Hegel ve Aydınlanmacılık

8/6/2019 Hegel ve Aydnlanmaclk

1/22

1

Hegel ve AydnlanmaclkTinin Fenomenolojisizerine Bir Deneme1

DOAN GMEN

Giri Yerine

Yazya, konu zerine aratrmaya nasl baladm aklayarak balamak istiyorum. Dar anlamda

aratrmakonum, Adam Smith ve Karl Marxn eserlerizerinedir. Bu balamda Hegel zerine

eilmek zorunludur. nk Smithin eserleri Hegelin en nemli kaynaklarndan birini

oluturmaktadr. Bu, sadece Smithin ekonomik eseri olan Uluslarn Zenginlii iin deil, ayn

zamanda ahlak felsefesinin teorik ve tarihsel-pratik sorunlarn iledii Ahlaksal Duygular Kuram

iin de geerlidir.2 Karl Marx, yirminci yzylda hem Hegel aratrmalarnn yeniden yaylmasna

neden olmu hem de Hegelci felsefeye bak birebir belirlemitir diyebiliriz; kimisi Marxn

yorumunu temel alarak onun karsnda, kimisi ise onun yannda ama onun yorumunu

ayrntlandrarak ve gelitirerek, bir Hegel yorumu sunmaya almtr. Ksacas, bu dnrn

birini gz ard ederek dierleri zerine aratrma yapmak ve yaz yazmak kanmca mmkn

deildir. Kant, Fichte ve Schelling, Hegelin felsefi kayna olarak ne kadar nemliyse, Smith de

(ve sko Aydnlanmacl da) o kadar nemlidir. Bugn bile hala en belirleyici Hegel yorumunun

Marxnki olduunu ileri srmek yanl olmaz. Ancak bu konu zerine eilmemin ok daha zel

bir nedeni var: Rosa Luxemburgun siyaset felsefesi. Luxemburgun miras en az Hegelinki kadar

eliki ve kavga dolu tartmalara konu olmutur. Konuya k tutmak iin Luxemburgun eserini

felsefi adan yorumlamakbir zorunluluk gibi grnyor. Felsefi konular ve bilim kuram zerine

yazdyazlarnda Luxemburg,Yeni Kantla aka Yeni Hegelcilie ise dorudan saldryor ve

her ciddi felsefi denemenin, klasik Hegelci diyalektik felsefeden yola kp Marxn , zellikle Smith

1 Bu yaz, 6-7 Ekim 2007 tarihlerinde stanbulda dzenlenen Birinci Uluslararas Hegel Kongresine sunduumbildirinin gelitirilmi halidir. Metinde kullandm eviriler bana aittir. Tinin Fenomenolojisinin orijinal metnindenyaptm evirilerde Aziz Yardmlnn evirisinden yararlandm, ama birebir stlenmedim. Tinin Fenomenolojisindenyaptm alntlarda nce sayfa saysn ve sonra parantez iinde paragraf numarasn verdim. Hegelin orijinalmetninde paragraf numaras bulunmamaktadr. Ancak Felix Meiner Verlagta kan ve Hans -Friedrich Wesselsin veHeinrich Clairmontun hazrlad yeni baskda satr numaralamas yaplmtr. (Bkz.: G. W. F. Hegel, Phnomenologiedes Geistes, yay. Hans-Friedrich Wessels ve Heinrich Clairmont, Felix Meiner Verlag, Hamburg, 2006) Almanyadnda A. V. Millerin Oxford University Pressde yaynlanan evirisinde kullanm olduu paragraf numaralamasgenel kabul grm gibi (bkz.: Hegels Phenomenology of Spirit, Oxford University Press, Oxford, 1977). Aziz Yardmlda yapm olduu eviride Millerin paragraf numaralamasn stlenmi bulunuyor (Hegel, Tinin Grngbilimi, dea Yaynevi, stanbul, 2004). Dolaysyla yapm olduum evirilerin hem Millerin ngilizce evirisiyle hem de AzizYardmlnn evirisiyle karlatrlmas mmkn. eviriyi orijinal metin ile karlatrmak iin bkz.: G. W. F. Hegel,Phnomenologie des Geistes, yay. Eva Moldenhauer ve Karl Markus Michel, Werke, c. 3, Suhrkamp, Frankfurt a. M.,1996.2Kanmca bu konuda yazlm en iyi ve en temel uluslararas eser hala Norbert Wazekin almasdr. Bkz: Norbert

Wazek, The Scottish Enlightenment and Hegel's Account of 'Civil Society, Kluwer Academic Publishers, Boston, 1988.


2/22

2

ve Hegel ile hesaplaarak ama onlarn hakkn da vererek, am olduu felsefi yolda devam etmesi

gerektiini ileri sryor.3 Bu bakmdan, Luxemburgun siyaset felsefesine dair ortaya atlan

sorulara kalc ve ikna edici yant retebilmek iin Hegele bavurmak kanlmaz oluyor.

Kendisini daha ok siyaset kuramcs ve o dnemin Sosyal Demokrat hareketin ileri

gelenlerinden birisi olarak gren Luxemburgun, felsefi tartmalara dorudan mdahalesi,

yirminci yzyln balarnda Hegelin felsefi mirasna ilikin Almanyada ve uluslararas alanda

yaplan okyoun tartmalara iaret ediyor. Antonio Gramsci ve V. . Leninin, Luxemburgun

duruuna benzer bir durutan hareketle, kendi lkelerinde yrttkleri tartma, Hegelin mirasna

dair kavgann zellikle uluslararas alana tandnn ve Avrupa ile de snrl kalmadnn bir

belirtisidir. Bu iddetli tartmalar, Hegelin miras uruna verilen kavgalardan kaynaklanmaktadr

ve yirminci yzyln balarnda onun Aydnlanmaclk ve 1789 Byk Fransz Devrimi ve

dolaysyla Marx ile olan ilikisine dair birbirine tamamyla zt durular ortaya karmtr.

Tartmalarn temel konusu, Hegelci felsefenin niteliine ilikindir. Hegelci felsefe, Byk Fransz

Devriminin felsefi bir ifadesi midir; yoksa Rudolf Haymdan beri iddia edile geldii gibi, Prusya

dolaysyla Alman devletinin karlarn felsefi kavram ve kategorilere brndren salt bir devlet

ideolojisi midir?4Tartlan temel soru bu. Eer bu felsefe, Fransz Devriminin felsefi bir ifadesi

ise, onun devrimci z kurtarlp yeni devrimci felsefi ve toplumsal kalkmalar iin oluturulmak

istenen felsefi temele kaynaklk edebilir. Yok eer o, felsefi grnme brndrlm salt bir

devlet ideolojisi ise, onu bir tarafa itmek veya ona kar aka kavga etmek gerekir. Tartmalarnmerkezinde Hegelin nicel-nitel diyalektiinin en temel unsuru olan srama (Sprung) kavram

bulunuyor. Luxemburgun deiik eserlerine ve yazlarna yansyan Hegel yorumu, ilk bak

asndan hareket ediyor. O zamanlar Almanyada yaygn olan kltrel zlme ve k

kuramclar karsnda Luxemburg, Hegelin srama kavramna bavurarak her kn ayn

zamanda bir ilerleme ve insanln geliiminde ileriye doru bir gelime olduunu gstermeye

alyor. Dier taraftan,Yeni Hegelcilik erevesinde gelitirilen Hegelci felsefeye dair arpk ve

indirgemeci bir yoruma dayanlarak Alman devletinin ite toplumsal muhalefeti bastrmak ve dta

yaylmac emperyalist emellerini felsefi adan gerekelendirmek iin aba gsterilmektedir. Bu

abalarn en doruk noktasn felsefede Heideggerin almalar olutururken, siyaset kuramnda

Carl Schmittin almalar oluturmaktadr. Heidegger, rnein Varlk ve Zamanda Nazi-

ideolojisinin temel dnsel dayana olan cemaat-nder-ilkesini felsefi olarak

3 Doan Gmen, Rosa Luxemburg, the Legacy of Classical German Philosophy and the FundamentalMethodological Questions of Social and Political Theory, Critique: Journal of Socialist Theory, no: 43(2007) iinde, ss.375-390.4 Rudolf Haymn Hegelci felsefenin yorumu tarihinde oynad son derece sorunlu rol ve bilinli olarak sunduuarpk yorum hakknda Domenico Losurdonun aklamalarna baknz: Doan Gmen, Domenico Losurdo veAndreas Arnt ile sylei, Bayku: Felsefe Yazlar Dergisi, no: 2(2008) iinde, ss. 37-42.


3/22

3

gerekelendirmeye alrken5, ayn eyi Schmitt, rnein Siyasal Olann Kavram adl

almasnda siyasal olann zn dostve dman ayrmna indirgemekle siyaset kuram

erevesinde denemektedir.6

Bu yaz erevesinde, Yeni Hegelciliin hazrlannda Hegele dair ileri srlen baz

iddialara baklacakve bunlar rtlmeye allacaktr. Bu iddialar, yukarda belirtildii gibi, genel

olarak Hegelin Avrupa Aydnlanmaclkhareketi ve zel olarak Fransz Devrimi ile olan ilikisi

zerinedir. Bundan dolay yazdaki ncelikli ama, Tinin Fenomenolojisinin (Phnomenologie des

Geistes ) Aydnlanmaclk7 blm temel alnarak, zel olarak Hegelin felsefesinin Fransz

Devrimi ve Avrupa Aydnlanmacl ile olan ilikisi, genel olarak da Tinin Fenomenolojisinin ierii

ve Hegelci felsefenin nitelii zerine bir yorum denemesinde bulunmaktr.

Sorunun Kayna zerine

Wilhelm Raimund Beyerin Hegel-Bilder: Kritik der Hegel-Deutungen(Hegel-Resimleri: Hegel-Yorumlarnn

Eletirisi) adl almasnda belirttiigibi, Yeni Kantlk, Yeni Hegelcilii ortaya karmtr ve bu

iki akm birbirini art komaktadr. Beyere gre, Yeni Hegelcilik, Hegelin felsefesinin kalbi

5 Bkz.: Martin Heidegger, Sein und Zeit, Max Niemeyer Verlag, Tbingen, 2001. Heideggerin felsefi emellerinin Nazi-ideolojisi ile ilikisini Martin Heidegger, Nazizm ve Felsefe adl almamda ortaya koymaya altm (bkz.: Doan

Gmen, Martin Heidegger, Nazizm ve Felsefe, Felsefe Yazn, no: 15(2009). Benim yazma da kaynaklk eden dahageni almalar iin bkz.: Domenico Losurdo, Die Gemeinschaft, der Tod, das Abendland: Heidegger und die Kriegsideologie,Verlag J. B. Metzler, Stuttgart & Weimar, 1995; Emmanuel Faye, Heidegger: lintroduction du nazisme dans la philosophie- Autour des sminairs indits de 1933-1935, Albin Michel, 2005; Hans Heinz Holz, Metaphysik, Enzyklopdie zurbrgerlichen Philosophie im 19. und 20. Jahrhundertiinde, yay. Manfred Buhr, Pahl-Rugenstein, Kln, 1988.6 Carl Schmitt, Der Begriff des Politischen: Texte von 1932 mit einem Vorwort und drei Corollarien, Duncker & Humbolt,Berlin, 1996, ss. 20, 26. Schmittin, Hegelin diyalektik kuramn indirgemeci ve arpk bir ekilde yorumlamasn DerBegriff des Politischen bei Rosa Luxemburg: Eine Auseinandersetzung mit Carl Schmitts Begriff des Politischenadlalmamda sergilemeye altm (Bkz.: Doan Gmen, Der Begriff des Politischen bei Rosa Luxemburg: EineAuseinandersetzung mit Carl Schmitts Begriff des Politischen, Dokumente der internationalen Rosa Luxemburg Konferenz2009iinde, Dietz Verlag (Nachfolger), Berlin, 2009 (yayna hazrlanyor)).7Yazda Aydnlanmaclk olarak evrilen kavramn Almanca karl Aufklrungdur. Bu kavram, Trkeye genelolarak Aydnlanma olarak evrilmektedir. Bu eviri nermesi birok bakmdan yanltcdr. Burada yaznnerevesini amamak iin en nemli neden ne karlacaktr. Aydnlanma kavram btn zamanlara yaylabilir vebtn konularla ilikilendirilebilir salt bir sre kavramdr. Adorno ve Horkheimer, AydnlanmannDiyalektiiindekavram bu geni anlamnda kullanmaktadrlar. (Bkz: Max Horkheimer ve Theodor W. Adorno, Dialektik der

Aufklrung: Philosophische Fragmente, Theodor W. Adorno, Gesammelte Schriften, c. 3 iinde, WissenschaftlicheBuchgesellschaft, Darmstadt, 1998.) Oysa Aufklrung (ng. Enlightenment, Frz. Les lumires, tal. lluminismo)kavramnn hem felsefi ansiklopedik ve szlk anlam vardr hem de Hegelin Tinin Fenomenolojisinde kullandanlamda, on sekizinci yzyla zg hem epistemolojik hem de bir devir veya a kavramna iaret etmektedir.zellikle toplum felsefesi erevesinde kullanlmaktadr ve ayn zamanda burjuvazinin, metafiziksel -teolojik dnyagrnden kurtulmak iin ortaya kan deiik entelektel ve toplumsal hareketleri betimleyen zgn felsefi veideolojik bir kavramdr. (Bkz.: Winfried Schrder, Aufklrung, Europische Enzyklopdie zu Philosophie undWissenschaften, yay. Hans J. Sandkhler, Felix Meiner Verlag, Hamburg, 1990, c.1 iinde. ss. 276-285.) zellikle buonsekizinci yzyla zg entelektel ve toplumsal bir hareket betimlemesinin Aydnlanma olarak evrilmesidurumunda asl anlamnn kaybolduu kansndaym. Zira Hilmi Ziya lken de kavram sadece Aydnlanma olarakevirmek yerine Aydnlanma Devri olarak evirmeyi yelemitir. (Bkz.: H. Z. lken, Trkiyede ada DnceTarihi, lken Yaynlar, stanbul, 1992.) Hegelin Tinin Fenomenolojisinde kulland zgn anlama en yakn Trkekarlk Aydnlanma Hareketi olabilir, nk Hegel, hareket boyutunu vurgulamak iin sz konusu blmde partiveya partiler kavramn da kullanyor. (Hegel, Phnomenologie des Geistes, s. 425 ( 575)). Bundan dolay sz konusukavram bu yazda ksa ve z olarak Aydnlanmaclk olarak evireceim.


4/22

4

olan diyalektii gz ard etmektedir.8 Bu, Yeni Hegelciliin, Hegelin diyalektiini bir tarafa

brakan garip bir Hegelcilik olduu anlamna gelmektedir.9Bu akmn kurucusu olarak Wilhelm

Dilthey grlmektedir. Dilthey ayn zamanda, Georg Lukcsn emperyalist-gerici (Alm.

imperialistisch-reaktionr; ng. imperialist reactionary) olarak tanmlad, yirminci yzyln

balarnda zellikle Almanyada etkili olan ve yaylmac Alman siyasetini felsefi olarak

gerekelendirmeye alan Yaam Felsefesinin (Lebensphilosophie) nde gelen isimlerindendir.10

Dilthey, Hegelin Tinin Fenomenolojisine ngelen yazlarna dayanarak Hegelin bir genlik

tarihini sunmaya alyor. Ne var ki, bu sunuunda, bildiimiz tandmz dnr Hegeli

yeniden bulmak neredeyse mmkn deildir.11 Yukarda belirtmi olduum nedenlerden dolay

Diltheyn sunmu olduu Hegelin genlik tarihinde, Hegelin, Aydnlamaclk ve 1789 Fransz

Devrimi ile olan ilikisi merkezi bir yer tutuyor. Bu, bir rastlant deildir elbette; nk Fransz

Devrimi, onun ncesinde ve sonrasnda yaanan felsefi hesaplamalar, siyasi kavgalar ve snf

atmalar, tmKlasik Alman Felsefesinde olduu gibi, Hegelin felsefesinde de kilit bir neme

sahiptir. Dilthey, bu konuyu semekle Marxn Hegel yorumu karsna, Beyerin deyimiyle, ortaya

baka bir Hegel-Resmi koymakistemektedir. Marxn Hegelci felsefede aklc ve devrimci olarak

tanmlad boyutlar, Dilthey bir tarafa iterek, Hegelin tutucu ve gerici anlamda

yorumlanabileceini dnd yanlarn asl veya gerek Hegel olarak gstermeye

almaktadr. Bu amala Dilthey, Hegelin felsefesini Aydnlanmaclkn kkl bir eletirisi olarak

sunmaktadr.12

Ona gre Hegel felsefesinin temelini ve zn mistik bir panteizmoluturmaktadr ve Hegel, Diltheya gre, diyalektiki deil, mistikbir metafizikidir.13 Bu yoruma

gre, Hegelin gelecek ideali Fransz Devriminin Almanyada da gerekletirilmesi deil,

dinlikin (Religisitt ) gerekletirilmesidir.14 Ve yine Diltheyin iddiasna gre, Hegel kendisini

8 Wilhelm Raimund Beyer, Hegel-Bilder: Kritik der Hegel-Deutungen, Akademie-Verlag, Berlin, 1967, ss. 71-74.9Yeni Hegelcilik kelimenin geni anlamnda alnacak olursa, Hegelden sonra gelen ve felsefi abalarnda u veya buekilde Hegelin felsefesinden yola kan btn felsefi akmlar ierebilir. rnein Yal ve Gen Hegelcilik de bunadhil edilebilir. Fakat W. R. Beyerin de belirttii gibi, Yeni Hegelcilik ad altnda anlan ve iinde birok farkllbarndran akm, zellikle yirminci yzyln banda ilk olarak Hollandada ve Almanyada ortaya kmtr. Almanfaizminin etkisi altnda olan ve ona bir oranda dnsel temel hazrlayan bu dnrlerin birbirleriyle ve Hegelinfelsefesiyle olan ilikisini Beyer, yukarda anm olduum Hegel-Bilder: Kritik der Hegel-Deutungen adl almasndasergiliyor (age., ss. 70-78).10 Georg Lukcs, Beyerin almasndan yirmi yl nce yaynlanm olan Gen Hegel adl klasik almasnda YeniHegelcilie dair eletirisinde birok bakmdan daha ak ve her eyden nemlisi Yeni Hegelcilii tarihselletiriyor .yle diyor Lukcs: Bundan dolay emperyalist dnemde klasik [Alman] felsefesinin rnesans Hegelci diyalektiin,yenilenmesi veya devam ettirilmesi deildir, Hegelci tarihiliin somutlatrlmas deildir, aksine Hegelci felsefeyi Yeni Kantln emperyalist-gerici yeniden yaplandrlmasnn hizmetinde kullanmak iin bir denemedir (GeorgLukcs, Der junge Hegel, Luchterhand, Neuwied ve Berlin, 1967, Werke, c. 8 iinde, s. 16).11 Wilhelm Dilthey, Die Jugendgeschichte Hegels, Verlag der kniglichen Akademie der Wissenschaften, Berlin, 1905.12 Dilthey, age., s. 121.13 Dilthey, age., s. 60. Bu balamda Hans Heinz Holzun bir belirlemesi son derece anlamldr: Dilthey, materyalist

tarih kuramn stlenmeye ne kadar az hazr ise, HEGELC diyalektiin amansz iddeti de onun tarafndan o kadaraz stlenilmitir (Hans Heinz Holz, Metaphyik, bkz: Enzyklopdie zur brgerlichen Philosophie im 19. und 20.

Jahrhundert, Pahl-Rugenstein, Kln, 1988, s. 141).14 Dilthey, Die Jugendgeschichte Hegels, s. 199.


5/22

5

1789 Fransz Devriminin etkisinden giderekkurtarp dini reforme etmeye almtr.15 Burada

dinin reformu ile kastedilen, genel olarak tahmin edilen, Hegelin de takipisi olduu

Reformasyon ile balayan ve Fransz Devriminde devlet ve din ilerinin birbirinden ayrlmasyla

doruk noktasna ulaan uzun reformlar ve devrimler sreci deildir. Diltheyin kastettii reform,

bu srecin bir nevi geriye dndrlmesidir. rnein Diltheyn ima etmesine gre, Hegel, din ve

devlet ilerinin, siyaset ve dinin birbirinden ayrlmasna kardr. Ksacas, Diltheyn sunmu

olduu gen Hegelin tarihine gre, Hegel, romantik bir dnrdr, Alman milliyetisidir, anti-

semittir ve devrimi reddeden geriye dnk bir reformcudur. Gen Hegelin bu romantik yorumu

bugn deiik biimlerde baz gncel yaklamlarda da etkisini gsteriyor. rnein Vittorio

Hslenin almalarnda bunu belirgin bir ekilde gzlemek mmkn.16 Tinin Fenomenolojisinin

ilgili blmne dair yorumumu sunmadan nce, gen Hegelin geliimine dair bu romantik yorum

nermesine kar iki noktay ne karmak istiyorum.

Birincisi; Hegelin gen dnemine ilikin nerilen bu geriye dnk romantik yorum,

yukarda da belirttiim gibi, Lukcs tarafndan bugn artk Hegel aratrmalarnda bavurulan

klasik eserlerden birisi olan Gen Hegel adl almasnda kkl bir eletiriye tabi tutulmutur.

Tarihsel olarak son derece nemli olan bu almasnda Lukcs, Hegelin ilk yazlarnn z

itibariyle teolojik olmadn, tersine, o sralar Aydnmaclkn gndeminde olan baz sorulara

cevap ararken kaleme alndn inandrc bir ekilde gsteriyor.17Lukcs, Hegelin yakn arkada

olan Niethammere yazm olduumektuplardan uzun uzun aktarp, Hegelin hibir pheye yer

15 Dilthey, kitabnn balarnda (age., s. 74/75) Hegelin rencilik yllarnda Fransz Devriminin etkisinde kaldnbelirttikten sonra ilerleyen sayfalarda onun etkisinden kurtulduunu kanmca baarsz bir ekilde gstermeyealyor. Diltheya gre Hegelinta ilk yazlarnda bile Fransz Devrimine kar olan dncelerinin izlerine rastlamakmmkndr. Dilthey, Hegeli Schleiermacher gibi romantik dnrlerin geleneine yerletirerek yle diyor: Ve buadamlarn devrimci Fransaya kartlnn btn keskinlii burada dahi Hegelde kendisini belli ediyor. (age., 145).Oysa Hegelden bu yana felsefi tartmalar ve felsefede yaanan kavgalar anlamak isteyen her felsefecinin okumasgereken Joachim Ritterinklasik eserinde tersi bir sonuca ulayor (Joachim Ritter, Metaphysik und Politik: Studien zu

Aristoteles und Hegel, Suhrkamp Verlag, Frankfurt a. M., 1969, s. 195): Ama ne terr deneyimi ne de devrimin olumluve istikrarl siyasi zmlere gtrmediine dair eletirel idrak edi, Hegeli onun kart yapabilirdi. Devrimle tarihingndemine konan sorunlarn olumlu zm, Hegel iin kanlmaz olarak zamann nne konan bir grev olarakkalmaktadr. Hegel, Fransz Devrimini hep tasvip etmitir; bu tasvip editen daha ak bir ey yoktur ve buna karnbu gzden kamaktadr, nk onun devrimle hesaplaarak zd sorun, sonra zamann bak erevesindenkaybolmaktadr; bylece sonunda balantlar da anlamszlamaktadr ve bu balamda gelien sorun da ayn zamandagrlmezolmaktadr.16Hsleye aada dneceim.17Lukcs, gen Hegelin teolojik konular zerine yapm olduu aratrmalara dair yle bir aklama getiriyor: Amasomut olarak aratrlmas gerekir: birincisi; gen Hegelin dinle uramasnn z nedir; ve ikincisi; bu sorunsalntarihsel temeli nedir, onun koullar ve artlar nedir? nce ikinci soruya dnecek olursak, zellikle Hristiyanlkolmak zere, dinlerin tarihsel ierii, tarihsel etkisi, Reimarusdan Lessinge kadar Alman Aydnlanmaclnn sreklimerkezi sorunlarndan birisi ola gelmitir. Ve bu sorunun Hegelciliin dalm dneminde Strau, Bruno Bauer,Feuerbach gibilerinin yazlarnda yeniden gndeme gelmektedir. O halde gen Hegel bu sorunsal ile Alman Aydnlanmaclnn genel izgisi iindedir. Engels Feuerbach balamnda bu olgunun asl nedenlerini ortayakarmtr: O zamanlar siyaset ok dikenli bir aland ve bundan dolay temel mcadele dine kar yneldi; bu , ozamanlar, zellikle 1840dan sonra dolayl olarak ayn zamanda siyasi mcadeleydi (Lukcs, age., s. 42). Ve ekliyor

Lukcs: Hegelin Tinin Fenomenolojisine ngelen yazlar temel eilim olarak Hristiyan dinine kardr (age., 43).nk: gen Hegel iin Hristiyanln pozitif dini , despotluun ve basknn bir dayana olmutur (age., 52; ayrcabkz.: age., ss. 35-104) ve Hristiyanlk dini artk smrclerin ve baskclarn bir dini olmutur (age., s. 101).Lukcsn, Hegelin Fransz Devrimi ile ilikisi zerine ayrntl incelemesi iin bkz: age., ss. 67-96 ve 552-572.


6/22

6

brakmayacak bir ekilde, Fransz Devrimini desteklediini belgeliyor.18 Eer Hegel, Fransz

Devrimine ilikineletirel bir duru sergiliyorsa ki sergiliyor, bu, Fransz Devriminin zne deil,

onun ayrntlarna, yani ynetimin zellikle Almanyada kitle tabanndan yoksun ve kitleleri

harekete geirmekten uzak, ar merkeziletirilmesine yol aan Code Napolonun 11 ubat

1808den itibaren uygulan biimine ilikindir.19

kincisi; bugn artk birok Hegel aratrmacs, Lukcsn yorum nerisini takip etmeyi

yeliyor. rnein Hegelin eserlerinin Suhrkamp basksnn editrleri Eva Moldenhauer ve Karl

Markus Michel, Hegelin genlik yazlarnn bazlarnn onun felsefi geliimi asndan pek bir

nem arz etmediini dndklerinden dolay, bunlar yirmi ciltlik toplu eserlerinin basksnn

dnda tutmay yelediklerini aklyorlar. Gnmz Hegel aratrmaclarndan Thomas Sren

Hoffmann, dnr Hegelin 1801den itibaren yaynlanan yazlaryla, daha dorusu, sk bir l

uygulayacak olursak, Tinin Fenomenolojisi ile baladn yazyor.20zellikle yirminci yzyln ikinci

yarsndan itibaren Hegelin felsefesine dair yaplm olan aratrmalarn sonularnn gz ard

edilemeyecei ak. Bunu, Diltheyn Marxn Hegel yorumu karsndaki kaygsn paylaan

dnrler de st kapal olarak kabul etmek zorunda kalm bulunuyor. Bu dnrler Diltheyn

arpk yorumunun artk olduu gibi savunulamayacan kabul etmi grnyorlar. Bundan dolay

onun yapm olduu yorumun zayflatlm bir biimini savunmay yelemektedirler. Bunlar,

Diltheydan farkl olarak, Hegelin felsefesinde rnein Aydnlanmacl ve Kar-

Aydnlanmacl birletirdiine dair bir sav ileri sryorlar.21

Bu yorumu gelitirmeye alandnrlerin banda geleneki Hans-Georg Gadamer gelmektedir. Vittorio Hsle, Gadamerin

geleneki Hermeneutik felsefesini takip eden ve Hegelin felsefesinde Aydnlanmacl ve Kar-

Aydnlanmacl birletirdiini savunan yeni Hegel yorumcularndandr. Hsle, modern felsefenin

iki ar u, Aydnlanmaclk ve Kar-Aydnlanmaclk, arasnda gidip geldiini ileri srmektedir.

18Lukcs, age., ss. 552-572. rnein Hegel, Niethammere yazd 13 Ekim 1806 tarihli mektupta, Fransz ordusununo sralar yaad Jena ehrinin igali karsnda duymu olduu sevinci yle dile getiriyor Hegel: mparatoru(Napolonu) bu dnya ruhunu ehirde at stndekefe ktn grdm; - byle bir bireyi grmek gerektengzel bir duygu; burada bu noktada younlam, at stnde oturur halde dnyaya sirayet ediyor ve ona hkmediyor(bkz.: Briefe von und an Hegel, yay. Johannes Hoffmeister, cilt 1 (1785-1812 ) iinde, Felix Meiner Verlag, Hamburg,1952, s. 119). Hegel, bu tutumundan dolay baz milliyetilerin vatan hainlii sulamasna maruz kalmtr. Amaunutmamak gerekir ki, Wolfgang Goethe de benzer bir tutum sergilemitir ve burada selamlanan, yabanc birordunun bir lkeyi igalinden ok, bu igalin getirdii toplumsal ve siyasal ilerlemedir. Hegel, Frommanna yazd 17Kasm 1807 tarihli mektupta bunu yle ifade ediyor: aksi taktirde bu yava halkn [Alman halknn] yapmak iinyllar ve gnlere gereksinim duyduu ii, Franszlar (Almanyada) bir gnde halletti (age., ss. 128/129).19 Lukcs, age., s. 557. Hegel, ayrntlara ilikin eletirisini, dnr Niethammere yazd 11 ubat 1808 tarihlimektupta dile getirmektedir (bkz: Briefe von und an Hegel, c. 1 (1785-1812), 1952, ss. 218/219).20Thomas Sren Hoffmann, Georg Wilhelm Hegel: Eine Propdeutik, Marix-Verlag, Wiesbaden, 2004, s. 75.21Burada Kar-Aydnlanmaclktan ne anlaldn ele almak mmkn olmad iin, bu akmn bata gelen isimlerine iaret edip gemek istiyorum. Kar- Aydnlanmaclk dncesinin nde gelen isimleri Burke, Gobineau veSchleiermacher gibi yazarlardr. Bu yazarlar Aydnlanmaclk dncesi karsnda gerici bir duru gelitirmeye ve

onun tarihsel kazanmlarn geri evirmeye almlardr(Bu konuda ayrntl alma iin bkz.: Domenica Losurdo,Kampf um die Geschichte: Der historische Revisionismus und seine Mythen, PapyRossa Verlag, Kln, 2007.Losurdonun bu kitabnn ksa bir tantm iin bkz: Doan Gmen, Tarih , Felsefe ve Siyaset: Domenico Losurdove Tarih Uruna Kavga (Bayku: Felsefe Yazlar Dergisi, no: 1(2007)iinde, ss. 199-208)).


7/22


8/22

8

Tarihi zerine Okumalarnda da Hegel aka Ben Lutherciyim ve Lutherci olarak da kalmak

istiyorum diyor.24Thomas Sren Hoffmannn belirttii gibi, Hegel, devrimin Reformasyonsuz

elde edilemeyeceini dnyor.25 Hoffmann, Klasik Alman Felsefesini zgrlk felsefe olarak

tanmlyor. Hegel, devrim Reformasyonsuz mmkn deildir derken, bununla devrimin uzun

veya ksa srede vicdan zgrln gerekletirmesi gerektiini ifade etmek istemektedir. Vicdan

zgrl sorunu Avrupa tarihinde Reformasyon ile gndeme gelmitir. 26 Fakat Klasik Alman

Felsefesinin temsilcilerinin aralarnda bu konuda nemli farklar vardr. rnein Kantn

otonomcu i zgrlk felsefesinden farkl olarakHegel, bir diyalektik zgrlk kavramndan yola

kmakta ve vicdan (i ve bireysel) ve toplumsal ilikilerde(d) zgrl beraber dnmektedir.

Bundan hareketle Hegel, felsefi sistemini kurgularken Kanttan ok daha radikal ve kapsaml bir

devrim dncesinden hareket etmektedir.

Hegel, Felsefe Tarihi zerine Okumalarnda Klasik Alman Felsefesine dair u belirlemeyi

yapyor:

Kant, Fichteci ve Schellingi Felsefe. Bu felsefelerde Almanyada tinin ulam

olduu durumda devrim, dnce olarak temel edinilmi ve dile getirilmitir;

bunun sonucu, [o], dncenin alm olduu hali iermektedir. z dnya

tarihinde anlalan bu devrimi, dnya tarihinde u iki halk paylamtr: ne kadar

24 G. W. F. Hegel, Vorlesungen ber die Geschichte der Philosophie, yay. Eva Moldenhauer ve Karl Markus Michel, cilt 1,Werke, Suhrkamp, Frankfurt a. M., 1971, c. 18 iinde, s. 94.25 Th. S. Hoffmann, Georg Wilhelm Friedrich HegelEine Propdeutik, Marix-Verlag, Wiesbaden, 2004, s. 61.26Lutherin 95 tezinin ana konusu, inananlarn kiliseye gnahlarndan arnmak iin demek zorunda olduu para veyacezadr. Luther, kilisenin tanr ile inanan kul arasna girip onu cezalarndan arndramayacan ileri srmeklekilisenin yeryzndeki dinotoritesini radikal bir ekilde sarsmaktadr. Ama bylelikle ayn zamanda onun en nemligelir kaynaklarndan birisine de saldrm bulunmaktadr. Romadaki merkezi otorite imeklerini btn iddetiyleLutherin zerine bu nedenle yneltmitir. Luther, yazlarna yansyan ve neredeyse rkla varan Trklere ilikindncelerinden dolay hakl olarak eletirilir. Ancak bir Alman halk deyiminde de ifade edildii gibi, banyo suyunudkerken ocuu beraber atmamak gerekir. Luther, tanr ve insan arasnda konumlanm olan kiliseyi aradankarmakla tanr karsnda insann sadece ve sadece kendi vicdanna kar hesap vermekle ykml olduunu dilegetirmektedir. Bylelikle Luther, belki de istemeyerek, 95 tezinde ifade ettii ve daha sonraki yazlarndagerekelendirmeye alt gibi, (Hristiyan) insann i ve d zgrln bir btn olarak gndeme getirmi oluyor.Zira Lutherin eletirileri hukuk ve ceza sisteminin eletirisiyle snrl deildir. Genel olarak feodal sistemin ekonomik

ve siyasi sisteminden kaynaklanan btn eitsizliklerine de saldrr. Kukusuz, Luther rnein bir Thomas Mnzerkadar tutarl deildir. Mnzer, btn zel mlkiyet kurumunu eletiren dncelerle ortaya kp bunun etrafndakylleri rgtlemeye balaynca bu sefer Luther, Mnzerin ldrlmesini sevap grmtr (Thomas Mnzer iinbkz.: Ernst Bloch, Thomas Mnzer als Theologe der Revolution, Werke, c. 2, Suhrkamp, Frankfurt a.M., 1969). Dahasonraki tarihsel gelimelerin de gsterdii gibi, Reformasyonun gndeme getirdii zgrlk sorunu genelleip btninsanln zgrlk arayna dnmtr (Lutherin 95 tezini de ieren konuyla ilgili yazlar iin kaynakayabaknz). Marx, Das Kapitalin zellikle birinci cildinde Lutherin zayf yanlarn vurgulamak yerine onun tarihsel

kazanmlarnn deiik boyutlarn ne karmaya almtr. rnein Lutherden aktard bir pasajda Luther, hkmsren hukuk sisteminin elikilerini yle ifade ediyor: Oysa, kk hrszlar asarlar. ... Bunlar deneklere baltutuklu tutulur, byk hrszlar ise altn ve ipekler ierisinde kibirlenirler (Bkz: Karl Marx, Kapital, c. 1, ev. AlaattinBilgi, Sol Yaynlar, Ankara, 1993, s. 609 (dipnot). Bilginin evirisini orijinal metinden yola karak biraz deitirdim).


9/22

9

kart olsalar da veya tam da kart olduklar iin, Alman ve Fransz halk. (...)

Almanyada bu ilke dnce, tin ve kavramdr, Fransada gereklie fkrmtr. 27

Kanmca Klasik Alman Felsefesinin zn bundan daha iyi tanmlamak mmkn

deildir. Hegel burada Klasik Alman Felsefesini 1789 Fransz Devriminin felsefi bir ifadesi

olarak tanmlyor ve kendisini, yeniden sentezledii bu felsefi gelenein devamcs olarak

tanmlyor.

Kukusuz, Hegelin dnemin koullarn deerlendirmesinde ve kendisinin genlik

yllarnda drt elle sarld devrimci duruunda deiiklikler ve zellikle 1820li yllardan itibaren

krlmalar olmutur. Ama Hegelin, Kar-Aydnlanmaclarn yapt gibi, Fransz Devriminin

kazanmlarn geri evirmek gibi bir emeli hibir zaman olmamtr.28rnein 1808 ylnn Ekim

ayndan itibaren devrimci enerjisini kuramsal almalar zerinde younlatrmay daha anlaml

bulmaktadr. Niethammere 28 Ekim 1808 tarihinde yazd mektupta yle diyor Hegel: Her

geen gn daha ok ikna oluyorum; kuramsal alma dnyada pratik almadan daha ok ey

yaratmaktadr. Bir defa tasavvur uygarl devrimciletirilince hakikat buna dayanamaz. Pratik aba

da eksik olmaz.29 Dikkat edilirse Hegel burada devrimci emellerinden vazgetiini sylemiyor.

Hakikatin devrimciletirilebilmesi iin, nce dnce biiminin ve kuramn devrimciletirilmesi

gerektiini belirtiyor. Engels de 1848-49 devrimci dalgasnn snmlemesinden sonra benzer bir

belirlemede bulunmutur.30

Bundan dolay kimse onun devrimci emellerinden vazgetiini iddiaetmemitir.

Elbette Hegelin yukardaki belirlemesini dualist bir ekilde yorumlamamak gerekir. Hegel,

nce teori sonra pratik, demiyor. Her iyi diyalektiki gibi vurguyu belirleyici olana, yani dnemsel

nedenlerden dolay kuramn devrimciletirilmesine yapyor; ama bunu yaparken, pratik aba da

eksik olmayacaktr, diyor. Hegelin felsefesine ancak bu adan baknca onun on dokuzuncu yzyl

devrimleri zerindeki etkisi daha iyi anlalabilir. Domenico Losurdonun da belirttii gibi,

Almanyada 1848 devriminden nce devrimci dncelerin yaylmas gen Hegelcilerin abas

sonucu gereklemitir ve onlar bu devrimin sol kanadn oluturmaktadrlar. Losurdoya gre

Hegel, talyada da devrimci dncelerin yaylmasnda byk rol oynamtr; hatta Fransada

devrimcileri hegliens olarak tanmlayanlar bile vardr.31

27 G. W. F. Hegel, Vorlesungen ber die Geschichte der Philosophie, cilt 3, yay. Eva Moldenhauer ve Karl Markus Michel,Werke, Suhrkamp, Frankfurt a. M., 1971, c. 20 iinde, s. 314.28 Kanmca bu konuda Hegel tarihileri arasnda yaplm en nemli alma hala Jacques dHondta aittir. Bkz:Jacques dHondt, Hegel in seiner Zeit, Akademie-Verlag, Berlin, 1984.29 Hegel, Briefe von und an Hegel, cilt 1 (1785-1812), s. 253.30 Friedrich Engelsin Marxa 13 ubat 1851 tarihli mektubuna baknz, Marx-Engels-Werke, Dietz Verlag, Berlin,1984, c. 27 iinde, s. 191.31 Domenico Losurdo, Hegel und die Freiheit der Modernen, Peter Lang, Frankfurt a. M., 2000, ss. 396-403.


10/22

10

Hegele Gre Felsefenin ve Aydnlanmacln Grevi Nedir?

Hegelin deiik tanmlamalarndan bildiimiz gibi, felsefe, an dncede kavramaktr.

Biroklar Hegelin Hukuk Felsefesindeki u saptamasna gnderme yapyor:

Nedirolan kavramak felsefenin grevidir, nk nedirolan akldr. Bireye dair, her

birey zaten kendi dneminin ocuudur; ayn ekilde felsefe de dnemini dncede

kavramaktr. Herhangi bir felsefenin hkm sren kendi dnyasnn tesine

gidebileceine inanmak, bireyin kendi dneminin stnden atlayp tesine

geebileceine, atlayp Rodosun tesine geebileceine inanmak kadar aklszlk

olur. Onun kuram gerekten dneminin tesine geiyorsa, bu durumda o

kendisine nasl olmaldrda bir dnya kurmaktadr; byle bir dnya vardr, ama

sadece onun sannda, istenilen her eyin kurgulanmasna msait olan yumuakbir

maddede vardr.32

Hegel burada kendisini Machiavelli ve Spinoza gibi dnrlerin balatt gereki toplum, devlet

ve tarih kuram gelenei iinde tanmlamaktadr. Bu gelenek, Platon ile balayan ve gerekliin

eletirisi olarak dnyann nasl olmas gerektii konusunda fantezide salt topyalar kuran ve

bylece gereklie yabanclaan gelenein gereki eletirisidir. Bu gereki gelenek felsefe,

toplum, devlet ve tarih kuramnda gerekten bir devrim yapmtr. Hegel, yukarda alntladmyerde, nasl olmaldrzerine fanteziler retmek yerine, nasl olmalnn mevcut olanda, yani hkm

sren koullarn ikin-eletirel zmlemesinde aranmas gerektiine iaret etmek istemektedir.

Buna karn Hegelin bu szleri ska pozitivist anlamda yorumlanmtr. Oysa Hegel burada ne

kadar byk bir diyalektiki olduunu gstermektedir. Gelecek, mevcut gereklikte deil de

nerede aranabilir? Hegel burada ilk bakta felsefenin dnyann olas istikameti konusunda

nermelerde bulunamayacan ima eder gibidir. Oysa Hegel Felsefe Tarihi zerine Okumalarnda

felsefenin kendi dnemini dncede kavramadan ve bunu dncede yanstmadan ne anlalmas

gerektii konusunda oldukaaktr. Sz konusu Okumalarnda Hegel, felsefenin biimsel olarak,

gereklie sadk kalarak, dneminin tesine geip dnyann istikameti konusunda nermelerde

bulunabileceini dnmektedir. Bu sylenilenlerin Tinin Fenomenolojisinin arka plannn

anlalmas bakmndan ok nemli olduunu dnyorum. Hegel Tinin Fenomenolojisinde

kelimenin gerek anlamylabunu yapmaktadr ve birok bakmdan siyasi bir program andran bu

eseri, Fransz Devriminin bata Fransada ve Almanyada olmak zere baka lkelerde de

izleyebilecei olas istikamet zerine felsefi bir nerme olarak da okunabilir.

32 G. W. F. Hegel, Grundlinien der Philosophie des Rechts, yay. Eva Moldenhauer ve Karl Markus Michel, Werke,Suhrkamp, Frankfurt a. M., 1996, c. 7 iinde, s. 26.


11/22

11

Burada Hegelin Tinin Fenomenolojisine yazm olduu nszde felsefesini aka olumlu

olarak Fransz Devrimi ile ilikilendirdii herkesin bildii paragraflar atlayp yukarda iaret

ettiim ve daha yakndan incelemek istediim blme gelmek istiyorum. zerine daha yakndan

eilmek istediim blmler Tinin Fenomenolojisinin VI. ksmna aittir. Bu ksmn konusu Tindir.

Hegel, bu blme yazm olduu girite, bu ksm ile Tinin Fenomenolojisinin kurgulanmasnda

mantksal bir gei ve srama olduuna iaret ediyor. Daha nceki ksmlarda Hegel bilin,

zbilinve akl gibi teorik konular ele alyor. Hegele gre bunlar bilincin biimleridir. Bu ksmda

zellikle vurgulanan, tinin kendine dair bilgiye ulaabilmek iin gemek zorunda olduu biimler,

dierlerinden farkl olarak, pratiktir, gerek tinlerdir, asl gerekliklerdir ve bilincin biimleri

olmak yerine, gerek dnyann ekilleridir.33 Bu ne anlama gelmektedir? Bu, Hegelin tini ele

ald blmde sadece bilincin biimleriyle deil, ayn zamanda gereklikle ve gerekliin

yabanclam trleriyle kar karya bulunduumuz anlamna gelmektedir. Ve hemen bir sonraki

paragrafta Hegelin e anlamda kulland idrak edi (Alm. Einsicht; ng. Insight ) ve

Aydnlanmaclk kavramlaryla karlayoruz.34 Hegel, Aydnlanmaclk ile e anlamda, idrak

edi kavram yerine, daha sk olarak, salt idrak edi kavramn da kullanmaktadr. Ayn

paragrafta Aydnlanmacln grevini, kltrel ve dnsel dnyay ayn anda radikal bir ekilde

deitirmekte grdn ifade ediyor. yle diyor Hegel paragraf 442de:

Canl tre dnyas, kendi gerekliinde tindir; tin kendi zne dair soyut bilgiyeulanca, trellik, hukukun biimsel genelliinde yok olup gider. Bundan byle

kendi iinde blnm tin, kat gereklik olarak kendi nesnelliinin unsurunda

kendisinin bir dnyasn, kltrel uygarlnve onun karsnda dnce unsurunda

inan dnyasn, zn uygarln, betimler. Ama kendi kendisini kaybetmi olmasndan

dolay kendisine dnen tinin kavramtarafndan kavrananher iki dnyas, idrak edi

ve onun yaylmasyla,Aydnlanmaclk, kartrlr ve devrimciletirilir; ve bu dnyaya

ve br dnyayablnm ve dalm uygarlk,ahlaklkta kendisini zlk ve z

asl kendisi olarak kavrayan, kendi dnyasn ve onun temelini kendisinden dar

atmayp, her eyi kendi iinde yava yava sndren ve vicdan olarak kendi

kendisinden emintin olan zbilince geri dner.35

33 G. W. F. Hegel, Phnomenologie des Geistes, yay. Eva Moldenhauer ve Karl Markus Michel, Werke, Suhrkamp,Frankfurt a. M., 1996, c. 3 iinde, s. 326 ( 441). Paragraf numaralar A. V. Millerin Oxford University Pressden

kan evirisine (Hegels Phenomenology of Spirit, Oxford University Press, Oxford, 1977) ve Aziz Yardmlnn deaYaynevinden kan evirisine (Hegel, Tinin Grngbilimi, dea Yaynevi, stanbul, 2004) gnderme yapmaktadr.34 Hegel, age., s. 327 (442).35 Hegel, age., ss. 326-327 ( 442).


12/22

12

Hegel benzer bir dnceyi paragraf 486da ifade eder.36 Bu iki dnyada yaanan devrim, tinin

kendi kendisini gerekletirmesine yol aar.37 Grld gibi Hegel burada Aydnlanmacln

kltrel ve dnsel dnyann ayn zamandadevrimciletirilmesi gerektiini ileri srmektedir ve

Tinin Fenomenolojisinin Tin ksmnda sergilemeyi amalad ey, bunun pratik olarak nasl

gerekletirilebileceine dair bir nermedir.

Burada Hegel Aydnlanmacl topyekn bir devrim olarak tanmlamaktadr. Tinin

Fenomenolojisinde Hegelin Aydnlanmaclk tanmlamas onun zne dairdir ve bu yaptnda

konunun genel olarak bilindiinden hareket ederekAydnlanmacln daha ayrntl bir tanmn

sunmamaktadr. nkAlmanyada onsekizinci yzyln son otuz ylnda Aydnlanmaclk zerine

olduka kapsaml, youn ve ok farkl durularn ortaya kt tartmalar yaanmtr. Hegel bu

tartmalar n kotuu iin, kavramn daha ayrntl tanmyla zaman kaybetmek istemiyor gibi

gzkmektedir.38 Hegelin Aydnlanmaclk zerine yapm olduu belirlemeler btn eserlerine

yaylmtr. Burada bunlarn hepsini bir araya toplayp sunmak bu yaznn erevesini aacaktr.

Ama FelsefeTarihi zerineDerslerinin nc cildi Aydnlanmaclk felsefesinin bir sunumu olarak

okunabilir. Tinin Fenomenolojisinde ve Felsefe Tarihi zerine Okumalarnda da Hegel

Aydnlanmacln yararllk ilkesiyle e anlama geldiinden hareket etmektedir. Ona gre

Aydnlanmacln z yararllktr (Alm.Ntzlichkeit; ng.Utility). Hegelin Tinin Fenomenolojisinde

Aydnlanmacln z veya asl olarak belirttii yararllk ilkesi zerine yaznn sonunda

dneceim. Burada u kadarn ifade etmek istiyorum: Hegelin Tinin Fenomenolojisinin deiikyerlerinde yapm olduu aklamalardan anlald kadaryla, Aydnlanmacla ayrca geree

sadklk, akla uygunluk ve drstlk gibi ahlaki deerler ve erdemler atfetmektedir. Hegel,

Aydnlanmacln grevini kitlelerin batl inantan, n yargdan ve hatal dnce ve davran

biimlerinden kurtarmakta grmektedir.39

Devrimin Kkeni ve Deiimin Biimleri

Hegel, Aydnlanmacln zn yararllk olarak tanmlasa ve bunu aka savunsa da, nermi

olduu radikal deiim erevesinde yararllk ilkesinin snrlarn aan perspektifsel bir bak

sunuyor denebilir. Hegel toplumsal yaamn btn alanlarn, yani aileyi, kltr dnyasn, ahlaksal,

hukuksal ve siyasi yaam bir karlkl tanma (Alm. gegenseitige Anerkennung, ng. mutual recognition)

36 Hegel, age., ss. 361-362.37Devrim kavramn Hegelin kulland anlamda kullanyorum: nicel birikim nitel sramaya, devrime ve dolaysylayeni bir eyin ortaya kmasna yol aar. Hegel, bu ilkeyi evrensel bir ilke olarak gryor. Dolaysyla onu hem doaya,hem topluma hem de dnceye uyguluyor. Toplumsal siyasal balamda bu, nitel srama sonucu daha ileri birtoplumsal ve siyasal sistemin ortaya kmas anlamna gelmektedir (Bkz.: G.W.F. Hegel, Wissenschaft der Logik, c. 1,yay. Eva Moldenhauer ve Karl Markus Michel, Werke, Suhrkamp, Frankfurt a. M., 1993, c.5, ss.435-442.38Bu dnemin tartmalarn belgeleyen metinlerin bir blm iin bkz: Ehrhard Bahr(yay.), Was ist Aufklrung, PhilipReclam jun. GmbH & Co, Stuttgart, 1974. Daha geni bir derleme iin bkz: Raffaele Ciafardone (yay.), Die Philosophieder deutschen Aufklrung Texte und Darstellung, Stuttgart: Philip Reclam jun. GmbH & Co, 1990.39 Hegel, Phnomenologie des Geistes, ss. 401-402 ( 542, 543).


13/22

13

sistemi olarak tanmlyor. Tanma kuram, Yeni a ve Modernlikte Adam Smith tarafndan 1759

ylnda yaynlanan The Theory of Moral Sentiments(Ahlaksal Duygular Kuram) adl eserinde ilk olarak

sistematik olarak gelitirilen bir kuramdr.40 Smith, ayn zamanda bu kuram Avrupa felsefe

tarihinde toplumsal ilikilere en kapsaml bir ekilde uyarlayan ilk dnrdr. Smith tanma

ilkesini aka yararllk ilkesine kar gelitirmitir ve bu ilkeyi kendimizi bakalarnn grd

gibi grmek olarak tanmlamtr. Bugn asndan dahi toplum ve ahlak felsefesi alannda tek

diyebileceimiz klasiklerden birisi olan bu eserinde Smith, karlkl tanmay ve tannmay bir

karlkl yanstma (mutual mirroring ) sistemi olarak iliyor. Smithe gre kendimizi bakalarnda

grmemiz ve bakalarnn kendilerini bizde grmeleri ve tanmalar temel bir bireysel ve toplumsal

gereksinimdir.41 Grebildiim kadaryla Hegel, Smithden ve Hukuk Felsefesi gibi daha sonraki

eserlerinden farkl olarak, Tinin Fenomenolojisinde snf kuramn aka kullanmyor. Ama o,

meselenin temelinde snfsal sorunlarn yattn ok iyi biliyor . rnein efendi-kle (Herr-Knecht)

kuramst-dzey soyutlukta dnlen bir kuramdr ve karlkl tanma ilikisinin bulunmad

younlamaya aday her atmal duruma uyarlanabilir. Tinin Fenomenolojisinde Hegel kitlelere tin

ve bireylere bilin veya zbilin ve bazen de zgnveya tikelbilin olarak gndermede bulunuyor.

Hegel toplumu bir bireyselleme sreci olarak tanmlyor. Bireyler zbilince eriince ve yaadklar

toplumsal alanlarn herhangi birisinde karlkl tanma ilikilerinden mahrum kaldklarn

hissedince, iinde bulunduklar toplumsal ilikileri doal olarak karlkl tanma ilkesine gre

deitirmeye almaktadrlar. Onlar bunu bilinli olarak yapmasalar bile, bunu gnlk yaamlarnsrdrrken neredeyse kanlmaz olarak hep yaparlar. Zira Hegele gre btn etkinliklerimizin

temeli ve amac, toplumsal ilikilerde karlkl tanma ilikileri yaratmaktr

Bu adan Aydnlanmaclk kavramn geni anlamda ele alrsak, srekli aydnlanmann ve

srekli devrimin toplumun doas olduunu belirtmemiz mmkndr. Tarihte devrimlerin nitelii

deiebilir. Ancak devrimler toplumsal yaamn ayrlmaz bir paras olarak hep kalacaktr. Fakat

bundan anlalabilecei gibi, Hegelin Tinin Fenomenolojisiinde zerinde dnd devrim ok

somut ve yaanan bir devrimdir - Fransz Devrimi. Bu balamda paragraf 543te rahipleri,

despotizmi ve kitleleri Aydnlanmacln dmannn yan olarak tanmlyor; nk Hegele

gre bunlar, inan (Glaube) ve batl inancn (Aberglaube) temsilcileridir ki Hegel bu iki kavram

e anlamda kullanyor.42Hegeli takiben aada bu iki kavram ben de e anlamda kullanacam .

Fakat Hegel Aydnlanmacln dman olarak tanmlad bu sosyolojik ve politik

kurum arasnda nemli bir ayrm yapmaktadr. Hegelin soyutlama yntemine bavurarak yapm

40 Adam Smith, The Theory of Moral Sentiments, yay. D. D. Raphael ve A. L. Macfie, Liberty Fund, Indianapolis, 1984.41Smithin bu ilkesini The Adam Smith Problem: Reconciling Human Nature and Society inThe Theory of Moral Sentimentsand Wealth of Nations adl kitabmda ayrntl olarak tarttm (bkz: D. Gmen, The Adam Smith Problem: ReconcilingHuman Nature and Society inThe Theory of Moral Sentiments andWealth of Nations, I. B. Tauris Academic, London

ve New York, 2007).42 Hegel, Phnomenologie des Geistes, s. 401.


14/22

14

olduu bu toplumsal-yapsal ayrmn arka plann aklamak iin, burada nce onun

Aydnlanmaclk ve inan arasndaki ilikiyi nasl deerlendirdiine bakmak gerekmektedir. Her

eyden nce inan, Aydnlanmacln veya salt idrak ediin kartdr. Birbirlerinin kart olan salt

idrak edi ve inan, gerek dnyayla ilikili salt bilin biimleridir. Ama aralarnda nemli bir fark

vardr. nan, ierii olan edimselliktir. Bundan farkl olarak salt idrak edi, henz gizil olarak

vardr ve bundan dolay henz herhangi bir ierikten yoksundur. Salt idrak ediin ierik

kazanabilmesi iin,kendisini inanca kar gerekletirmesi gerekmektedir. Bu ise ancak kitlelerde

vcut bulmakla mmkndr. Ayn ekilde yine inantan farkl olarak salt idrak edi, kendi

kendisini yanstma yetisine sahiptir; bu nede Aydnlanmacln dmannn yan olarak

tanmlyor nle o kanlmaz olarak eletireldir ve kendisine dnp, kendi kendisine eletirel olarak

bakma yetisine sahiptir. Bu yeti onun zbilince erimesinin nkouludur. Ksacas,

Aydnlanmaclk veya salt idrak edi, gerekliin bir paras olsada, onun iine karm olsa da,

gereklie dardan, yani belli bir mesafeden eletirel olarak bakabilmektedir. nan ise, tersine,

kendinde kalmakta ve bundan dolay da kltr dnyasna zgn zel bir idrake sahip deildir.43

Yani gerek deildir (unwahr), gerek d yanl bir varlk srdrmektedir artk. Dolaysyla onun

gerek dnyaya ilikin drst olmayan amalar vardr ve onun hakknda arpk idrake sahiptir.44

Bu gzlemleri Hegeli doal olarak inan iin z (yalnzca) dncedir (Gedanke), kavram (Begriff)

deildir belirlemesine gtryor.45 Buna karn salt idrak edi, zbilintir, kavramdr ve

dolaysyla kendi kendisini mutlak olarak bilmektedir. Hegel inan ve salt idrak edi veya zbilinarasndaki fark, her ikisinin de dnce biimi olmas nedeniyle biimsel farka indirgese de,

yukardaki betimlemeden de anlalabilecei gibi, bunlarn tamamylakart, karlkl ilikilerinin

eliki ilkesi temelinde ekillenmekte olduunu belirtmektedir.46 Salt idrak edi, inan gibi

gereklikle ilikili olduu iin, kanlmaz olarak btn gerekliin z durumunda olan inanla bir

lm kalm kavgasna girimek zorundadr, o, kendi ieriine ancak bu kavga zerinden

ulaabilir.47

Hegelin inan hakknda yapm olduu bu betimlemeler rnein kitlelere ilikin

belirlemelerinden olduka farkldr. Hatrlatmak iin ksaca tekrarlayacak olursak; Hegel inan

kavramn edimsel dnya (Alm. wirkliche Welt; ng. actual world ) kavramyla e anlamda

kullanmaktadr. Onun yaklamndaki bu farkn nedenini aklayabilmek iin imdi edimsel

dnyada kimin ne yaptn sorgulamamz gerekmektedir. Papazlar ve despotizm mevcut

dnyann yneticileridir. Buna karn kitleler papazlarn ve despotlarn kurbandr. Bunlar bin bir

43 Hegel, age., s. 399 ( 539).44 Hegel, age.45 Hegel, age., s. 400 ( 541).46 Hegel, age.47 Hegel, age., ss. 400-401 ( 541).


15/22

15

eit ynteme ve araca, ayak oyununa ve kurnazla bavurarak kitleleri bask altnda tutup

srndrmektedir. yle diyor Hegel:

O kitle bir rahipliinaldatmacasnn kurbandr. Rahiplik kskanlk ykl kibiri ile

idrakin tek sahibi olarak kalmak, bu arada baka bencil karlarn da korumak iin

aba gstermektedir; ayn zamanda despotizm ile komplo kurmaktadr. Despotizm

hakiki ve bu dn dnyasnn kavramsz sentezi olarak tuhaf ve tutarsz bir z

okluun kt idrakinin ve rahiplerin kt niyetinin zerinde durur; halkn

aptallndan ve onun rahiplerin aldatmacas sonucu akna dndrlmesi

araclyla her ikisini de kk grrcesine barnda birletirmi olarak rahat

hkmetme ve zevk ve keyfiyetini uygulama avantajna kavuur; ama ayn zamanda

onun kendisi de bu ayn aptal idraktr, ayn batl inan ve yanlgdr.48

Hegel, Aydnlanmacln dmanlarnn farkl yannn sergilediimiz bu olduka elikili ve

yksek basnl her han patlamaya hazr birliinden dolay hem onlara teker eker yaklarken hem

de onlarla hesaplarken farkl ara ve yntemlere bavurulmasn neriyor. Aydnlanmacln

dolaysz konusunun kt rahiplik ve baskc despotizm olamayacan dnmektedir.

Onun dolaysz amac, kitleleri aydnlatp, onlar iine dm olduu batl inantan kurtarmaktr.

Thomas Sren Hoffmann, Klasik Alman Felsefesinin siyasi kuramnn konusunun temsililkesinin kart olan katlm ilkesi olduunu belirtmektedir. Hoffmanna gre Kant, Fichte ve gen

Hegel Fransz Devriminin temsilcilii savunan dncenin karsnda katlmcl temel alan

dncenin glendiini dnmektedirler.49Bu belirlemenin gen Hegel ile snrlanamayaca ve

Klasik Alman Felsefesinin dnrlerinin hepsine olduu gibi uyarlanamayaca kansndaym.

Kantn katlm kuram feodal sistemin katlmc yaps karsnda kukusuz nemli bir ilerleme

olarak grlebilir. Ama rnein aktif ve pasif yurtta ayrm erevesinde burjuva

toplumunda siyasi katlm ve karar yetkisini Kant, baz kii, meslek gruplar ve erkeklerle

snrlamay ngrmektedir.50 Hegel, siyaset felsefesi erevesinde Kantn bu snrlayc katlm

kuramn aan toplumsal ve siyasal bir sistem zerine dnmektedir. Kanttan farkl olarak Hegel,

temsil ilkesinden ok katlm ilkesinin belirleyici olduu toplumsal bir ereve aray iindedir.51

O, kitlelerin siyasi karar srelerine katlmnn n koulunu, onlarn her eyden nce

aydnlatlmasnda ve bylece gerek karlarnn bilincine varmasnda grmektedir. Bu bakmdan

48 Hegel, age., s. 401 ( 542).49 Hoffmann, age., s. 59.50 Immanuel Kant, Metaptysik der Sitten, yay. Wilhelm Weischedel, Werksausgabe, Suhrkamp, Frankfurt a. M., 1997,cilt 8 iinde, s. 433.51rnein Hegelin Hukuk Felsefesinin sivil ve/veya Burjuva Toplumu ksmnda bunun izlerine rastlamak ve buadan okumak mmkndr. (Bkz: G. W. F. Hegel, Grundlinien der Philosophie des Rechts, ss. 339-398.)


16/22


17/22

17

Yararllk lkesi veya Aydnlanmaclk: Hegelin Toplum Felsefesinin Tarihsel Snrlar

Yaznn giriinde de belirttiim gibi, Hegel sadece Aydnlanmacln savunuculuunu yapan naif

bir dnr deildir. Onun Aydnlanmacla kar ciddi eletirileri de var. Ama bu eletiriler,

Diltheyn iddia ettiinin tersine, Aydnlanmaclk kart geriye dnk bir eletiri deildir.

Hslenin ileri srdnn tersine Aydnlanmacl Kar- Aydnlanmaclk ile uzlatran bir

eletiri de deildir. Aksine Aydnlamacla iten bakan, onu ilerletmek isteyen bir eletiridir.

Hegelin tm eserlerinde Kar- Aydnlanmacln olumlu anlamda izlerine rastlamak bile

mmkn deildir. Bu anlamda Tinin Fenomenolojisi, inan ve despotizmin kkl eletirisinin

yannda, Aydnlanmacln bir i eletirisi olarak da okunabilir ayn zamanda. rnein Hegelin

ontolojik nesnel-idealist diyalektik kuram Kantn transandantal-olgucu ve Fichtenin iki boyutlu

(tez-antitez) znelci-idealist diyalektik kuramnn eletirisi olarak okunabilir. Onun zellikle Tinin

Fenomenolojisinin ilk blmnde gelitirmi olduu alglama kuram, ngiliz empirizminin ve on

sekizinci yzyl Fransz duyusalc (sensualist) felsefenin bir eletirisi olarak grlebilir. Hegelin bu

eletirileri Aydnlanmac felsefesinin epistemolojik kuramna yneliktir. Ben burada zellikle

Hegelin sosyal ve siyaset felsefesiyle ilgilendiim iin, onun yararllk ilkesine nasl yaklatna

bakarak, Aydnlanmacln toplum felsefesine yneltmi olduu eletirinin snrlarna bakmak

istiyorum.

Bir alntyla balamak istiyorum. Paragraf 581de -ki bu paragraf Aydnlanmaclk

blmnn son paragrafdr ve hemen peinden Mutlak zgrlk ve Terr blmgelmektedir- Hegel yle diyor: Salt idrakin konusunda iki dnya birlemitir. Hegel iki dnya

kavramyla hakikatin ve gerekliin dnyasn kastetmektedir. Grebildiim kadaryla yararllk

nc dnyadr ve hakikati ve gerei birletirmektedir. Hegel yle devam ediyor:

Yararl olan, zbilin onu iyice anlad ve onda [her zbilin-DG] teker tekerkendi

pekinliine, kendi hazna, (onun kendi kendinde oluuna ) sahip olduu lde

nesnedir; zbilin nesneyi bu ekilde kavrarve bu kavray nesneningerekzn

ierir; (...) yani bu kavrayn kendisi gerek bilgidir ve bu ilikide zbilin ayn

zamanda kendi kendinin dolaysz genel pekinliine, kendi salt bilincinesahiptir; bu

ilikide ayn zamanda gereklik, mevcut olan ile hakikat birlemitir. Her iki

dnyada uyumutur, gk yere indirilip dnyann zerine dikilmitir.54

Burada Hegel toplum ile doa arasndaki, Marxn insan ile doa arasnda madde deiimi

olarak betimledii ilikiye gnderme yapyor. Felsefe Tarihi zerine Okumalarnda yapm olduu

deiik aklamalarndan bildiimiz zere Hegel, yararllk deyince, bu ilikiyi kastetmektedir.

54 Hegel, age., ss. 430-431 ( 581).


18/22

18

Hegel, bu ilikiyi sadece yararllk erevesinde ele almay dar bir anlay olarak gryor. Fakat

yine de bu ilikinin genel olarak yararllk ilkesi erevesinde ele alnabileceini dnmektedir.

Ama bir nceki paragrafta ( 580) Hegel ok daha genel bir belirlemede bulunuyor. yle diyor:

Yararllk, inanca ya da hisse ya da kendisine kurgu (Spekulation-DG) diyen ve

kendisini kendindeye kitleyen soyutlamaya ne kadar kt grnse de, salt idrak,

onda kendisini gerekletirmeyi tamamlam olandr; ve onda artk inkar etmedii

kendi kendisinin nesnesidir; ve bu nesne de salt idrak iin boluun veya salt br

dnyann deeri deildir.55

Bu paragrafta Hegel daha geni bir belirlemede bulunuyor ve salt idrak ediin veya

Aydnlanmacln kendisini yararllk ilkesinde bir btn olarak gerekletirmi olduundan sz

ediyor. Burada Aydnlanmaclk kavramn yalnzca toplumdoa ilikisini kapsayan dar anlamda

kullanmaktadr ki bu durumda yukardaki belirleme anlalr olacaktr; nk bu, bir biimde

doann yasalarn doadan baka bir yerde aramamak gerektii ve doann yasalarnn

kefedildike (doa elde edildike) salt idrakin kendisini kendi nesnesinde tanyabilecei anlamna

gelmektedir. Ancak eer Hegel, Aydnlanmaclk ve dolaysyla yararllk kavramn bu dar anlamda

kullanyorsa, ondan bu konuda bir alm beklemek okurun hakkdr. Zira Hegel daha sonra ahlak

zerine dncelerini sergileyecektir. Ama Ahlakllk blmnde Hegel, Kantn dar otonomluk ve zgrlk kavramlarn eletirmekle meguldr. Hegelin Kanta ynelik eletirileri ne kadar

hakl olsa da, bu erevede yararllk zerine de eilmesini beklemek kanlmazdr; nk bu

konu, ada ahlak kuram erevesinde tartla gelmektedir ve onun en temel sorunlarndan

birisidir. Ya da Hegel yukardaki alntda grld gibi, Aydnlanmaclk ve yararllk kavramn

geni anlamda, yani toplumsal ilikileri de kapsayacak ekilde kullanmaktadr. Bu durumda bu

yaklam, onun yararllk ilkesine dayal ilikileri dlayan tanma kavramyla eliecektir. Bu soruda

srar ediyorum, nk Hegel, rnein David Hume56 ile Adam Smith57arasndaki yararllk kuram

zerine yaanan tartmadan haberdardr, nk bu tartma Trelliin Metafiziinin Temellendirilmesi

(Grundlegung der Metaphysik der Sitten ) adl yaptnn hemen banda da belirttii gibi, Kant da

derinden etkilemitir.58

Bu soruya belki yle bir yant verilebilir: Hegel Tinin Fenomenolojisinin son blmlerini

zaman basks altnda yazmtr ve kelimenin gerek anlamyla Fransz ordusunun Jenay igal

ettii gece ancak bitirebilmitir. Bu aklama Tinin Fenomenolojisiiin kabul edilebilir belki, ama ok

55 Hegel, age., s. 428 ( 580).56 David Hume,A Treatise of Human Nature, yay. P. H. Nidditch, Oxford University Press, 1978, s. 591.57 Smith, age., s. 20 ve s. 188.58 Immanuel Kant, Grundlegung der Metaphysik der Sitten, yay. Wilhelm Weischedel, Werkausgabe, cilt 7, Suhrkamp,Frankfurt a. M. 1996.


19/22

19

daha sonra kaleme ald eserlerinde de yararllk ilkesine ilikin herhangi kkl bir eletiri

bulmamz mmkn deil. Bu noktada belki genel olarak Aydnlanmacln ve zel olarak da

Hegelin toplumsal felsefesinin snrlarna varm bulunuyoruz.

Ancak Hegelin kendisi aka byle bir eletirigelitirmemi olsa da, rnein paragraf 791

ve 792de yararllk ilkesinin snrlarna iaret eder gibidir.59Bu paragraflarn Tinin Fenomenolojisinin

son blm olan Mutlak Bilgi blmnde olmas da son derece bu adan da anlamldr.

Paragraf 791de Hegel, Aydnlanmacln gereklemi olduu yararllk ilkesi asndan zne-

nesne ilikisinde bir tersine dnn olduunu, znenin nesneletiini, nesnenin zneletiini,

znenin henz nesne ile ilikisinde kendi bana dnen ve davranan (selbstndig) bilinli bir zne

haline gelemediini ima etmektedir. Hegel burada sanki yararllk ilkesinin ve bylece

Aydnlanmacln snrlarna vardmz sylemek ister gibidir. Daha sonra yazm olduu

eserlerinde, Hegel bu dnceyi takip etmemi, bundan sonular karmam olabilir. Fakat bu,

byk oranda Hegelin eserlerine dayanlarak yaplabilir. rnein bunu Tinin Fenomenolojisinin

dier topik konusu ve kavram olan tanma (Anerkennung) kavramna dayanarak yapmak mmkn.

Nereden bakarsak bakalm, Hegelin felsefesinin ortaya att bu soruyu Marxn ok

ciddiye aldn syleyebiliriz. Das Kapitalde tanma ilkesine dayanarak yararllk ilkesinin ve

dolaysyla bu ilkeye dayal kapitalist toplum ilikilerinin kkl bir eletirisini sunuyor bize.

zellikle Das Kapitalin birinci blmnde Marx, yararllk ilkesine dayal toplumsal ilikilerin

insanlarn birbirini tanmasndan, birbirini birbirinin aynas olarak grmesinden ve bylecebirbirinde birbirini tanmasndan ok, birbirini karlkl olarak tamamyla yadsmaya ve karlkl

dlamaya gtrdn sergiliyor.60Hegel, eserlerinde Marxn bu gzlemine benzer dnceleri

aka dile getirmiyor, ki bu tarihsel adan anlalabilir ve aklanabilir. Ama Hegelin eserlerinde

bunu az ok aka ima eden birok belirleme bulmak hi de zor deil. Aydnlanmaclk, yararllk

ilkesinde toplumsal felsefesinin snrna dayanm bulunuyor. Eer Aydnlanmaclk eletirilecekse,

bunun, son yllarda moda olduunun aksine, Aydnlanmacln Hegelin betimledii tarihsel

kazanmlarn savunularak yaplmas gerektii kansndaym ve bunun iin de k noktas,

yararllk ilkesinin ikin eletirisidir. Tinin Fenomenolojisi, yararllk ilkesinde gereklik kazanan

Aydnlanmacln snrn gsteriyor ve tanma kuramyla bu snrn tesine geilebileceine dair

bir nermede bulunuyor.

59 Hegel, Phnomenologie des Geistes, ss. 577-578.60zellikle bkz.: Karl Marx, Das Kapital: Kritik der politischen konomie, c.1, Marx-Engels-Werke, Dietz Verlag, Berlin,c. 23 iinde, ss. 49-76.


20/22


21/22

21

- Rechtsphilosophie, yay. Eva Moldenhauer ve Karl Markus Michel, Werke, cilt 7 iinde,

Suhrkamp, Frankfurt a. M., 1996.

- Vorlesungen ber die Geschichte der Philosophie, cilt 1, yay. Eva Moldenhauer ve Karl Markus

Michel, Werke, c. 18 iinde, Suhrkamp, Frankfurt a. M., 1971.

- Vorlesungen ber die Geschichte der Philosophie, cilt 3, yay. Eva Moldenhauer ve Karl MarkusMichel, Werke, c. 20, Suhrkamp, Frankfurt a. M., 1971.

- Wissenschaft der Logik, c. 1, yay. Eva Moldenhauer ve Karl Markus Michel, Werke, c. 5

iinde, Suhrkamp, Frankfurt a. M., 1993.

- Niethammere 13 Ekim 1806 tarihli mektup, Briefe von und an Hegel, yay. Johannes

Hoffmeister, cilt 1: 1785-1812, Felix Meiner Verlag, Hamburg, 1952, ss. 119-122.

- Frommanna 17 Kasm 1807 tarihli mektup, Briefe von und an Hegel, yay. Johannes


- Niethammere 11 ubat 1808 tarihli mektup, Briefe von und an Hegel, yay. Johannes

Hoffmeister, cilt 1: 1785-1812, 1952, ss. 217-219.- Niethammere 28 Ekim 1808 tarihli mektup, Briefe von und an Hegel, yay. Johannes


Heidegger, M., Sein und Zeit, Max Niemeyer Verlag, Tbingen, 2001.

Hoffmann, T. S., Georg Wilhelm Hegel: Eine Propdeutik, Marix-Verlag, Wiesbaden, 2004.

Holz, H. H., Metaphysik, Enzyklopdie zur brgerlichen Philosophie im 19. und 20. Jahrhundertiinde,

yay. Manfred Buhr, Pahl-Rugenstein, Kln, 1988.

Horkheimer, M. ve Adorno, Theodor W., Dialektik der Aufklrung: Philosophische Fragmente,

Theodor W. Adorno, Gesammelte Schriften, c. 3, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt,

1998.

Hsle, V., Moralische Reflexion und Institutionenzerfall. Zur Dialektik von Aufklrung und

Gegenaufklrung, Hegel-Jahrbuch 1987, Germanial Verlag, Bochum 1987, ss. 108-116.

Hume, D., A Treatise of Human Nature, yay. P. H. Nidditch, Oxford University Press, Oxford,

1978.

Kant, I., Grundlegung der Metaphysik der Sitten, yay. Wilhelm Weischedel, Werkausgabe, cilt 7,

Suhrkamp, Frankfurt a. M. 1996.

-Metaptysik der Sitten, yay. Wilhelm Weischedel, Werkausgabe, cilt 8, Suhrkamp, Frankfurt

a. M., 1997.

Losurdo, D., Hegel und die Freiheit der Modernen, Peter Lang, Frankfurt a. M., 2000.

- Die Gemeinschaft, der Tod, das Abendland: Heidegger und die Kriegsideologie, Verlag J. B.Metzler, Stuttgart & Weimar, 1995.

- Kampf um die Geschichte: Der historische Revisionismus und seine Mythen,PapyRossa Verlag, Kln, 2007.


22/22

22

Lukcs, G., Der junge Hegel, Luchterhand, Neuwied/Berlin, 1967.

Luther, M., Die reformatorischen Grundschriften, 4 cilt, Deutscher Taschenbuch Verlag, Mnchen,

1983.

Marx, K., Das Kapital: Kritik der politischen konomie, c. 1, Marx-Engels-Werke, c. 23, Dietz Verlag,

Berlin, 1988.

- Kapital, c. 1, ev. Alaattin Bilgi, Sol Yaynlar, Ankara, 1993.

Ritter, J., Hegel und die franzsische Revolution, Suhrkamp, Frankfurt a. M., 1965.

-Metaphysik und Politik: Studien zu Aristoteles und Hegel, Suhrkamp, Frankfurt a. M., 1969.

Schmitt, C., Der Begriff des Politischen: Texte von 1932 mit einem Vorwort und drei Corollarien, Duncker

& Humblot, 1996.

Schrder, W., Aufklrung, Europische Enzyklopdie zu Philosophie und Wissenschaften, yay. Hans J.

Sandkhler, Felix Meiner Verlag, Hamburg, 1990, c.1., ss. 276-285.

Smith, A., The Theory of Moral Sentiments, yay. D. D. Raphael ve A. L. Macfie, Liberty Fund,

Indianapolis, 1984.

lken, H. Z., Trkiyede ada Dnce Tarihi, lken Yaynlar, stanbul, 1992.

Documents

Hegel ve Aydınlanmacılık