Hnattvæðing og breyttar forsendur búsetuþróunar Eftir Stefán Ólafsson

Hnattvæðing og breyttar forsendur búsetuþróunar

EftirStefán Ólafsson

Reykjavík og landsbyggðin í breyttu alþjóðlegu umhverfi

Efnisyfirlit Hið nýja alþjóðlega umhverfi

Hnattvæðing-markaðsvæðing Þekkingarhagkerfi Ný svæðisskipan Breytt staða borga og svæða

Hvernig stendur Reykjavík að vígi? Hvernig stendur landsbyggðin að vígi?

Stefán Ólafsson 2002

Einkenni hnattvæðingarSkilgreining hnattvæðingar (Albrow 1990):

“Vísar til þeirra ferla sem fela í sér að þjóðir jarðarinnar tengjast æ meira í einu samfélagi-hinu hnattvædda þjóðfélagsumhverfi.”

Megin orsakir hnattvæðingar eru upplýsingatækni og breytt pólitík

Upplýsingatækni (tölvutækni+boðskiptatækni+nettengsla-tækni) eykur tengsl og samskipti um alla jörð-er ódýr í notkun

Breytta pólitíkin felur í sér afnám hindrana á flæði/tengslum milli landa – aukið frelsi.

Afleiðingarnar eru verulega aukið flæði fjármagns, vöru, þjónustu, fyrirtækja, fólks, upplýsinga og menningar milli landa/svæða/borga/fyrirtækja/stofnana/einstaklinga


Einkenni hnattvæðingar Heimurinn verður í meiri mæli einn markaður, einn

vettvangur, eitt vistsvæði, einn skynheimur Nýir heimar verða til – netheimar (internetið, rafrænn

alþjóðlegur fjármálamarkaður, tengslanet o.fl.) Landamæri rofna sem mörk mannlífs>>>Þjóðríkið verður

ekki lengur rammi þess sem þjóðir gera – eins og áður var Svæðisbandalög fá aukið vægi (ES, NAFTA, ASEAN...) Ný landafræði – Alþjóðavettvangur fær aukið vægi Frá þjóðarhagkerfi til borgarhagkerfis, svæðishagkerfis >>>

Borgir og einstök svæði verða í meiri mæli gerendur- í stað ríkisvalds Hnattvæðing er þó ekki alveg ný af nálinni – hefur samt

aukist verulega á síðustu tveimur áratugumStefán Ólafsson 2002

Einkenni hnattvæðingar 1870-2000:

Flæði vöru og fjármagns

0

5

10

15

20

25

30

35

1870 1913 1950 1973 1998

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

Vöruútflurningur sem % afheimsvöruframleiðslu

Erlend fjárfesting sem % VLFþróunarlanda

Erlend fjárfesting í þróunarlöndumá verðlagi 1990 (milljarðar $)

Hnattvæðing 19. aldar

Samdráttureftir 1913

Hnattvæðingeykst eftir 1945

Hnattvæðing eykst mikið eftir 1975


0

1000000

2000000

3000000

4000000

5000000

6000000

7000000

8000000

9000000

10000000

Búferlaflutningar tilBandaríkjanna-fjöldi

Einkenni hnattvæðingar 1830-2000:

Flæði fólks milli landa >USA


Afleiðingar hnattvæðingar Markaðsvæðing er ráðandi þáttur í hnattvæðingunni

Meiri frjálshyggja - Minni ríkisafskipti Aukin tengsl, aukin viðskipti, harðari samkeppni

Breytt hlutverk ríkisvalds Verkefni og vald færist til atvinnulífs og markaðar (vegna

einkavæðingar og markaðsvæðingar) Verkefni og vald færist til alþjóðastofnana (SÞ,WTO, IMF...) Verkefni og vald færist til borga/sveitarfélaga

Samþjöppun eignarhalds í atvinnulífi eykst-stærðarhagkvæmni er allsráðandi hugmynd>>>samruni fyrirtækja stóreykst

Fjölþjóðafyrirtæki og fjölþjóðasamtök fá stærra hlutverk Blandaða hagkerfið breytist – hallast til hægri Stefán Ólafsson 2002

Afleiðingar hnattvæðingar

Markaðurinn mótar þjóðfélag og lífshætti meira en áðurVerður ameríska leiðin allsráðandi? (markaður, lýðræði, einstaklings-

hyggja, efnishyggja, lítil ríkisafskipti, lítið velferðarríki, mikill ójöfnuður...)

Breytt staða borga og svæða – nýjar leikreglurBorgarhagkerfi/svæðishagkerfi sjálfstæðari vettvangur

Borgir og svæði þurfa að keppa á markaði um

fjármagn, fyrirtæki og um fólk, til að geta verið

vettvangur framþróunar, hagvaxtar og farsældarÞekkingarhagkerfi = nýju atvinnugreinarnar sem byggt er á

Hvernig stendur Reykjavík að vígi?Hvernig stendur landsbyggðin að vígi? Stefán Ólafsson 2002

Hvernig stendur Reykjavík að vígi?

Fjárfestar og fyrirtæki vilja meiri arðsemi en áðurKrefjast lágra skatta, fárra regluhafta, góðs vinnuafls

>>>Þrengja að velferðarríki og byggðastefnuFólk vill góð störf, góð lífsskilyrði, góð kjör

Borgir og svæði sem standa vel fyrir hafa forskotÞeir sem standa illa þurfa að keppa í enn harðara

umhverfi – Fólk og fyrirtæki eru hreyfanlegri en áður

Samkeppnishæfni ræður farsæld Borgir/svæði þurfa að bjóða sig fjárfestum og fólki


Hvernig stendur Reykjavík að vígi?

Reykjavík hefur náð góðum árangri-á alþjóðamælikvarðaHagsæld mikil – byggir m.a. á landsbyggðinniMenntastig þokkalegtGrunngerð upplýsingatækni góðNýsköpunarþróttur og framtakssemi er nokkuð góðHúsnæðisaðstæður góðarHeilbrigðiskerfi gottFélagsþjónusta þokkalegLífskjör ágæt – fleira mætti nefna....


Reykjavík á alla möguleika:

Ánægja með lífið í evrópskum borgum


0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Hel

sinki

Reyk

javi

kK

aupm

anna

hofn

Lond

onA

mst

erda

mVi

narb

org

Luxe

mbo

rgM

adri

dLj

ublja

naSt

okkh

olm

urPr

agLi

ssab

onZa

greb

Brus

sel

Paris

Rom

Ath

ena

Brat

isla

vaBe

rlin

Vars

jaT

allin

Sofia

Buda

pest

Viln

ius

Riga

Kie

vM

insk

Buka

rest

Mos

kva

Ánægja með lífið í evrópskum höfuðborgum

Borgarfræðasetur, 2000

Reykjavík á alla möguleika:

Ánægja með starfið í evrópskum borgum


0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Ánægja með starfið í evrópskum höfuðborgum

Borgarfræðasetur, 2000

Reykjavík á alla möguleika...en glímir þó við erfiðleika og ókosti


Reykjavík er úr alfaraleið -Vel heppnuð jaðarborgEinsleitt efnahagslíf (sjávarútvegur ráðandi útflutningsgrein), með veikan gjaldmiðilHeimamarkaður er lítill og ber illa iðnaðErlendir fjárfestar hafa einkum áhuga á raforku hérReykjavík er á eftir í þróun þekkingariðnaðarReykjavík verður varla vettvangur fyrir höfuðstöðvar

fjölþjóðafyrirtækjaFámennið hamlar

Atvinnuskipting á höfuðborgarsvæði og landsbyggð

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Höfuðborgarsvæði

Landsbyggð

Reykjavík er á eftir í þróun þekkingarhagkerfis


0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

Landbún. f iskv. Iðnaður Byggingarmannvirkja

Verslun Boðskipti,samgöngur

Fjármál, þjón. v.atv.líf

Önnur þjónusta

Kaupmannahöfn %

Helsinki %

Osló %

Reykjavik %

Stokkhólmur %

Notkun Internetsins í september 2000

Reykjavík á alla möguleika...en glímir þó við erfiðleika og ókosti


Umræðuefni: Reykjavík sem...IðnaðarborgSjárútvegsborgÞjónustuborgFerðamannaborgÞekkingarborg-þekkingarþyrpingMenningarborgFjármálaborg–SkattaparadísViðskiptaborg – Eða margt í senn...

Reykvíkingar: Heimsborgarar eða heimalningar?

Hvernig stendur Landsbyggðin að vígi?

Fjárfestar og fyrirtæki vilja meiri arðsemi en áðurKrefjast lágra skatta, fárra regluhafta, góðs vinnuafls

>>>Þrengja að velferðarríki og byggðastefnuFólk vill góð störf, góð lífsskilyrði, góð kjör

Svæði sem standa vel fyrir hafa forskotÞeir sem standa illa þurfa að keppa í enn harðara

umhverfi

Samkeppnishæfni ræður farsæld Svæði þurfa að bjóða sig fjárfestum og fólki



Landsbyggð hefur náð ágætum árangri á alþjóðamælikvarðaHagsæld og lífskjör eru góð m.v. mörg evrópsk jaðarsvæðiByggt á sjávarútvegi öðru fremur-einhæft atvinnulíf

Fiskveiðar=hálaunastörf fyrir verkamenn-fækkar?Fiskvinnsla láglaunastörf fyrir verkafólk-fækkarLandvinnsla stendur almennt höllum fæti

Landsbyggð hefur staðið höllum fæti gagnvart

höfuðborgarsvæði, sérstaklega eftir 1980Hlutfallslega meira tap íbúa en á hinum Norðurlöndunum


Hlutfall höfuðborgarsvæðis af íbúafjölda Íslands

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

1850 1860 1870 1880 1890 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000

%

Síaukin hlutdeild Höfuðborgarsvæðis

62

6 5 3 3

94

8

0

10

20

30

40

50

60

70

HB SN VL VF NV NE AL SL

Hlutfallsleg skipting íbúa eftir kjördæmum árið 2000


Landbúnaðarsvæði og sjávarbyggðir standa verstMinnsta þéttbýlið stendur verstStærri þéttbýlisstaðir standa best

Ástæður brottflutnings frá landsbyggðinniNútímavæðing hugarfars og lífshátta (óánægja með búsetuskilyrði í heimabyggð)AtvinnuþróunKvótakerfi í sjávarútvegi


Orsakir búseturöskunar á landsbyggðinni

Samandregnar niðurstöður rannsóknar á búsetuskilyrðum

Atvinnuaðstæður Menntunaraðstæður Lífskjaraaðstæður

* Ófullnægjandi Ófullnægjandi aðstaða Of hár fram-atvinnutækifæri til framhaldsnáms. færslukostnaður:

(of lítil fjölbreytni, m.a. húshitun, vöruverð fyrir menntað vinnuafl) menntun, o.fl.

* Fiskvinnsla og Mikill kostnaður vegna Ófullnægjandi landbúnaður ekki framhaldsnáms barna. Samgöngur og

samkeppnishæf í kjörum. þjónusta.

* Aukið óöryggi íbúa Ófullnægjandi aðstaða Aðstæður ekki nógu sjávarbyggða vegna til menningarlífs nútímalegar á minnstu

möguleika á sölu veiði- og afþreyingar. þéttbýlisstöðum.heimilda úr byggðarlaginu.

Heimild: Stefán Ólafsson, Búseta á Íslandi (1997).


Nútímavæðingin grefur undan hefðbundinni búsetu á landsbyggðinni>>>Rannsóknin Búseta á Íslandi (1997)Ánægja með flesta þætti búsetuskilyrða er mest á höfuðborgarsvæðinu, þ.e. með...

Atvinnutækifæri, kjör, húsnæðisaðstæður, menningu, afþreyingu, lífsstíl, samgöngur, verslun og þjónustu

Ánægja er meiri á landsbyggð með...Umhverfi, veðurfar og opinbera þjónustu (heilsugæslu, grunnskóla, þjón. við aldraða) Stefán Ólafsson 2002

Ánægja með búsetuskilyrði á Íslandi

57

45

3848

54

43

5051

Hlutfall íbúa svæða sem eru ánægðir með 24 þætti

búsetuskilyrða samanlagtHeimild: SÓ: Búseta á Íslandi, 1997

Ánægja með búsetuskilyrði á Íslandiog þróun íbúafjölda = fullkomið samband

-30

-20

-10

0

10

20

30

40

50

60

70

Vestu

rland

Austurla

nd

% þróun íbúafjölda 1990-2000

% ánægðir með búsetuskilyrði

Hvernig stendur landsbyggðin að vígi?

Hvað er í spilunum fyrir landsbyggðina?Fátt bendir til grundvallar bata í bráð (met tap varð 1995-2000)Hnattvæðing ýtir frekar undir nútímavæðingu hugarfars og lífsháttaMarkaðsvæðing sjávarútvegs, með samþjöppun eignarhalds og beitingu stærðarhagkvæmni, grefur enn frekar undan búsetu á landsbyggðinni (rýfur tengsl atvinnurekstrar og svæða og skapar óöryggi fyrir íbúa). Hugmyndafræði markaðshyggju grefur undan möguleika á að beita byggðastefnu fyrir landsbyggðina.Kjördæmabreyting veikir landsbyggð enn frekar (minni áhrif í stjórnmálum). Nýju kjördæmin eru veikari samfélög en gömlu kjördæmin.


Nýja kjördæmaskipanin

Hvernig stendur Landsbyggðin að vígi?Staðan er víða veik

Erlent vinnuafl fegrar myndina tímabundiðStór högg brottflutnings eiga líklega eftir að dynja yfir, t.d. á næsta samdráttarskeiði í sjávarútvegi

Stærri þéttbýlisstaðir geta þó áfram skapað sér blómleg lífsskilyrði-sveitir verða vettvangur frístundalífs og ferðamennskuAkureyri ætti að blómstra-en vex þó of hægtÞéttbýli sem er innan seilingar við Reykjavíkursvæðið stendur að öðru jöfnu velFámennið hamlar mikið

Verður Ísland enn meira borgríki? Stefán Ólafsson 2002

Hvaða leiðir á landsbyggðin?

Hvaða þróunarleiðir á landsbyggðin?Verður að keppa á markaði, um starfsskilyrði fyrir fyrirtæki og um lífskjör fyrir fólkOrkufrekur iðnaður á landsbyggð (Norska leiðin)Export Processing Zone-leiðin/fríhafnarsvæði fyrir

iðnað-líkt og í þróunarlöndunumFrekari þróun atvinnu í sjávarútvegi ólíklegFerðaþjónusta-ágætir möguleikarÞekkingariðnaður-óvístSkattaparadís? Stefán Ólafsson 2002

Niðurstaða

Hnattvæðing, sem markaðsvæðing og aukin þróun alþjóðlegra tengsla, hefur áhrif á þjóðfélagsþróun á Íslandi

Samkeppni á markaði fyrir fjármagn, fyrirtæki og fólk skilyrðir í auknum mæli þróun einstakra borga og svæða Markaðsviðmið og samkeppnishæfni ráða framvindu

Reykjavík stendur ágætlega að vígi þrátt fyrir að vera jaðarborg – á nokkuð góð tækifæriLandsbyggð stendur höllum fæti gagnvart Reykjavíkursvæðinu og þarf að spjara sig í harðara umhverfi en áður – ýmis svæði eiga þó tækifæriHefðbundin byggðastefna er ekki líkleg til að bjarga


Takk fyrir!

Borgarfræðaseturwww.borg.hi.is

Documents

Hnattvæðing og breyttar forsendur búsetuþróunar Eftir Stefán Ólafsson