje si tzw. przestrzenie pseudo-publiczne,
a w istocie prywatne, takie jak budynki uytecznoci publicznej, np.: pasae, centra handlowe, hole kinowe, dworcowe, hale targowe, muzealne lub inne miejsca udostpniane publicznie przez waciciela lub zarzdc w okrelonym czasie (np. prywatne parkingi, ogrodzone parki czy ogrody). Jak wyjania Piort Lorens wygldaj [one] jak przestrzenie publiczne, gdy wiele osb uywa ich w codziennych sprawach11Lorens 2006, s. 40.

. Zygmunt Bauman okrela je mianem prywatnych przestrzeni konsumpcji, za Steven Flusty przestrzeniami o ograniczonej dostpnoci, gdy o dostpie do nich decyduj moliwoci patnicze uytkownikw12Bauman 2000, s. 27, 28.

.W socjologii obserwujemy tzw. zawaszczanie przestrzeni publicznej, w miastach odbywajce si w sposb dosowny. Wydziela si z przestrzeni publicznych przestrzenie prywatne, zwykle pod pretekstem zwikszenie bezpieczestwa wydzielajcego
lub wydzielajcych. Konsekwencj tego zjawiska jest zaburzenie naturalnego rozwoju miasta, tworzenie zamknitych enklaw, co wpywa na rozwarstwienie spoeczestwa i jego podziay, a w konsekwencji w dalszej perspektywie prowadzi do nasilenia negatywnych zachowa spoecznych.W tak szybko zmieniajcym si wiecie, przestrzenie publiczne, ich formy, znaczenie, grupy docelowe, take ulegaj nieustannym zmianom. Przestrze publiczna
to obecnie wielopaszczyznowe pojcie kluczowe dla rodowiska innowacyjnego. Jestt
to zarwno fizyczna przestrze, jak i obszar, w ktrym spotkanie moe nastpi
za porednictwem rnych form komunikacji od gazet do cyberprzestrzeni. W wiecie zdominowanym przez komputery i internet pojawiy si nowe formy publicznej cyberprzestrzeni czaty, fora, portale spoecznociowe. Jednak z czasem pokazay one jak bardzo ludzie potrzebuj bezporedniego kontaktu w rzeczywistym wiecie. Zauwaa
to take Pluta, ktre pisze: rozwijajce si procesy komunikacji za pomoc zaawansowanych technologii powoduj czsto reakcje przeciwne, czyli wzrastajc potrzeb bezporedniego kontaktu z drugim czowiekiem13Pluta 2012, s. 44.

. Despite the bits and bytes that we produce, we are still comprised of atoms we still need face time14Pratt 1998 za: Landry 2008, s. 121.

. Wyzwaniem dzi jest wic stworzenie przestrzeni publicznych, ktre cz zalety fizycznej i trwaej przestrzeni z moliwociami korzystania z internetu15Za: Landry 2008, s. 121.

.Jak pisze Jacek Gyurkovich: publiczna przestrze miasta w erze cywilizacji informacyjnej () jest niezwykle wanym miejscem dla realnych, fizycznych spotka ludzi, dajcym wytchnienie i moliwo sprawdzenia, e yj tu i teraz16Pluta 2012, s. 43.

. Powysze fragmenty i wypowiedzi s dowodem jak trudnym zadaniem jest jednoznaczne zdefiniowanie przestrzeni publicznych wspczesnego miasta. Biorc
pod uwag niezwykle szybkie tempo zmian zachodzcych w dzisiejszym wiecie, oczywistym jest, e definicja taka powsta nie moe, musi ona podlega takim zmianom jak przestrzenie, ktre opisuje.

PLAC wolna, niezabudowana przestrze w miecie, zwizana najczciej z wanymi ulicami i ujta w obudow architektoniczn, rzadziej ograniczona cian zieleni
lub otwarta na krajobraz. Forma placu zaley od jego funkcji, wielkoci miasta i czasu jego ksztatowania oraz przyjtej konwencji kompozycyjnej. Place ksztatowane
w staroytnoci oraz redniowieczu najczciej miay ksztat prostokta, place nowoytne natomiast przyjmoway niekiedy zarys bardziej skomplikowanych form geometrycznych trjkta, trapezu, koa, owalu, szecio- czy omioboku. Obudowa placw jest zwykle ujednolicona, budowla dominujca ustawiona jest na osi, a w jego obrbie znajduj si zwyczajowo pomniki, kolumny, fontanny czy inne formy maej architektury. Place zwykle komponowane s wraz z otoczeniem urbanistycznym lub otwartym krajobrazem17Sownik terminologiczny 2007, s. 317.

.

W jzyku angielskim istniej dwa okrelenia placu: square oraz plaza. SQUARE - an open, typically four-sided, area surrounded by buildings in a village, town or city18Oxford Dictionaries 2013.

Najlepszym polskim odpowiednikiem wydaje si by sowo SKWER, a wic plac wypeniony zieleni, o funkcji mieszkalno rekreacyjnej. Pierwszy powsta w Anglii na pocztku XVII w., forma ta rozpowszechnia si w zachodniej czci Londynu, jako element powstajcych tam osiedli mieszkaniowych dla buruazji opuszczajcej londyskiej city19Sownik terminologiczny 2007, s. 384.

.

PLAZA a public square, marketplace or similar open space in a built-up area. Also
a shopping centre20Oxford Dictionaries 2013.

An open area usually located near urban buildings and often featuring walkways, trees and shrubs, place to sit and sometimes shops21Oxford Dictionaries 2013.

Sowo to pochodzi z jzyka hiszpaskiego i dosownie oznacza miejsce. Pierwotnie odnosio si do hiszpaskich plaza mayor, z czasem zaczto tak okrela place w przestrzeni publicznej. W znaczeniu obecnym zawzio swj zakres. Plaza jest elementem przestrzeni publicznej. Nie jest jednak placem, a raczej ulic, jej fragmentem lub przestrzeni zamknit midzy budynkami. Dzisiejsze wielkomiejskie organizmy czsto wczaj plaze jako element projektowania nowych przestrzeni w miecie czy wynik regulacji zagospodarowania przestrzennego.

RYNEK (ang. market square) w danych miastach, od staroytnoci po XIX w., gwny wielofunkcyjny plac penicy funkcje orodka gospodarczego i spoecznego ycia miasta przeznaczony na miejsce handlu, siedzib wadz komunalnych, a jednoczenie wze komunikacyjny. Pocztkowo rynki miast miay nieregularny zarys, dopiero ok. XII - XIII w. zyskujc form regularnego prostokta usytuowanego najczciej w centrum miasta. Zwykle rynek by otoczony wielokondygnacyjnymi budynkami z podcieniami wykorzystywanymi jako miejsce handlu. Porodku rynku (czasem w pierzei) wznosi si ratusz oraz obiekty handlowe, jak sukiennice, wagi, magazyny, jatki tworzc tzw. blok rdrynkowy. Woln przestrze wykorzystywano jako miejsca zebra i uroczystoci publicznych. W czasach nowoytnych zanika rola handlowa rynku, sta si on reprezentacyjnym placem miejskim, najczciej wolnym od zabudowy (poza ratuszem)22Za: Szolginia 1975, s. 336-337, Sownik terminologiczny 2007, s. 358.

.

REWITALIZACJA jest terminem pochodzenia medycznego, gdzie oznacza przywracanie si witalnych ludziom23Encyklopedia PWN 2010.

. Termin ten jest obecnie naduywany i stosowany
do okrelania wikszych modernizacji. Rewitalizacja to dziaania skupione na oywieniu zdegradowanych obszarw miast, ktrych celem jest doprowadzenie do stanu kiedy obszary te zmieniajc swoj funkcj, znajd nowe zastosowanie.Rewitalizacji nie mona myli z rekultywacj, rewaloryzacj czy modernizacj. Pierwsze dwie s elementami rewitalizacji. Rewitalizacja jest pojciem stosowanym najczciej w odniesieniu do czci miasta lub zespou obiektw budowlanych, ktre w wyniku przemian gospodarczych, spoecznych ekonomicznych, czy innych, utraciy swoj pierwotn funkcj
i przeznaczenie. W tym znaczeniu rewitalizacja jest zespoem dziaa z zakresu wielu dziedzin, m.in. budownictwa, planowania przestrzennego, ekonomi czy polityki spoecznej, ktrych celem jest doprowadzenie do oywienia, poprawy funkcjonalnoci, estetyki, wygody uytkowania oraz jakoci ycia na rewitalizowanym obszarze. Zgodnie z definicj dr Krzysztofa Skalskiego: waciwa definicja okrel rewitalizacj jako kompleksowy program remontw, modernizacji, zabudowy i przestrzeni publicznych, rewaloryzacji zabytkw na wybranym obszarze, najczciej dawnej dzielnicy miasta, w powizaniu z rozwojem gospodarczym i spoecznym. Rewitalizacja
to poczenie dziaa technicznych jak np. remonty z programami oywienia gospodarczego i dziaaniem na rzecz rozwizania problemw spoecznych, wystpujcych na tych obszarach: bezrobocie, przestpczo, brak rwnowagi demograficznej. Niewaciwym jest, wic mwi o