1

I Międzynarodowa Konferencja Naukowa

SYBIR

Wysiedlenia – Losy – Świadectwa

BIAŁYSTOK 4 – 6 WRZEŚNIA 2012

2

3

M U Z E U M W O J S K A W B I A Ł Y M S T O K U

M U Z E U M P A M I Ę C I S Y B I R U

Konferencja inauguruje cykl naukowych spotkań o charakterze interdyscypli-

narnym i międzynarodowym, poświęconych historii, kulturze, tradycji Syberii,

skupiających historyków, filologów, etnologów i innych badaczy tego regionu

świata. Do udziału w konferencji zapraszamy przedstawicieli wszystkich dziedzin

humanistyki i nauk społecznych.

Konferencja związana jest również z promocją idei budowy w Białymstoku

MUZEUM PAMIĘCI SYBIRU, które będzie miało na celu szeroką edukację,

badania i prezentację wiedzy na temat zesłańców od XVIII w. aż po lata 50. XX

w. Ponieważ najbliższa jest nam pamięć o czasach najnowszych, tj. wywózkach

z lat 1939–1956, chcemy na przykładzie losów mieszkańców miasta i regionu

ukazać dramat, jakiego doświadczali Polacy i inne narody tej części Europy. Dla

mieszkańców wielokulturowego społeczeństwa Podlasia doświadczenie deporta-

cji stanowi jedno ze źródeł tożsamości. Chcemy podkreślać wielki hart ducha

osób, które doświadczyły Sybiru, ich ogromną wolę przetrwania. Jednocześnie

chcemy zaznaczyć, że temat ten jest otwartą przestrzenią wymiany myśli,

doświadczeń i wiedzy pomiędzy krajami Europy Środkowej i Wschodniej.

Obrady konferencyjne rozpoczynają się w przeddzień XII Marszu Żywej

Pamięci Polskiego Sybiru. Zachęcamy, by uczestnicy naszego spotkania mogli

wziąć czynny udział w tej niezwykłej formie upamiętnienia zarówno tych, którzy

nie wrócili z „nieludzkiej ziemi”, jak i tych, którzy przetrwali.

Wstępnie chęć udziału w konferencji i Marszu zapowiedzieli przedstawiciele

środowisk polonijnych z Irkucka, Tomska i Nowosybirska.

4

Jerzy Jakubów, Ostatnia stacja

5

I Międzynarodowa Konferencja Naukowa

SYBIR

Wysiedlenia – Losy – Świadectwa

Białystok 04 – 06 września 2012

PROGRAM KONFERENCJI

Białystok 2012

Muzeum Wojska w Białymstoku

Zakład Badań Interdyscyplinarnych i Porównawczych

„Wschód – Zachód” Uniwersytetu w Białymstoku

Wydział Filologiczny Uniwersytetu w Białymstoku

Książnica Podlaska im. Łukasza Górnickiego

Kasa im. Józefa Mianowskiego - Fundacja Popierania Nauki

6

04– 06 września 2012

P a t r o n a t H o n o r o w y

Prezydent Miasta Białegostoku – prof. Tadeusz Truskolaski

P a t r o n a t M e d i a l n y

TVP Białystok

„Gazeta Wyborcza” Białystok

Polskie Radio Białystok

7

K O M I T E T O R G A N I Z A C Y J N Y

K O N F E R E N C J I

Jarosław Ławski – Przewodniczący (Uniwersytet w Białymstoku)

Robert Sadowski – Zastępca Przewodniczącego (Muzeum Wojska)

Jan Leończuk – (Książnica Podlaska im. Łukasza Górnickiego w Białymstoku)

Sylwia Trzeciakowska – Sekretarz (Muzeum Wojska)

Grzegorz Kowalski – Sekretarz (Książnica Podlaska im. Łukasza Gór-

nickiego w Białymstoku)

Anna Janicka – (Uniwersytet w Białymstoku)

Łukasz Zabielski – (Uniwersytet w Białymstoku)

Barbara Olech – (Uniwersytet w Białymstoku)

Anna Danilewicz – (Muzeum Wojska)

Daniel Znamierowski – (Książnica Podlaska im. Łukasza Górnickiego

w Białymstoku)

Michał Siedlecki (Uniwersytet w Białymstoku)

Andrzej Smolarczyk (Politechnika Białostocka)

Współorganizatorzy z ramienia Klubu Humanistów Uniwersytetu w Białymstoku:

Monika Jurkowska

Julita Sakowska

Anna Brańska

Anna Kropiwnicka

Anna Bergiel

Ewa Gorlewska

Monika Roman

Z ramienia XI Liceum Ogólnokształcącym im. Rotmistrza Witolda Pileckiego

w Białymstoku, w konferencji weźmie udział klasa IId (humanistyczna).

Wychowawczyni: pani mgr Elwira Tomczyk

Uczniowie szkół białostockich:

Adam Michalczuk – III LO

Bernard Fudali – VIII LO

Katarzyna Płonowska – II LO

Dominika Pawelska – XI LO

8

K O M I T E T N A U K O W Y

I Międzynarodowej Konferencji Naukowej

SYBIR.

Wysiedlenia – Losy – Świadectwa

ks. prof. Adam Skreczko (AWSD w Białymstoku)

prof. Bogdan Burdziej (UMK w Toruniu)

prof. Marek Nalepa (Uniwersytet Rzeszowski)

prof. Daniel Boćkowski (Uniwersytet w Białymstoku)

prof. Halina Krukowska (Uniwersytet w Białymstoku)

prof. Anna Kieżuń (Uniwersytet w Białymstoku)

dr Anna Wydrycka (Uniwersytet w Białymstoku)

Krzysztof Nieczypor (Dyrektor Programowy Kasy im. Mianowskiego)

9

I N F O R M A C J E O G Ó L N E

4 WRZEŚNIA

(WTOREK)

Godz. 1200 – 1700

Przyjazd gości, dyżur studentów w miejscach zakwaterowania od 1500.

Dojazd na miejsce zakwaterowania z dworca PKP we własnym zakresie;

sugerujemy taksówkę.

Telefon awaryjny w razie jakichkolwiek kłopotów:

535 937 007 (Sylwia Trzeciakowska)

664 057 370 (Jarosław Ławski)

Hotel referentów:

Hotel Podlasie, ul. 27 lipca 24/1

tel. +48 85 67 56 600

tel. +48 85 67 56 601

Uwaga: 5 i 6 września śniadania w Hotelu Podlasie

Goście z Kasy im. Mianowskiego nocują:

Centrum Kultury Prawosławnej, ul. Św. Mikołaja 5 (śniadania na miejscu)

Posiłki:

kolacja 4 września – Centrum Astoria ul. H. Sienkiewicza 4, godz. 2000

śniadania 5 i 6 września – Hotel Podlasie ul. 27 lipca 24/1

śniadania 5 i 6 września (Goście z Kasy im. Mianowskiego ) Centrum

Kultury Prawosławnej, ul. Św. Mikołaja 5

obiad 5 września w Centrum Astoria, ul. H. Sienkiewicza 4, godz. 1310

uroczysta kolacja 5 września w Centrum Astoria, ul. H. Sienkiewicza 4, godz. 1900

Nie zapewniamy obiadu i kolacji 6 września

Uwaga:

Hotel Podlasie jest oddalony od centrum Białegostoku, w związku z czym 4, 5

i 6 września rano oraz po obradach Organizatorzy zapewniają transport do Hotelu

i z Hotelu.

4 września – 1730 – bus pod Hotelem Podlasie (do Muzeum Wojska)

10

4 września – 2100 – bus pod Centrum Astoria (do Hotelu Podlasie)

5 września – 830 – bus pod Hotelem Podlasie (do Książnicy Podlaskiej)

5 września – 2100 – bus pod Centrum Astoria (do Hotelu Podlasie)

6 września – 830 – bus pod Hotelem Podlasie (do Muzeum Wojska)

6 września – 1530 – bus pod Muzeum Wojska (do Hotelu Podlasie i na

dworzec PKP o godz. 1610)

Obrady:

4 września (1800) – Muzeum Wojska w Białymstoku, ul. J. Kilińskiego 7

5 września (900 – 1800) – Książnica Podlaska, ul. J. Kilińskiego 16

6 września (900) – Muzeum Wojska w Białymstoku, ul. J. Kilińskiego 7

Uwaga: Pociągi do Warszawy 1525;1804; 1957

Jerzy Jakubów, Praca dla wszystkich

11

K O M I T E T O R G A N I Z A C Y J N Y

S I E D Z I B Y :

Zakład Badań Interdyscyplinarnych i Porównawczych „Wschód – Zachód”

Uniwersytet w Białymstoku, Plac Uniwersytecki 1,

pokój 75, piętro I, 15-420 Białystok,

tel. 85 745 74 68, tel./fax. 85 745 74 54

jlawski@wp.pl

Dział Badań Zsyłek i Deportacji, Muzeum Wojska w Białymstoku,

ul. J. Kilińskiego 7, 15-089 Białystok,

tel. 85 741 64 49 wew. 22,

sybir@mwb.com.pl

Delegacje – będą stemplowane przez cały dzień obrad

Książnica Podlaska im. Łukasza Górnickiego,

ul. J. Kilińskiego 16, pokój 24, piętro I.

15-089 Białystok

I N F O R M A C J E D L A R E F E R E N T Ó W :

Owocem spotkania będzie tom pokonferencyjny. Musi on zostać zredagowa-

ny do końca 2012 roku. Zatem na Państwa teksty czekamy do 30 listopada 2012

roku. Jest to termin ostateczny.

Teksty prosimy przesyłać na adres: jlawski@wp.pl

Książka ukaże się jesienią 2013 roku z datą 2013 roku.

Objętość tekstów: maksymalnie do 30 stron znormalizowanych, przypisy

polskie, mile widziane ilustracje (czarno-białe tylko). Teksty w języku polskim.

Książka ukaże się w Naukowej Serii Wydawniczej „Colloquia Orientalia

Bialostocensia”. Wydawcą książki będą Muzeum Wojska w Białymstoku oraz

Zakład Badań Interdyscyplinarnych i Porównawczych „Wschód – Zachód”.

12

Jerzy Jakubów, Iskra nadziei

13

P R O G R A M S P O T K A Ń

4 WRZEŚNIA

(WTOREK)

Godz. 1800

Muzeum Wojska w Białymstoku

ul. J. Kilińskiego 7

Sybir/Syberia – historia i współczesność

W programie spotkania:

1800 – Powitanie Gości Konferencji

1815 – Sybirskie wspomnienia: Aleksandra Szemioth (Zarząd Główny

Związku Sybiraków)

1840 – Wspomnienia dziecka z Kazachstanu i relacja z powrotu w miejsce

zsyłki, dr Tadeusz Beszta-Borowski

1900 – dr Krzysztof Czajkowski (b. Konsul RP w Irkucku, wykładowca AJD

w Częstochowie): Polskie osadnictwo na Syberii Wschodniej – Wierszyna

i Pichtyńsk – wykład

Godz. 2000

Kolacja - Centrum Astoria, ul. H. Sienkiewicza 4

5 WRZEŚNIA

(ŚRODA)

Godz. 900

Miejsce obrad:

Książnica Podlaska im. Łukasza Górnickiego,

ul. J. Kilińskiego 16 – Czytelnia Książek: I piętro

15-089 Białystok

Czas wystąpień:

ze względu na bardzo napięty plan konferencji prosimy, by czas wystąpień

nie przekraczał 20 minut.

Przerwy kawowe: 830 – 900; 1050 – 1110; 1540 – 1600

14

I. POWITANIE I UROCZYSTE OTWARCIE KONFERENCJI

Godz. 900

Uroczyste otwarcie I Międzynarodowej Konferencji Naukowej „Sybir. Wysie-

dlenia – Losy – Świadectwa”

Powitanie gości: prof. Jarosław Ławski, dyr. Rober Sadowski

Powitanie: dyr. Jan Leończuk

Dyr. Krzysztof Nieczypor (Kasa im. Mianowskiego)

Przemówienia zaproszonych Gości Konferencji

Uroczyste Otwarcie

Informacje o Konferencji

II. OBRADY PLENARNE

Godz. 930

Prowadzenie – Prof. Bogdan Burdziej [UMK, Toruń]

Mgr Sylwia Trzeciakowska [Muzeum Wojska w Białymstoku]

Ocalić od zapomnienia …. – projekt budowy Muzeum Pamięci Sybiru

w Białymstoku

Prof. Wiktoria Śliwowska [Instytut Historii PAN]

Sybir czy Syberia. Mitologia syberyjska w oparciu o „Dziennik syberyjski”

Juliana Sabińskiego

Prof. Renè Śliwowski [Prof. em. UW]

Julian. Glaubicz Sabiński – Zesłaniec syberyjski – Europejczyk – autor

dziennika

Prof. Zbigniew Wójcik [Sekcja Badań nad Historią Syberii Komitetu

Historii Nauki i Techniki PAN, Warszawa]

Uczeni polscy na Syberii do 1922 roku – zarys tematu

Przerwa na kawę: 1050 – 1110

15

III. OBRADY PLENARNE – CIĄG DALSZY.

Godz. 1110 – 1230

Prowadzenie – Prof. Zbigniew Wójcik [KHNiT PAN, Warszawa]

Prof. Antoni Kuczyński [Uniwersytet Wrocławski], Razem czy oddziel-

nie? Polsko-rosyjska współpraca w zakresie badań dziejów Polaków na

Syberii – tradycja i współczesność

Dr hab. Katarzyna Błachowska [Instytut Historyczny UW], Od podbo-

ju modelowego do modelu zarządzania. Syberia w rosyjskiej reflek-

sji historycznej od schyłku XVIII do początków XX w.

Prof. Marek Nalepa [Uniwersytet Rzeszowski], Granice obcości

– ku przestrzeni wykorzenienia i niewoli

Prof. Tadeusz Sucharski [Akademia Pomorska w Słupsku], „Dom niewoli”, czyli

„Sybir”. Kreacja przestrzeni w polskiej literaturze doświadczenia sowieckiego

Dyskusja 1230 – 1300

Godz. 1310

– Obiad

Centrum Astoria,

ul. H. Sienkiewicza 4

IV. OBRADY PLENARNE – CZĘŚĆ POPOŁUDNIOWA (1)

Godz. 1400

Książnica Podlaska, ul. Kilińskiego 16,

Czytelnia Książek, I piętro

Prowadzenie – Prof. Marek Nalepa [Uniwersytet Rzeszowski]

Prof. Maria Blomberg [prof. em. UŁ], Wywózki rodzin polskich ofice-

rów wiosną 1940 roku

Prof. Daniel Boćkowski [Instytut Historii Uniwersytetu w Białymstoku], Ze-

słańcza rzeczywistość w świetle raportów NKWD

16

Dr Anna Zapalec [Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN, Kraków], De-

portowani obywatele polscy pracujący w sowieckim przemyśle leśnym w

świetle dokumentacji trustu >Tomles< (1940-1941)

Любовь Рубаненко, [Музей истории города Иркутска],

Фотоальбом Константина Павловича Соболева как свидетельство

участия сибиряков в 1-й мировой войне на территории Польши

Dyskusja: 1520 – 1540

Przerwa na kawę: 1540 – 1600

V. OBRADY PLENARNE – CZĘŚĆ POPOŁUDNIOWA (2)

Prowadzenie – Dr hab. Dymitr Karnauchow [Akademia Humanistyczna w Pułtusku]

Dr Jerzy Borowczyk [Uniwersytet Adama Mickiewicza, Poznań],

„Geognozya i romantyzm”. Podróże i przechadzki Tomasza Zana po

Uralu i kirgiskich stepach (z odwołaniami do Adama Suzina)

Prof. Bogdan Burdziej [Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu],

Syberia Teofila Lenartowicza

Prof. Anna Kieżuń [Uniwersytet w Białymstoku], Na szlaku „ksiąg tuła-

czych”. O antologii „Gułag polskich poetów” w opracowaniu Niny Tay-

lor-Terleckiej

Mgr Magdalena Dzienis-Teodorczuk [OBEP IPN, Białystok], Po Sybe-

rii… Losy obywateli polskich deportowanych do ZSRS w latach

1940-1941 w PRL, zarys problematyki

Dyskusja: 1720 – 1750

Godz. 1800

Zamknięcie obrad. Komunikaty

Godz. 1900 – 2100

UROCZYSTA KOLACJA

Centrum Astoria,

ul. H. Sienkiewicza 4.

17

6 WRZEŚNIA

(CZWARTEK)

VI. OBRADY PLENARNE – CZĘŚĆ DRUGA

Godz. 900

Muzeum Wojska w Białymstoku

ul. J. Kilińskiego 7

Prowadzenie – Prof. Anna Kieżuń [Uniwersytet w Białymstoku]

Aleksandra Nowacka, O książce „Smak akacji. Kazachstańskie obrazki”. Uwagi

Dr Anna Wydrycka [Uniwersytet w Białymstoku], Wiersze z łagrów

Beaty Obertyńskiej

Dr Krzysztof Czajkowski [Akademia Jana Długosza w Częstochowie],

Leopolda Niemirowskiego „Podróż po Syberii Wschodniej”

Mgr Łukasz Zabielski [Uniwersytet w Białymstoku], W walce o godność.

Wokół pamiętników ks. Klementyny z Czartoryskich Sanguszkowej

Dr Barbara Noworolska, Śmierć domu. Ziemie polskie - Syberia w XIX wieku

Dyskusja – 1040 - 1100

Przerwa – 1100 - 1120

Godz. 1120 - 1220

Obrady plenarne – ciąg dalszy

Prowadzenie – Prof. Antoni Kuczyński [Uniwersytet Wrocławski]

Mgr Mariusz Olczak [AAN w Warszawie], Źródła do badań historii

wysiedleń Polaków z Kresów Wschodnich w zasobie Archiwum Akt No-

wych w Warszawie

Dr Иван Соколовский (Новосибирск), Поляки XVII в. от Кракова

до Якутска

Dr hab. Дмитрий Карнаухов (Пултуск, Новосибирск), Мифологема

сибирской ссылки поляков в общественном сознании Польши

и России

18

Przerwa – 1220 - 1240

Godz. 1240 - 1340

Obrady plenarne – ciąg dalszy

Prowadzenie – Prof. Tadeusz Sucharski [Akademia Pomorska w Słupsku]

Dr Ирина Трояк (Новосибирск), Польская сибирика XIX в. как

феномен книжной культуры

Dr Екатерина Туманик (Новосибирск), Биографические

исследования в изучении ключевых проблем сибирско-польской

истории XIX в.

Dr Леонид Островский (Новосибирск), Вклад поляков в социально-

экономическое и культурное развитие Сибири 1890-1920-е гг.

Prof. Болеслав Сергеевич Шостакович (Иркутск), Пoльско-

сибирская исторя: как предмет научного изучения в начале второго

десятилетия ХХ в.

Dyskusja – 1400 - 1500

Godz. 1500

Zamknięcie Konferencji

Jerzy Jakubów, Sagan ponad siły

19

Jacek Malczewski, Eloe z Ellenai

(1908-09)

20

Wlastimil Hofman, Anhelli

(1915)

21

P R O G R A M U R O C Z Y S T O Ś C I

X I I M I Ę D Z Y N A R O D O W E G O M A R S Z U

Ż Y W E J P A M I Ę C I P O L S K I E G O S Y B I R U

6 WRZEŚNIA 2012 R.

Godz. 1500

Spotkanie Sybiraków i zaproszonych gości w Operze i Filharmonii Podla-

skiej przy ul. Podleśnej 2 w Białymstoku:

Powitanie,

wręczenie odznaczeń państwowych, resortowych i związkowych,

prezentacja projektu Muzeum Pamięci Sybiru – Dyr. Muzeum Wojska,

część artystyczna,

Godz. 1700 Zwiedzanie Muzeum Wojska w Białymstoku

7 WRZEŚNIA 2012 R.

Godz. 800

Liturgia święta w Katedralnej Cerkwi pw. św. Mikołaja Cudotwórcy w Bia-

łymstoku, celebrowana przez JE Jakuba Arcybiskupa Białostockiego i Gdańskie-

go

Godz. 1000

Zbiórka uczestników Marszu przy Pomniku Katyńskim:

hymn państwowy,

powitanie zebranych i wprowadzenie do tematu XII Marszu – Prezes Za-

rządu Głównego Związku Sybiraków Tadeusz Chwiedź,

błogosławieństwo uczestników Marszu w obrzędzie katolickim i prawo-

sławnym,

przemarsz do Kościoła pw. Ducha Świętego przy ul. Sybiraków, ulicami:

Świętojańską, Warszawską, Piastowską.

22

Godz. 1130

Msza św. w Kościele pw. Ducha Świętego celebrowana przez JE Abpa

Edwarda Ozorowskiego — Metropolitę Białostockiego. Homilię wygłosi ks.

dr Tadeusz Kasabuła, prof. AWSD

Godz. 12.30

Uroczystości przy Pomniku – Grobie Nieznanego Sybiraka:

hymn Związku Sybiraków,

modlitwa za zmarłych Sybiraków w obrzędzie katolickim i prawosławnym,

wystąpienia okolicznościowe,

apel poległych zakończony salwą honorową – żołnierze 18 Białostockiego

Pułku Rozpoznawczego,

złożenie kwiatów i zapalenie zniczy,

poczęstunek.

Białystok to miejsce i dynamiczna przestrzeń pograniczna w głębokim zna-

czeniu: stykają się tutaj przecinające Europę na pół płyty cywilizacji łacińskiego

Zachodu i bizantyjskiego Wschodu. Ścierają się tu, ale nie niszczą wzajemnie,

Orient ze światem Zachodu, Bałtowie ze Słowianami, prawosławni z katolikami,

Białorusini z Polakami. Miasto niemal wygasłej, niegdyś żywej dawniej tradycji

żydowskiej, nieopodal którego leżą ośrodki polskiego islamu: Kruszyniany

i Bohoniki.

23

Kolokwia Wschodnie to idea służąca międzykulturowej i międzyreligijnej

wymianie myśli, utrwalaniu źródeł pamięci i tożsamości kulturowo-historycznej,

badaniu świadectw literackich, artystycznych, przedstawiających przenikanie się

wiar, kultur i tożsamości. „Colloquia Orientalia Bialostocensia” to naukowa seria

wydawnicza, której zadaniem jest publikowanie materiałów źródłowych i prac

naukowych dotyczących:

Kultury, literatury, historii Europy Środkowej i Wschodniej.

Cywilizacyjnego i kulturowego pogranicza Europy i innych kontynen-

tów, Orientu, Południa, Śródziemnomorza.

Pierwszej Rzeczypospolitej oraz kultur krajów sąsiednich: słowiańskich,

bałtyckich, germańskich, romańskich.

Wielkiego Księstwa Litewskiego, Podlasia, Kresów, pogranicza wschod-

niego;

Kultur i religii mniejszości: Białorusinów, Żydów, Karaimów, Ukraiń-

ców, Rosjan, prawosławnych, protestantów, mieszkańców Prus Wschod-

nich.

Tradycji narodów Wschodu, języków ludów zamieszkujących tę kulturo-

wą przestrzeń.

I l u s t r a c j e w t e k ś c i e :

Jerzy Jakubów urodzony 19 października 1957 roku w Cieplicach Śląskich.

Jest absolwentem Państwowego Liceum Sztuk Plastycznych im. Antoniego Ke-

nara w Zakopanem. W 1985 roku uzyskał uprawnienia artysty plastyka Minister-

stwa Kultury i Sztuki w zakresie grafiki warsztatowej i użytkowej. Uczeń Józefa

Gielniaka – wybitnego grafika. Członek Związku Polskich Artystów Plastyków

oraz Sztuki Polskiej. Stypendysta Ministerstwa Kultury i Sztuki.

Obecnie mieszka i tworzy w Kowarach. Uprawia rzeźbę oraz grafikę warsz-

tatową (drzeworyt).Autor wystaw indywidualnych i zbiorowych w kraju i za gra-

nicą: USA, Dania, Niemcy, Szwecja, Włochy. Litwa, Ukraina, Czechy. Twórca

ekslibrysów dla osób prywatnych i placówek. Laureat kilkunastu nagród w kon-

kursach artystycznych oraz wyróżnień za całokształt pracy twórczej min. „Ars

Populi”, „Bonum Publicum”, Odznaczeń „Zasłużony dla kultury polskiej”.

Na terenie Kowar posiada pracownię artystyczną drzeworytnią, w której eks-

ponowana jest również kolekcja lasek pasterskich.