Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

1/252

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

2/252

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

3/252

HKMET YURDUDNCE-YORUM

Sosyal Bilimler Aratrma DergisiHakemli Bilimsel Dergi

mtiyaz SahibiAli Duman-Abdurrahman Kasapolu

Yaz leriAli Duman-Abdurrahman Kasapolu-Mustafa Bulut-brahim Kaplan-Mustafa Bozkurt

EditrlerAli Duman - Abdurrahman Kasapolu - brahim Grc Sleyman Aydn

RedaksiyonAli Duman-Abdurrahman Kasapolu-brahim Kaplan-Mustafa Bozkurt-brahim Grc

Yayn KuruluProf. Dr. H. Tekin Gkmenolu, Prof. Dr. Temel Yeilyurt, Prof. Dr. Remzi Kl, Prof. Dr.

uayip zdemir, Do. Dr. Sami Kl, Do. Dr. Mehmet Karagz, Do. Dr. Zlfikar Durmu,Do. Dr. A. Faruk Sinanolu, Do. Dr. Hseyin Aydn, Do. Dr. Mehmet Atalan, Do. Dr.

Abit Bulut, Yrd. Do. Dr. Ali Duman, Yrd. Do. Dr. Abdurrahman Kasapolu, Dr. MustafaBozkurt, Dr. brahim Grc

Danmanlar KuruluAnkara niv: Prof. Dr. Murtaza Korlaeli, Prof. Dr. amil Dac, Prof. Dr. Nusret am, Prof.Dr. aban Ali Dzgn, Prof. Dr. Recep Kl, Atatrk niversitesi: Prof. Dr. Niyazi Usta,

Prof. Dr. Arif Yldrm, Prof. Dr. Ali Rafet zkan, Prof. Dr. Ali Erolu, Do. Dr. Osman El-mal Dicle niversitesi: Do. Dr. Mehmet Azimli, Erciyes niv: Prof. Dr. Harun Gngr,Prof. Dr. H. Yunus Apaydn, Prof. Dr. Mustafa nal, Do. Dr. kr Selim Has, Prof. Dr.brahim Grener, Frat niv : Prof. Dr. Temel Yeilyurt, Prof. Dr. uayip zdemir, Do. Dr.Sami Kl, Do. Dr.smail Erdoan, Do. Dr. Mehmet Atalan, Do Dr. Yahya Keskin, Do.Dr. Gyaseddin Arslan, Do. Dr. Mehmet Erdem; nn niv.: Prof. Dr. Mesut Aydn Prof.Dr. Salim Che, Prof. Dr. H. Bayram Kamazolu, Prof. Dr. Sezgin Kzlelik, Prof. Dr.Hasan Kavruk, Prof. Dr. Recep Gne, Prof. Dr. Sebahattin Arba, Do. Dr. Abit Bulut, Do.Dr. Mehmet Karagz, Do. Dr. Abdullah Korkmaz, Do. Dr. Mehmet Tikici, Do. Dr. Hse-yin Aydn, Do. Dr. Saffet Sancakl, Do. Dr. Zlfikar Durmu, Do. Dr. Yusuf Benli, Do.Dr. A. Faruk Sinanolu, Do. Dr. Mustafa Arslan, Do. Dr. Celal akan, Do. Dr. Bilal Altay,Yrd. Do. Dr. Ali Duman, Yrd. Do. Dr. Abdurrahman Kasapolu, Seluk niv.: Prof. Dr.

Mustafa Uzunpostalc, Prof. Dr. Hseyin Tekin Gkmenolu, Prof. Dr. Orhan eker; Prof.Dr. Saffet Kse, Prof. Dr. Ahmet Yaman, Do. Dr. Abdlkerim Bahadr, Cumhuriyet niv:Prof. Dr. Ali Akpnar, Do. Dr. Mustafa Doan Karacokun, St mam niv.: Prof. Dr.Hsn Ezber Bodur, Prof. Dr. Kemal Atik, Do. Kadir Evgin, Yrd. Do. Dr. Faruk iftiNide niversitesi: Prof. Dr. Remzi Kl, Prof. Dr. Nazm Hikmet Polat, Do. Dr. Abitterzulucan; Adyaman niv : Prof. Dr. Mustafa Gndz; Yrd. Do. Dr. Recep zman, Yrd.Do. Dr. Fuat anc, Yrd. Do. Dr. Bekir Kocada

Yazma Adresi :Ali Duman, nn niversitesi lahiyat Fakltesi 44069 Kamps / Malatya

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

4/252

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

5/252

9

Hikmet Yurdu Yl:1, S.2, (Temmuz-Aralk-2008)

NDEKLER

Editrden ....... 7 9

__________________________________________________________________

Enflasyon Ortamnda Mamul Fiyatlandrmas

Prof. Dr. Recep GNE ..... 11 22______________________________________________________________________

Toplumsal Deiim ve Din

Do. Dr. Ahmet Faruk Sinanolu .... 23 29

______________________________________________________________________

Yeniden Yaplanma Srecinde st Kimliin Belirginlemesi: Snnilik ve Ale-

vilik

Do. Dr. Ahmet Faruk Sinanolu ..... 31 43

______________________________________________________________________Fil Hadisesi Hakknda Baz Mlahazalar

Do. Dr. Mehmet Azimli ...... 45 56

______________________________________________________________________

letiimde Ben-Dili -Ashbul-Karye Kssasndan Bir Kesit-

Yrd. Do. Dr. Abdurrahman Kasapolu . 57 70

______________________________________________________________________

Glme Davranyla lgili yetler Hakknda Psikolojik Bir Deerlendirme

Yrd. Do. Dr. Abdurrahman Kasapolu .... 71 87

___________________________________________________________________

Trk alma Hayatnda Ksa alma ve Ksa alma denei Uygulamas

Dr. brahim GRC .. 89 101

______________________________________________________________________

Amasyal (Ahmedolu) krullahn Hayat ve Eserleri

Dr. Ramazan Kamilolu . 103 110

______________________________________________________________________

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

6/252

10

Musa Bey Medresesi ve XVI. Yzyldaki Vakf BilanolarDr. Bilal GK .... 111 122

______________________________________________________________________

Lebid b. Rebia ve Tevhide aran iiri

Dr. Mehmet Yolcu ....... 123 152

______________________________________________________________________

slam Hukukunda rf ve Adet

Prof Dr. Muhammet Hamidullah / Prof. Dr. Zahit Aksu . 153 177

_____________________________________________________________________Tesettr Meselesinin zm Yollar

zmirli smail Hakk / Yrd. Do. Dr. Ali Duman ..... 179 188

______________________________________________________________________

Usulclere Gre Teruzun Hkm

Dr. Subhi Muhammed Cemil / Yrd. Do. Dr. Ali Duman ..... 189 202

______________________________________________________________________

nancn erdemleri: nan Oluturmann Kantsal Olmayan Etiine Doru

Richard Amesbury / Dr. Sleyman Aydn . 203 223______________________________________________________________________

Emevi daresi stne

el-Cahz / Dr. Yksek Macit ..... 225 244

______________________________________________________________________

nan, nanszlk ve Denklik Tartmas

Kai Nielsen / Dr. H. Adnan Arslanta .. 245 252

______________________________________________________________________

Say Hakemleri .... 253

______________________________________________________________________

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

7/252

7

Editrden

Deerli, Hikmet Yurdu Dnce-Yorum Sosyal Bilimler Aratrma Dergi-

si okurlar, Temmuz-Aralk 2008 balkl 2. Saymzla huzurlarnzdayz. Geen

saymzdan bu yana dergimizin gittike poplerlemeye baladn sizlere mj-

delemek gerekten sevindiricidir. Bu saymz olduka hacimli olmutur. Dergi-mizin bu saysna gerek yazar olarak, gerek hakem olarak katkda bulunan btn

hocalarmza teekkr ediyoruz.

Bu saymzda 14 makalemiz yer almaktadr. Bunlardan dokuz tanesi telif

be tanesi tercmedir. Telif makalelerden ilki Prof. Dr. Recep Gnein Enflas-

yon Ortamnda Mamul Fiyatlandrmas adl makalesidir. almada fiyatlan-

drmann farkl bilim dallarnda eitli varsaymlarla zlmeye allmasna

ramen, maliyet art kar metodunun da dier hipotezler kadar nemli olduu

ve enflasyon ortamnda maliyet art kar metodunun uygulanabilirlii tartl-mtr.

kinci makale Do Dr. Ahmet Faruk Sinanolunun Toplumsal Deiim

ve Din adl makalesidir. Aratrmada sanayileme, kentleme, seklerleme ve

hzl iletiim teknolojilerinin geliimi ile karlkl etkileime giren din kurumunun

geleneksel yapsnda ortaya kan deimelerin, bireylerin tutum ve davranlarna

etkisi sorgulanmtr.

nc makale Do. Dr. Ahmet Faruk Sinanolunun Yeniden Yaplanma

Srecinde st Kimliin Belirginlemesi: Snnilik ve Alevilik adl makalesidir.Makalede, Trk toplum yapsnn biimlenmesinde nemli katklar olan Alevi

ve Snni gelenekli dini gruplarn tarihsel geliimleri ve konu ile ilgili akademik

seviyede yaplm olan aratrmalar dikkate alnarak, sanayileme, kentleme ve

modernleme srecinde, dini-kltrel balamda ortak/st kimliin anlalmasna

allmtr.

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

8/252

8

Drdnc telif alma Do. Dr. Mehmet Azimlinin Fil Hadisesi Hak-knda Baz Mlahazalar adl makalesidir. Makalede Fil Olay konusunda klasik

kaynaklardaki nakilleri aktarlm, daha sonra Kuranda Fil Hadisesi ile ilgili

ayetlerin yorumlar nakledilmitir. Bundan sonra konu Allahn mdahalesi er-

evesinde aktarlan be olay erevesinde tartlmtr ve konu olayn olabilirlii

balamnda dnemin hadiseleri ile karlatrlmtr.

Yrd. Do. Dr. Abdurrahman Kasapolunun letiimde Ben-dili:

Ashabul-Karye Kssasndan Bir Kesit adl makalesi, iletiimde ben-dilinin kul-

lanmn Kurandan temellendirmeye alan farkl bir almadr.

Glme Davranyla lgili Ayetler Hakknda Psikolojik Bir Deerlendir-

me adn tayan dier makalesinde Yrd. Do. Dr. Abdurrahman Kasapolu,

insann glme zelliini, Kuran asndan tahlil edilmekte ve bunun psikolojik

ynleri ortaya koymaktadr.

Dr. brahim Grc Trk alma Hayatnda Ksa alma ve Ksa a-

lma denei Uygulamas adl makalesiyle, olaanst durumlarda iverene

alma srelerini azaltma ya da iileri geici olarak iten karma hakk tanyanbir istihdam politikas arac olan ksa alma ve ksa alma deneini aratr-

m, yasal dzenlemeden kaynaklanan sorunlarn zlmesi halinde, ekonomik

anlamda isizlik ve istihdam sorunlarnn olumsuz etkilerinin giderilmesinde

nemli katklar salanacan tespit etmitir.

Dr. Ramazan Kamilolu, Amasyal (Ahmed olu) krullahn Hayat ve

Eserleri adl almasnda, Osmanl musikisinin nemli ahsiyetlerinden biri

olarak kabul edilmesi mmkn olan krullah ve eserlerini incelemitir.

Dr. Bilal Gk Musa Bey Medresesi ve XVI. Yzyldaki Vakf Bilanolaradl makalesinde Karamann Ermenek ilesinde yer alan Tol Medrese olarak da

bilinen Musa Bey Medresesinin tarihesini ve medreseye ait vakfn gelir-gider

bilanolarn tahlil etmitir.

Prof. Dr. Zahit Aksunun, 1975 ylnda Erzuruma gelerek eitli konfe-

rans ve seminerler veren Muhammed Hamidullahn konumalarndan birinin

evirisi olan slam Hukukunda rf ve Adet adl makale, gerekten dergimize

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

9/252

9

renk katan bir almadr. Bu konferansnda Hamidullah, rfn slam Hukukun-daki rol ve deerini ortaya koymutur.

Yrd. Do. Dr. Ali Dumann sadeletirdii zmirli smail Hakknn

Sebilr-Readda yaynlanan Tesettr Meselesinin Turuk- Halli adl makalesi

gnmz asndan da eitli armlar yanstmaktadr. 1900l yllarn bala-

rndan bugne kadar bu meselenin Trk toplumunun tartma gndeminde yer

aldn gstermesi asndan makale, tarihsel bakmdan da ayr bir neme sahip-

tir.

Subhi Muhammed Cemilin Usulclere Gre Tearuzun Hkm balkl

makalesini Yrd. Do. Dr. Ali Duman, Arapadan dilimize tercme etmitir. Ma-

kale slam Hukukuyla ilgilenenleri dorudan ilgilendirdii gibi, zellikle ilahiyat

faklteleri rencileri asndan ok faydal bir almadr.

Richard Amesburynin nancn erdemleri: inan oluturmann kantsal-

olmayan etiine doru adl makalesini ngilizceden Dr. Sleyman Aydn terc-

me etmi. Yazar makalesinde William Kingdon Cliffordun yetersiz kant zeri-

ne her hangi bir eye inanmann her zaman, her yerde ve herkes iin yanl oldu-u tezinden hareketle, inanmaya yetki sahibi olmadan birinin inanlar tamas

yanltr ve yetki sahibi olmann, her zaman kantsal bir destein ilevi oldu-

u eklindeki iddialarn tartmaktadr.

Dr. Yksel Macit de, Cahzn Emevi daresi stne adl makalesini di-

limize kazandrm. Cahz makalesinde Emevi idaresinin olumsuz ynlerini or-

taya koymakta ve bu ynlerden hareketle Emevileri eletirmektedir.

Bu saymzn ilim dnyas ve hikmet arayclarnn ilgi ve merakn eke-

ceini umuyoruz. Bundan sonraki saylarda, almalaryla dergimize katk sa-layacak olan btn Hikmet Dostlarna imdiden teekkr ediyoruz.

Yrd. Do. Dr. Ali DumanEditr

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

10/252

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

11/252

11

Hikmet Yurdu Yl:1, S.2, (Temmuz-Aralk / 2008) ss. 11-22

Enflasyon Ortamnda Mamul Fiyatlandrmas

Recep GNE*

zetFiyatlandrma konusu farkl bilim dallarnda farkl varsaymlara da-

yandrlarak aklanmaya allrken, uygulama alannda maliyet artmetodunun nemli bir yer tuttuu yaplan saha almalarnda ortayakonulmutur. Maliyet art kar metodunun genel olarak enflasyonun ol-mad ortamlarda kolayca uygulanabilirken, maliyetlerin srekli dei-tii enflasyon ortamnda fiyatlandrma daha da karmak bir grnmarz etmektedir. Bu almada, enflasyon ortamnda maliyet art kar me-todunun uygulanabilirlii tartlm ve enflasyon ortamnda fiyatlan-drma kararlar deerlendirilmitir.

Anahtar szck: Fiyatlandrma, enflasyonda fiyatlandrma, maliyetart kar metodu.

To Fix The Price of Manifacture in Surroundings of InfilationAbstract

In theory, although pricing is explained by being based on the differ-ent assumptions in the different sub-branches, in practice, cost plus me-thods has an important place, which is proven in different field studies.Generally, cost plus method is easily applied in the absence of inflation.In practice, however, this method is not easy to use and to get just resultdue to continuing inflation. In this study, cost plus method is discussedand pricing decision are evaluated in an inflation environment.

Key words: Pricing, Pricing in inflation, Cost plus method

Giri

Bir iletmenin en temel konularndan birisi ve son amadaki hedefi sat-

lardr. Klasik iktisatlarn kar maksimizasyonu teorisi ve dier birok iktisat teo-

rilerinde en ok tartlan konu, kar ve sat gelirlerini etkileyen fiyatn hangi b-

yklkte olacadr. te yandan iletmelerin varlklarn srdrebilmeleri, sat-

lardan elde ettikleri karn byklne, yani fiyat ile maliyet arasndaki pozitif

farka baldr. Ekonomistlerin davran bilimlerine dayandrarak ortaya koydu-

u matematiksel denklemlerin zm ile ulat teorik fiyat ile iletmelerin

piyasada uyguladklar pratik fiyatn belirlenmesi farkl bir ekilde ortaya k-

* Prof Dr., nn niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi letme Blm retim yesi
http://-/?-

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

12/252

12

maktadr. Bu konu zerine 1938 ylnda yaplan bir almadan itibaren balayanve muhasebeciler ile ekonomistler arasnda geen fiyatlandrma yntemi tart-

malar gnmze kadar srmektedir.1 ABD, ngiltere, Almanya ve dier birok

lke ile birlikte Trkiyede yaplan almalarda, sadece retim iletmeleri deil,

hizmet iletmelerinde de fiyatlandrma kararlarnn %63-83 orannda tam maliye-

te dayandrldn veya en azndan maliyetlerin fiyatlandrmada birinci faktr

olarak dikkate alnd ortaya kmtr2.

Genel Olarak Fiyatlandrma

Ekonomi ve pazarlama bilimleri fiyatn genel tanmn deiik ekilde

yapmaktadrlar. Ekonomi bilimine gre fiyat; mal veya hizmetin deiim oran

olarak tanmlanrken, pazarlama bilimine gre fiyat pazar ve pazar payn etki-

leyen bir deiken olarak kabul edilmektedir. Fiyat deer kavramnn para bi-

rimi ile ifadesi veya her hangi bir maln bir baka mal veya hizmet ile deiim

orandr. Bu tanmlardan anlald gibi fiyatn deimesi, satcdan salanan

mal veya hizmetin deime miktarna ve dolaysyla maliyete veya alcnn de-

yecei paraya, mal ve hizmet miktarna yani talebe baldr.

Grld gibi fiyatlandrma son derece zor, kompleks ve disiplinler ara-

snda da tam olarak zmlenmemi bir konu olarak ortada durmaktadr. Bir

mamuln satn alnmasnda tketicinin deyecei deerin nasl belirlenecei

sorunu, ekonomik kuramda uzun yllardan beri tartlmtr. Ekonomistler bu

sorunu genel olarak makro dzeyde ele alarak, firma davranlarn birok var-

saymlara dayandrarak fiyatn ne olmas gerekebilecei ile ilgili teoriler gelitir-

milerdir. Bu teorilerin yeterli lde uygulama olana olmay bu konudaki

tartmalarn temelini oluturmaktadr.

Pazarlama kuramnda ise, iletmenin ekonomik evresi ile retim olanak-

larndan elde edilen bilgiler erevesinde fiyatlandrma konusu ele alnmaktadr.

Bu amala talep fonksiyonu tketici davranlarna dayandrlmakta ve fiyatlan-

drma stratejileri belirlenmektedir. Ancak ekonomi ve pazarlama kuramlarnn

1 Hall, R.H ; Hitch,C.J. Price Theory end business behaviour, Oxford Economic Paper, May, 1939 s.12-452 Gne, Recep, Maliyete Dayal Fiyatlandrma ve Trkiyedeki Uygulamalar Asndan Deerlendirilmesi,

Baslmam doktora Tezi, G.. Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1991, s. 173 ve devam
http://-/?-http://-/?-

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

13/252

13

geni olarak uygulama alan bulabildii sanayilemi lkelerde bile fiyatlandr-ma konusunu yeterli dzeyde uygulanmad yaplan deneysel almalarda

ortaya konulmutur. Bu konuda yaplan saha aratrmalarnda; ABD, ngiltere ve

Almanya gibi sanayilemi lkelerde, retim ve hizmet iletmelerinde fiyatlan-

drma kararlarnn byk oranda maliyet art kar yntemine dayandrld belir-

tilmektedir.

Bu karmak yap iersinde, fiyat ve fiyatlandrma konularn inceleyen

btn bilimlerin ortak varsaym olan fiyatlardaki deimezlik kuralnn ortadan

kalkt enflasyon ortamndaki fiyatlandrma konusu daha da nem kazanddnlebilir. Bu nedenle, almamzn bundan sonraki blmlerinde enflasyon

ortamndaki fiyatlandrma konular incelenecektir.

Enflasyon Ortamnda Fiyatlandrma

Birka yl ncesine kadar lkemizde ve baz lkelerde olduu gibi enf-

lasyon ekonomik hayatta sreklilik arz ederek kronik bir grnm ortaya koy-

maktadr. Bu durum, iletmelerin retim maliyetlerin fiyatlarn nemli lde

etkiledii iin mamullerin fiyatlandrma kararlarn da etkileyen nemli faktrle-rin banda gelmekte, fiyatlandrma kararlarnda da sorunlar yaratmaktadr. Hat-

ta petrol gibi enerji sektrnde maliyetlerde meydana gelen artlar lkelerin

ekonomik krizlerine de yol amaktadrlar.

Enflasyon, parasal satn alma gc ile gerek mal ve hizmet arz arasnda

arz dengesini daha yksek dzeyde gerekletirici ynde meydana gelmi bir

deime olarak tanmlanr3. Enflasyon ortamnda fiyatlandrma kararlarna bir

gz attmzda, ilemelerin gittike artarak deien dinamik ve kesin olmayan

dsal evreye kar bir fiyat problemi ile yz yze kald grlmektedir. Bu gibibelirsiz ortamda karar vermek zorunda olan bir yneticinin, fiyatn ok boyutlu

bir pazarlama eleman olduunu gz nne alarak, iletmenin reel bir katk pay

elde edebilmek amacyla yapmas gereken bir plan veya programa ihtiyac oldu-

u aktr.

3 Ertrk, Halis. Enflasyon ortamnda fiyat hareketlerinin maliyetlere etkisi, U.. ..B.F. Dergisi, Kasm,1986,s.67.
http://-/?-

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

14/252

14

te yandan enflasyon muhasebesinde, retilen mal ve ya hizmetlerin ma-liyetlerinin tarihi maliyetlere dayal geleneksel muhasebenin retmi olduu bil-

giler ile finansal tablolara yanstmada yetersiz olduu gr ile, finansal tablo-

larn cari maliyetler ile hazrlanmas gerektiini ileri srlerek maliyetler bu y-

nyle incelenmitir. Bu tr bir incelemede, enflasyon ortamnda fiyatlarn ne ol-

masndan ok, enflasyondan dolay ortaya kan fiyat artlarnn ve bu artlar

etkileyen muhasebe kalemlerinin nasl deerlendirilecei tartlmas gerekmek-

tedir. Bu nedenle burada iletmelerin varlk ve kaynak deerlemesinin nasl ol-

mas gerektiinden ok enflasyon ortamnda retilen mal veya hizmetin fiyatnnne olmas gerektii tartlacaktr.

Enflasyonda Maliyet ve Fiyat

Maliyetler iletmelerin rettikleri mamul veya hizmetlerin fiyatlandrl-

masnda temel veri olarak deerlendirilirler. Yukarda da belirtildii gibi, ilet-

melerin fiyatlandrma kararlarnda %63-%83 orannda maliyet birinci ncelikli

ele alnmaktadr. Maiyetler sektrlere veya retilen mamullere gre farkllklar

gsterse de, gnmz ortamnda rakiplere kar rekabet avantaj yaratmada kul-

lanlacak nemli faktrlerden biridir. Bu nedenle iletmeler yksek kaliteli ve

dk maliyetli mamullerde piyasada rekabet etmek isterler. Bunun yegane yolu

maliyetleri, kaliteden dn vermeden kontrol altnda tutabilmektir. Ancak mali-

yetleri kontrol etmenin yollarndan bazlar, kaynaklar etkin ve verimli kullanma

yoluyla iletme kontrol altnda iken, zellikle enflasyon ortamlarnda dardan

satn alnacak hammadde malzeme gibi dier girdi maliyetlerinin kontrol ilet-

menin elinde olmayabilir.

Genel olarak yksek enflasyon dneminde, kar ve fiyatlar zerinde h-

kmet kontrollerinin olmad ve gelimekte olan ekonomide faaliyetlerini sr-

dren iletmeler, muhtemelen karl bir pazar bulabilir4. Enflasyona ramen eko-

nomide genileme olduunda, iletmenin fiyatlar ile birlikte brt kar marjlar da

artacaktr. nk yksek enflasyonda gerek sat gelirleri, dnem maliyetleri ve

deiken maliyetler ykseldiinde mevcut fiyatlarda da art meydana gelecek-

tir. Fakat muhtemeldir ki talebin gelir esneklii etkisi, enflasyon ortamndaki

4 Sizer, John. Prising and product profitability analysis, Management Accounting, February,1982, s. 32-35
http://-/?-

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

15/252

15

yksek maliyetlerin yksek fiyatlarla geilmesine neden olacaktr. Bu nedenleenflasyonda, cari maliyetler fiili maliyetlerden byk olduu gz nne alnd-

nda, fiili maliyetlere dayal olarak verilecek kararlar yanl sonu dourabilir.

Cari deer asndan yeterli kar orannn korunmas, maliyetler kadar ge-

lirin ve stoklarn da cari deerlerine bal olmaktadr5. Cari deerde kar; bir d-

nem ierisinde salanan gelir ile ayni dnem ierisinde retim iin tketilen fak-

trlerin yenileme maliyetleri arasndaki olumlu farktr. Bu tanma gre enflas-

yonda fiyatlandrma6;

- Fiyatlandrma kararlar ile ilgili retim faktrlerinin cari veya elde etme

maliyetleri artyor ise,

- Enflasyon oran, satlar ve allar deiik oranda etkiliyor ise,

enflasyonun fiyatlar zerindeki etkileri deiik olacaktr. Bu nedenle fark-

l alternatiflere farkl zm bulunmas gerekebilir.

Geleneksel ekonomik teoriye gre, oligopol ve monopol piyasalarnda fi-

yatlarn enflasyon ile ilgisi olmad tartlmasna ramen, (nk oligopol de

fiyatlar rekabete, monopolde talep ve maliyet koullarna gre maksimum kari

elde etmek iin belirlenen fiyat her zaman rekabet fiyatnn zerinde olur) bir ok

iletme enflasyonun etkilerini maliyetlere dahil ederler. Hatta baz iletmeler,

rakiplerinin kendileri gibi srekli artan maliyetlerinden dolay bask altnda his-

settiklerinden, rakiplerin de fiyatlarn er yada ge ykselteceine inanrlar.

Enflasyonda fiyatlandrma kararlarn etkileyen maliyetler dar anlamda

ve geni anlamda incelemek olanakldr. Dar anlamda; hammadde ve malze-

menin retime verilmesinde ve amortismana tabi sabit kymetlerin yeniden de-

erlendirme anlam verir. Geni anlamda ise girdi fiyatlarnn cari deer muha-

sebesi ilkelerine gre deerlendirilmesi gerekmektedir.

Fiyatlandrma kararlarnda, girdi faktrleri cari deer ile deerlendiril-

mektedir7. Ancak, cari deer muhasebesi tek bir deerleme ilkesi olarak deil,

5 Sayar, Mehmet. Enflasyonda Gerek Sat Karnn Saptanmas, A...T.A Yayn, No :140 , Ankara,1981,s.136 Simon, Herman. Price Management, Elsevier Science Publishers, B.V. Amsterdam,1989 s.897 Simon, Herman . a.g.e. s. 69
http://-/?-http://-/?-http://-/?-

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

16/252

16

ekonominin koullarna ve varlklarn niteliklerine gre farkl deerlenme esasla-r ile ele alnan bir sistem olarak karmza kar. Burada cari deer hesaplarna

girmeden, cari deer maliyetlerinin hesaplanabildii ve maliyet fonksiyonunun

dorusal olduu kabul edilerek maliyet fonksiyonu;

TM1= aX +V0hX1 +b fix eklinde yazabiliriz8.

Burada;

h= retimin sabit katsays

V0= t0 dneminde alnan bir retim faktrnn t dnemindeki deeri,

V1 = V0 ve talep fonksiyonu X= b- f1 olduunda fiyat,

F* = (b/a+k+V0b)

olacaktr.

Optimal fiyat ise;

Fop = (b/c+a+V1h) = F* +1/2dh dr.

Burada; b= talep denklemindeki sabit sayy

c= talep denklemindeki deiken katsayy

V1= V0d ve d faktr fiyatlarndaki art ifade eder

Kar ise ;

K= (f-a-V0h)(c-bf)+V1-V0) [R-h(c-bf)] eklindedir.

Burada R, V0 fiyatndan kalan stoklar gstermektedir.

Enflasyon, deiik iletmeleri deiik biimde etkiledii gibi, ayn ilet-menin deiik girdi faktrlerinin maliyetleri farkl oranlarda etkiler. rnein

sermaye youn yatrmlara sahip olan iletme, emek youn iletmelerdeki ham-

maddeye dayal retim yapan iletmelerden daha az enflasyondan etkilenir.

letmenin satn almlarn kontrol etme imkan olmad dnemlerde,

enflasyonun deiken maliyetlere yapt r oranndaki etki, t1 periyodundaki

8 Simon, Herman A.g.e. s.69
http://-/?-

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

17/252

17

deiken maliyeti; a1=(1+r) ve enflasyonun sat fiyatlar zerindeki w orannda-ki etkisi de t+1 dnemdeki f1 fiyatn; f1=(1+w)f0 yapacaktr. Enflasyon dnemle-

rinde r=w ise optimal fiyattaki art, maliyetlerdeki artla ayn olacaktr ve no-

minal karda art olmasna ramen reel karda bir deime olmayacaktr. rnin

wye eit olmamas halinde ise aadaki sonular ortay kacaktr.

r>w ise, mamuln maliyeti ierindeki ortalama deiken maliyetin art

mamuln fiyatndan daha fazladr. Bu durumda;

- Optimal fiyat oransal olarak maliyetten az artar. nk maliyetlerdekiart oransal olarak daha fazladr.

- Normal karn art maliyetin artndan daha azdr: nk fiyatlardaki

art ortalama deiken maliyetlerdeki arttan daha azdr.

- Reel kar der. nk, iletmenin brt kar elde etmesine deiken mali-

yetlerin yenileme maliyetleri daha yksek olduu iin reel kar der

r

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

18/252

18

karlma riskine neden olmu, sebep olarak da talep noksanl deil, iletmesermayesinin yetersizlii ileri srlmtr9.

Durgunluk dnemlerinde, retim imkanlarnn daha verimli olarak kul-

lanlma olanann olmamasndan, stoklarda bulunan eski mamullere daha d-

k fiyat belirlenmelidir. Eer ileriye doru yeni mamul retme imkan veya

durgunluun uzun sre devam edecei tahmin ediliyor ise; kapasite, stoklardaki

eski mamullerin marjinal gelirlerinin minimal olduu dzeye indirilebilir. nk

stoklardaki eski mamullerin uzun bir durgunluk dnemine dayanmalar olanak-

szdr. Kapasitenin drlmesi mmkn olmadndan, iletme faaliyetlerininblnmesi ve mamul sahasnn genilemesinden kaynaklanan karakteristik d-

me, iletmeyi kesin bir gerileme iine atmakla sonulanr. Ekonomide uzun d-

nem durgunluunda, batm maliyetler ve yeniden yatrm maiyetleri dndaki

sabit ve deiken maliyetleri kapsayabilen fiyat uygulama olana olduunda,

iletmeler kapasite drmeden de hayatlarn srdrebilirler.

Yukarda belirtilen konular aadaki ekil 1 de gsterilmitir. Bu ekil

drt balk altnda incelenebilir.

i) r< w veya devlet fiyatlarn st snrn belirlerken enflasyon zerinde fi-

yat belirlemektir, talep esneklii ile tketiciler wyi demeye isteklidir.

Bu durumda, fiyatlarda meydana gelen art deiken maliyetlerden

daha fazla olduu iin, iletmenin K0 kar fonksiyonuna gre kar arta-

cak, baa banoktas decektir. EF dorusu, ( karn st snr olarak

tanmlanabilir) belirli fiyattan maksimum kar salayan retim mikta-

rn gsterir. Bu dnemde, kar CF dorusu zerinde olaca iin kar ar-

tacaktr.

ii) r>w ve talep esnek olduunda, kar decek baa ba noktas artacak ve

kar st snr dorusu, deiken maliyetlerdeki artn fiyatlardaki art-

a gre oransal olarak daha byk olduu iin, kar CE dorusu ze-

rinde olacaktr. Ayn zamanda bu durum, durgunluk dneminde fiyat

indirimlerinin kar zerindeki etkisini de gsterir.

9 Finansal Times 13 Kasm 1974
http://-/?-

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

19/252

19

ekil 1: Enflasyon ve durgunluk dneminde hacim-kar dorular

iii) Koul i (Tketicilerin w yi demeye istekli olmas hari) ekonomideki

durgunluk dnemini gsterir. Bu durumda iletmeler, devletin koy-

mu olduu st snra ulamaya zorlanrken, ekonomide durgunluk

olduu iin sat miktarnda azalma meydana gelecektir. Byle bir or-

tamda, iletmenin baa banoktasnn dmesine ve katk paynn art-

masna ramen, sat miktarndaki d karn azalmasna yol aacak-

tr. Kar st snr dorusu (CA dorusu) Cden Aya doru olacaktr.

iv) Enflasyon sadece deiken maliyetleri etkilemekle kalmayp, yeniden

deerlemeden kaynaklanan sabit yatrm maliyetlerindeki art, dne-

min sabit maliyetlerini de artrr. ekilde K1 kar dorusundan anlala-

ca gibi, K0e gre kar azalacak ve baa banoktas artacaktr.

Enflasyonda Fiyat Taktikleri

Enflasyon dnemlerinde iletmeler, rettikleri mal veya hizmetin zellik-

line gre uyguladklar baz fiyatlandrma taktikleri kullanmaktadrlar. rnein

enflasyon, uzun dnem kontratna bal anlamalarda alc ve satclar zerinde

nemli tahrip edici etkiler yapmaktadr. lkemizdeki uzun dnemli i yapan

yap ilerinde, taahhtlerin yerine getirilmesi ve kontrat zerindeki taraflarn

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

20/252

20

eitli anlamazlklar ve enflasyonun maliyetler zerindeki ykc etkisi iflaslaraneden olmaktadr.

Uzun dnemde enflasyon riskinin alclar ve satclar arasnda paylal-

mas aadaki forml ile yaplabilir.

f1=f0 ( a1m1+a2m2+a3)

Burada;

f0= Temel fiyat

a1, a2= fiyat iindeki iilik ve hammadde pay

a3= fiyat iindeki kar pay

m1= t1 anndaki hammadde iin indeks

m2= t2 anndaki iin indeks

olarak ifade edilir

Denklem iindeki deikenlerin taraflar arasnda nasl uygulanaca taraf-

lar arasndaki anlamaya bal olabilir. Yaplan anlamalara bal olarak enflas-yonun maliyet zerindeki etkileri alcya veya satcya yklenebilecei gibi, her

iki grup paylalabilir. Ancak bu durumda iletmenin kar nominal olarak artma-

sna ramen, enflasyona indekslenmedii iin reel olarak decektir. eitli an-

lama formlarna gre riskin taraflar arasnda blnmesi aadaki gibi olabilir.

Riskin blm Anlama Formu

Satc Toplam enflasyon Riskini alr - Sabit Fiyat

- zel durumda yeni fiyat artmas- Teslim anndaki gerek fiyat

Alc toplam enflasyon riskini alr - Maliyet art fiyat

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

21/252

21

Buradan da anlald gibi, enflasyon etkisini satc tarafndan stlenil-mek isteniyorsa, sabit bir fiyat belirlenir. Bylece maliyetlerde enflasyondan kay-

naklanan artlar fiyatlara yanstlmaz. Bunu tersine enflasyonun etkileri alc

tarafndan stleniliyor ise, bu durumda maliyet art kar anlamalar yaplmas

gerekmektedir. Bu durumda enflasyondan doan maliyet artlar alcya yans-

tlm olacaktr. Enflasyon etkilerinin taraflar arasndaki paylam zel anlama-

lar ile teslim anndaki gerek fiyat arasnda datlabilir.

Dier mamul ve hizmetlerin enflasyon ortamndaki fiyatlandrma taktik-

leri de aada sralanmtr.

- Fiyatlar eitli dnemlerde yeniden gzden geirmek. Bu sre bir ay-

dan bir yla kadar deiebilir.

- Mamul ile mamul fiyatlar arasndaki bilgi, mamul katalogu ve fiyat

katalogu gibi aralarla birbirinden ayrt edilebilir. Fiyat etiketi mamul

zerine yaptrlmaktan ziyade raflar zerine konur. Bu durumda t-

ketici fiyatlar gzden geirirken mamul fiyat arasnda iliki kurmada

ekimser kalr.- Ynetici, sat personeli ve dier datm kanal yeleri ile fiyat bilgi

sistemini en ucuz ve srekli tutmaldr.

Sonu

Fiyatlandrma konusunun teorik pratik yn ekonomist, pazarlama ve

muhasebeciler tarafndan uzun zamandan beri tartlmaktadr. Teorik olarak

eitli varsaymlara ve piyasa koullarna gre belirlenen fiyat, pratik olarak re-

tilen mal veya hizmetin maliyetinin n palana alnd yntemlerle belirlendii

grlmektedir. rnein ABD, Almanya ve ngilterede fiyatlandrma kararlarn

maliyet art kar kuralna gre uygulayan iletmelerin oran %63-83 arasnda de-

iirken bu oran lkemizde %70 dolaynda olduu belirlenmitir.

Uygulamada maliyet art kar ynteminin uygulanmasna ramen, bu

yntemin enflasyonun olmad durumlarda, dier bir ifade ile maliyetlerin de-

imedii koullara daha kolayca uygulanan bir yntem olarak grlebilir. An-

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

22/252

22

cak, enflasyonu dar anlamda fiyat artlar olarak ele aldmzda, fiyatlandrmaasndan girdi fiyatlarn etkiledii kadar sat fiyatlarnda etkiledii aktr. Hat-

ta, mamul ve hizmet retiminin girdi maliyelerini, her bir girdi asnda farkl

olarak da etkilemektedir. Bu karmak yap ierisinde, enflasyon ortamnda fiyat-

landrma kararlarnn verilmesinde, maliyet art kar ynteminin uygulamasnda

problemler ortaya kmaktadr. almamzda bu problemlerin zm ile ilgili

eitli grler tartlmtr.

Kaynaklar

Finansal Times 13 Kasm 1974

Gne R. Maliyete Dayal Fiyatlandrma ve Trkiyedeki Uygulamalar Asndan Deerlendirilme-si, Baslmam Doktora Tezi, G.. Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1991

Hall, R.H ; Hitch,C.J. Price Theory end business behavior, Oxford Economic Paper, May, 1939

Sizer, John. Prising and product profitability analysis, Management Accounting, February,1982,

Sayar, Mehmet. Enflasyonda Gerek sat karnn saptanmas, A...T.A Yayn, No :140 , Ankara,

Simon, Herman. Price Management, Elsevier Science Publishers, B.V. Amsterdam,1989

Ertrk, Halis. Enflasyon ortamnda fiyat hareketlerinin maliyetlere etkisi, U.. ..B.F. Dergisi, Ka-

sm,1986.

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

23/252

23

Hikmet Yurdu Yl:1, S.2, (Temmuz-Aralk / 2008) ss.23-29

Toplumsal Deiim ve Din

Ahmet Faruk SNANOLU*zet:

Bu almann amac, din ve toplumsal deiim zerine yaplm baz teorikve uygulamal aratrmalar dikkate alnarak, genel toplumsal deime asndandini tutum ve davranlarda ortaya kan deiimi incelemektir. Aratrmada sa-nayileme, kentleme, seklerleme ve hzl iletiim teknolojilerinin geliimi ile

karlkl etkileime giren din kurumunun gelenekselli yapsnda ortaya kandeimelerin, bireylerin tutum ve davranlarna etkisi sorgulanmtr.

Anahtar kelimeler: Toplum, deiim , din.Abstract

Social Change and The ReligionThe purpose of this study is to understand the nature of the change which

arises out of the religious attitudes and behaviours in terms of general communalchange appealing to some theoretical and applied researches upon religion andcommunal change. As a consequence of short examination, we have reached theconclusion that the changes arising out of the traditional structure of religioninstitution of religion have been effective in the attitudes and behaviours of the

faithful after an interaction with industrialization, rapid communicationtechnology, urbanization and secularization.

Key words: Social, change, religion.

Toplumsal Yap ve Deiim

Toplum zerine yaplm olan bilimsel sistematik aratrmalar, eitli faktrle-

re bal olarak btn insan topluluklarnn deiime uradn gstermektedir.1 Her

toplumda, tarihi geliim sreci ierisinde farkl uygarlklar, kltr ve dinlerle iliki

ierisine girmek suretiyle bnyesinde sosyo-kltrel ierikli deiimler ortaya k-

maktadr. Bilinecei gibi sosyal bir sistem olarak toplum, toplumsal olgular veya top-

lumsal kurumlardan oluan bir yap olup, toplumsal yap, toplumsal kurumlarn

belirledii sosyal ilikilerden olumaktadr.2 Sosyo-kltrel deiimle ifade edilmek

istenilen ise, toplumun kltr ve yapsnda ortaya kan deiimlerdir.

* Do. Dr., nn niversitesi lahiyat Fakltesi Din Sosyolojisi Ana Bilim Dal retim yesi.1 Mmtaz Turhan, Kltr Deimeleri, M.E.B. Yay., stanbul 1969, s. 158; nver Gnay, Toplumsal Deime Tasav-

vuf Tarikatlar ve Trkiye, E.. Yay., Kayseri 1999, s.10.2 A. Kurtkan Bilgiseven, Genel Sosyoloji, Filiz Kitapevi, stanbul 1995, s. 99, 100.
http://-/?-http://-/?-http://-/?-

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

24/252

24

Toplumsal yap kavram modern sosyolojiye antropolojiden, oraya daDurkheimden gemi bir kavram olup, yapnn bir sistem zellii gstermesinin yan

sra yap eitli elerden meydana gelmekte ve bunlardan birisinde ortaya kan

deiim tekilerini de etkilerken, deiime kar toplumda ortaya kabilecek tepkiler

de anlalabilmektedir.3 Burada aklanmas gereken bir husus olarak, yap kavram-

nn ierisinde devamllk ve dzenlilik olmakla birlikte, deiime de ak olmas ne-

deniyle sosyo-kltrel yap greceli olarak istikrarl olan ilikiler iin kullanlmakta-

dr. Yani belirli bir blgede birlikte yaayan ve bnyesinde farkl gruplar bulundu-

ran, birlikte var olularnn farknda olan toplum, oluturduu kurumlar ile dura-anm gibi grnse de, dinamik ve deiim halinde bulunan bir yapdr. Ayrca her

toplumun dzenli birer kii ve grup statsne, bunlarla i ie birer pozisyon ve taba-

kalama sistemine sahip ve bu sistemin ileyi halinde bir yap oluundan sz edilebi-

lir.4 Bu durumda, toplum iin, oluturduu din, siyaset, ekonomi, ahlk, aile, retim

ve mlkiyet ilikileri ile bir btnlk gsterdii sylenebilirken, deiimlere de ak

olduunu belirtmek gerekir.

On dokuzuncu yzyln ortalarndan itibaren sanayileme, nfus art ve hz-

l iletiim teknolojilerinin geliimine paralel olarak, toplumda ortaya kan deiimleriaklamay amalayan teorilerin gelitii grlr. Toplumu dinamik ve statik ynleri

ile ele alan A. Comte, toplumda ortaya kan yeni bilgilerin etkisiyle, toplumlarn

hibir zaman statik olmadklarn, toplumlarn grlebilir bir biimde kltrel, eko-

nomik ve siyasal alanlarda ilerlediini ve bunun da davranlara yansdn belirtir-

ken, S. Simon ve E. Durkheimin katklaryla gelien ilevselci yaklam, deiimi,

toplumsal kurumlar arasnda birbirleriyle bantl ilikilerin srekli yeniden denge

ve uyum aray eklinde aklamaya altklar grlr. Ancak, Comtenin ve ilev-

selciliin deiim yaklamna kart gr ve dnceler de ortaya kmtr. Bir k-sm sosyologlar, Comteun tarihsel olgu ve olaylar ok genel ve soyut kavramlar

erevesinde incelediini, tarihten ald verilerle toplumsal deiimi tmevarmc bir

yaklamla ( hal yasas gibi) ele aldn, bu verileri zaman srecinde birbirleri ile

olan diyalektik ilikiler ynnde deerlendiremediini, bu nedenle de deiimi ak-

3 Emre Kongar, Toplumsal Deime, Bilgi Yay., Ankara 1972, s. 27.4 Joseph Fichter, Sosyoloji Nedir?, ev: Nilgn elebi, Attila Kitapevi, Ankara 1994, s. 173.
http://-/?-http://-/?-

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

25/252

25

lamada yetersiz kald eklinde eletirilerde bulunmulardr.5 levselciliin toplum-sal deiim bakna ise, ilevselciliin toplumsal deiim sorununu aklayamayaca-

n, nk, bu kuramsal yaklamn normatif uyum (consensus) doktrini olduunu

ileri srmlerdir.6 Anlalaca gibi, toplumbilimin geliimi ile, karmak bir anlay

gsteren toplumsal deiimi aklamada farkllamalar ve kargaa ortaya kmtr.

Bu balamda, tm teki insani nedenlerle ortaya kan gelimelerde grlen karma-

klk gibi, toplumsal deiimin de karmak ve dinamik bir olgu olduu anlalmak-

tadr. Bu karmak ve dinamik olguyu ele alan sosyologlarn, toplumsal deiimi

aklamada farkllatklar grlmektedir.Toplumsal deiimle ilgili yaklamlarn, temelde deiimi benimsedikleri an-

lalmakla beraber, toplumsal deiimde etkili olan hususlarn tespitinde glkle

karlamlardr. Sosyo-kltrel deiime neden olabilen pek ok hususun mevcudi-

yeti, rnein nfus art, g, savalar, fiziki evre, teknolojik ilerlemeler, ekonomik

gelimeler ve kentleme toplumsal deiimin nedenleri arasnda gsterilebilmekle

birlikte, toplumsal deiimde etkili olan hususlarn nfus art, savalar, g ve hzl

iletiim teknolojilerinin geliimi ile snrlanamayacak kadar byk ve karmak olgu

ve olaylar zincirini iermesi nedeniyle, toplumsal deiimi aklama abas ierisindeolan eitli toplumsal deime modelleri, birbirinden farkl yaklamlar ortaya koy-

mulardr. Nitekim toplumbilimciler, makro ya da mikro dzeyde toplumsal dei-

imler zerinde durarak, toplumsal deiimin farkl ynlerine dikkat ekmilerdir.

Toplumsal deiimin boyutlar ok ynl ve karmak olmakla birlikte, konu ile ilgili

ortaya konulmu grlerin farkllk ve karmaklk gstermesine ramen, olgunun

anlalmasna nemli katk saladklarn belirtmek gerekir.

Toplumsal deiimi aklamak ve anlalmas amacyla ortaya konmu olan

byk boy kuramlarn, toplumlar btn insanln geirdii gelimelerle aklamayaaltklar grlrken, orta boy kuramlarn btn insanl kapsayan deime mo-

dellerine ulamann glne dikkat ekerek, deiimi anlamada ncelii yap ile

ilev arasndaki deiimlere ya da atmaya verdikleri grlr. Kk boy kuramlar

ise, toplumsal deiimi grupsal srelere ve psikolojik elere balayarak, mikro

5 Barlas Tolan, Toplum Bilimlerine Giri, Adm Yay., Ankara 1996, s. 14.6 D. Anthony Smith, Toplumsal Deime Anlay, ev: lgen Oskay, Gndoan Yay., Ankara, 1996, s. 14.
http://-/?-http://-/?-

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

26/252

26

dzeyde toplumsal deiimler zerinde durmulardr.7 Sz edilen kuramlarn bir-birlerinden ayrldklar nemli ynlerinin bulunmas ile birlikte, benzer ynleri de

dikkat ekmektedir; ayrca, bu kuramlarn, toplumda ortaya kan deiimleri esas

alarak, her trl deer yarglarndan bamsz ve mmkn olduunca nesnel bir

yaklamla deiimin nedenlerini, ynlerini aklama abas ierisine girdikleri gr-

lrken, toplumda ortaya kan dnm, farkllama ve deiimi yeterince aklama-

da baarl olamadklar da anlalmaktadr. yle ki, toplumsal deiim olgusunu

yalnzca gemite yaanm olaylarla, snf mcadeleleri ya da uyum ve denge ile

aklamaya almann yeterli olmad grlmekte, bu erevede toplumsal yapnnnemli elerinden din kurumunun, toplumsal deiim olgusu ile derin ilikileri

karmza kmaktadr.

Toplumsal Deiim Srecinde Din

Yerkremizde yaayan her toplumun bnyesinde kutsalla ilikili dini inan

sistemi ya da sistemlerini bulundurduu bilinmektedir. Bu ynyle din, evrensel

boyutlu ve iinde bulunduu toplumun yaps ile ilikili bir olgudur.8 Yani din ve

toplumsal yap arasndaki etkileim sosyolojik bir gerekliktir. Bu anlamda, dinlerintoplumsal yap ile karlkl iliki ierisinde olduklarn belirtmek gerekir. Bamsz

olarak gelitiini syleyebilmek mmkn grnmemektedir. nsann kendisi de dahil

btn inan sistemlerinin toplumsal yapnn kanlmaz etkisi altnda olduu ifade

edilebilir. Bir baka deyile, toplumda ortaya kan inan sistemlerinin toplumun

yaps ile karlkl ilikileri mevcuttur ve tarihsel sre ierisinde gelien deimele-

rin, toplumsal yapy etkiledii oranda din kurumunu da etkiledii anlalmaktadr.

Sanayileme, kentleme ve hzla gelien teknolojik iletiim a, bir taraftan

toplumsal yapy etkilerken, dier taraftan din kurumunu da etkilemekte, yenidenoluum srecinde dinin yeniden yaplanmasna ve konum kazanmasna neden ola-

bilmektedir. Nitekim Batl toplumlar ve lkemiz zerine yaplm olan bilimsel ince-

leme ve aratrmalar, dinin siyaset, ekonomi, eitim ve cinsel konular zerinde farkl

sylemler gelitirdiini, modern dnyada dinin konumunun farkl olduuna iaret

7 Kongar, s. 38, 41.8 Zahid Aksu, slmn Douunda Sosyal Realite, Hukuki Ayetler ve tihadi Kaynaklar, lhiyatYay., Ankara 2005, s. 39, 42.
http://-/?-http://-/?-

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

27/252

27

etmektedirler. MacGuire, M.B., Religion: The Social Context adl almasndamodern toplumlarda dinin konumunu inceleyerek, yksek biimde farkllam

toplumsal sistemlerde, din kurumunun ve dinsel uygulamalarn dolayl bir n-

fuza sahip olduunu belirtir.9 P. L. Bergerde, kapitalist-endstriyel yap, mo-

dernleme ve seklerleme ile karlkl etkileim srecine giren dinin, devlet,

siyaset, aile ve birey zerindeki etkilerini dikkate alarak, sanayileme konusunda

ilerlemi lkelerin din, devlet ve siyaset ilikilerinde nemli deimelerin ortaya

ktn, ancak, dine yakn bir biimde bal olan aile ve sosyal ilikiler alannda

gzle grlr bir biimde realite oluundan sz eder.10 Yine Batda yaplm olanbir ksm almalarda gelenekli din misyonunun sorguland grlr: Ernst

Troeltsch, William Hocking, ve John Hick Dini oulculua dikkat ekerlerken,

Hickin dinin merkezine teolojik dorular yerine, dinin birey ve toplum hayatn-

da yol at ahlki dnm yerletirmeye alt grlr.11 Yani, Hick, dinin,

teolojik dorularndan ok varolusal ya da hayat dntren ynyle ilgilendi-

i grlr.12 Bu balamda bilimsel veriler ele alndnda, temelinde oulcu,

deiken karakterli toplumlarn, yeni dini hareketlerin ortaya k ve gelimesi

iin uygun bir ortam oluturduuna iaret ettikleri grlmektedir. Nitekim En-donezya ve A.B.D.de byk oranlarda yeni dini hareketler tespit edilmitir.13

Buraya kadar sylenenleri zetleyecek olursak, toplumsal deime, mev-

cut birimdeki rollerin, kodlarn veya normlarn yaps ve doasndaki deiiklik-

leri ierdiinden,14 yukardaki tespitler bize, pek ok etkenle birlikte sanayileme,

modernleme ve seklerlemenin etkisi ile dini toplumsal yaplanmada nemli

deiimlerin olduunu gstermektedir.

Trk toplumunda tespit edilmi olan bir ksm deimelere gemeden n-

ce, bir hususa deinmek yerinde olacaktr. Batl toplumlarda ortaya kan sosyo-kltrel deimelerle, lkemizde grlen deimeler arasnda benzerlikler g-

rlse de, slmiyette ruhban snfnn ve kilise yaplanmasnn bulunmay ne-

9 M.B. Mcguire,, Religion: The Social Context, Wadsworth Publication Co. 1997, s. 221-226.10 Peter Berger, Dinin Sosyal Gereklii, ev: Ali okun, nsan Yay., stanbul 1993, s. 194, 195.11 Ruhattin Yazolu, Dini oulculuk Sorunu, John Hick zerine Bir Aratrma, z Yay., stanbul, 2007, s. 99.12 Yazolu, s. 99.13 Gnay, s. 25, 26.14 Smith, s. 30.
http://-/?-http://-/?-http://-/?-http://-/?-http://-/?-http://-/?-

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

28/252

28

deniyle, sosyal deiim asndan Batl toplumlarla nemli farkllklar gsterdi-ini de belirtmek gerekir.

lkemizde Tanzimat ve Islahat hareketleri ile balayan toplumsal deiim,

tarmn makinalamas ve kylerden kente gle devam etmi, bu ve benzeri sosyal

olaylar, toplumsal deiim srecini balatm, bu srete dini gruplarn oluturdukla-

r rgtsel yaplarnn, karlkl iliki ve davran biimlerinin farkllama ve deiim

sreci ierisine girdikleri grlmtr. Konu zerine yaplm olan almalara bakl-

dnda, geleneksel toplum yapsndan modern toplum yapsna gei srecinde, yeni

kavram ve dnce tarzlarnn etkisi ile gruplarn dini yaplanmalarnda deiimlertespit edilmitir. yle ki, gelenekselli dini gruplardan krsal kesim Alevilii zerine

yaplm olan bir aratrmada, dini grubun inan boyutundan, dini pratiklere kadar

pek ok hususta deimeler grlmtr.15 Alevilikte musahiplik kurumu nemli bir

yer tutar. Sz konusu aratrmada, dini-sosyal bir kurum olan musahipliin fonksi-

yon daralmasna maruz kald ifade edilmitir.16 Yine Cerrahi tarikat zerine yapl-

m olan bir baka aratrmada, eitim dzeyi, kentleme ve iletiim imkanlarnn

artmas ile, sekler ideolojilerle yaran muhafazakar kesimlerin, farkl gruplar cezp

edebilmek iin esnemekte olduklarndan ve ierik olarak deimelerinden sz edil-mektedir.17 Her iki aratrma bize, zellikle tasavvufi boyutlu dini hareketlerin sosyo-

kltrel deiime daha ok maruz kaldklarna iaret etmektedir. Bir baka deyile,

slmi esaslar benimsemekle birlikte, ok eitli nedenlerle farkl sylem ve eylemleri

de benimsemi olan tasavvufi hareketlerin, bu sylem ve eylemlerini deien artlara

gre yeniden uyarlamaya altklar anlalmaktadr. Gayr- Snni dini gruplar ze-

rine yaplm farkl bir almada da, krsal hayatn kendine has artlarnda ilikileri

dzenlemek ve kolaylatrmak zere gelitirilen ritellerin kentlileme srecinde

anlamlarn yitirmek zere oluundan ya da insanlarn gelenein kalplarndan ta-mamen uzaklatklar tespit edilmitir.18

15 Y. Mustafa Keskin, Krsal Kesim Alevilii, Elaz Snky rnei, lhiyat Yay., Ankara 2004, s.113.16 Keskin, s.135.17 Bir ara form niteliindeki Cerrahi tarikatnn ksmen klasik tarikat yapsn koruduu gzlemlenirken, klasik tarikat

yapsna zg pek ok enin deimi ya da yok olduu tespit edilmitir. rnein, kadnn okumas, giyim tarz,kat kadercilikten koullu kadercilie gei gibi. Bkz: Fulya Atacan, Sosyal Deime ve Tarikat Cerrahiler, Hil Yay.,stanbul 1990, s.15-136.

18 lyas zm, Geleneksel nanlar Balamnda Trkiyede Gayr- Snni Kesimlerin nan Problemleri, Gnmznan Problemleri Sempozyumu, Erzurum 2001, s. 317.
http://-/?-http://-/?-http://-/?-http://-/?-

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

29/252

29

Elbistan ilesi ve Malatya kent merkezinde yapm olduumuz aratrmalar-da ise, gelenekli dini gruplarn oluturmu olduu sosyo-kltrel yapda nemli de-

imeler grlmtr. yle ki, hem Elbistan ilesi hem de Malatya kent merkezinde

yaamakta olan gelenekli dini gruplarn birbirlerine kar oluturduklar tutum ve

davranlar deiime uramtr. Gemi asrlarda grup ii evlilik gelenekli bir yap

gsterirken, gnmzde bu tutumun zlme srecine girdii grlmtr.19

Sonu

Yukardaki tespitler, toplumlarn modernleme, sanayileme veseklerleme srecine girmeleriyle, genel olarak benimsedikleri tutum ve davra-

nlardan bir ksmnn deiime uram olduunu, bir ksmnn ise ilevsel da-

ralma gsterdiini ya da yok olmak zere olduunu gstermektedir. Ancak dier

yaratlmlarn ierisinde yegane renme ve bilme yeteneine sahip olan insa-

nn, bata kendini ve evreni tanmlama abasnda her trl bilgiyi kullanmaya

alt, bu anlama abasnda gelenekli dini bilgiler sorgulanrken, nihai geree

ynelim olarak, metafizik hususiyetleri ve yaanan toplumsal kltrel zellikle-

riyle sosyal sistemin temelinde yer ald grlen din ya da dinle ilikili bilgiler-den yararlanarak yeniden yaplanmaya girdiklerini grmekteyiz. Bu yeniden

yaplanma srecinde, yerine gre din toplumsal yapnn ekillenmesine katk

salarken, yerine gre de biimlenen bir e olarak ortaya kmaktadr.

19 A.Faruk Sinanolu, Trk Dncesi ve Kltrnde Alevi-Bektai Hareketi, Malatya rnei, Nehir Yay., Malatya2007, s. 93; A. Faruk Sinanolu, Gen Nfusta Toplumsal Btnleme ve Dini Hayat, Elbistan rnei, baslmamdoktora tezi, A..S.B.E., Erzurum 2002.
http://-/?-

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

30/252

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

31/252

31


Yeniden Yaplanma Srecinde st Kimliin Belirginlemesi:Snnilik ve Alevilik

A. Faruk Sinanolu*zet:

Bu almada, Trk toplum yapsnn biimlenmesinde nemli katklarolan Alevi ve Snni gelenekli dini gruplarn tarihsel geliimleri ve konu ileilgili akademik seviyede yaplm olan aratrmalar dikkate alnarak, sanayi-leme, kentleme ve modernleme srecinde, dini-kltrel balamda or-

tak/st kimliin anlalmasna allmtr.Yaplan aratrma ve incelemeler, sanayileme, kentleme ve seklerlemesrecinde gelenekli dini gruplarn, hem grup ii hem de gruplar aras ilikile-ri rasyonel bir karaktere brnerek, gruplar aras iliki ve kimliklerini yeni-den dzenleme abasnda olduklarna iaret etmektedir.

Anahtar kelimeler: Kimlik, Alevi, Snni.Abstract:

The Definition of Sperior dentity During the Period ofReconstruction: Snni and Alevi

Religious groups with Snni and Alevi traditions which have importantcontributions in forming the structure of Turkish society and

common/sperior identity have been tried to be understood during theperiod of industralization, modernization and urbanization in the point ofreligion and culture by taking into consideration the pratical field searchesrelated to the subject done at on academic level in the historicaldevolopments of the religious groups in this study.

The researchers and studies done in the process of industralization,urbanization and modernization by the religious groups with traditions haverational characteritics in their relations both inside and among the groupsand it can easily be seen that these groups are trying to reorganizing theirrelations and their identities between groups.

Key words: dentity, Alevi, Snni.

Giri

Toplumu oluturan gruplarn toplumsal yapnn biimlenmesi ve kimliinoluumunda nemli etkileri sz konusudur. Yapnn ve kimliin devamnn sa-lanmasnda ise, grup yeleri rol oynarlar; ve her grup, iinde hayatiyet bulduutoplumu oluturduklar deerleri ile biimlendirmeye alr.

* Do. Dr., nn niversitesi lahiyat Fakltesi Din Sosyolojisi Ana Bilimdal retim yesi.
http://-/?-

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

32/252

32

Trk toplum yapsnn biimlenmesinde gelenekli yaplar ile Snni veAlevi gruplarn nemli etkilerinin olduunu ifade etmek gerekir. Alevi veya Sn-nilii benimsemi Trk boy ya da topluluklar Orta Asyadan tam olduklardini inan ve kltrlerini, yeni benimsedikleri slmi deerlerle harmanlayarakyzyllar boyunca korumular, bunlardan bir ksmnn gnmzde de yaatld-n konu zerine yaplm olan bilimsel almalar gstermitir.1

Snni ve Alevi gruplar gerek slmiyet ncesi gerekse sonrasnda dil,inan ve kltrel zellikleriyle genelde ortak deer ve kimlikleri paylamalarnaramen, uzun bir zaman diliminde gelien eitli olay ve olgularn etkisi ile, zel-

likle 16. yzylda ortaya kan siyasi ve ekonomik nedenli gelimeler, ortak pay-dalarn hafzalardan siliklemesine neden olmu; iki grup arasnda toplumsalmesafe artm, gruplar aras hareketlilik azalm, Trk toplumunda dini kimlikligruplar ortaya kmtr.

inde bulunduumuz ada ise sanayileen, kentleen, hzl iletiim tek-nolojilerini kullanan toplumlarda grld gibi, Trk toplumunda da yapsalilevsel deiimler ortaya km, zellikle de tarihi aratrmalar neticesinde ula-lan verilerin otokton dnceyi devreye sokmasyla, gruplarn benimsenmi ol-duklar gelenekli ilikiler ve kimliin sorgulanmas srecinin balamasna neden

olmutur. Gerekte de kreselleen dnyada gruplar iin kimlik sorgulamasnemli toplumsal bir problematiktir.2 Bu balamda, problematiin zmnekatk salayacak inceleme ve aratrmalara ihtiya duyulduu da ortadadr. Szkonusu ihtiya nedeniyle bu ksa alma ierisinde, Alevi ve Snnilik hakkndateorik ve katlmc gzlem yoluyla yaplm aratrma ve incelemelerden yararla-narak, gnmzde gelenekli gruplar tarafndan sorgulanmakta olduunu d-ndmz kimliin anlalmasna almak incelememizin konusunu olutur-mutur. Ancak hemen belirtmeliyiz ki, bu almann amac, Snnilerle Alevilerarasndaki dnsel ve yapsal farkllklar grmezlikten gelmek olmayp, or-

tak/st kimlik ina srecinin anlalmasna bir para da olsa katk salayabilmek-tir.

almann konusunu, Trk toplumunun dinamikleri olan gelenekli dinigruplarn kimlik sorgulamasn oluturduundan, ncelikle kimlik ve grup ta-nmlar zerinde durmak, sonra da gruplarn kimlik oluumunda etkili olan tarihi

1 Yrkn, Yusuf Ziya, Anadoluda Aleviler ve Tahtaclar, K.B.Yay., Ankara 1998, s. 436-454; Baha Said Bey,Trkiyede Alevi-Bektai, Ahi ve Nusayri Zmreleri, Haz: Grkan, smail, K.B.Yay., Ankara 2000, s. 124.

2 Yenieri, zcan, Kreselleme Karsnda Milliyetilik ve Kimlik, I Q Kltr Sanat Yay., stanbul 2005, 91.
http://-/?-http://-/?-

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

33/252

33

olaylarla, gnmzdeki gelimeleri ele almak uygun olacaktr.1. Toplumsal Kimlik ve Grup Balamnda Snnilik ve Alevilik

Szlklerde kimlik, toplumsal bir varlk olan insana zg belirti, nitelik vezelliklerle, birinin belirli bir kimse olmasn salayan artlarn tamam ya daherhangi bir nesneyi belirlemeye yarayan zelliklerin btn olarak gemekte-dir.3 Toplumbilim balamnda ise kimlik, toplumla rten ve toplum tarafndanbelirlenen bir zellik olarak deerlendirilir. Gerekte kimlik psiko-dinamik vesosyolojik temelde tartlmasna ramen,4 erevesi toplum tarafndan belirlenendil, din, kltr, snf, etnik gibi elerin kimlik belirlemedeki rollerinin neminedeniyle, kimliin toplumsal etkenlerle ortaya km olduunu ve bu ktaetken olduu dnlen elerin, zamana mekana ve toplumdan topluma farkl-lklar gsterebilecei, hatta bu elerden bir veya daha fazlasnn dierlerine bas-kn olabilecei gz ard edilmemesi gerekmektedir.

Kimlii tanmlarken, tanmlamann znesini tekil eden ya da grubunkendi ierisinde benzerliklerini, bakalar ile farkllklarn ortaya koymaya al-rken, znenin kendisi bir ereveye yerletirilmek istenilmekte, ancak, modernsosyolojide berrak bir kimlik tanmna da rastlanlmamaktadr.5 Huntingtonun,insan davranlarn biimlendiren kimliin birey ya da grubun benlik duygusuile olan ilikilerine dikkat ektii grlr.6 Btn ifade edilenlerden kimliinbenzer ya da benzer olmayan zelliklerin dikkate alnmasyla yaplan tanmlamaolduunu, kimliin ve aidiyet duygusunun gelecekte nasl oluacana dair farklpek ok etkenin sz konusu olabileceini belirtmek gerekir.

Yukarda geen ifadeler, gemiten gelecee doru uzanan srete gelienilikilerle oluan kimlik olgusunun deiken bir yapya sahip olduuna iaretetmektedir. Yani toplumun veya gruplarn konutuu dil, din gibi eler kimliinolumasnda nemli olmakla birlikte,7 toplumun zaman ierisinde rettii teki

kltrel eler de kimliin yeniden inasnda rol oynayabilmektedir.Toplumsal grup ise, resmi ya da gayri resmi yelik ltleri ile tanmla-

3Trke Szlk, T.D.K. Yay., stanbul 1992, s. 873.4 Marshall, Gordon, Sosyololoji Szl, ev: O. Aknhay-D.Kmrc, Bilim ve Sanat Yay., Ankara 1991, s.405

5 Marshall, Sosyololoji Szl, s. 407.6 Huntngton, P. Samuel, Biz Kimiz ? Amerikann Ulusal Kimlik Aray, ev: Aytl zer, CSA Global Yay.,

stanbul 2004, s. 21,22.7 Hoffer, Eric, Kesin nanllar, ev: Erkl Gnur, Tur Yay., stanbul 1980, s. 89.
http://-/?-http://-/?-http://-/?-http://-/?-http://-/?-

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

34/252

34

nan, grece istikrarl bir karlkl ilikiler modeliyle birlik olma duygusunu pay-laan ya da kendilerini birbirlerine bal hisseden ok saydaki kiilerin olutur-duu bir kme olarak tanmlanabilir.8 Ancak, grup teriminin sosyal bilimlerde,yeleri arasnda birlik duygusu olsun ya da olmasn, her trl insan bileimi iinkullanldn da belirtmek gerekir.

Gruplarn oluumunda pek ok etken bulunabilir. Genellikle bir ya dabirden fazla ihtiyac karlamak iin ortaya kabilen gruplarn amalar bakmn-dan karakteristik zellii eya ya da kazanca ynelik ise, o grubun ekonomik birgrup oluundan sz edilebilirken, eer grubun ortaya knda karakteristik vasf

dini-metafizik bir zellik tamakta ise grubun dini bir grup oluundan sz etmekmmkndr. Bu erevede dnldnde, Alevilik ve Snniliin dini kimliklibirer grup olduu sylenebilir. Ancak, birey ya da gruplarn birden fazla kimliksahibi olabilecekleri dnldnde9, Alevilik ve Snnilii srf dini kimlikli bi-rer grup olarak telakki etmenin yanltc olabileceini belirtmek gerekir. Zira, s-lm toplumunda ilk gruplamalarn incelenmesi ile, gruplamann temelinde dinisaiklerden ok siyasi saiklerin rol oynad grlrken, Trk toplumunda grup-lamalarn ortaya knda ise, dini nedenlerin yan sra Trklerin asrlar boyuncagelitirmi olduu z yaplarnn (kimliklerinin) etkili olduu anlalr.10 Bir bakaifade ile, sz konusu gruplarn teekkln sadece dini olay ya da olgularla snr-lamak mmkn olmadn, deiik zaman ve mekanlarda tarihsel etki ve tepki-lerle oluan duygu ve dncelerin zel bir duruma dnm ile biimlendiinibelirtmek gerekir. Yani gelenekli Alevi ve Snniliin kimlik oluumunda dinnemli bir etken iken, gruplarn tarihi geliim srelerinde ortaya koyduklar,siyasi ve kltrel zellikleri de bir o kadar nemlidir.

Konunun daha iyi anlalabilmesi iin, kimlik ve gruplama sorununa ta-rihsel perspektiften bakmak almamz asndan aydnlatc olacaktr.

2. Arap ve Trk Toplumlarnda Gruplamalar ve Kimlik Oluumu

Kaynaklar, slm ncesi Arap toplumunda grup oluumu ve kimliin be-

lirlenmesinde kabilecilik ya da airet yapsnn nemini ortaya koymaktadr.11

Arap toplumunda kabile, boy (tribu) tipleri farkl biimlerde tespit edilmi, aile-

8 Marshall, s. 64.9 Huntington, s. 22,23.10 Ocak, A. Yaar, Alevi ve Bektai nanlarnn slm ncesi Temelleri, letiimYay., stanbul 1983, s. 28.11 bn Haldun, Mukaddime, ev:: Z. Kadiri Ugan, M.E.B.Yay., stanbul 1990, s. 305; Rdvan Seyyid, slmda

Cemaatlar Kavram, ev: Mehmet Can, Endls Yay., stanbul 1991, s. 14.

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

35/252

35

den balayarak gittike byyen gruplar kabile airet, fahiz, aab, kavim v.b. ad-larn almlardr.12 Sz konusu yaplar kandalk ve nesep zerine kurulduun-

dan, soya dayal olup, Araplarda soy en son kuaktan geri doru giden ecerelere

dayanr, soyu en eski olanlar erefli saylmlardr;13 ve bu gelenek, yzyllarca

Arap toplumunun yaplanmas, grup kimliinin belirlenmesinde etkili olmutur.

Bu nedenle de, Arap toplumunda airet ya da kabile anlaynn zerinde daha

byk bir toplum (devlet) yaplanmas tekil edilememitir.14 Konunun daha iyi

anlalabilmesi iin, slmiyet ncesi Mekke ehrinin sosyo-kltrel yapsndan

zetle sz etmek uygun olacaktr.

Mekkede farkl kklerden gelen siyasi ve iktisadi nedenlerin yan sra ya-

adklar corafyann bir araya getirdii Kurey cemaati mevcuttu.15 Kurey

cemati ise Haimiler ve Emevilerden olumakta idi; ve bu iki kabile arasnda siya-

si ve ekonomik nedenlerden kaynaklanan ezeli bir rekabet vard. Toplumlar bir-

birine balamada dil, din ve siyasi otorite nemli olmakla beraber, slmiyet n-

cesi Arap toplumunda kabile anlaynn, nemli bir toplumsal ba olduunu ve

kabileler arasnda kanl atmalarn, ekimelerin nedenleri arasnda olduu ifa-

de edilebilir.16

Araplar arasnda kabile anlaynn ylesine kk saldn, bir be-devinin kardelerimiz olan Bekrilerden bakasn bulamaz isek, kardelerimize saldr-

rz. sz, gebe cahiliye dnemi Arap toplumunun sosyo-kltrel yapsn or-

taya koymaktadr.17 Yani kabilecilik olgusu bir dayanma tr olup, kimlii tem-

sil etmektedir.

Bu anlay, slmiyet tarafndan deitirilmek istenilmi, kabileler inan

potasnda eritilerek, yeni bir toplumsal yaplanma ve kimlik oluumunun gerek-

letirilmesine allmtr. Nitekim slmiyetle birlikte bir st oluum olan devlet

(toplum) teekkl etmi, kabile ve airetler arasndaki kan davalar da kaldrlm-tr.

12 lken, H. Z., Sosyoloji Szl, M.E.B. Yay., stanbul 1969, s. 50.13 Gkalp, Ziya, Malta Konferanslar, haz: M. Fahrettin Krzolu, K.B.Yay., Ankara 1977, s. 42-58.14 Gkalp, s. 42.15 R. Seyyid, s. 12.16 Gnaltay, emsettin, slam ncesi Araplar ve Dinleri, sad: M. Sylemez- M. Hizmetli, Ankara Okulu Yay.,

Ankara 1997, s. 25.17 Subhi es Salih, slm Mezhepleri ve Messeseleri, ev: brahim Sarm, Zafer Matbaas, stanbul 1981, s.55.

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

36/252

36

Hz. Peygamber dneminde airet ve kabileler aras nemli bir atma szkonusu olmaz iken, Hz. Muhammedin vefatyla kabilecilik yeniden gndeme

tanmtr. Airet ya da kabile yaps, grup yesi olmayanlar yabanc saydn-

dan, Arap toplumunda birliin salanmasn gletirmitir. Hz Muhammedin

vefatyla dini gruplamalarn ve ekollemelerin ilk izleri ortaya kmaya balam-

tr. Mslmanlar arasnda ilk siyasi ihtilaf mamet konusu olmutur. Peygambe-

rin cenaze ilemleri ile megul olunurken, sahabenin, imametin kimde olmas

konusunda ayr gr gelitirdii grlr. Hz. Ebu Bekir taraftarlar, Hz. Ali

taraftarlar ve Medineliler. farkl gr neticesinde Hz. Ebu Bekir Hilafete sei-

lir, Hz. Ebu Bekir ve Hz. mer dneminde slm toplumunda ciddi siyasi bir ge-

lime grlmezken, Hz. Osman dneminde siyasal, ekonomik ve toplumsal so-

runlar gelimeye balamtr. Hz. mer kendisinden sonra halife seimi iin alt

kiiyi grevlendirmitir. Bunlardan Hz. Ali ve Hz. Osman dndakiler kendi ar-

zularyla seimden ekilmilerdir. Hz. Osman Emevi kabilesinden, Hz. Ali

Haimidir. Hz. Osman sahabeden bir zmrenin muhalefetine ramen halife ol-

mutur. Bu gayr- memnun zmre ve bir de bandan beri vergi sisteminden ho-

lanmayan gruplarn katks ve Hz Osmann Emevileri nemli mevkilere tayan

hatal siyaseti sonucunda kanl toplumsal olaylar gelimi, soya dayanan Arap

kabile ruhu tekrar ortaya kmtr. lerleyen dnemlerde Hz Aliye ballk gste-

renlere Alevi ya da oul biimiyle Aleviyyun denilirken18, dier oluum ya da

gruplamalara eitli nedenlerle Harici ve Snni ad verilmitir.19 Hemen belirt-

mek gerekir ki, ehl-i snnet veya ehl-i iadan kast edilen slam toplumunda orta-

ya kan iki byk zmreyi ifade etmek iin olup, bu iki ismin siyasi gruplama

nedeniyle verildiini, yani salt dini anlamazlklar nedeniyle ortaya kmadkla-

rn belirtmek gerekir.20 Ancak slm devletinin fetihler neticesinde yeni kltrler-

le temasa gelmesi ile, bu kavramlarn ieriinin farkllama gsterdiini, itikadi,

18 Ahmert Yaar Ocak, Alevi mad., DA., c.2, s. 368.19 Snni terimi (snnet-sunna) lugatte ilek yol anlamn tamakta olup, geni anlamyla insann adet

haline getirdii iyi veya kt davran ve hareketi ifade etmektedir. Bkz: .A. M.E B.Yay., c.11, s242. Haricilik ise, Sffin savanda, anlamazlklarn zmn kiilerin hkmne havale etmeninsu olduunu ileri srerek, Hz. Ali tarafndan ayrlanlara verilen isim olmutur. Bkz: Watt, W.Montgomery, slm Dncesinin Teekkl Devri, ev: E. Ruhi Flal, Umran Yay., Ankara 1981,15,16.

20 Muhammed Hamidullah, Snnet mad., c.11, s 243.
http://-/?-http://-/?-http://-/?-

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

37/252

37

tasavvufi ve siyasi anlamda kullanlmaya balad anlalmaktadr. Yani, bu s-rete, gelien yeni olgu ve olaylarn katklaryla Arap toplumunda gruplamalar

ve yeni kimlik oluumlar ortaya kmaktadr. Nitekim ilerleyen zamanlarda ta-

savvufi boyutuyla Hz. Ali ve Ehl-i Beytin yer ald tarikat silsilelerine Aleviyye

denilmitir.

Hz. Osman ve Hz. Alinin ehit edilmeleri ile slm toplumunda ilk nemli

gruplamalar ortaya km; soya dayal kabileci kimlik anlaynn destekledii

siyasi olaylar, ilerleyen zamanlarda dini, itikadi ve kltrel zellikler kazanarak,

Mslman kitle arasnda nemli paralanma dnemi balatmtr. Taraftar anla-mna gelen ia grubu, halifeliin Hz. Ali ve evlatlarnn hakk iken gasp edildii

dncesini tarken, bedevi kltrnn taycs olduu belirtilen Hariciler ise,

Sffin gn gelien hakem olayn Hkm sadece Allaha aittir21ayeti ile ilikilen-

direrek, hakem belirlenmesine kar kp, Hz. Ali ve Muaviyeyi kfrle itham

etmilerdir. Ehl-i Snnet taraftarlar ise, Peygamberin devlet bakan olarak ke-

sin bir aklamada bulunmu olsa idi, halife seiminde sahabenin ihtilafa dme-

yeceini, Hz. Alinin de kendinden ncekilere biat etmeyeceini ileri srerek,

ianin grnden ayrlrlar.22

Bu ksa zetlemeden anlalaca gibi, slm top-lumunda ilk gruplamalarn temelinde siyasi ve ekonomik nedenler bulunmak-

ta,23 ancak, ilerleyen zaman diliminde siyasi muhtevann dini olay ve olgularla

desteklenerek, gruplarn kimlik oluumunda etkili olduu anlalmaktadr. Nite-

kim M. Watt, sistemetik iiliin 9. yzyldan nce ortaya kamayacann altn

izer.24

Arap slm toplumunda gruplamalar ve kimlik oluumu genelde bu e-

kilde temellenirken, henz slmiyeti benimsememi olan Trklerin amanizm

ncesi kendi z inanlar ile Uzak Dou, ran, Musevilik ve Hristiyanlk gibi din-leri tecrbe ettiklerini kaynaklar ifade etmektedir.25 Eski Trk toplum yaplanma-

sna bakldnda, Arap toplumu ile baz benzerlikler gsterse de nemli farkllk-

21 Yusuf, 12/40.22 Kutluay,Yaar, slam ve Yahudi Mezhepleri, A...F.Yay., Ankara 1965, s. 28, 2923 El-Badd, Eb Mansur Abdlkahir, el-Farku Beynel-Frak, ev. E. R. Flal, Kalem Yay., stanbul 1979, s.

19.24 Watt, s. 46.25 Gnay, nver-Harun Gngr, Trk Din Tarihi, Lain Yay., Kayseri, 1998, s. 131, 139.
http://-/?-http://-/?-http://-/?-http://-/?-http://-/?-

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

38/252

38

larn olduu anlalmaktadr. Trk boylarnn gerekte kendilerine z bir toplum-sal yap oluturduklarn ve Trk toplum yapsn genel anlamda bu zn olu-

turduunu ve bu ze gre kabile ya da airet anlaynn zerinde bir st kimlik

oluturduklarn bilimsel almalar gstermektedir. A.Z.V. Togan, Trklerin ya-

amakta olduklar bozkrlarda binlerce seneden beri bir trenin ( tre) olutuu-

nu, Trk devletlerinin bu rfi kanunlara gre ynetildiklerini belirtir.26 Z. G-

kalpde Trk toplum yapsnn kimlik oluturmada Arap toplumu ile olan farkl-

lklarna dikkat ekerek, Trk toplumunda ocaklarn buduna (kavim) ballnn

yukardan aaya doru olduunu, yani budunun uluslara, uluslarn boylara,

boylarn oymaklara, oymaklarnda ocaklara ayrldn belirtir.27 fade edilenler-

den anlalaca gibi, Trklerde kabilelerden oluan airet yapsnn zerinde bir

st oluum sz konusudur. Bu anlayn gnmzde ksmen devam ettii grl-

mektedir. Ocak anlaynn, bugn de, zellikle krsal kesim Alevi kltrnde

benzer bir yaplanma ile yaatld grlmektedir. Bu erevede slm dinini

yeni benimsemi olan Trklerin yzyllarca oluturmu olduklar sosyo-kltrel

yapnn kimlik oluturmada etkili olduunu belirtmek gerekir. Bu kimlik ve

sosyo-kltrel zelliklerin Trklerin slmiyeti benimsedikten sonra da yeniden

yaplanmalarnda etkili olmutur. Konar ger Trk boylarndan bir ksmnn

Alevilii benimsedikleri, bir ksmnn da Snni dnceyi benimsedii grlr.

Oluum srecinde farkl uygarlk ve kltrlerin katklaryla biimlenmekte olan

gruplar, mehdi, tenash, hayr ve er gibi inan hususlarnda birbirlerinden ayr-

lan ynleri bulunsa da, yani slmn farkl bir yorumlamasna ynelseler de 16.

yzyla kadar Trk toplumunda dini nedenlerden kaynaklanan nemli bir kimlik

krizinin ortaya kmadn kaynaklar belirtmektedirler. Nitekim Hoca Sadettin

Tact Tevarihte, ah kulu isyannn, ynetimin zafiyetinden kaynaklanan top-

lumsal kargaa nedeniyle ortaya ktn belirtir.28 Bu tespit, Trk boylarnn top-lumsal olay ve olgularn etkisi ile farkl dini yorumlamalar benimsemi olsalar

da, st/ortak kimlik bilincini korunduklarna iaret etmektedir. Ancak, Trk top-

lumunda siyasi egemenlik ekimelerinin sonucu olan aldran savayla bir kim-

26 Togan, A. Z. Velidi, Umumi Trk Tarihine Giri, Enderun Kitabevi, stanbul 1981, s. 115.27 lken, s. 50.28 Hoca Saadettin, Tact-Tevarih, haz: smet Parmakszolu, c IV, K.B.Y. Ankara 1992, s, 67.
http://-/?-http://-/?-http://-/?-

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

39/252

39

lik krizi probleminden sz edilebilir. nk bu olaydan sonra Kerbel ve ald-ran sava zerine kurulu, din merkezli grup aidiyet bilincinin hzl bir geliim

srecine girdii anlalmaktadr. Kaynaklar, aldran sava ile Trkmenlerin

sosyo-kltrel yaplarnn ran ii teolojisine yneldiini belirtmektedirler.29 Bu

srete oluturulan ve toplumsal gereklikleri btnyle temsil etmeyen halk

speklasyonlar, Trk toplumunda Cumhuriyetin ilk yllarna kadar sylemlerini

devam ettirmitir. Kimlik oluumunda temel eler olan dil, din ve ortak kltrel

eler ile eski Trk toplum yaps, yani, Trklerin Asyada oluturduklar kabile,

airet ve il (st toplum) her iki grup iin ayn neme haiz olmasna ramen,

gruplar aras toplumsal mesafe bu dnemde artm, yakn zamanlara kadar da,

baz tutum ve grlerde deiim olsa da, gelenekli gruplar, zellikle 16. yzylla

birlikte belirginleen grup aidiyet bilincini devam ettirmilerdir. yle ki, Snni ve

Aleviliin toplumsal gereklik temelinde paylatklar deerler daha fazla iken,

gruplar aras gereklikleri temsil etmeyen halk speklasyonlarnn, ilikilerin be-

lirlenmesinde daha fazla etkili olduklar anlalmaktadr. Yakn zamanlara kadar

da Alevilik ve Snniliin tarihleri, inanlar ve oluturduklar kavramlar bilimsel

ve nesnel olarak yeterince ele alnmadndan, gruplarn mahiyetleri ve aralarn-

daki ilikiler anlalamamtr. Bu tespiti , . Melikof dorulamaktadr. Melikof,

Alevi szcnn kronolojik adan yanl kullanldn, xv. ve xv. yzyllarda

Trkmen boylarnn oluturduu Safevi tarikatnn krmz balk giymeleri ne-

deniyle, onlara Kzlba denildiini, Alevi szcnn Kzlba yerine kulla-

nmnn daha yakn zamanlarda olduunu belirtir.30

3. Yeniden Yaplanma Srecinde Alevi ve Snni Kimlii

Gnmzde gelenekli gruplar gemite oluan yarg kalplar ile deer-

lendirmek veya tanmlamak g grnmektedir. Zira, hzl toplumsal deiimleryaadmz ada, gemi asrlarda kalplam ilikiler, sylemler zlmeye ve

deimeye balamtr. Her ne kadar gelenekli bir grup iine doan birey gelenek-

li kimlikle tannsa da, bireyleen grup yeleri kiisel tercihler yapabilmekte, farkl

29 Akyol, Taha, Osmanlda ve randa Mezhep ve Devlet, Ad Kitapclk, stanbul 1999, s. 86.30 Melikof, rene, Uyur dik Uyardlar, ev: Turan Alptekin, Cem Yay., stanbul 1994, s. 33, 34.
http://-/?-http://-/?-

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

40/252

40

gr ve dnceleri benimseyebilmektedirler.31

Bunun iin, gnmzde, yaa-nan ve benimsenen ynleri ile gelenekli gruplar hakknda bilimsel almalara

ihtiya vardr. Ancak gerek batl gerekse yerli aratrmaclar tarafndan yaplm

olan almalarn, gelenekli gruplarn grup ii ve gruplar aras ilikileri hakknda

bize bilgi verebilecek durumda olduklarn dndrmektedir.

Gruplar aras ilikiler srekli ve kalplam bir nitelik gsterebilecekleri

gibi, zaman ierisinde kalplam ilikiler farkllaabilir, deiime urayabilir.

Konu zerine yaplm aratrmalar bu tespiti dorulamaktadr. Nitekim Trk

toplumunu oluturan gelenekli dini gruplar zerine yaplm aratrmalar, yre-sel farkllklar gsterseler de, artan nfus, krsaldan kentlere g, sanayileme,

eitim seviyesinin ykselmesi, dini, siyasi ve felsefi alanlarda ulalan yeni bilgi-

lerin etkisi ile, gelenekli gruplarn gemiten gelecee uzanan bir srete biim-

lendirdikleri ilikilerin deiime uradn ortaya koymulardr.32 Bu da, bize,

her yapnn ortaya kt ortamn (evre, kltr vs) deiimi ile ilikilerin de de-

iime uradn gstermektedir.

Trk toplumunda Cumhuriyet ncesi balayan deiim sreci, Cumhuri-

yetle hzlanmtr. Cumhuriyetin ilk yllarnda gelenekli yaplarn koruyabilmemcadelesi verdii anlalan gruplarn, ileriki yllarda gelenekli yaplarn koru-

mann yerine, deien artlara uyum srecinin almaya balad anlalmaktadr.

Bu srete, dini grup yeleri kent ortamnda sylemlerini farkllatrmlar, gru-

bun korumac yaps yerine deiimci bir anlaya ynelmilerdir. yle ki, ge-

mite gelenekli gruplar tarafndan benimsenen Tanr ve insan arasnda iliki ku-

ran dini-mistik glere sahip otorite sarslmtr.33 Yaanlan bu sre, gelenekli

dini gruplar kimlik sorgulamasna itmitir. . Melikofun da belirttii gibi bu sor-

31 Erman, Tahire- Erdemir, Aykan, Trkiyede ounluk ve Aznlk Politikalar, AB Srecinde Yurttalk

Tartmalar, der: A. Kaya- Turgut Tahranl , TESEV Yay., stanbul 2005, s. 129.32 Bkz: Rttersberger, Helga-Tl, Development and Reformulation of a Returnee Identity as Alevi Alev

dentty, ed: T. Olsson, E. zdalga,, C. Raudvere, Numune Mat. stanbul 1998; Gnay, nver, Erzurum evreve Kylerinde Dini Hayat, Erzurum Kitapl, Erzurum 1999; Akta, Ali, Kent Ortamnda Alevilerin Kendi-lerini Tanmlama Biimleri, ve nan Ritellerini Uygulama Sklklarnn Sosyolojik Adan Deerlendirilme-si, 1. Trk Kltr Hac Bekta Veli Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1999; Atacan, Fulya, Sosyal Dei-me ve Tarikat Cerrahiler, hil Yay., 1990; zakpnar, Ylmaz, Kltr Deimeleri ve Batllama Meselesi,T.D.V. Yay., Ankara 1999, s. 139, 141.

33 Atacan, s. 36, 39.
http://-/?-http://-/?-http://-/?-

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

41/252

41

gulama, gelenekli gruplarn tarihi kklerine dnmesine neden olmu,34

kimliksorgulamas sonucunda, gruplarn birbirlerini yeterince tanmadklar, yanl ve

eksik bilgilere sahip olduklar anlalrken, gruplarn karlarna binlerce yllk

ortak adetleri, rfleri, treleri, ahlk ve sanatlar kmtr.

Alevi ve Snni ortak/st kimliin belirginlemesinde Ziya Gkalp, Baha

Said, Y. Z. Yrkkan, Fuad Kprl, Besim Atalay, Abdulbaki Glpnarl ile ba-

layan, Mustafa Akda, Mehmet Erz, rene Melikof, Orhan Trkdoan, . Z.

Eypolu ve A. Yaar Ocakla devam eden bilimsel alma ve aratrmalarn

nemli katklar olmutur. Bilimsel almalar sonucunda ulalan Trk kltr-nn tresel, iirsel ve ahlki kodlarnn tespitiyle ortak kimliin yeniden ina

edilmeye alld grlmtr. Bir baka deyile, konular bilimsel dzeyde ele

alndka, yapay telakkilerle olumu halk speklasyonlar azalma eilimine gir-

mi, gruplar aras ibirlii artm, ortak/st kimlik belirginlemeye balamtr.

Yakn zaman diliminde konu zerine yaplm olan almalar, kapal ce-

maatten ak cemaate gei srecinde grup kimliinin olumasnda etken olan

gelenekli ilikilerin greceli neminin deiim srecine girdiini gstermektedir.

Gerekten de kent ortamn paylaan gelenekli gruplar ortak problemlerin kar-lkl iliki kurmaya ittii ve bu nedenle de kendilerini yeniden organizeye zorla-

d anlalmaktadr. Diyarbakr Alevileri ile ilgili bir almada, gelenekli Alevi-

likte Snnilerle evlilik dknlk saylrken, kentte oturan Alevilerin bu tutumu

benimsemedikleri tespit edilmitir.35 Malatya kent merkezinde yapm olduu-

muz aratrmada benzer bir sonu ortaya kmtr. Aratrmaya katlan denekle-

rin %70.3 farkl gruplarla evlilii onaylarken, %29.7sinin onaylamad grl-

mtr.36 Bu tespitler, kent ortamnda karlkl kltrel etkileime giren gruplarn

tutumlarnda deime olduunu gstermektedir. Nitekim Erzurum evre ve ky-lerinde yaplm olan bir alma, kent ortamnda gelenekli toplum kltrnn

deiime uradn ortaya koymutur.37 T. Mcelvain da, Alevi ve Snni grupla-

34 Melikof, s. 151.35 Tan, Ahmet, Trkmen Aleviler, Ata Yay., stanbul 2006, s. 135.36 Sinanolu, A. Faruk, Trk Dncesi ve Kltrnde Alevi-Bektai Hareketi, Nehir Yay., Malatya 2007, s. 97.;

Krsal Kesimde yaamakta olan Aleviler zerine yaplm olan bir aratrmada da benzer sonulara ulalm-tr. Bkz: Y. M. Keskin, Deiim Srecinde Krsal Kesim Alevilii, lhiyat Yay., Ankara 2004.

37 Gnay, Erzurum evre ve Kylerinde, s. 81.

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

42/252

42

rn karlkl etkileim neticesinde deiime uradklarn ifade etmektedir.38

Ayr-ca orum li Alevi ve Snniler zerine yaplm olan bir aratrmada da, Alevi-

Snni farkllnn, tamamyla teolojik olarak akn alanla belirlenen bir alan ol-

mad, tarihten gnmze din-toplum ilikilerine dayal olarak farkl etkenlerin

bir araya gelmesi ile oluan bir olgu olduu belirtildikten sonra, her iki grubun

baz dini pratiklerde farkllk gsterdikleri, ancak itikadi konular paylatklar

tespit edilmitir.39

Yukardaki tespitlerden anlalaca gibi, duraanm gibi grnse de,

toplum, srekli bir olu ve hareketlilik gsteren karmak ve karlkl bamllk-lar ayla rl kendi kendini organize eden bir varlktr. amzda sanayile-

me, kentleme, bilgi dzeyinin ykselii gibi hususiyetler yapsal ve ilevsel dei-

imleri daha da hzlandrm grnmektedir. Sz konusu hzl deiim srecin-

den etkilenen gelenekli gruplar, yzyllardr oluturduklar egemen kavram ve

ilikileri yeniden deerlendirmeye tabi tutmulardr. Bir baka deyile, yllarca

oluturulan ve tabir yerindeyse dondurulan ilikiler deiim srecine girmitir.

Nitekim Alevi grup yaplanmasnn nemli elerinden Alevi olmak iin Alevi bir

aileden olma anlay sorgulanarak, demokrat, ada, laik, eitliki bir anlaygelitiren herkesin Alevi olabilecei gibi grler ortaya kmtr.40

Sonu

lkemizde nfusun belli merkezlerde younlamas ve hzla gelien ileti-

im teknolojileri, Trk toplumunun yaplanmasnda nemli katklar olan Snni

ve Alevi gruplar da etkilemi, gelenekli gruplar kapal cemaat yapsndan ak

cemaat yapsna doru ynelie itmitir. zellikle kent ortamnda grup yeleri-

nin, siyaset, ekonomi ve brokraside yer almalaryla, artan bilgileri dorultusun-da gelenekli ilikiler sorgulanmaya balam, ortaya kan enerji, gelenekli iliki-

ler ve kimlik olgusunun yeniden gzden geirilmesine neden olmutur.

38 Mcelvain, Thomas, Ritual Change in a Trkish Alevi Village, The Problem Ritual, Ed: T. Ahlback, TheDonner Institute for Resarch in Religious and Cultural History, Finland, 1993, s. 139.

39 Arabac, Fazl, Alevilik ve Snniliin Sosyolojik Boyutlar, Ett Yay., Samsun 2000, s. 145.40 ener, Cemal, Benim Kbem nsandr, AD Yay., stanbul 1996, s. 134.
http://-/?-http://-/?-http://-/?-

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

43/252

43

Yukarda da belirtildii gibi, Trk toplum yapsnn biimlenmesindenemli katklar olan gelenekli gruplar zerine tarihi gereklerin nda yaplan

aratrmalar, dilde, dinde ve kltrde ortak deerlerin tespitine katk salam,

ayrca, slm dininin esaslarndan tevhid, nbvvet ve ahiret gibi hususlarda ara-

larnda farklln olmadnn tespiti, gelenekli gruplar ortak kimliin yeniden

inasna yneltmitir. Bu ynelite duygusal tepkilerden uzak, temelinde ahlki

unsurlar baz alan yeni ilikiler kurulmaya balanm, sz konusu ilikilerin neti-

cesinde, her iki grup tarafndan gemite oluturulan kavramlarn ierii yeniden

deerlendirilmeye alnm, btn bunlarn neticesinde grup aidiyet bilinci gz-

den geirilmi ve bir st kimlik bilincine doru yneli olduu anlalmtr.

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

44/252

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

45/252

45


Fil Hadisesi Hakknda Baz Mlahazalar

Mehmet Azimli*zet

Bu almamzda ncelikle Fil Olay konusundaki klasik kaynaklardaki nakil-leri aktaracaz. Daha sonra Kuranda anlatlan ilgili blmle ilgili yorumlarnakledeceiz. Bunlardan sonra konuyu Allahn mdahalesi erevesinde akta-racamz be olay erevesinde tartacaz. Meseleyi olayn olabilirlii bala-mnda dnemin hadiseleri ile karlatracaz.

Anahtar Kelimeler: Fil Olay, Ebrehe, Fil Suresi, lahi Mdahale.AbstractSome Thougths About The Subject Elephant (Fil) Event

In this article, firstly we will quote rumours in the sources about the subjectElephant (Fil) Event. After that we will quote verses in the Koran about thesame subject. After we will discuss the elephant subject with five event in theframe of interferences Allah. And we will compare that subject may be andmay not be with events in this periot.

Keywords: Fil Event, Abraha, Fil Sura, nterferences Allah.

GR

Hz. Peygamberin hayat hikayesinin btn safhalarnda baz abartl anla-

tmlar tespit etmek mmkndr. Onu hayat hikayesi anlatlrken bununla ka-

lnmam onun doumundan nceki baz olaylar da onunla ilintilendirilmeye

allmtr.

Bunlardan biri de olan Fil Olaydr. Bu mana da btn siyer kitaplar onu

doumu ncesi meydana gelen bu olaydan mucizev bir ekilde bahsederler. Za-

ten ondan bahsederken onun doumunun hemen arefesinde meydana gelen Fil

Olayna deinmek muhakkak ki gereklidir.slam Tarihileri de genel olarak bu olay -Kuranda bu olayn anlatmn

da delil alarak- bir toptan helak rnei olarak anlatrlar.1 Biz buradaki alma-

mzda bu olay kaynaklardan hareketle aktarp meselenin anlalmasna farkl bir

katk sunmay amalyoruz.

* Do. Dr., Dicle niversitesi lahiyat Fakltesi slam Tarihi Ana Bilim Dal Bakan.1 Bkz. Ahmet Ltfi Kazanc, Ebrehe, DA.
http://-/?-http://-/?-

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

46/252

46

1.

Fil OlayKaynaklardaki aktarmlara gre olay zetle u ekildedir: Habeistanllarn

igal ettii Yemende grevli Habe valisi Ebrehe, burada Hristiyanl yaymaya

alrken, bu dini Orta Arabistana da yaymak, mttefiki olan Bizansn dman

olan Sasanileri gneyden kuatmak ve byk bir turizm ve ticaret gelirine sahip

olan Mekkeyi ele geirip buraya gelen insanlar gneye ynlendirmek amacyla2

Yemende byk bir kilise ina eder.3 nsanlar kiliseye ekebilmek iin de kilise-

nin yapmnda ok deerli malzemeler kullanmay ihmal etmez.4 Kilise yaplnca

Araplar Kbeyi brakp bu kiliseye ibadete davet eder. Ancak Araplar asndanKbenin deeri ok byk olduundan bu arya kulak vermezler, hatta kiliseyi

tahkir amacyla baz giriimlerde bulunurlar. Bunun zerine Ebrehe fillerle des-

teklenen yaklak 60 bin kiilik ordusu ile Kbeyi ykmak zere Mekkeye doru

hareket eder. Ordu, Mekke yaknlarnda bir vadide Kuranda isimleri Ebabil

Kular olarak bahsedilen kularn att talarla helak edilir. Ordunun bir ksm

Ebrehe ile beraber Yemene dner ve Ebrehe Yemende lr. Onun yakaland

hastalktan tr ku kadar kld, gsnn yarlp su ve irin toplad,

yarasndan kan szd, etlerinin dkld aktarlr.5

Gelen rivayetlerde birokelikiler ve abartlar mevcutsa da, biz bir kana deinip gemek istiyoruz. Bu

balamda kularn, filin hortumu gibi hortumlarnn bulunduu, ayak uzuvlar-

nn kpek eli gibi olduu, atlan talarn en knn insan kafas kadar, en

bynn deve kafas kadar olduu her attklarn isabet ettirip mutlak surette

ldrdkleri belirtilir.6

slam tarihilerinin bu ekilde anlatt olay mfessirler de genel olarak

toptan bir helak ve Kbeyi Allahn korumas erevesinde anlatrlar7 ve bu olay-

2 Philip K. Hitti, slam Tarihi, ev; Salih Tu, stanbul, 1989, I, 98.3 Belazur, Ensabul-Eraf, Dmek, 1997, I, 77.4 Misal verecek olursak, kilisenin kubbeleri altn ilemelerden ina edilmiti. bn shak,Siret- bni shak, Kon-

ya, 1981, 40.5 bn Him, es-Siretun-Nebeviyye, Beyrut, 1994, I, 154. Kuran olay yle anlatr: Haberin yok mu Rabbin Fil

Ordusu'na ne yapt? Onlarn kurnazca planlarn tamamen bozmad m? zerlerine kalabalk srler halindeuan varlklar sald, onlara nceden tesbit edilmi ta gibi sert azap darbeler vurdular ve onlar yalnz sap dip-leri kalasya yenmi bir ekin tarlasna benzettiler. Fil Suresi, 1-5. (Esed evirisi)

6 bn shak, 42-43; bn Kesr, el-Bidaye ven-Nihaye, Beyrut, 2005, II, 1 06.7 Bkz. Taber, Camiul-Beyan, Beyrut, 1990, Fil Suresi tefsiri.

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

47/252

47

dan Allahn gnderdii bir azap olarak bahsetmek suretiyle meseleyi izah eder-ler.8 Bu konudaki grler genel olarak bilindiinden ve genelde ayn ekilde tek-

raren anlatldndan dolay, bu gr sahiplerinin izahlarnn hepsini burada

tekrarlamay gerekli grmyoruz.

2. Fil SuresiFil Olayn ve bu olay anlatan Fil Suresini anlamak iin deiik abalar

olmutur. Hz. Peygamberin bu kadar nemli bir konuda bir iki ima dnda

nemli bir aklama ve yorumunun olmamas da dikkat ekicidir.9 Hz. Peygam-berin hayatn anlatan gerek klasik gerek modern baz almalarda da bu konu-

ya ya hi deinilmemesi veya sadece ilgili surenin mealinin aktarm dnda yo-

rumlarda bulunulmamas da dikkate deer bir durumdur ve meselenin zihinler-

de aslnda tam olarak halledilemediinin bir yansmas olarak deerlendirilebi-

lir.10

Bu anlamda meseleyi anlama abasna giren bir ksm mfessirlerse, mey-

dana gelen olayn toptan bir helak olmadn belirtip Ebrehe ordusunun salgn

bir hastalkla krlp yok olduundan bahsederler ve delil olarak da slam tarihle-rinde o sene ilk defa Mekkede grlen iek hastal ve lekeli humma gibi salgn

hastalklardan bahseden rivayetleri11 ve bu rivayetleri destekleyen, tabiinden

krime gibi baz bilginlerin: kime bir ta isabet ettiyse onu iek hastas yapt. Bu orta-

ya kan ilk iek hastaldr. eklindeki szlerini12 aktarrlar.13 Bunun sonucu ola-

rak Fil Ordusunun salgn bir tifs gibi hastalkla yok olduunu belirtirler. 14 Bu

balamda Ebabilin de bir ku tr deil, kular anlamnda olduunu belirtip15

meseleyi insandan insana uuan hastalk tayan sinek ve mikroplar veya rz-

8 Razi, Tefsir-i Kebir, ev; Heyet, Ankara, 1990, Fil Suresi tefsiri.9 Mikail Bayram, Fil Olaynn Mahiyeti ve Fil Suresi, Konya, Trz, 30.10 Klasik tarihlerin bir ksm konuyu anlatma sadedinde sadece Kuranda geen ifadelere telmih yapmakla yeti-

nirken, (Dineveri, el-Ahbarut-Tval, Tahran, 1960, 63) ada baz aratrmalar ise Cahiliye dnemini uzuncaanlatmalarna ramen bu olaya detayl olarak deinmezler. rnek iin bkz. Mahmut Esad Seydiehri, slamTarihi, Sad; A.Ltfi Kazanc, Osman Kazanc, stanbul, 1983, 296; Adem Apak, slam Tarihi, stanbul, 2006.

11 bn shak, 45; bn Him, I, 154.12 Elmall M. Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, stanbul, 1993, Fil Suresi tefsiri.13 Sleyman Ate, Yce Kuran Tefsiri, stanbul, 1989, Fil Suresi tefsiri.14 Muhammet Esed, Kuran Mesaj, ev; Cahit Koytak, Ahmet Aktrk, stanbul, 1999, Fil Suresi tefsiri.15Kuran Yolu, Diyanet leri Bakanl, Haz; Heyet, Ankara, 2004; Fil Suresi tefsiri; Bayram, 18.
http://-/?-http://-/?-http://-/?-http://-/?-http://-/?-http://-/?-http://-/?-http://-/?-

7/29/2019 Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2

48/252

48

grlar araclyla yaylan hastalklar16

olduu eklinde izah ederler.17

YineKur'n'da nekre (belirsizlik ifade eden) olarak geen tayren kelimesinin bu ku-

larn sivrisinek ve karasinek cinsinden olduunu, bu sineklerin birtakm bulac,

ldrc hastalk douran mikrop ve parazitler tadn ve Ebrehe Ordusuna

bu mikroplar bulatrdklarn; ok gemeden ordunun bu bulac, ldrc

mikroplarn tesiriyle helak olduu yorumunu yaparlar.18 Kurandaki baz tabirler

de bu gr destekler niteliktedir. lgili surenin son ayetindeki yenmi ekinler

tabirinin kullanlp, mesela delik deik oldular gibi bir tabir kullanlmamas,

burada yok olan ordunun talarn darbeleriyle yok olmaktan te, vcudu yiyip

bitiren kurtuklar gibi mikroplarla yendiini gsteren verilerden saylabilir.

Bu konu zerinde alan kimi aratrmaclar ise, burada nce volkanik bir

patlamann arkasndan bunun sonucu olarak oluan yank ve deri hastalklar

sonucu helakin gerekletiini savunan grler sunmulardr.19 Baz aratrmac-

larsa bu ayetteki "term-him-atyorlar" ifadesindeki failin, elem tera-grdnz m?

ifadesindeki muhatap alnan Mekke Ehli ve dier Araplar olduunu, yani Arap-

larn Ebrehe Ordusuna ta attklarn sylemilerdir. Kular hakknda ise, onlarn

ta atmadklarn, aslnda Ashab- Fil'in cesetlerini yemek iin geldi

Documents

Hikmet Yurdu, 2008/2 S.2