ĐẠI VIỆT SỬ LƯỢC DIỄN CA I VI T S L C DI N CAXây thành Cổ Loa mãi không được.Thần Kim Quy mách chước trừ ma và cho móng làm nỏ thần để phòng

1

ĐẠI VIỆT SỬ LƯỢC DIỄN CA

Lịch sử Việt-Nam với 8512 câu thơ liên tục từ Hồng-Bàng ₫ến năm 2009.

HỒ-ĐẮC-DUY và

NGUYỄN-BÁ-TRIỆU



HỒ-ĐẮC-DUY và


2

ĐẠI VIỆT SỬ LƯỢC DIỄN CA ****

THƯỢNG CỔ THỜI ĐẠI Dân Việt Nam yêu nòi thương nước , Dẫu ở ₫âu nguồn gốc chẳng quên. Diễn ca yếu lược chép biên ,

0004- Sử ta, ta cố lưu truyền về sau .

Tài liệu xưa bắt ₫ầu ghi ₫ược, Ba nghìn năm, tính trước lịch tây.(1) Kỷ nguyên dựng nước từ ₫ây

0008- Dưới thời thượng cổ xưa nay tục truyền ,

Không tài liệu truy nguyên vững chắc (2) Nên có ₫iều huyền hoặc khó tin .

Tuy nhiên ai cũng nhận mình 0012- Tự hào giòng giõi anh linh Tiên Rồng .(3)

Họ Hồng Bàng (2879-257 TCN)

Vua Thần-Nông vốn giòng Lạc-Việt , Cháu: Đế-Minh khởi nghiệp phương Nam. (2879 TCN) Rừng xanh, Ngũ-Lĩnh chiêm quan ,

0016- Thiên duyên gặp gỡ cưới nàng Vụ-Tiên . (4) --------------------------------------------------------------

1- Năm 2879, trước Tây lịch kỷ nguyên-

2- Việt-Nam Sử Lược, trang 18 Trần-Trọng-Kim viết : "Xem thế đủ biết những chuyện về đời ấy khó lòng mà đích xác được. Chẳng qua nhà làm sử cũng nhặt nhạnh những chuyện hoang dường, tục truyền lại cho nên những chuyện ấy toàn là những chuyện có thần tiên quỷ quái, trái với lẽ tự nhiên" .

3- "Nhưng ta phải hiểu rằng : Nước nào cũng vậy, lúc ban đầu mù mịt, ai cũng muốn tìm gốc tích mình ở chỗ thần tiên cho vẻ vang chủng loại của mình. Chắc cũng bởi lẽ ấy mà sử ta chép rằng họ Hồng-Bàng là con Tiên, cháu Rồng"

4- Tục truyền :Vua Đế-Minh là cháu ba đời vua Thần-Nông, đi tuần thú đến Ngũ-Lĩnh, lấy tiên, sinh ra hai con: Con trưởng là Đế-Nghi, làm vua phương Bắc, con thứ là Lộc-Tục, làm vua phương Nam, xưng là Kinh-Dương-Vương, sinh con là Sùng-Lãm nối ngôi, hiệu Lạc-Long-Quân, kết duyên cùng Âu-Cơ . ..

Hạ sinh ₫ược: hoàng nam Lộc-Tục . Dựng trại lều ra sức chiêu dân , Mở ₫ầu lập quốc an bang ,

0020- Nước tên Xích-Quỷ, giang san một vùng .

Kinh-Dương-Vương, xưng hùng một cõi , Kết duyên cùng con gái Thần-Long , Sinh ra Sùng-Lãm nối giòng ,

0024- Lạc-Long-Quân kết duyên cùng Âu-Cơ .

Tục truyền rằng sinh ra trăm trứng Nở trăm con xây dựng giang san Nửa lên núi với mẹ Tiên

0028- Cùng cha, một nửa ra miền biển khơi .

Hùng-Vương - Văn-Lang (5)

Để nối ngôi, chọn người con trưởng, Đất Phong-Châu khí vượng ₫óng ₫ô . Văn-Lang lập quốc bấy giờ

0032- Hùng-Vương xưng ₫ế, cõi bờ tuần tra .

Nước Văn-Lang nhìn ra Đông-Hải . Động-Đình-Hồ, biên giới bắc-phương . Biên tây, Ba-Thục chắn ₫ường .

0036- Phía Nam giáp nước Hồ-Tôn của Chàm .

Đất nước chia mười lăm ₫ịa bộ : Lấy Văn-Lang làm chỗ trung quân , Việt-Thường, Ninh-Hải. Cửu-Chân ,

0040- Hoài Hoan, Giao-Chỉ, Bình-Văn, Dương-Tuyền.

--------------------------------------------------------------------------- 5- Theo sử liệu thời cận đại thì Họ Hồng-Bàng làm vua từ năm 2897 đến năm

258, trước Tây lịch. Như vậy là 2639 năm và truyền tất cả 20 đời vua. Không rõ ai đã tính sang dương lịch từ bao giờ, căn cứ theo tài liệu nào hay chỉ là phỏng đóan . Vì 20 đời vua trong 2639 năm thì mỗi đời vua trị vì hơn 130 năm. Như vậy tuổi thọ trung bình mỗi người phải ít nhất là 150 tuổi. Hoặc đời xưa, tổ tiên ta tuổi thọ cao như vậy chăng ? Hoặc có thể là chữ Bát Thập Hùng-Vương là 80 đời Hùng-Vương mà người chép sử sau này viết lầm thành Thập Bát là 18 đời Hùng Vương rồi cho rằng như thế mới là thần tiên, lạ lùng, và lấy làm hãnh diện nên cứ để nguyên. Nếu 80 đời, tính ra mỗi đời làm vua trung bình khoảng 30 năm, có vẻ hữu lý hơn . ..

3

Miền Vũ-Định, Chu Diên, Cửu-Đức , Miền Tân-Hưng, Phúc-Lộc, Vũ-Ninh . Ngoài xa Lục-Hải mấy thành ,

0044- Dân Bách-Việt sống bên ghềnh sông Lô , (6)

Đất, núi, rừng trời cho trù phú, Chế trống ₫ồng rạng rỡ Đông-Sơn, Xâm mình tục cũ vẫn còn .

0048- Phòng loài thủy quái chui luồn dưới sông .

Vào cuối ₫ời vua Hùng thứ sáu Phù-Đổng thôn có cậu con trai ,(7) Lên ba chẳng nói, chẳng cười ,

0052-Nghe tin giặc ₫ến liền ₫òi sứ vô .

Tâu lên vua: “Xin cho tảo tặc Sẽ ₫ánh cho tan tác giặc Ân . Xin ban ngựa sắt, thiết côn,

0056- Để làm vũ khí diệt quân bạo tàn ”.

Vươn vai ₫ứng, dẹp tan lũ giặc , Xong quay về lại ₫ất Sóc-Sơn . Trúc nhung bỏ lại bên ₫ường ,

0060- Dấu chân Phù-Đổng Thiên Vương hãy còn . ---------------------------------------------------------------------------

6- Nước Văn Lang :Đông giáp biển Nam-Hải, Tây đến Ba Thục, Bắc đến hồ Động Đình, Nam giáp nước Hồ Tôn tức là nước Chiêm Thành. Kinh đô của Văn Lang ở Phong Châu nay là huyện Bạch Hạc (Vỉnh Phú) chia nước ra làm 15 bộ : Giao Chỉ, Chu Diên, Vũ Ninh, Phúc Lộc, Việt Thường, Ninh Hải, Dương Tuyền, Lục Hải, Vũ Định, Hoài Hoan, Cửu Chân, Bình Văn, Tân Hưng, Cửu Đức; đặt quan văn : Lạc Hầu; quan võ : Lạc Tướng. Người Bách-Việt chuyên nghề nông, sống quanh vùng hạ lưu sông Hồng.

7- Chuyện Phù-Đổng Thiên Vương cũng là một chuyện thần tiên.Tục truyền rằng, đời Hùng-Vương thứ 6, khi giặc Ân ở trong nước nổi lên, nhà vua phải cho sứ giả đi tìm người đánh giặc. Có một em bé 3 tuổi, người làng Phù-Đổng bỗng dưng đứng dậy thành người lớn xin với sứ giả nhà vua cho một con ngựa sắt và một cây roi sắt để đi dẹp giặc. Ngựa hét ra lửa và Phù-Đổng Thiên Vương, nhổ tre rừng đánh giặc, đánh tới đâu, giặc tan tới đó. Ở Bắc-Việt còn có những cụm tre mọc ở giữa đồng, quen gọi là Tre Đức Thánh Gióng. Tan giặc, Phù-Đổng Thiên Vương về núi Sóc Sơn và người ngựa biến mất, Vua phong tặng là Phù-Đổng Thiên-Vương. Làng Phù-Đổng, tỉnh Bắc-Ninh, có đền thờ, nhân dân quen gọi là Đức Thánh Gióng, hàng năm mở hội rất trọng thể vào ngày mồng 08 tháng 04 âm lịch . ..

Đời Thành-Vương, tính toan cống lễ (1061 TCN) Biếu nhà Chu : Bạch trĩ vũ mao . Mở ₫ầu hai nước bang giao ,

0064- Chu vương ₫áp lại, xe trao ₫ưa về .(8)

Nàng Mị-Nương muôn bề nhan sắc , Trai Thục-bang háo hức cầu thân . Vua Hùng phán hỏi quần thần ,

0068- Tâu rằng : Ý Thục mười phân ₫áng ngờ .

Việc hôn nhân chẳng qua dự ₫ịnh , Dùng mưu ngầm thôn tính Văn-Lang . Vua Hùng ₫ã biết ý gian , 0072- Lựa lời từ chối Thục-Vương việc này .

Lại treo bảng kén tài phò mã , Ai nhanh chân sẽ gả Mị-Nương . Sơn-Tinh lẹ bước lên ₫ường , 0076- Chậm chân, chàng Thủy ₫au thương hận lòng .

Thủy-Tinh thề hằng năm làm lụt Ra oai thần mưa trút, nước dâng . Thục vương xấu hổ hờn căm ,

0080- Dặn con cháu phải quyết tâm trả thù .

NHÀ THỤC (257-208 TCN)

An-Dương-Vương — Âu-Lạc . (9)

Năm Giáp Thìn thổ tù Thục-Phán Đem quân sang xâm lấn Văn-Lang . Tự xưng hiệu An-Dương-Vương

0084- Kinh ₫ô ₫óng ở Việt-Thường, Phong-Khê .

---------------------------------------------------------------------------

8- Đời Thành Vương nhà Chu (1063- 1026TCN) Văn Lang cống Trung Quốc chim trĩ trắng. Chu Công chế ra xe đưa sứ giả nước ta về gọi là đáp lễ.

9- Đời Hùng Vương thứ 18 có công chúa Mị Nương. Thục Vương định hỏi làm vợ, quần thần can vua Hùng không nên gả vì đó là âm mưu thôn tính Văn Lang của Thục Vương. Sau gả cho Sơn Tinh.

Thục Vương bị chối từ, thề rằng sẽ tiêu diệt Văn Lang, còn Thủy Tinh thì dâng nước mỗi năm để đánh nhau với Sơn Tinh. ..

4

Bỏ Văn-Lang tên ₫ề ngày trước , (257-TCN) Đổi ra thành Âu-Lạc từ ₫ây . Tính theo năm tháng ₫ến nay ,

0088- Hăm bẩy thế kỷ kế thay vua Hùng .

Đời cuối cùng của giòng Hồng-Lạc Tính ra là Thập Bát Hùng-Vương . Trải bao biến ₫ổi tang thương ,

0092- Đến khi Thục-Phán chiếm riêng cả mìền .

Chọn ₫ược chỗ lương ₫iền, mầu mỡ , Vua cho người ₫ộng thổ khởi công . Cổ-Loa thành gọi Tư-Long ,

0096- Xoáy theo trôn ốc từ trong ra ngoài .

Thành Tư-Long xây hoài không ₫ược , Thần Kim-Quy bày chước trừ ma . Dặn rằng nếu trải can qua ,

0100- Linh-quang, Kim-trảo, móng ta cho người .(10)

Cổ-loa thành bời bời khí dũng , Tường thật cao, hồ rộng hào sâu . Giang sơn vua Thục từ sau ,

0104- Linh-Giang, Nam, Bắc ₫ối ₫ầu Trung-Hoa .

Tần-Thủy-Hoàng làm vua Trung-Quốc, Cho Nhâm-Ngao ₫ất ₫ược một miền (214-TCN) Triệu-Đà giữ trấn Long-Xuyên ,

0108- Phía nam Thiên-Đức thuộc quyền Thục-vương .

Những lăm le Nam phương, muốn lấy , Thất bại liền cả mấy mưu sâu , Đưa con Trọng-Thủy sang hầu

0112- Làm quan túc vệ bắc cầu thông gia .

------------------------------------------------------------------------------------

10- Năm Giáp Thìn (257 TCN) tức Chu Noãn Vương năm thứ 58 ở Trung Hoa, Thục Phán người Ba Thục, thôn tính Văn Lang, đổi quốc hiệu Âu Lạc, đóng đô ở phong Khê.

Xây thành Cổ Loa mãi không được.Thần Kim Quy mách chước trừ ma và cho móng làm nỏ thần để phòng bị khi có giặc.

..

Trọng-Thủy, theo kế cha, ₫ánh cắp Lẫy nỏ thần hết phép linh thiêng

Báo cho họ Triệu tỏ tường , 0116- Đem quân tiến ₫ánh Thục-vưong chiếm thành .

Cho tới khi chiến tranh xẩy ₫ến , Cứ tưởng rằng nỏ vẫn như xưa , Đến khi lâm trận, nhà vua 0120- Phép linh ₫ã mất nên thua chạy dài .

Giặc ₫uổi gấp bén nơi chân ngựa , Tới ₫ường cùng, núi Dạ chắn ngang . Thục-vương ngửa mặt mà than :

0124-“ Nỏ kia vô dụng, Rùa Thần cứu ta” .

Kim-Quy hiện, nhìn vua rồi gắt : “-Kẻ ngồi sau là giặc biết không ? ” Mị-Châu tình ₫ã nặng lòng , 0128- Rắc ₫ường lông ngỗng, cho chồng ₫uổi theo .

Vua quay lại, chém vèo một nhát , Rồi ₫ưa gươm tự sát chết liền . Từ ₫ây nghiệp Thục mất luôn . 0132- Năm mươi năm chẵn chỉ còn vết lông (257-208-TCN)

Đất Phiên-Ngung vốn giòng Chân-Định , Vua Triệu-Đà (11) thôn tính Lĩnh-Nam . Là người quỷ quyệt mưu thâm , 0136- Đã từng tự phụ : “Ta bằng Lưu-Bang”.

---------------------------------------------------------------------------

11- Tần Thủy Hoàng, năm thứ 33 (214TCN) cho Nhâm Ngao làm Nam Hải úy (Quảng Đông), Triệu Đà làm Long Xuyên Lệnh. Triệu Đà đánh nhau với Thục Vương nhưng không thắng nổi vì sự linh nghiệm của nỏ thần . Triệu Đà dùng kế cho con là Trọng Thủy sang hầu làm quan túc vệ và cầu hôn con gái của Thục Vương là Mị Châu. Trọng Thủy đánh cắp nỏ thần và trở về phương Bắc. Triệu Đà tiến đánh Thục Vương.Vương thua chạy ra bờ biển. Thần Kim Quy hiện mắng rằng : "Kẻ ngồi sau ngựa là giặc đấy”. Vua rút gươm chém chết Mỵ Châu, chỗ đó tục truyền là núi Dạ Sơn. Trọng Thủy theo vết lông ngỗng tìm thấy xác, đem về chôn ở Loa Thành rồi nhảy xuống giếng mà chết. ..

5

NHÀ TRIỆU (207-111 TCN)

Triệu-Đà (Vũ-Đế) (207-137 TCN) ở ngôi 71 năm .(12)

Nam-Việt-Vương, Triệu-Đà xưng ₫ế , (207- TCN)

Mậu Ngọ niên làm lễ lên ngôi . Giang sơn hùng cứ một thời ,

0140- Cất quân chiếm lấy ₫ất ngoài Trường-Sa .

Đánh Ngô-Nhuế chạy xa khỏi ₫ảo , Nơi biên thùy tiến thảo viễn chinh . Quyền uy riêng một triều ₫ình

0144- Dùng cờ Tả-₫ạo xưng mình ₫ế quân .

Triệu-Vũ-Đế thâu dần ₫ất nước , Xuống phía Nam tới ₫ược Việt-Thường . Bắc phương ₫ến tận biên cương ,

0148- Cùng người Trung-Quốc vạch ₫ường phân ranh .

Hán-Văn-Đế trị bình cường thịnh ,(179-TCN)

Sai người vào Chân-Định tìm ra , Mộ phần, gia tộc Triệu-Đà ,

0152- Sửa sang miếu mạo, mấy tòa cung lăng .

Kể từ ₫ó, hai phương giao hảo , Hán Đế cùng xếp dáo lui binh . Bàn dân, thiên hạ an ninh .

0156- Nước non thịnh trị, thanh bình cả hai .

Văn-Vương (137-125 TCN) tại vị 12 năm .

Cháu tên Hồ, con trai Trọng-Thủy , Nối ngôi vua Vũ-Đế noi theo. Văn-Vương học ₫ạo Thuấn Nghiêu .

0160- Lấy Nhân, Lễ, Nghĩa, làm ₫iều trị dân . ---------------------------------------------------------------------------

12- Triệu-Đà người huyện Chân Định nước Hán, đóng đô ở Phiên Ngung (nay là tỉnh Quảng Đông). Năm Mậu Ngọ (183 TCN) vua xưng làm Hoàng đế đem quân đánh Trường Sa của nhà Hán. Hiến Văn Đế thu phục được Triệu, vì biết sai người đến Châu Định để sửa sang mồ mả tiên nhân của Triệu Đà, phong cho anh em bà con Triệu Đà quan tước và giao hiếu với Triệu Đà. (đây là một mưu sâu của HiếnVăn Đế để chiếm đất Nam Việt sau đó). Triệu Đà cảm kích lòng nhân ái của Vua Hán nên xin làm Phiên Vương.Triệu Đà làm vua được 71 năm thọ 121 tuổi (256-136 TCN)...

Mân Việt-Vương cho quân xâm lấn Nam-Việt xưa thuộc Hán từ lâu .

Kiến-Nguyên sai tướng vào chầu, 0164- Kết liên Nam-Việt, giúp nhau lúc này .

Lời giao ước chung tay chống giặc , Giữa hai miền Nam-Việt, Hán Gia. Nếu khi gặp việc can qua .

0168- Đưa quân tiếp viện ₫ể mà cứu nhau .

Vì Văn-Vương ơn sâu cầu cạnh Cho nên vua toan tính thiệt hơn . Sai người sắm sửa ₫ưa con

0172- Đem qua nhà Hán ₫ể làm con tin .

Triệu-Văn-Vương (13) ngồi trên ngai ₫ược Mười hai năm nối nghiệp Triệu-Đà (137-125 TCN)

Anh-Tề lúc trước cho qua 0176- Nay về nước ₫ể thay cha trị vì .

Minh-Vương (125-113 TCN) tại vị 12 năm Vừa mới về lên ngôi thiên tử , Triệu-Minh Vương ₫ã phụ lòng tin : Bỏ trưởng lập thứ, ₫ương nhiên

0180- Phong Cù Hoàng-hậu gây thêm bất hòa .

Mất kỷ cương, quốc gia phân hóa . Phép nước suy, tai họa kề bên . Vợ thì dâm loạn chuyên quyền ,

0184- Con còn thơ ấu, ₫ưa lên trị vì .

Hán Nguyên-Đỉnh tính bề xâm lược : Sai Ngụy Thần dùng chước gián ly , Khi dụ dỗ, lúc răn ₫e .

0188- Khuyên vua lệ thuộc theo về Bắc phương . ---------------------------------------------------------------------------

13- Triệu-Văn-Vương là con trai Trọng Thủy, cháu của Triệu Đà, lên ngôi lúc 40 tuổi, làm vua được 12 năm hiệu là Văn Vương Hoàng đế . Năm Bính Ngọ (135 TCN) Mân Việt Vương Sính xâm lấn biên ấp nước ta, vua Hán sai Vương Khôi xuất quân từ Dụ Chương, Hàn An Quốc từ Cối Kê để giúp ta đánh Mân Việt. Để tỏ lòng biết ơn Văn Vương cho con là thái tử Anh Tề sang Hán làm con tin. Anh Tề đã có vợ người Việt nhưng khi sang Hán thì lấy thêm Cù Thị ở Hàm Đan, sinh được con trai là Hưng .

..

6

Ai-Vương (113-112 TCN) tại vị 1 năm . (14)

Triệu-Ai-Vương hèn ươn tuổi trẻ , Thái hậu Cù là kẻ trăng hoa . Giữa triều Tể-tướng Lữ-Gia

0192- Sớ dâng can gián nhưng bà làm ngơ.

Triệu-Dương-Vương (112-111 TCN) tại vị 1 năm .

Lữ-Gia,(15) vì cơ ₫ồ, nhà Triệu , Giết Ai-vương, họ Thiếu, Cù-nương . Lập con trưởng của Minh-vương ,

0196- Hiệu là Kiến-Đức, Thuật-Dương Vương hầu .

Không bao lâu biết vua bị giết , Nguyên-Đỉnh liền thừa dịp ra tay . Phiên-Ngung sắp ₫ặt mấy ngày ,

0200- Mùa ₫ông Canh-Ngọ bao vây thành trì .(111 TCN)

BẮC THUỘC THỜI ĐẠI Nhà Tây Hán ( 110 TCN – 39 SCN)

Nước suy vi, sinh linh ₫ồ thán , Quốc gia thì quân Hán chiếm ₫i . Đất phân chín quận, giặc chia , 0204- Đặt quan tàn ác, khinh khi mạng người .

Đất Lĩnh-Nam từ thời lập quốc , Đến bây giờ mất nước, ₫au thay ! Nước ta Bắc thuộc từ ₫ây , (110 TCN) 0208- Giặc gây thảm họa ₫ọa ₫ày nhân dân . ---------------------------------------------------------------------------

14- Tên húy là Anh Tề, con trai trưởng của Văn Vương. Anh Tề lên ngôi hiệu là Minh Vương, Ai Vương tên húy là Hưng, con thứ của Minh Vương. Khi Anh Tề chết. Hưng nối ngôi hiệu là Ai Vương .(125- 113 TCN) Cù Thị mẫu hậu chuyên quyền. An quốc Thiếu Quý, người Bá Lăng nước Hán thông dâm với Cù Thị, khuyến dụ Ai Vương dâng Nam-Việt cho Hán .

15- Lữ Gia làm tể tướng dâng thư can gián vua và Mẫu hậu không nghe. Tể tướng Lữ Gia giết Ai vương, Cù Thị và Thiếu Qúy (sứ giả nhà Hán) rồi lập con trưởng của Anh Tề là Thuật Dương Vương hầu Kiến Đức lên làm vua . ..

Coi nước Nam là ₫ô hộ phủ , Thạch-Đái làm thứ sử Giao Châu . Tích-Quang, văn hóa thâm sâu ,

0212- Tiếp theo Tô-Định ác ₫ầu, bạo quan .

Dân Giao-Chỉ, công ơn vẫn nhớ , Việc của người thái thú Nhâm-Diên Dạy ta cày cấy, tang ₫iền ,

0216- Tỏ lòng tưởng niệm lập ₫ền khói nhang .

Thời Tây-Hán lầm than khốn ₫ốn , Suốt thời gian trăm bốn chín (149) năm , Biết bao uất hận hờn căm , 0220- Nhất tên Tô-Định tham tàn hại dân . (16)

CÁC CUỘC KHỞI NGHĨA

Trưng-Nữ-Vương (40-43 SCN)

Hai bà Trưng con quan Lạc-tướng , Quê Phong-Châu thuộc huyện Mê-Linh . Trưng-Trắc ₫ến tuổi trưởng thành , 0224- Cùng người Thi-Sách kết tình phu thê .

Thù Tô-Định lắm bề hà khắc , Lại giết người : Thi-Sách tướng quân . Tham tàn một lũ bất nhân , 0228- Đọa ₫ầy thiên hạ muôn phần ₫ớn ₫au .

Hận Tô-Định không sao kể xiết , Cùng với em thề quyết một lòng . Nam nhi sánh với quần hồng , 0232- Để coi nhi nữ vẫy vùng thử xem .

---------------------------------------------------------------------------

16 - Sau khi thôn tính Lĩnh Nam, nhà Hán chia đất nước làm chín quận là Nam Hải, Thương Ngô, Uất Lâm, Hợp Phố, Giao Chỉ, Cửu Chân, Nhật Nam, Chân Nhai, Đạm Nhĩ, đặt thứ sử cai trị một châu, thái thú cai tri một quận (quận cấp dưới của châu), phong Thạch Đái (110 TCN) làm thứ sử Giao Châu, Tích Quang làm thái thú và sau là Nhâm Diên rồi đến Tô Định, đó là thời kỳ Bắc thuộc đời Tây Hán. ..

7

Hai bà Trưng -

Bà Trưng-Trắc (17) cùng với em Trưng-Nhị , Phất cờ ₫ào quyết chí trừ gian . Thù chồng không trả nào cam , 0236- Nước non nô lệ, nhân dân lao tù .

Vua nhà Hán khởi từ năm Sửu (41 SCN) .

Cử Phục-Ba sang cứu Phong Châu . Lưu-Long, Phù-Lạc phong hầu , 0240- Đặt làm phó tướng dẫn ₫ầu tiến quân .

Mê-Linh cùng nhân dân cả nước, Đã sẵn sàng chặn bước xâm lăng . Nhật-Nam, Hợp-Phố, Cửu-Chân 0244- Thanh-Trì, Nam-Hải, Lĩnh-Nam theo về .

Lệnh phát ₫i, bốn bề cẩn trọng , Dụ giặc vào chia mỏng ₫ịch quân . Kẻ thù như nước ₫ang dâng, 0246- Ào ào tiến ₫ánh ₫ến gần Tây-Nhai .

Trước thế giặc như loài lang sói , Sợ quân mình khó nổi chống nhau , Vua bà hạ lệnh lùi sâu , 0248- Vào vòng cứ ₫ịa ₫ào hào cắm chông .

Trận khởi ₫ầu hạ xong Hàm-Vũ , Giết tên này ở chỗ Tây-Nhai , Hàng trăm giặc chết phơi thây , 0252- Khiến cho Mã-Viện phải thay ý ₫ồ .

Vượt sông Hồng thừa cơ ₫ánh úp , Lệnh hai bà : Tạm núp, án binh . Bảo tòan lực lượng ₫ể dành , 0256- Cấm-Khê tính sẽ ₫ấnh nhanh, bất kỳ . ---------------------------------------------------------------------------

17- Trưng Trắc nguyên là họ Lạc, con gái Lạc tướng, huyện Mê Linh, đất Phong Châu vợ của Thi Sách ở huyện Chu Diên. Thi Sách cũng là con Lạc tướng hai nhà kết nghĩa thông gia. Thù Tô Định giết chồng mình, cùng em là Trưng Nhị, nổi binh đánh lại. Các quận Cửu Châu, Nhật Nam, Hợp Phố theo về. ..

Giặc biết ý cho ₫i từng ₫ội , Lấn chiếm dần không vội ra quân .

Bên ta ta ₫ánh chậm, cầm chân , 0260- Điều quân ₫ại thắng ở gần Hát-Giang .

Dưới lọng vàng, trên ₫ầu voi chiến , Bóng hai bà ẩn hiện trong sương . Cờ ₫ào phấp phới hiên ngang , 0264- Quần thoa nữ kiệt mở ₫ường tiến quân .

Ôi ! một trận giao tranh ác liệt , Sa cơ, ₫ành tuẫn tiết hi sinh . Hát-Giang nước biếc gieo mình , 0268- Đền ơn nợ nước, tiết trinh theo chồng .

Hai bà Trưng (18) một lòng vì nước , Gương anh thư vị quốc vong thân . Muôn ₫ời còn nhớ ơn công , 0272- Mê Linh ghi dấu nữ vương băng hà .

Năm Quý Mão, hai bà tuẫn tiết , (43 SCN) Dân, quân ta thương tiếc vô cùng Hai bà trọn nghĩa trinh trung 0276- Tấm gương liệt nữ hết lòng vì dân .

Rút về Nam, Đô-Dương vào núi , Cố tìm ₫ường ₫ánh ₫uổi Hán quân . Nghĩa binh Chu Bá theo chân , 0280- Mấy năm kháng chiến yếu dần tiêu hao .

“Cột ₫ồng gẫy, thì Giao-Chỉ diệt” , Là lời thề tướng giặc ghi ₫ây . Phục-Ba dựng cột ₫ồng này , 0284- Cổ-Lâm dấu tích ₫ến nay khó tìm . ---------------------------------------------------------------------------

18- Vua lấy được 65 thành trì xưng là Trưng Vương, đóng đô ở Mê Linh. Ở ngôi được 3 năm, vua Hán Kiến Vũ sai Phục ba tướng quân Mã Viện cùng phó tướng Lưu Long sang đánh. Bà Trưng giết được tướng Hàn Vũ, về sau quân sĩ yếu dần, vua bà rút lui về Cấm Khê. Trong một trận giao tranh ác liệt hai bà gieo mình xuống sông Hát Giang hy sinh. Khi Mã Viện bình định xong, cho đúc một cột đồng và thề rằng cột đồng này gãy thì Giao Châu mất. Quân Đông Hán tha hồ vơ vét của cải và bóc lột nhân dân Việt Nam. ..

8

Bắc thuộc nhà Đông-Hán (43-226)

Quân Đông-Hán gọng kìm siết chặt , Trị dân Nam tàn ác, dã man . Tha hồ vơ vét túi tham , 0288- Ngà voi, tê giác, bạc vàng mang ₫i .

Những thái thú người Di, người Hán , Rất nhiều tên táng tận lương tâm , Làm quan ₫âu ₫ược vài năm ,

0292- Vén thu lông trĩ, kỳ trân ₫em về .

Năm Canh Tuất,(190) Man Di Nam-Chiếu , Quy tụ người ở ₫ạo Nhật-Nam , Cũng người dân ở Tượng-Lâm , 0296- Lập nên nước mới là Chàm sau ₫ây .

Nước Lâm-Ấp tôn ngay thủ lĩnh , Là Khu-Liên thống lĩnh biên cương . Về sau ₫ổi lại Hoàn-Vương , 0300- Đất ₫ai khai phá mở mang xuống dần .

Cuối Đông Hán vào năm Giáp Tý (184)

Lý-Tiến làm quản lý Giao-Châu , Rồi sai Sĩ-Nhiếp về sau ,

0304- Chức phong Thái-thú cầm ₫ầu, danh xưng .

Bắc thuộc, Nhà Đông-Ngô (226-280)

Sĩ-Nhiếp, (19) người Văn-Dương, nước Lỗ , Cuối năm Dần ₫ầu thú Ngô-vương . Tôn-Quyền cho gửi thư sang , 0308- Giữ nguyên chức tước, phong hàm tướng quân .

Kẻ xâm lược dần dần áp ₫ặt , Lấy luật Tầu bắt buộc dân ta . Đổi thay phong tục từ xưa, 0312- Những toan ₫ồng hóa, dần dà diệt luôn . ---------------------------------------------------------------------------

19- Họ Sĩ, húy là Nhiếp, người huyện Quảng Tín, quận Thượng Ngô, ở ngôi 40 năm, thọ 90 tuổi. Là người khoan hậu khiêm tốn, lòng người yêu quý, giữ vẹn đất Việt để đương đầu với sức mạnh Tam quốc, đã sáng suốt lại mưu trí, đáng gọi là người hiền...

Bà Triệu khởi nghĩa (248-249) tại vị 1 năm .

Năm Bính Dần (246) nữ vương Triệu-Ẩu (20) , Dấy dân quân chiến ₫ấu diệt Ngô . Núi Nưa tụ nghĩa dựng cờ , 0316- Giết viên thứ sử nhà Ngô ₫ương thời .

Triệu-Thị-Trinh là người nhan sắc , Cùng anh là Quốc-Đạt cầm quân . Lệnh bà sức khỏe ₫ang xuân , 0320- Cưỡi ₫ầu voi dữ diệt quân bạo tàn .

Trong núi Nưa luyện quân dạy tướng . Dùng cờ mao khiển tượng ₫iều binh , Khiến cho giặc phải khiếp kinh, 0324- Tôn-Quyền biệt phái sai Hành-Dương sang .

Triệu Nữ Vương, kiên cường chiến ₫ấu , Trước ba quân Triệu Ẩu giáp vàng . Dân tôn ‘Lệ-Hải Bà-Vương’. 0328- Tên bà nghe ₫ến kinh hoàng giặc Ngô .

Chúa Đông-Ngô mưu cơ xảo quyệt , Nhưng lệnh bà quyết diệt ngoại bang , Đánh cho Lục-Dận kinh hoàng , 0332- Đánh cho Ngô tặc hết ₫ường rút binh .

Đất Mỹ-Hóa, ₫ịa hình kỳ diệu , Giặc xếp hàng Phú-Điếu chôn thây . Ngô-vương chiến thuật ₫ổi thay, 0336- Dằng dai phản kích ₫êm ngày cầm chân . ---------------------------------------------------------------------------

20- Năm Bính Dần (204) bà Triệu cùng anh là Triệu Quốc Đạt phất cờ khởi nghĩa ở Núi Nưa giết chết tên thứ sử nhà Ngô. Bà Triệu cùng anh lập căn cứ ở Phú Điền, là một thung lũng nằm giửa hai núi đá vôi vừa gần biển lại vừa gần cửa ngõ từ đồng bằng phía bắc vào. Lúc đầu anh bà có ý can ngăn sợ phận gái đào tơ, bà trả lời : ‘Tôi muốn cỡi cơn gió mạnh, đạp bằng sóng dữ, chém cá kình ở biển đông, giành lại giang sơn, cởi ách nô lệ, chứ không thèm cúi đầu, còng lưng để làm tì thiếp cho người ta’ Mỗi lần ra trận bà thường mặc áo giáp vàng, đi guốc ngà, cài trâm vàng, cỡi voi dẫn quân xông trận, Tôn quyền, chúa Đông Ngô, phải vội đưa một viên tướng giỏi là Hành Dương và đốc quân đô úy Lục Dận qua đàn áp. Theo truyền thuyết thì bà hy sinh năm 249 về sau dân chúng lập đền thờ. Bà Triệu còn được tôn là Lệ Hải Bà Vương . ..

9

Lũ giặc Ngô lâu dần trụ vững , Chiếm từ từ dân chúng chung quanh . Bà Triệu thua, rút khỏi thành , 0340- Nghĩa quân kiệt sức nên ₫ành bại vong .(248)

Giòng sông Lương binh không thấy bóng Của Nhụy-Kiều nữ tướng năm nao . Lẻ loi bóng ngọn cờ ₫ào , 0344- Sơn hà phút lại lọt vào ngoại bang .

BẮC THUỘC THỜI ĐẠI (tiếp theo)

Các nhà Tấn, Tống, Tề, Lương (280-540)

Đất Giao-Châu tách làm hai phía ,(264) Phần miền Nam, Giao-Chỉ là tên . Tấn, Ngô, hai nước tranh quyền 0348- Đất vùng thuộc ₫ịa rối ren tơi bời .

Lúc Đông Ngô, khi ₫ời nhà Tấn . Lũ cầm quyền táng tận lương tâm . Dân ta ₫ói rách lầm than, 0352- Dưới ách nô lệ ngoại bang bấy giờ .

Ông Đào-Hoàng (21) phong cho hầu tước , Khi Tấn triều cướp ₫ược Giao-Châu . (271) Cầm quyền cũng ₫ược khá lâu . 0356- Bốn ₫ời thứ sử nối nhau kế thừa .

Quân xâm lược dù Ngô hay Tấn , Tống, Lương, Tề, cũng vẫn ác ôn . Ngày càng bóc lột nhiều hơn , 0360- Thu nhặt tất cả gom bòn tây riêng ,

---------------------------------------------------------------------------

21- Đào Hoàng là một thú binh nổi lên đánh phá, đuổi viên thái thú Cửu Chân, giữ chính quyền họ Đào thay nhau làm thứ sử thái thú 4 đời. Đào Hoàng Thứ sử Giao Châu dâng thư cho Tấn Vương báo như sau : “Giao Châu ngoài cách Lâm Ấp nghìn dặm, tướng Lâm Ấp là Phạm Hùng đời đời trốn tránh làm giặc tự xưng vương, nhiều lần đánh phá trăm họ, vả lại nước ấy nối liền với nước Phù Nam rất nhiều chủng tộc, người bè đảng dựa nhau cậy thế đất hiểm không thần phục..”

..

Bọn quan lại tranh quyền dành chức , Giết lẫn nhau cưỡng bức nhân dân ,

Như tên Lương-Thạc, Lư-Tuần , (322)

0364- Như tên Lý-Tốn, Trương-Nhân bấy giờ .(380)

Phạm-Hồ-Đạt (22) làm vua Lâm-Ấp , (399) Cất quân vào ₫ánh ₫ất Nhật-Nam . Tràn qua tiến chiếm Cửu-Chân . 0368- Giao-Châu thôn tính, bàn hoàn Tấn-Vương .

Hoàn vương sau tìm ₫ường ₫ánh tiếp , Vào Giao-Châu cướp giết dã man . Bắt theo vô số thường dân , 0372- Đem về Phật-Thệ ₫ể làm tù binh .

Chúng cướp phá tan tành nhà cửa , Hủy kho tàng, phóng lửa ₫ốt dinh . Cửu-Chân thiên hạ rùng mình , 0376- Dã man, tàn bạo, dân lành ₫ảo ₫iên .

Viên thứ sử ₫ương quyền tráo trở , Dụ Hoàn-Vương vào chỗ nghi binh , Ra tay tốc chiến thình lình , 0380- Giết ngay Hồ-Đạt, ₫uổi binh khỏi thành .

Phạm-Dương-Mại (23) nhân danh Lâm-Ấp, Xin quyền cai quản ₫ất Giao-Châu . Tống vương xuống chiếu phê vào 0384- Rằng không chấp thuận yêu cầu của y . ---------------------------------------------------------------------------

22- Năm Quý sửu 413 tháng 2 vua Lâm Ấp là Phạm Hồ Đạt cướp quận Cửu Chân. Tuệ Độ quan cai trị của Trung Quốc đánh chiếm được. Năm 415 Quân Lâm Ấp xâm chiếm Giao Châu. Lợi dụng tình thế loạn lạc, bất an ở Giao Châu, vua Lâm Ấp là Phạm Hồ Đạt đem quân chiếm Giao Châu và các vùng lân cận. Đó là thời vàng son nhất trong tất cả các triều đại của Chiêm Thành.

23- Vua Lâm Ấp là Phạm Dương Mại sai sứ sang cống nước Tống xin lãnh đất Giao Châu. Vua Tống không cho. Năm 436 Vua Tống sai Đàn Hòa Chi đánh Lâm Ấp. Vua Tống cho Tống-Xác làm Chấn Vũ tướng quân, Khương Trọng Cơ làm thuyết khách đến gặp Mại nhưng Mại bắt giữ. Hòa Chi giận lắm sai Tống Xác đánh Phạm Dương Mại, Phù Long và tiến vào Tượng Phố. Quân Lâm Ấp thua to, Phạm Dương Mại cùng các con chạy thoát, quân Tống thu vô số châu báu, vàng bạc không biết bao nhiêu mà kể. ..

10

Năm Bính-Tý,(436) Hòa-Chi khởi ₫ánh , Giết Phù-Long, tướng lãnh Chiêm-Thành . Tấn công tiến chiếm thật nhanh , 0388- Tiếp thu Tượng-Phố là kinh ₫ô Chàm .

Ở Nhật-Nam, giặc không quấy rối , Thời Hoàn-Vương suy thoái dần dần . Lâm-Ấp, Nam-Chiếu, là dân 0392- Không còn ₫áng sợ như lần trước ₫ây .

Bọn quan lại, lũ này gian ác , Lo làm giầu, cướp bóc của dân . Như tên Lưu-Hội, Trương-Nhân , 0396- Như là Lưu-Khải, tham quan ₫ương quyền .

Bọn Bắc phương triền miên cướp bóc, Hại dân lành, xúi dục Man, Di . Điêu tàn, non nước suy vi , 0400- Lòng dân mong ngóng những vì cứu tinh .

NHÀ TIỀN LÝ Lý Nam-Đế (541-547) tại vị 7 năm .

Ở Thái-Bình, tháng hai Tân Dậu (541) Có một người hiểu thấu lòng dân .

Đó là Lý-Bí (24) tướng quân , 0404- Chống Lương, ₫uổi giặc bất nhân bạo tàn .

Đặt quốc hiệu : Vạn-Xuân cho nước, (544) Dời ₫ô về ở trước Long-Biên . Hiệu xưng Nam-Đế nguyên niên , 0408- Xây cung Vạn-Thọ, ₫ặt nền ₫iểm tô .

Đất Việt-Thường, cũng từ dạo ₫ó Có vương triều, phủ, bộ, bách quan . Đặt ra tướng võ, quan văn , 0412- Định thêm luật lệ ₫ể ngăn lạm quyền .

--------------------------------------------------------------------------- 24- Năm Tân Dậu (541) Lý-Bí, hoặc Lý Bôn, người Thái Bình, phủ Long

Hưng lên ngôi xưng Nam Đế, đặt quốc hiệu Vạn Xuân. đóng đô ở Long Biên, xây cung Vạn Thọ làm nơi triều hội đạt văn, võ trăm quan định ra luật lệ cai trị . ..

Cho Triệu-Túc ₫ược làm Thái-Phó , Đặt Tinh-Thiều vào chỗ quan văn . Phạm-Tu ₫ã có công ngăn 0416- Giặc người Lâm-Ấp, võ quan uy quyền .

Nhà Lương sai Bá-Tiên tư mã , Làm tiên phong ₫ánh trả Giao-Châu , Chu-Diên, chống ₫ỡ từ ₫ầu ,

0420- Dằng dai chống cự, năm sau vỡ thành (545) .

Trận Gia-Ninh trên sông Tô-Lịch , Cả hai bên truy kích lẫn nhau . Địch dùng chiến thuật ₫ánh mau ,

0424- Lệnh vua cho rút ngõ hầu dưỡng quân .

Đất Khuất-Lạo, Tân-Xương ₫óng tạm , Quân số còn hai vạn binh nguyên , Lại thêm ngàn lẻ chiến thuyền ,

0428- Bổ sung binh lính dành riêng dự phòng .

Hồ Điển-Triệt dàn quân phục kích , Đánh cầm chân ₫ợi ₫ịch hết lương . Nhằm khi chúng sắp cùng ₫ường ,

0432- Tốc thần vua sẽ ₫ánh tràn một phen .

Trần-Bá-Tiên, (25) tướng quân của giặc , Khích quân mình ₫ánh thật cho hay , Thời cơ giờ ₫ã ₫ến tay ,

0436- Lúc ₫ầm ngập nước ₫ánh ngay tức thì .

Quân ta vỡ, rút về Khuất-Lạo , Để sửa binh, gươm dáo, quân lương . Chỉnh quân ₫ội ngũ ₫àng hoàng ,

0440- Chọn thêm tướng giỏi bổ sung chiến trường . ---------------------------------------------------------------------------

25- Năm Ất Sửu (545) vua nhà Lương cho Dương-Thiên làm thứ sử Giao Châu, Trần Bá Tiên làm Tư mã, sang đánh Lý Nam Đế. Lý Nam Đế đem 3 vạn quân ra chống cự và bị thua ở Chu Diên, rồi thua thêm trận ở bờ sông Tô Lịch. Địch chiếm thành Gia Ninh, vua rút vào hồ Điển Triệt để đánh du kích đợi cho địch hết lương và bị hao tổn binh tướng vì thủy thổ.

Nhưng Trần Bá Tiên bèn đánh nhân lúc nước dâng tràn ngập, nước cao đến 7 thước. Quân Lý Nam Đế tan rã. ..

11

Vua cho vời Triệu-Quang-Phục ₫ến , (546) Trao cho người ấn triện thay vua . Dân quân, ₫ất nước ₫ang chờ ,

0444- Dặn người giữ vững cơ ₫ồ cha ông .

Triệu-Quang-Phục anh hùng dũng liệt , Điều khiển quân, hiểu biết mọi ₫àng . Thế vua, ông nhận ngai vàng ,

0448- Sửa sang binh mã lên ₫ường ra tay .

Triệu-Việt-Vương (26)

Triệu-Quang-Phục (548-570) tại vị 22 năm .

Triệu-Việt-Vương lên thay Nam-Đế , Đất Vũ-Ninh ₫ược kể lắm người . Anh hùng hào kiệt khắp nơi ,

0452- Tụ về dưới trướng chen vai diệt thù .

Đầm Dạ-Trạch ở Chu-Diên huyện , Chọn gò cao huấn luyện dân binh . Bùn lầy bụi rậm vây quanh ,

0456- Um tùm cây cỏ, rừng xanh bạt ngàn .

Dạ-Trạch-Vương ₫ánh tan tướng giặc Là : Dương-Sàn, chiếm ₫ất Giao-Châu . Nền ₫ộc lập ₫ược mở ₫ầu ,

0460- Dựng xây ₫ất nước, nêu cao ngọn cờ .

Dân yên, kể từ giờ nước mạnh . Vùng nông tang ở cạnh Long-Biên , Được mùa, thóc lúa nhiều thêm .

0464- Diệt tan xâm lược chưa yên nội tình . ---------------------------------------------------------------------------

26- Triệu-Quang-Phục, con của Triệu Túc người huyện Chu Diên, là người uy tráng, dũng liệt, theo Nam Đế đi đánh dẹp có công được trao cho chức tả tướng quân" - Triệu Quang Phục dời đô từ Long Biên về Vũ Ninh.

Anh hùng hào kiệt tụ về rất đông dưới trưóng, Triệu Quang Phục lấy đầm Dạ Trạch để cất giấu binh lương và huấn luyện dân binh, làm căn cứ địa, đại bản doanh đặt tại đó. Triệu Quang Phục được người đời gọi là Dạ Trạch Vương.

Sau khi giết Dương Sàn là tướng giặc, thống nhất đất nước, xưng vương gọi là Triệu Việt Vương. Anh của Lý Nam Đế là Lý Thiên Bảo cùng với Lý Phật Tử chạy trốn vào đất của người Di Lao khi quân Lương xâm chiếm nước ta, bôn ba hải ngoại, xưng là Đào Lang Vương . ..

Lý-Thiên-Bảo là anh Nam-Đế , Cùng một người họ Lý bôn ba . Trong khi giặc mới tràn qua ,

0468- Vào ₫ất Di-Lạc xưng là Đào-Lang .

Đào-Lang-Vương sau khi tạ thế , Lý-Phật-Tử kế vị chúa công , Bèn xua quân xuống miền Đông

0472- Giành nhau với Triệu-Việt-Vương ₫ất này .

Phật-Tử vốn là tay quỷ quyệt , Đã năm lần thất thiệt thua ₫au . Nay dùng chước quỷ mưu sâu ,

0476- Tìm ra diệu kế dắt nhau trá hàng .

Xin cho con, Nhã-Lang gửi rể , Cài vào nhà, tính ₫ể ₫oạt ngôi . Việt-Vương vốn tính thương người .

0480- Vô tình ₫ể hắn vào nơi thăm dò .

Triệu-Quang-Phục chẳng lo chú ý , Bị Phật-Tử tìm kế giết ₫i . (570)

Cảo-Nương vì quá ₫am mê , 0484- Nên cha phải chết bởi nghe lời chồng .

Hậu Lý-Nam-Đế (571-602) tại vị 22 năm .

Lý-Phật-Tử (27) tiếm xưng Nam-Đế , Lấy họ xưa là ₫ể lừa dân . Ô-Diên ₫ô ₫óng mấy năm ,

0488- Rồi sau dời ₫ến ở gần Phong-Châu . ------------------------------------------------------------------------

27- Triệu Quang Phục thống nhất. Lý Phật Tử về đòi chia giang sơn vì cho là của Lý Nam Đế. Phục nghĩ tình chúa cũ, chia đất cho để ở, Lý Phật Tử cùng con trai là Nhã Lang xin cưới con gái vua là Cảo Nương. Nhân khi Vua không đề phòng, Lý Phật Tử đoạt ngôi, đóng đô ở Ô Diên, sau dời về Phong Châu. Là một người quỷ quyệt xảo trá đầu hàng ngay khi quân giặc nhà Tùy do Lưu Phương tiến sang. Lý Nam Đế làm vua được 7 năm .Triệu Quang Phục được 23 năm. Lý Phật Tử được 32 năm (571-602). Sau thời kỳ đô hộ của nhà Tùy suy, đến nhà Đường năm Mậu Dần (618) đổi Giao Châu làm An Nam đô hộ phủ .

Quan quân nhà Đường ra tay bóc lột nhân dân, cướp bóc của cải vàng bạc, châu báu và tài nguyên đất nước. Trong thời gian này nhiều nhân vật nổi lên chống lại ách thống trị của ngoại bang . ..

12

Năm Nhâm-Tuất (602) vua Tầu sai tướng Là : Lưu-Phương tổng quản quân doanh . Đưa quân uy hiếp kinh thành

0492- Phật-Tử hèn mạt, trói mình hàng ngay .

Tướng nhà Tùy cho người áp giải , Đưa Lý về giam tại Bắc-Kinh . Đau ₫ớn thay phận nước minh.

0496- Chịu ách ₫ô hộ, lại thành thuộc bang .

BẮC THUỘC THỜI ĐẠI (Tiếp theo) Các nhà Tùy, Đường (603- 938) 335 năm .

Đất Việt-Thường vào tròng lệ thuộc , Quân Tùy, Đường, lần lượt kéo sang , Dưới giầy xâm lược ngoại bang ,

0500- Nước non xơ xác hoang tàn thảm thương .

Đánh hơi, bọn Bắc phương thấy lửa , Lâm-Ấp (27a) kia, vàng quả thật nhiều . Lưu-Phương ₫ược phái ₫em theo ,

0504- Quân hơn một vạn, vượt ₫èo ₫ánh sang .

Vua Phạm-Chí chặn ₫ường chống trả , Quân nhà Tùy bèn giả vờ thua Đột nhiên quay lại thừa cơ ,

0508- Trung quân phản kích, khiến Vua chạy dài .

Nhà Tùy mất, Đường sai Đạo-Hựu , Sang Giao-Châu phủ dụ Khâu-Hòa . Là người khét tiếng ₫iêu ngoa ,

0512- Khâu-Hòa thái thú xin qua chầu hầu . (618)

Y cướp bóc trân châu ngọc quý , Khi về Đường làm lễ dâng lên . Địa ₫ồ, sổ bộ, tịch ₫iền ,

0516- Của dân Nam-Việt không quên một vùng .

Đường-Thái-Tông ₫ổi tên thành phủ, (622) Xứ Giao-Châu, tên cũ Việt-Thường, Danh xưng ₫ược ₫ổi rõ ràng

0520- An-Nam Đô-Hộ, thuộc Đường từ ₫ây ...

NHỮNG CUỘC NỔI DẬY

Lý-Tự-Tiên (687)

Quan cai trị thẳng tay vơ vét , Của trong dân thu hết làm riêng .

Có người tên Lý-Tự-Tiên (28), 0524- Hưng binh khởi nghĩa ₫ứng lên diệt thù .

Vì lực ít, khó cơ chiến thắng , Bị quân Đường vây hãm ₫ó ₫ây , Về sau bị bắt, lưu ₫ày , 0528- Quân tan, binh vỡ, tiếc thay anh hùng .

Đinh-Kiến (687)

Tướng của người là ông Đinh-Kiến (28) , Gom tàn quân quyết chiến tới cùng . Đánh thành, vây phủ, tấn công , 0532- Giết Lưu-Diên-Hựu, dẹp xong lũ này .

Vua nhà Đường cử ngay Tư-mã , Tào-Trực-Tỉnh qua ngả Quế-Châu . Phục binh giết Kiến, lấy ₫ầu , 0536- Trả thù cho Hựu bấy lâu tham tàn .

Mai-Hắc-Đế (722)

Mấy trăm năm, mấy lần Bắc thuộc , Bị quân thù trói buộc triền miên . Quan quân, nha lại ₫ương quyền , 0540- Làm ₫iều thất ₫ức ₫ảo ₫iên lòng người .

Chúng nhân khắp nơi nơi ₫ồ thán, Mong có người báo hận cho dân . May thay có bậc thánh nhân , 0544- Quê làng Mai-Phụ, Thúc-Loan (29) tên ngài . ----------------------------------------------------------------------- 28- Lý Tự Tiên nổi lên đoạt chính quyền trong tay bọn quan lại Trung Hoa sau bị Lưu-Diên-Hựu giết. Đinh Kiến là bộ tướng của Lý-Tự-Tiên tập họp nhân dân và giết chết Lưu-Diên-Hựu nắm giữ chính quyền được vài năm. Nhà Đường cho Tào-Trực-Tỉnh sang bắt giết được Đinh-Kiến để trả thù cho tên tham quan Lưu-Diên-Hựu. ..

13

Cả toàn dân ₫ến nơi Can-Lộc ,(713) Một lòng trừ ngoại tộc Bắc phương . Thề nay ₫ánh ₫uổi quân Đường , 0548- Trừ quân xâm lược nhiễu nhương giống nòi .

Năm Quý Sửu (713) lên ngôi cửu ngũ , Ngài là người ₫ất cũ : Hoan-Châu . Thu về ₫ất nước, ₫ã lâu 0552- Bị Đường ₫ô hộ cất ₫ầu không lên .

Năm Giáp Dần (714) ₫uổi tên Đô-hộ , Sở-Khách kia phải bỏ Giao-Châu , Từ nay sạch bóng quân Tầu , 0556- Toàn dân mở hội khởi ₫ầu kỷ nguyên .

Băm hai châu thu liền một mối , Một vương quyền ₫ổi mới cho dân . Ngoại giao các nước ở gần , 0560- Lâm-Ấp, Chân-Lạp, Kim-Lân một lòng ,

Lập chân vạc thế chung giữ nước , Định ngay ra chiến lược liên hoàn . Kết ₫oàn các nước lân bang , 0564- Tạo thành sức mạnh sẵn sàng ₫ấu tranh .

Bốn mươi vạn dân binh các nước , Làm kinh hồn lũ cướp Bắc phương . Mười năm ròng rã, vua Đường 0568- Vạch xong kế hoạch chiến trường xuất quân .

Dương-Tư-Húc (30) làm quan Vệ-tướng , (722) Tiến quân vào theo hướng Phục-Ba . Húc theo ₫ường cũ ₫i qua , 0572- Từ Khâm-Châu ₫ến chỉ vừa một ₫êm . ---------------------------------------------------------------------------

29- Mai Thúc Loan người đất Hoan Châu, là người mưu lược văn võ song toàn, có óc phán đoán nhạy bén, là người Việt đầu tiên trong lịch sử Việt Nam đã đề ra một kế hoạch liên minh các nước lân bang, họp thành một khối đồng minh để chống lại áp lực chính trị quân sự và kinh tế của Trung Hoa trong thời kỳ đó. Sự thành lập được một liên minh đó phải nói là thành công rực rỡ. Dưới tay Mai Hắc Đế, lực lượng quân đồng minh là 400.000 quân, đó là một điều quá vĩ đại vượt khỏi sức tưởng tượng đương thời . ..

Trong thoáng chốc ₫ầy lèn quân giặc , Uà vào theo lối tắt ₫ường sông ,

Quân ta bối rối vô cùng , 0576- Những nơi xung yếu lọt vòng bao vây .

Mai-Hắc-Đế rời ngay khỏi phủ , Rút vào rừng chống trả ₫ịch quân . Quân lương, khí giới hao dần , 0580- Thế cùng lực tận, mười phần còn hai .

Nước ₫ộc lập vừa mười năm chẵn , (712-722)

Ngài mất rồi, uy vẫn còn ₫ây . Tiếc thương trăm nỗi vơi ₫ầy 0584- Đền Mai-Hắc-Đế ₫ời ₫ời khói hương .

Bố-Cái Đại-Vương (761-802)

Ba quý tử con Phùng-Hạp-Khánh ,(767)

Vị tướng tài bên cạnh Thúc-Loan . Những trang văn võ kiêm toàn . 0588- Phùng Hưng, anh cả lại càng oai phong .

Vật ngã trâu, tay không bắt hổ , Uy danh như sấm nổ gần xa . Hưng binh vì nước, vì nhà (766-780) 0592- Anh hùng hào kiệt nghe qua theo về .

Cờ khởi nghĩa, lời thề vì nước , Quyết tâm giành cho ₫ược non sông , Cứu dân khỏi ách gai chông , 0596- Đau thương nô lệ ở trong tay Đường .

Phất cờ soái khẩn trương ₫ại nghĩa , Đánh tan tành khiếp vía ngoại bang . Đánh cho tướng giặc kinh hoàng , 0600- Đánh cho tơi tả ₫ầu hàng mới thôi . ---------------------------------------------------------------------------

30- Sự khôn ngoan của vua Đường là ra lệnh cho bộ tướng là Dương Tư Húc đánh thần tốc vào Giao Châu bằng con đường tắt mà ngày xưa Mã Viện đã đi qua . Sự tấn công bất ngờ của Dương Tư Húc làm tan rã nhanh chóng đầu não của liên minh, kéo theo sự sụp đổ của triều đại Mai Hắc Đế. Ông ở ngôi được 10 năm (713-723). ..

14

Cao-Chính-Bình sợ oai mà chết ,(791) Giặc nhà Đường, kế hết, cạn lương . Vẫn còn ngoan cố không hàng , 0604- Nên ta tận diệt quân tàn mới thôi .

Diệt giặc xong, vua tôi trị nước , Ở trên ngôi vừa ₫ược ba năm , (782) Một lòng vì nước, vì dân , 0608- Khi ngài tạ thế nhân nhân sụt sùi .

Ngài ₫ã vì, mệnh trời, quốc tổ , Nước thanh bình, sáng tỏ kỷ cương . Tôn xưng Bố-Cái Đại-Vương , (31) 0612- Muôn ₫ời lập miếu khói hương phụng thờ .

Con, Phùng-An (32) thay cha kế nghiệp , Bị nhà Đường uy hiếp ₫ánh tan . Triệu-Xương cũng ₫ược cử sang , 0616- Làm quan Đô hộ An-Nam lúc này .

Nửa thế kỷ từ ngày mất nước , (790-840) Cứ mỗi lần kẻ trước người sau , Sang làm thứ sử Giao Châu , 0620- Tên nào cũng trở thành giầu có thêm .

Tội cho dân lên rừng xuống biển , Mò ngọc trai, tìm kiếm ngà voi . Còng lưng tôi mọi suốt ₫ời , 0624- Ngoại bang xâm lược tác oai dân mình . ---------------------------------------------------------------------------

31- Mấy chục năm sau, con một bộ tướng của Mai Thúc Loan là Phùng Hạp Khánh, tên Phùng Hưng một người kiệt xuất có sức mạnh phi thường nổi lên đánh đổ lũ quan lại nhà Đường bấy giờ là Cao Chính Bình, một tên quan lại tham tàn, bất dân đóng góp quá nặng. Phùng Hưng cùng em là Phùng Hải phất cờ khởi nghĩa, đánh nhau với Cao Chính Bình lâu ngày không thắng được, nghe theo kế của Đỗ Anh Hàn vây chặt phủ bộ. Cao Chính Bình lo sợ mà chết. Sau khi chiến thắng ông lên ngôi, dân tôn là Bố Cái Đại Vương, rất tiếc là ở ngôi chỉ có 7 năm, ông mất năm 789 ông đã để lại một tấm gương anh hùng, yêu nước.

32- Phùng-An nối nghiệp cha cầm quyền, sau bi Triệu Xương đàn áp và cuối cùng thì đầu hàng. Sau thời kỳ này, nước ta rơi vào cơn loạn lạc. Thiên tai liên tiếp, quan lại bóc lột. Dân tình lầm than. Quân Nam Chiếu tha hồ quấy phá, đất Giao Châu lúc bấy giờ tan nát đến tận cùng. Người Nam Chiếu coi như đất của họ. Nam Chiếu đuổi quân nhà Đường ra khỏi Giao Châu, giết chết thái thú. ..

Tướng Cao Biền (34) ₫ược sai sang ₫ánh, Với mưu ₫ồ toan tính Giao-Châu . Chủ trương trấn áp làm ₫ầu , 0628- Xây thành, khẩn ₫ất bắc cầu giao thông .

Dương-Thanh (819)

Năm Kỷ Hợi, (819) Dương-Thanh thứ sử , Người Giao-Châu chiêu dụ dân quân

Phất cờ khởi nghĩa ₫ánh tan , 0632- Giết Lý-Tượng-Cổ tham tàn hiếp dân .

Mấy năm sau, Dương-Thanh tử trận , Nam-Chiếu, dân Hoàn-Động kéo sang . Cùng ₫i có cả Hoàn-Vương , 0636- Là vua Lâm-Ấp lên ₫ường xâm lăng .

Nam-Chiếu xâm lăng (858) Năm Mậu Dần, (858) An-Nam loạn lạc , Khắp mọi nơi ₫ói khát triền miên . Bên trong xã hội không yên , 0640- Cõi ngoài Nam-Chiếu chiếm nguyên mấy vùng .

Bọn giặc này hãn hung xâm lấn , Đuổi quân Đường ₫ến tận biên cương . Thành tan, tướng chết thảm thương , 0644- Giết ngay Sái-Tập nhà Đường năm sau .

Quân Nam-Chiếu cầm ₫ầu một cõi , Đuổi giặc Đường ra khỏi Giao-Châu .(863)

Đặt Dương Tư-Tấn (33) ngôi cao , 0648- Từ ₫ây ₫ất Việt thuộc vào người Man .

Quân Nam-Chiếu hai lần lấy ₫ất , Đường binh thua mất mật Hải-Môn . Quan quân thất ₫ảm kinh hồn , 0652- Bị bắt, bị giết ₫ến hơn vạn người ---------------------------------------------------------------------------

33- Năm Mậu Dần (850) là một năm đầy thảm họa đối với Giao Châu, trong thì đô hộ Lý Trác tàn bạo hà hiếp nhân dân, ngoài thì Nam Chiếu 2 lần chiếm Giao Châu, đặt quan cai trị. Nam Chiếu để lại 2 vạn quân và giao cho Dương-Tư-Tấn trấn giữ Giao Châu. Đoàn-Từ-Thiên làm tiết độ sứ Giao Châu. ..

15

Năm Bính Tuất, (866) xem xong dự án , Cao-Biền cho ₫ào móng sửa sang . La-thành xây mới khang trang , 0656- Nhà hơn bốn chục vạn gian ₫ể dùng .

Đi một vòng gần hai nghìn trượng , Đắp quanh thành, một ngọn ₫ê cao . Vọng lâu liên kết cùng nhau , 0660- Châu mai bốn mặt thêm vào phía trên .

Lại ₫ào kênh Thiên Vi lấy lối (867)

Để thuyền bè lui tới thông thương . Về sau dân gọi Cao-Vương , 0664- Cao-Biền ở lại ₫ịa phương mấy ₫ời .

Đến năm Tý (880) lòng người không thuận , Bèn dấy lên tổng tấn công ngay . Đuổi tên Tăng-Cổn chạy dài , 0668- Lại thêm Nam-Chiếu phía ngoài tác oai.

Quân nhà Đường không người cai quản , Chạy xô nhau, khinh mạn bỏ thành . Nhắm ₫ường Ung, Quảng cho nhanh , 0672- Sau lưng ₫ể lại vô vàn binh lương .

Thuở bấy giờ dân ₫ang khổ ải , Một là do quan lại nhà Đường , Hai là Nam-Chiếu nhiễu nhương , 0676- Cùng nhau cướp phá tan hoang nước mình .

Giặc hai bên mặc tình vơ vét , Chúng thẳng tay càn quét chẳng thương . Can qua tan nát miếu ₫ường, 0680- Lòng người uất hận những mong có ngày . ---------------------------------------------------------------------------

34- Năm Giáp Thân (864) vua Đường cho Cao Biền sang thay và đánh đuổi quân Nam Chiếu ra khỏi đất Giao Châu. Cao Biền là người có kế sách thôn tính Giao Châu lâu dài, y tăng cường các biện pháp thống trị, cho khai khẩn, di dân, làm đường giao thông, mở mang kinh tế..., đắp thành Đại-La ở bờ sông Tô-Lịch. Cao-Biền trị dân có phép tắc nên ai cũng kính phục, tôn lên làm Cao-Vương. Năm 875 Cao-Biền được gọi về làm Tiết-Độ-Sứ Tứ-Xuyên, giao cho người cháu là Cao-Tầm làm Tiết-Độ-Sứ Giao-Châu. ..

Khúc-Thừa-Dụ (906-907) Khúc-Thừa-Dụ (35) vừa ngay khi ấy, Với danh gia nổi dậy cơ ₫ồ . Một lòng vì nước toan lo ,

0684- Cùng dân khởi nghĩa ₫ắp mô chiếm thành .

Dẹp giặc, phong Đổng Binh Chương Sự , Chức kèm theo Tiết-Độ Sứ-Quân. (906) Dụ người giặc tính phải cần , 0688- Dịu cơn phẫn uất của dân Việt mình .

Giặc biết ₫âu chí anh hùng ấy , Xoay thế cờ, ₫oạt lấy thời cơ . Cùng dân giữ vững cõi bờ , 0692- Dễ dàng bẻ gẫy ý ₫ồ mưu thâm .

Khúc-Hạo (907-917) Người chẳng may hai năm vội thác , Khúc-Hạo, (36) con gánh vác lên thay . Một trang anh kiệt nhân tài , 0696- Lấy dân làm gốc vạch ngay tỏ tường .

Nhà cải cách, kiếm ₫ường phát triển , Từ nghèo nàn, cần kiệm, ấm no . Tổ chức quản lý giao cho , 0700- Từng châu, từng phủ phải lo chu toàn .

Đứng ₫ầu tỉnh là viên quản giáp , Giáp chia thành xã ấp nhỏ hơn . Lựa người lệnh trưởng khôn ngoan , 0704- Bình quân cấp ruộng vẹn toàn cho dân . ---------------------------------------------------------------------------

35- Năm Ất Sửu (905) Khúc Thừa Dụ, người Hồng-Châu, thừa cơ nổi dậy chiếm thành Đại La xưng là Tiết độ sứ, xây dụng chủ quyền .

36- Năm 907, Khúc Thừa Dụ chết, con là Khúc Hao lên thay. Khúc Hao là người tài ba thao lược, một nhà chính trị giỏi, thiết lập hệ thống hành chánh và quản lý dân sự lấy các tiêu chuẩn như khoan dung, giản dị, yên ổn, bình quân thuế ruộng cho dân, ngoại giao khôn khéo đối với người Trung Hoa, cho người qua lại buôn bán thông thương đồng thời dò xét được ý đồ của phương Bắc. Với Chiêm Thành, Chân Lạp, phân định biên giới rõ ràng và cắt đặt các đội biên phòng để kịp thời ứng phó vì người Chiêm Thành hay đưa quân sang cướp phá quấy nhiễu . Khúc Thừa Hạo cầm quyền được 10 năm thì qua đời. ..

16

Lấy an lạc, khoan dung, giản dị , Làm phương châm cai trị toàn dân . Cải cách hành chính dần dần , 0708- Quốc gia ₫ổi mới ngày gần thắm tươi .

Khi tạ thế chọn người kế vị , Suốt ₫ời vua chỉ nghĩ ₫ến dân . Giữ cho ₫ất nước bình yên , 0712- Dân thêm giầu mạnh vững bền mở mang .

Để giang sơn ngày càng vững chắc , Phải ₫ối ₫ầu với giặc Bắc phương , Ngoại giao khôn khéo nhún nhường , 0716- Sứ thần trao ₫ổi bình thường với nhau .

Giữ yên nơi ₫ịa ₫ầu biên giáp , Với Chiêm-Thành, Chân-Lạp phương Nam . Phân chia ranh giới rõ ràng , 0720- Đặt quân canh giữ sẵn sàng chặn ngay .

Khúc-Thừa-Mỹ (917-923)

Khúc-Thừa-Mỹ (37) lên thay Khúc-Hạo , Sai sứ thần sang báo vua Lương . Giữ tình giao hảo bình thường , 0724- Nhận cờ tiết việt tượng trưng Phiên-thần (919)

Quân Nam-Hán manh tâm chiếm ₫oạt , Lý-Khắc-Chính ₫ược cắt ₫em qua . Binh hùng, tướng mạnh, quân xa ,

0728- Manh tâm chiếm lại nước ta bấy giờ .

Năm Canh Dần (930) kẻ thù Nam Hán (38) , Lấy ₫ất ₫ai ở quận Giao-Châu . Đại-La, Hoan-Ái xem nao, 0732- Cất quân mấy vạn ₫ánh vào Champa . ---------------------------------------------------------------------------

37- Khúc Thừa Mỹ lên thay. Nước Trung Hoa đổi chủ từ Lương sang Hán. Khúc Thừa Mỹ quyết định giao thiệp với nhà Lương, nên vua Nam Hán tức giận. Năm 923 sai kiêu tướng là Lý Khắc Chính đem quân sang đánh Giao Châu. Khúc Thừa Mỹ bị quân Tàu bắt đem về Trung Hoa, Lý Khắc Chính lấy bộ tướng của mình là Lý Tiến cùng ở lại cai trị Giao Châu . Họ Khúc cầm quyền được 25 năm . ..

Thứ sử mới tên là Lý-Tiến , Được ₫iều sang ₫iều khiển việc quân . Nhưng mà thế giặc ₫ã tàn , 0736- Đại-La giữ ₫ược mấy phần chung quanh .

Ở Dương-Xá vang danh bộ tướng , Người họ Dương, hào trưởng năm xưa. Ba ngàn quân sẵn phòng ngừa, 0740- Phất cờ khởi nghĩa diệt trừ ngoại xâm .

Dương-Diên-Nghệ (931-938)

Dương-Diên-Nghệ (39) phá tan bọn giặc , Đuổi quan Tầu, vây bắt tàn quân . Giết tên Trần-Bảo, hung thần ,

0744- Tự xưng Tiết-Độ Sứ Quân cầm quyền .

Dương-Diên-Nghệ giữ yên ₫ất nước , Coi binh quyền mới ₫ược bẩy năm , Phải tên gia tướng gian thâm , 0748- Tên Kiều-Công-Tiễn manh tâm hại hiền (937) .

Ham ₫ịa vị, giết viên chủ cũ , Công-Tiễn kia lòng thú dạ lang . Cũng vì ham chức làm càn , 0752 - Toan ₫em ngoại tộc phá tan cơ ₫ồ .

---------------------------------------------------------------------------

38- Năm Canh Dần (930) quân Nam Hán chiếm Giao Châu, lấy thành Đại La, châu Hoan, châu Ái, cử thứ sử Lý Tiến cùng Lương Khắc Trinh, Trình Bảo, rồi cử quân tiến đánh Nam Chiếu. Quân Nam Hán tuy là chiếm được đất Giao Châu nhưng chúng chỉ kiểm soát ở chung quanh thành Đại La, còn bên ngoài và các châu, phủ khác đều dưới quyền kiểm soát của Dương Diên-Nghệ .

39- Dương Diên Nghệ là một bộ tướng của họ Khúc, người Dương Xá. Trong nhà lúc nào cũng có 3.000 quân binh thiện chíến. Dương Diên Nghệ giết Lý khắc Chính, Trình Bảo và đuổi Lý Tiến, giành chủ quyền, độc lập lại cho đất nước. Dương Diên Nghệ đánh đuổi đám tàn quân và làm chủ đất nước từ năm Tân Mão (931) tự xưng là Tiết độ sứ Giao Châu, sau bi nha tướng là Kiều Công Tiễn mưu hại giết chủ, đoạt chức năm 937. ..

17

Ngô-Quyền (938-944)

Tính năm tháng kể từ Mậu-Tuất (938) , Đất nước ta quả thật rối bời . Lăm le, Nam-Hán bên ngoài , 0756- Bên trong nội loạn, lòng người oán than .

Đất nước chìm trong cơn nguy biến , Nam-Hán vương muốn chiếm nước ta . Sai con Hoằng-Tháo ₫em qua , 0760- Binh hùng tướng mạnh tính ₫à xâm lăng .

Chúa Nam-Hán chiếu ban mũ áo , Cho Vạn-Vương Hoằng-Tháo tiên phong . Cử thêm binh mã lên ₫ường , 0764- Chiến thuyền theo hướng Bạch-Đằng tiến vô .

Còn riêng y ₫óng ₫ô Bắc Bạch , Ở Hải-Môn ứng trực sẵn sàng , Nghe tin quân giặc tràn sang , 0768- Ngô-Quyền (40) gấp rút chận ₫ường ₫ánh ngay .

Trước giết Tiễn, sau bày thế trận , Sông Bạch-Đằng dụ tiến vào sâu . Cọc ngầm từng khoảng cách nhau, 0772- Đợi khi nước lớn trong bầu ₫ổ ra .

Thuyền của ta nhấp nhô mặt sóng , Tháo khinh thường nổi trống tiến quân . Đuổi theo sát khí ₫ằng ₫ằng ,

0776- Quân ta giả chạy theo giòng nước xuôi .

---------------------------------------------------------------------------

40- Ở ngôi 6 năm, thọ 47 tuổi (898-944). Ngô Quyền con rể Dương-Diên-Nghệ giết Kiều Công Tiễn. Ngô Quyền đã kết thúc một ngàn năm đô hộ của ngoại bang và mở đầu kỷ nguyên độc lập lâu dài của dân tộc. Ngô Quyền người Đường Lâm thuộc giòng quý tộc có trí dũng, sức có thể nâng được vạc. Dương Diên Nghệ gả con gái và cho Quyền quận Ái Châu. Sau khi đánh thắng Nam Hán, Ngô Quyền xưng vương, đóng đô ở Loa thành, lập Dương Thị làm hoàng hậu, đặt trăm quan, chế định triều nghi phẩm phục. Hưởng dương 47 tuổi, lên ngôi 6 năm (898 - 944).

..

Rồi ₫ột nhiên phản hồi truy kích , Khi thủy triều vừa kịp rút nhanh . Thuyền Tháo ₫ụng cọc tan tành ,

0780- Quan, quân, tướng giặc thây phanh, hết hồn .

Thuyền Nam-Hán khôn ₫ương cọc sắt , Nát lủng sườn khiến giặc thất kinh , Nhác trông lại thấy Ngô-Quyền 0780- Oai phong lẫm liệt trên thuyền chỉ huy .

Quân mai phục không ly ₫ội ngũ . Giặc bỏ thuyền lố nhố lên bờ , Chúng không học ₫ến chữ ngờ, 0784- Lọt ổ phục kích ta chờ từ lâu .

Địch khiếp vía quay ₫ầu tháo chạy , Phía quân ta cướp lấy chiến trường.

Dồn cho chúng ₫ến cùng ₫ường , 0788- Hết còn có dám nghênh ngang coi thường.

Chém tại trận ₫ương trường Hoằng Tháo , Nam-Hán vương mếu máo thương con . Thề rằng chẳng dám ngó dòm , 0792- Nứớc Nam xin ₫ể người Nam trị vì .

Bạch-Đằng-Giang (41) sông kia hùng dũng , Tiếng sóng rền còn vọng ₫âu ₫ây . Hồn thiêng chót vót chân mây , 0796- Ngọn cờ ₫ộc lập tung bay trên thành .

Người truyền tụng có vành ánh sáng , Khi vua sinh tỏa rạng khắp nơi .

Khí thiêng hun ₫úc nên người , 0800- Tướng ₫i tựa hổ, nốt ruồi ngang lưng . ---------------------------------------------------------------------------

41- Năm Mậu Tuất (938) chúa Nam Hán sai con là Hoàng Tháo đem quân xâm chiếm nước ta dưới danh nghĩa là cứu Kiều Công Tiễn. Vua Nam Hán đóng ở Bác Bạch, Hải Môn để chờ viện. Hoàng Tháo đem chiến thuyền theo sông Bạch Đằng mà tiến vào. Ngô Quyền đã. sai người đem cọc lớn vạt nhọn, đầu bịt sắt, đóng ngầm ở cửa biển, khi nước triều lên Quyền sai người đem thuyền nhẹ ra khiêu chiến, giả thua để dụ địch đuổi theo. Khi nước triều hạ, quay lại tấn công. Thuyền địch mắc vào cọc ngầm lật úp, rối loạn tan vỡ. Quyền thừa thắng đuổi bắt được Hoàng Tháo giết đi. Vua Hán đau khóc, thu nhặt tàn quân rút về. ..

18

Có trí dũng, sức nâng ₫ược vạc , Lúc sơ sinh, tên ₫ặt Ngô-Quyền . Cùng con Diên-Nghệ kết duyên , 0804- Được phong Nha tướng cầm quyền Ái-Châu .

Đất Đường Lâm, ơn sâu vũ lộ , Chọn Loa-thành làm chỗ ₫óng quân . Lập Dương Hoàng-hậu, ₫ăng ₫àn , 0808- Đặt ra chức tước cho hàng vương thân.

Chế nghi lễ ₫ai cân phẩm phục , Thiết triều ₫ình theo bậc ₫ế vương . Bốn mươi bẩy tuỏi ngài băng ,(944) 0812- Ở ngôi cửu ngũ Việt-Thường sáu năm .

Một chiến thắng lưu truyền muôn thuở, Sông Bạch-Đằng ghi nhớ ngàn thu , Mở trang lịch sử bấy giờ , 0816- Thời kỳ tự chủ, từ xưa ₫ến rầy .

Dương-Bình-Vương (945-950)

Ngô-Xương Ngập lên thay ngôi báu , Có Tam-Kha là cậu, nghĩa tình . Di thư vua viết phân minh , 0820- Cậy Kha giúp ₫ỡ con mình lên ngôi .

Nhưng Tam-Kha nuốt lời di chúc , Tên gian thần thừa lúc ấu vương . Mon men trở dạ bất lương , 0824- Cướp ngôi của cháu, Bình-Vương xưng càn .

Dương-Tam-Kha (42) mưu gian hại cháu , Bọn cận thần giở dẫu lắm trò , Cũng không giấu ₫ược ý ₫ồ , 0828- Soán ngôi phản nghịch mồ hồ mị dân .

--------------------------------------------------------------------------- 42- Dương Tam Kha là anh của Hoàng hậu, sau khi Ngô Quyền chết, cướp

ngôi của cháu là Xương Ngập tiếm xưng là Bình Vương. Kha bắt Ngô Xương Văn là em Xương Ngập, đem về làm con nuôi. Kha làm vua được 6 năm, sai Xương Văn và hai tướng là Đỗ Cảnh Thạc và Dương Cát Lợi đi đánh hai thôn Thái Bình (Sơn Tây) nổi loạn. ..

Hậu-Ngô-Vương (951-965)

Ngô-Xương Văn, (43) nhân danh triều cũ , Cùng hai người họ Đỗ, họ Dương . Dùng mưu bắt ₫ược Bình-Vương, 0832- Bảo toàn cơ nghiệp tông ₫ường họ Ngô .

Rước anh về cùng lo việc nước , Xương-Ngập, sau lấn lướt chuyên quyền , Muốn giành tất cả làm riêng ,

0836- Gây nên chia rẽ anh em trong nhà .

Loạn sứ quân (966)

Loạn sứ quân (44) tạo ra thảm cảnh , Mười hai phe tranh ₫ánh lẫn nhau . Sứ quân tên họ như sau : 0840- Lý-Khuê, Bạch-Hổ, Đằng-Châu chiếm thành .

Đất Vĩnh-Tường, Nguyễn-Khoan hùng cứ , Đỗ-Cảnh-Thạc, Xương-Xí, Nguyễn-Siêu , Lã-Đường, Kiều-Thuận tiếp theo , 0844- Nhật-Khánh, Công-Hãn cũng gieo kinh hoàng .

Trần-Lãm trấn ₫óng làng Kỳ-Bá (Thái-Bình).

Nguyễn-Thư-Tiệp chiếm cứ Bắc-Ninh Nồi da nấu thịt, ₫ao binh, 0848- Cuối cùng Bộ-Lĩnh tổng bình sứ quân . ---------------------------------------------------------------------------

43- Trên đường dẹp giặc Xương Văn bảo Đỗ-Cảnh-Thạc và Dương-Cát-Lợi đem quân quay về đánh úp bắt Dương-Tam-Kha lập nên triều Hậu-Ngô nhưng không được bao lâu thì mất và trong nước rối loạn vì Thập Nhị Sứ Quân.

44- Loạn Thập-Nhị Sứ Quân (955-967) Xương-Ngập, Xương-Văn tuy làm vua nhưng lãnh địa thu hẹp lại một nơi. Đến đời sau là Ngô-Xương-Xí lại càng yếu kém nữa nên chỉ còn là một sứ quân mà thôi . 12 sứ quân là :

1- Ngô-Xương-Xí:Khoái-Châu,Hưng_Yên. 2- Đỗ-Cảnh-Thạc Thanh-Oai,Hà-Đông . 3-Trần-Lãm, Kỳ-Bá, Thái-Bình. . 4- Kiều-Công-Hãn, Bạch-Hạc, Vĩnh-Yên . 5-Nguyễn-Khoan:Vĩnh-Tường, Sơn-Tây. 6-Ngô-Nhật-Khánh: Phúc-Thọ,Sơn-Tây. 7-Lý-Khuê : Thuận-Thành, Bắc-Ninh . 8-Nguyễn-Thư-Tiệp: Tiên-Du, Bắc-Ninh . 9-Lữ-Đường : Văn-Giang, Bắc-Ninh . 10-Nguyễn-Siêu: Thanh-Trì, Hà-Đông. 11-Kiều-Thuận: Cấm-Khê, Sơn-Tây . 12-Phạm-Bạch Hổ: Đằng-Châu, Hưng-Yên. ..

19

Đinh-Bộ-Lĩnh (968-980)

Đinh-Bộ-Lĩnh (45) vốn chân hổ hám , Của sứ quân Trần-Lãm minh công . Châu-Hoan thứ sử cha ông ,

0852- Quê người ở ₫ất Đại-Hoàng, Hoa-Lư .

Mồ côi cha kể từ lúc bé , Mẹ, họ Đàm quạnh quẽ nuôi con . Ngày thường cùng trẻ trong thôn , 0856- Tréo tay làm kiệu, suy tôn dỡn ₫ùa .

Cắm cờ lau, tay khua nghi trượng, Bày trò chơi ₫iều tướng khiển binh , Người già thấy thế giật mình, 0860- Điềm này, sau lớn ắt thành ₫ế vương .

Quả nhiên, sau khang cường khôn lớn , Đầu quân về dưới trướng Minh-công , Họp dân dấy nghĩa xưng hùng , 0864- Sứ quân hàng phục, cuối cùng tôn lên .

Vạn-Thắng-Vương thành tên thường gọi , Bởi mỗi lần nổi trống xuất quân , Điều binh tốc thắng như thần , 0868- Khiến bao hào trưởng quy hàng dưới tay . ---------------------------------------------------------------------------

45- Đinh Bộ Lĩnh, người động Hoa Lư, châu Đại Hoàng, con của thứ sử châu Hoan Đinh Công Trứ, nha tướng Dương Diên Nghệ, dẹp yên các sứ quân, tự lập làm đế, ở ngôi 12 năm (968-979), bị nội nhân là Đỗ Thích giết, thọ 56 tuổi, táng ở Sơn Lăng Trường Yên.

Vua mồ côi từ bé, mẹ họ Đàm đưa gia thuộc vào ở cạnh đến sơn thần trong động. Chơi với các trẻ cùng lứa. Chúng tôn Lĩnh làm tướng, tréo tay nhau làm kiệu dùng hoa lau làm cờ rước như nghi trượng thiên tử.

Năm 967 Đinh Bộ Lĩnh cùng con là Liễn nghe tiếng Trần Minh Công là người có đức mà không có con nối nên xin đến nương tựa. Về sau Công trao quyền, được sai đi đánh các hào trưởng, Đinh bộ Lỉnh đánh đâu thắng đó, nhân dân các nơi khâm phục theo về.

Năm 968 lên ngôi, đặt quốc hiệu là Đại Cồ Việt dời kinh ấp về động Hoa Lư, bắt đầu dựng cơ đồ mới lập thành, đào hào xây cung điện đặt triều nghi lập ra luật pháp nghiêm minh.

Năm 971 bất đầu quy định cấp bậc văn võ tăng đạo. ..

Năm Mậu-Thìn (868) lên ngôi Hoàng-Đế , Dời ₫ô về ₫óng ở Hoa-Lư , Đắp thành, bảo vệ kinh ₫ô , 0872- Luyện binh tập mã ₫ể lo giữ gìn .

Đại-Cồ-Việt, ₫ặt tên cho nước , Kinh tế là ₫iều trước cho dân . Nghiêm minh, trái lệnh bất tuân , 0876- Vạc dầu, sắt ₫ỏ ₫ể răn mọi người .

Vua lại sai, phân chia nhiệm vụ , Chọn nhân tài ₫ể bổ làm quan . Tính năm, lịch sử rõ ràng . 0880- Ghi từng sự kiện ₫ể làm tàng thư .

Chia binh ra quân cơ mười ₫ạo (46). Cấp quân trang mũ áo chỉnh tề . Định phân cấp bậc uy nghi , 0884- Đạo, Quân, Lữ, Tố, Ngũ, ghi rõ ràng .

Đinh-Tiên-Hoàng lập năm hoàng hậu, Quá yêu con thơ ấu Hạng-Lang Phong làm Thái-Tử thay vương ,

0888- Buộc trưởng Đinh-Liễn phải nhường cho em .

Năm Bính-Tý (976) thương thuyền các nước , Lần ₫ầu tiên dừng bước ₫ất ta , Đem dâng phẩm vật, lụa, ngà , 0892- Cống triều cốt ₫ể làm quà giao thương .

Lần ₫ầu tiên bán buôn từ ₫ấy , Các nước ngoài muốn cậy nhờ ta Bán buôn trao ₫ổi lại qua , 0896- Giữa dân các nước diễn ra trong vùng . --------------------------------------------------------------------------- 46- Theo Việt-Nam Sử Lược của Trần-Trọng-Kim thì Đinh- Tiên-Hoàng có 10 đạo quân mà: 1 đạo 10 quân, 1 quân 10 lữ, 1 lữ 10 tốt, 1 tốt 10 ngũ. Như vậy thì quân đội của ĐTH có 1.000.000 người sao ? Con số này hơi khó tin.

Căn cứ vào tên gọi thì ‘Tốt’ là người lính thì tổ chức này có lẽ nên ngưng ở “1 lữ 10 tốt” và không có “1 tốt 10 ngũ”. Như vậy thì 1 đạo chỉ có 10.000 người và 10 đạo là 100.000 người so với dân số vào thời kỳ đó đã là nhiều lắm rồi . ..

20

Liễn mất quyền sinh lòng chiếm ₫oạt , Giết Hạng-Lang, tội ác Việt-Vương , Vì ngôi, làm việc bất lương , 0900- Nhẫn tâm ₫ến nỗi coi thường tình thâm .(797)

Việc như thế nẩy mầm bạo loạn , Đỗ-Thích kia thí mạng nhà vua . Khi ngài ăn uống say sưa , 0904- Trong sân cung cấm, bấy giờ nửa ₫êm .

Hắn giết luôn Việt-Vương Đinh-Liễn , Rồi trèo tường ẩn lén trong cung . Bị quan Nguyễn-Bặc truy lùng , 0908- Tìm ra hung thủ ở trong lỗ vò .

Tên Đỗ-Thích bấy giờ bị bắt , Tội tử hình băm nát thịt xương . Đáng ₫ời răn kẻ làm gương , 0912- Âm mưu thoán ₫oạt ngôi vương của người .

Lỗi tại ai ? Chung quy là thế ! Chuyện quốc gia phải ₫ể vô tư ,

Bỏ trưởng lập thứ ấu thơ , 0916- Đến năm hoàng hậu, cơ ₫ồ phải hư .

Rước linh cữu nhà vua ₫em táng , Mã-Yên-Sơn thuộc huyện Tràng-An . Quần thần ₫ưa trẻ cầm quyền , 0920- Vệ-Vương Đinh-Tuệ (47) ₫ưa lên ngai vàng .

Phế ₫ế : Vệ-Vương Đinh-Tuệ (979-980)

Cự-Lượng kêu Vệ-Vương còn nhỏ Thưởng phạt e sẽ khó minh phân . Chi bằng Thập-Đạo Tướng-Quân

924- Lên ngôi giữ lấy giang san mối rường . --------------------------------------------------------------------------- 47- Đinh-Tuệ, con thứ của Tiên Hoàng, ở ngôi 8 tháng. Họ Lê cướp ngôi giáng phong là Vệ Vương, thọ 18 tuổi. Vua còn thơ ấu phải nối nghiệp lớn gian nan, cường thần nhiếp chính, người trong nước lìa lòng, nhà Đinh mất. Đinh quốc công Nguyễn Bặc cùng Thập đạo tướng quân Lê Hoàn rước Vệ Vương Toàn 6 tuổi lên ngôi hoàng đế, tôn mẹ đẻ của Toàn là Dương Thị làm Hoàng Thái Hậu rồi rước linh cữu của Đinh Bộ Lĩnh về táng ở Sơn Lăng . ..

Cuộc thăng trầm, lẽ thường là thế . Lợi với Tình, giâu bể mà thôi . Vợ chồng, ₫ạo nghĩa, than ôi !

928- Long bào trao tặng, tình ₫ời bất nhân !

Đại-Hành Hoàng Đế (980-1005)

Tôn Thập-Đạo tướng quân : Thiên-tử Năm Canh-Thìn (980) bái lễ tân quân .

Tung hô vạn tuế mấy lần , 0932- Vân-Nga thái hậu trao dâng áo bào .

Lẽ ₫ương nhiên nhân nào quả ấy , Bộ-Lĩnh xưa từng lấy vợ người . Trớ trêu biết mấy, sự ₫ời ,

0936- Vợ mình kẻ khác cướp rồi biết chăng !

Quê Ái-Châu, Lê-Hoàn (48) xưng ₫ế , Lấy vợ vua, Dương-thị phu nhân , Lên ngôi hoàng hậu ₫ể gần, 0940- Mười hai trai lớn theo dần chủ trương . ---------------------------------------------------------------------------

48- Năm (980) Phạm Cự Lượng làm đại tướng âm mưu cùng thái hậu tôn Lê Hoàn lên ngôi Thiên Tử. Đây là một nghi vấn lịch sử ? Đỗ Thích không phải là tên họ người nào mà chỉ có nghĩa là = :”thích khách họ Đỗ”. Chẳng lẽ kẻ giết vua, rồi bị đình thần xử tội như vậy mà không ai biết rõ tên là gì ?

Có thể, những việc xẩy ra từ khi vua Đinh-Tiên-Hòang phế trưởng lập thứ, cho đến việc Đỗ-Thích giết vua, việc đình thần lập Đinh-Tuệ, cho đến khi Lê-Hoàn lên làm vua đều là do kế họach chiếm ngôi nhà Đinh của Lê-Hoàn và Dương-thái-hậu ? Rồi sau khi Lê-Hoàn lên làm vua, ém nhẹm tất cả mọi chuyện, không ai dám nói đến hoặc phanh phui những bí mật đó ra nữa .

Lê-Hoàn, người Ái Châu, làm quan nhà Đinh chức Thập đạo tướng quân. Quân Tống xâm lược đem quân ra chống cự, rồi thay nhà Đinh làm vua, ở ngôi 24 năm, thọ 65 tuổi (941-1006). Lê Hoàn phế Đinh Toàn làm Vệ Vương - Hai năm sau (982) Lê Hoàn lấy Dương Thị làm vợ tôn là Đại Thắng Minh Hoàng Hậu, bà này là vợ của vua Đinh Tiên Hoàng, là mẹ Vệ Vương Toàn. Chuyện như là luật nhân quả.

Số là Ngô Nhật Khánh một trong 12 sứ quân bị Đinh Tiên Hoàng đánh bại, Đinh tiên Hoàng lấy mẹ của Nhật Khánh làm vợ, bắt em gái Khánh gả cho con trai mình là Đinh Liễn, gả con gái cưng của mình cho Khánh, ý muốn dập tắt lòng oán vọng của Khánh, nhưng trong lòng Khánh vẫn bất bình, bèn đem cả vợ chạy sang Chiêm Thành đến cửa biển Nam Giới (Hà Tĩnh) rút dao ngắn xẻo má vợ kể tội rằng: "Cha mày ức hiếp mẹ con ta lẽ nào ta vì mày mà quên tội ác của cha mày hay sao? cho mày trở về, ta đi.." sau nghe tin Đinh tiên Hoàng chết, Khánh dẫn người Chiêm vào cướp đất . ..

21

Năm Canh thìn (980) Tống vương hạ chiếu (49) , Đa-Tốn kia mang biểu thư sang , Vừa ₫e, vừa dọa, vừa nương, 0944- Đánh ₫òn tâm lý, dọn ₫ường xuất quân .

Tống hành binh, quân phân bốn mũi , Hướng Bạch-Đằng thủy ₫ội tiến qua . Tập trung quân ở Đại-La , 0948- Lạng-Sơn, quân bộ, chia ba kéo vào .

Hầu-Nhân-Bảo làm Giao-Châu sứ , Tôn-Hoàn-Hưng, Khâm Tộ theo chân . Lưu-Trừng ₫ốc thúc thủy quân ,

0952- Hơn ba vạn lính rần rần vượt sang .

Hầu-Nhân-Bảo dương dương tự ₫ắc , Kéo quân vào ₫i tắt lối sông . Vừa qua gần tới Chi-Lăng , 0956- Bị ta phục kích giết phăng, trận tiền .

Quan quân Tống thất ₫iên bát ₫ảo , Tướng Lưu Trừng thủy ₫ạo thoái vong .

Giặc phơi thây chết ₫ầy ₫ồng , 0960- Đánh tan ba vạn quét xong kẻ thù .

Bắt Phụng-Thiên, trói gô Quân-Biện , Giải giặc Tống về ₫ến Hoa-Lư . Bộ binh Khâm-Tộ thua to, 0964- Tống-vương xuống chiếu truyền thu quân về .

Vua nhà Tống suy ₫i tính lại , Dùng chiến tranh không khỏi thương vong . Chi bằng ₫ưa kế sắc phong , 0968- Gửi cho thông hiếu, ₫ược lòng hai bên . ---------------------------------------------------------------------------

49- Lê Hoàn lên ngôi thiên tử - tháng 8 năm Canh Thìn (980) vua Tống sai Lư Đa Tốn đem thư sang dụ hàng lời lẽ ngạo mạn đồng thời cử Hầu Nhân Bảo, Tôn Toàn Hưng, Hác Thủ Tuấn, Thôi Lương...chia quân làm bốn hướng tấn công xâm lược nước ta.Hầu-Nhân-Bảo và Tôn-Hoàn-Hưng, tướng nhà Tống, chỉ huy bộ binh tiến vào mặt Lạng-Sơn. Lê-Đại-Hành cho người trá hàng, dụ Hầu-Nhân-Bảo đến chỗ hiểm, bắt được đem giết. Bộ binh Hầu-Nhân-Bảo tan .

Lưu-Trừng, tướng nhà Tống chỉ huy thủy quân tiến vào mặt Bạch-Đằng, thấy bộ binh của Hầu-Nhân-Bảo bị tan, vội rút ngay về nước....

Lê-Đại-Hành nắm quyền quân lữ , Sai Tử-An mở lộ Nam chinh (992)

Thân hành ₫ốc chiến tiến binh (50). 0972- Chém Bê-Mi-Thuế, thất kinh Chiêm hoàng.

Vì trước ₫ó Chiêm bang bắt giữ , Quan Từ-Mục, Ngô-Tử-Canh sang . Đưa thư hỏi tội Hoàn-Vương 0976- Lâu nay không thấy ₫ưa sang cống triều .

Trăm cung nữ bắt theo về nước , Cùng bạc vàng lấy ₫ược trong cung. Nhà sư Thiên-Trúc bị cùm , 0980- Theo ₫oàn chiến thắng về cùng quân quan .

Vua ra lệnh phá tan lăng miếu , Hủy thành trì, quốc bảo thu gom .

Đánh Chiêm một trận thất hồn , 0984- Rửa xong mối hận bắt giam sứ thần .

Đối với Tống, dần dần thông hiếu , Sai sứ thần dâng biểu Ung, Hy . Xin làm tiết trấn biên thùy , (985) 0988- Đến năm Thuần-Hóa, phong vì (51) Quận vương .(995)

Khéo ngoại giao, khi cường, khi nhược , Lúc sứ thần Lý-Giác sang thăm , (987) Vua sai sư Thuận giả làm 0992- Chèo ₫ò ₫ưa sứ, ₫ối ngâm thơ rằng :

“Bạch mao phô lục thủy , Hồng trạo bãi thanh ba” Hai người ứng ₫ối ngâm nga , 0996- Giác càng kính phục về nhà tâu lên . ------------------------------------------------------------------------

50- Năm 982 vua thân đi đánh Chiêm Thành. Trước đó vua sai Từ Mục và Ngô Tử Canh sang sứ Chiêm Thành, bị người Chiêm bắt giữ, vua giận nên cho quân đi đánh - chém chết vua Chiêm là Bê Mi Thuế, Chiêm Thành thua to, bắt được quân sĩ của chúng nhiều vô kể cùng là kỹ nữ trong cung trăm người và một nhà sư Thiên Trúc. Lấy các đồ quý đem về, thu được vàng bạc quí báu kể hàng vạn, san phẳng thành trì, phá hủy tông miếu một năm thì về kinh sư.

51- Năm 986 sai sứ sang thông hiếu với nhà Tống, năm 985 xin Tống phong chức Tiết Trấn đến 995 phong làm Giao Chỉ Quận vương. . ..

22

Vua trả bọn Quách, Quân binh biện , Là tù binh trong trận Chi-Lăng . Nhân khi sứ Tống sang thăm , 1000- Tỏ tình thông hiếu, Hòa, Nhân, của mình .

Vua cầm quyền, thông minh, thấy rộng , Quả là người lương ₫ống tài cao . Khéo tài nội trị, ngoại giao , 1004- Giỏi tài khai khẩn vét ₫ào kênh mương .

Năm Quý Mão (1003), trên ₫ường thị sát , Đa-Cái kênh, hết nước cạn khô . Vua liền ra lệnh truyền cho , 1008- Quân dân nạo vét ₫ể ₫ưa nước vào .

Giặc Cứ-Long lâu lâu quấy rối , Vua ₫ích thân ₫i tới Cùng-Giang , Điều quân, bày trận dọn ₫ường , 1012- Kêu trời ba tiếng, ₫ánh tràn giặc tan .

Nam-Bình-Vương tước phong của Tống , Vì bãi binh ở trận Như-Hồng .

Vua Tống cũng muốn ₫ẹp lòng , I016- Nên sai sứ ₫ến tâng công cho ngài .

Năm Ất-Mùi, (995) , việc quân phải kể , Trăm chiến thuyền trực chỉ Trung-Hoa . Hành quân tốc chiến từ xa , 1020- Như-Hồng thị trấn vòng qua ₫ánh vào .

Châu Tô-Mậu, Ung Châu (52) nước Tống , Bị quân ta chiếm ₫óng mấy ngày . Chiếm rồi ta rút ra ngay , 1024- Cốt là nhắc nhở từ nay chớ nhờn.

Sai quan nha ₫úc tiền Thiên-Phúc .(964) Xây thêm lầu Long-Lộc, Trường Xuân . Dựng nhà trên núi Đại-Vân , 1028- Điện vàng, nhà bạc, sức dân ₫ổ vào . --------------------------------------------------------------------------- 52- Đối với Tống thì Đại Hành đã làm Tống Triều phải lo nghĩ. Năm 994 cho quân sang đánh trấn Như Hồng thuộc Khâm Châu, đánh châu Tô Mậu, rồi đánh Ung-Châu . ..

Đối với nước, tài cao trông thấy , Nhưng việc nhà chẳng mấy kỷ cương . Anh em không biết nhún nhường , 1032- Mưu giành ngôi báu tranh vương ₫oạt quyền .

Trung-Tông hòang ₫ế (1005)

Điện Trường-Xuân vào niên Ất Tị , Vua băng hà, chiếu chỉ truyền ngôi . Anh em giành giật ghế ngồi , 1036- Cuối cùng Long-Việt (53) là người lên thay .

Lê Ngọa Triều (1005-1009)

Lê-Long-Đĩnh (54) bèn sai hạ sát , Giết anh mình ₫ể ₫oạt ngôi vua . Sửa quan chế, ₫ổi triều thư , 1040- Rập khuôn theo ₫úng kiểu như bên Tầu .

Mẹ Long-Đĩnh, tên Hầu-Di-Nữ , Là nữ tì, gốc ở Champa , Phi tần này ₫ã sinh ra 1044- Nửa mang máu Việt, nửa là dân Chiêm.

Đĩnh sắc phong bốn tên hoàng hậu , Xin Tống vương cho mũ áo dát vàng . Tống triều chấp thuận gửi sang, 1048- Vua ₫ưa trâu trắng lên dâng Bắc-triều .(1007)

Sử sau chép lắm ₫iều quái ₫ản , Được gán cho Long-Đĩnh Minh-vương . Một là dâm ₫ãng, bạo tàn , 1052- Hai là ác ₫ức coi thường mạng dân .

Như chuyện lấy thằn lằn làm gỏi , Bắt trẻ thơ ra gọi cho ăn . Bắt người trấn nước sủi tăm , 1056- Đem người xẻo thịt, bắt nằm chuồng heo . ---------------------------------------------------------------------------

53- Lê-Long-Việt, con thứ ba của Lê Đại Hành, mẹ là Hầu Di Nữ. Lên ngôi được 3 ngày thì bị em cùng mẹ là Long Đĩnh giết, thọ 23 tuổi (983-1005). 54- Lê-Long-Đĩnh, lại có tên là Chí Trung, con thứ năm của Đại Hành, cùng mẹ với Long Việt, ở ngôi 4 năm, thọ 24 tuổi (986-1009), băng ở tẩm điện. Vua làm việc càn dỡ, giết anh, cướp ngôi, thích dâm đãng, tàn bạo, không mất nước sao được ?

23

Bắt trèo cây cheo leo cao vút . Đốn gốc rồi cho rớt coi chơi . Lấy cỏ tranh quấn quanh người , 1060- Rồi ₫em ₫ốt lửa vua tôi giải sầu .

Lại róc mía trên ₫ầu sư trọc , Rồi giả vờ như mắc phải gai , Thả tay vua ₫ể dao rơi , 1064- Đầu sư ₫ổ máu, vua cười vỗ tay .

Vua lại sai cho người bắt rắn , Bỏ vào quần bày lắm trò chơi . Lão bà hoảng vía la trời 1068- Vỗ tay thích thú vua cười bò lăn .

Lúc thiết triều vua nằm nghiêng ngả , Bởi vì người ₫ã quá ham mê , Tửu sắc dâm dật ê chề , 1072- Mắc thêm bệnh trĩ khó bề ngồi lâu .

Tên “Ngọa Triều” (54a) bắt ₫ầu từ ₫ó , Tẩm ₫iện lâu là chỗ vua băng . Đồng dao có tiếng hát rằng : 1076- “Ngọa-Triều Hòang ₫ế” rõ ràng quái thai . ------------------------------------------------------------------------------------

54a- Sử của ta từ đời Đinh, Tiền Lê, đến đời Lý có nhiều bí ẩn, khó hiểu như cái chết của Đinh-Tiên-Hòang, vụ tôn Lê-Hòan lên làm vua, tư cách Long-Đĩnh, vai trò của mấy vị thiền sư, thân thế Lý-Công-Uẩn.....

Có một số tài liệu cho rằng Lê-Long-Đĩnh không xấu như thường nói mà là một ông vua trẻ, tiến bộ, như những thí dụ sau đây :

“Thái độ của vua Tống đối với Long Đĩnh là sự kính nể ta đọc được đoạn này trong Đại Việt Sử Ký Toàn Thư trang 235 "Vua Tống cho rằng Tê ngưu từ xa đến không hợp với thủy thổ muốn trả lại, nhưng sợ trái ý vua, sai đợi cho sứ nước ta về rồi mới thả ra bãi biển".

Tháng tám (1008) Nhà Tống phong vua làm Giao chỉ Quận Vương, lĩnh Tinh Hải Quân Tiết Độ Sứ .Tháng 9 năm ấy nhà Tống đúc ấn " Giao Chỉ Quận Vương" sai Quảng Nam Chuyển Vận sứ đem sang ban” .

Đối với một cường quốc như Trung Hoa thì vua của họ là bậc thiên tử trong thiên hạ, đối với vua các nước chư hầu, tiểu quốc như nước ta mà thái độ của Hoàng Đế nước Tống đối đãi như vậy có thể gọi là hiếm có, phải nói là Long Đĩnh có một nền ngoại giao như thế nào đó mới làm cho vua Tống ưu ái như vậy, có thể xem Long Đĩnh đã thành công trong việc thiết lập một nền ngoại giao hòa bình với Trung Hoa thời bấy giờ .

“Phải công bằng ghi nhận Long Đĩnh là vị vua đầu tiên làm việc văn học này, việc mà từ trước các vị vua nước ta chưa thấy ai làm chỉ sau khi Long Đĩnh cho người qua Tống xin chín bộ sách Dịch, Thi, Thư, Lễ, Xuân thu, Hiếu kinh, Luận ngữ, Mạnh Tử, Chu lễ và bộ kinh Đại Tạng thì mãi đến năm 1018 Lý Thái Tổ mới sai Viên Ngoại Lang là Nguyễn Đạo Thanh và Phạm Hạc qua Tống Để xin Kinh (ĐVSKTT trang 246 ). ..

Có một ₫iều mà ₫ời chẳng hiểu , Tại sao vua dâng biểu xin kinh ? (1007)

Đắp ₫ường. dựng cột, ₫ào kênh , 1080- Đóng thuyền ₫ể chở bộ hành sang sông (?) (1009)

Suốt bốn năm coi trông việc nước , Đã năm lần giặc giã phá tan . Dù vua là một hôn quân , 1084- Triều thần sao chẳng cân phân mọi bề .

Nên chấm dứt Tiền Lê (55) từ ₫ấy , Kỷ Dậu niên (1009) nhà ấy mất ngôi . Cầm quyền hăm chín năm trời , 1088- Thay vua họ khác hai ngày lạ chưa .

NHÀ LÝ

Lý-Thái Tổ (1010-1028)

Đã mấy lần cơ ₫ồ nguy biến , Cảnh sơn hà lâm nạn chiến tranh . Quốc gia chìm nổi lênh ₫ênh, 1092- Cuối cùng cũng thoát xích xiềng ngoại bang .

Lý-Công-Uẩn, (56) người làng Cổ-Pháp, Sinh ra ₫ời ₫áng bậc minh vương . Lên ngôi hoàng-₫ế Việt-Thường , 1096- Là người khoan thứ, tinh tường việc dân .

Cha không có, mẫu thân họ Phạm , Chùa Tiêu-Sơn, giao cảm thần nhân . Sinh con tuấn tú lạ ngần , 1100- Không cha, nên thuộc thành phần con côi . ---------------------------------------------------------------------------

55- Nhà Tiền Lê làm vua 3 đời, 29 năm (981-1009)

56- Tục truyền: Lý-Công-Uẩn không có cha, mẹ là Phạm-Thị đi chơi chùa Tiêu-Sơn (làng Tiêu-Sơn, phủ Từ-Sơn, Bắc-Ninh) nằm mộng thấy đi lại với thần nhân rồi về có thai sinh ra con trai. Lên ba tuổi cho người sư ở chùa Cổ-Pháp là Lý-Khánh-Vân làm con nuôi, đặt tên là Lý-Công-Uẩn - (Việt Nam Sử Lược/ Trần-Trọng-Kim, trang 94-) Những huyền thoại như vậy thấy rất nhiều trong lịch sử để che đạy một tội lỗi hay một việc làm thường bị coi là xấu xa, hoặc để tôn vinh, ca tụng một người khi làm lớn. Tuy nhiên, người đặt ra huyền thoại cũng đã ngầm cho ta đoán biết Lý-Công-Uẩn là con ai. ..

24

Lý-Khánh-Văn nhận nuôi ₫ứa bé , Trí thông minh, ₫ủ vẻ lương tường . Sư chùa Lục-Tổ rất thương , 1104- Nói rằng không phải người thường thế ₫âu .

Mãi về sau, lời sư Vạn-Hạnh (57), Đã trở thành ₫ịnh mệnh quốc gia . Nhiều năm ròng rã trôi qua , 1108- Tiên tri lúc trước quả là ₫úng ngay .

Sau hai ngày, vua Lê-Long-Đĩnh , Chết chưa chôn thì chuyện xẩy ra .

Trong triều nổi cuộc phong ba , 1112- Nguyễn-Đê, Cam-Mộc ₫ứng ra nói rằng :

“Nhân lúc này lo chung việc nước , Tôn Lý-công lên chức Thánh-Hoàng . Nếu không khi gặp tai ương , 1116- Liệu ta giữ ₫ược ₫ầu thường này chăng ” .

Cuộc chính biến tôn vương chớp nhoáng , Kế hoạch xong chỉ ₫úng hai ngày . Cho dù ai muốn trở tay , 1120- Cũng khó xoay ₫ược ₫ổi thay thế cờ .

Lý-Công-Uẩn thời cơ có sẵn , Người khôn ngoan thủ ₫oạn khá nhiều . Thiền sư Vạn-Hạnh (58) phò theo , 1124- Thái sư Khuông-Việt ₫em ₫iều nghĩa nhân , ---------------------------------------------------------------------------

57- Mấy vị thiền sư Lý-Khánh-Văn, Vạn-Hạnh, Khuông-Việt giữ vai trò gì, chính trị hay tôn giáo, trong việc đưa Lý-Công-Uẩn lên làm vua ? Phải chăng các thầy đã chủ trương một triều-đình của các thầy, tổ chức một cuộc đảo chính lật đổ nhà Lê và Lê-Long-Đĩnh biết nên mới bắt bớ giết chóc tăng chúng. Rồi thì được làm vua, thua làm giặc, triều Lý tha hồ kể xấu Lê-Long-Đĩnh mà thói đời phù thịnh, không ai dám bênh vực kẻ bại .

58- Cuộc đổi ngôi từ Nhà Tiền Lê sang Nhà Lý xảy ra chớp nhoáng, một biến động chính trị rất ngoạn mục không đổ máu, chỉ có một người chết duy nhất đó là Ngoạ Triều Hoàng Đế người điều khiển và đạo diễn cuộc "đảo chính" này là Đào Cam Mộc .

Kế hoạch đựơc thực hiện từng giờ không để một khoảng trống nào cho các thế lực khác kịp phản ứng.

Có thể xem nhà sư Vạn Hạnh là linh hồn của việc đảo chánh và Đào Cam Mộc là người thực hiện cái ý đồ đó. Cho nên sau khi lên ngôi Lý Công Uẩn phong cho Vạn Hạnh làm Quốc Sư, gả con gái và phong tước Nghiã Tín Hầu cho Đào Cam Mộc . ..

Gốc là dân, mối giềng trị nước , Việc khởi ₫ầu làm chước : lên ngôi . Bỏ giềng lưới, bỏ giam người , 1128- Đại xá thiên hạ, ₫ổi ₫ời từ ₫ây .

Vua xuống chiếu : “Từ rầy có việc Không thuận lòng giải quyết với nhau , Được quyền diện kiến trình tâu 1132- Vua thân phán quyết ngõ hầu minh oan” .

Lại hạ lệnh : Người ₫ang trốn tránh , Cho phép về lại cảnh quê hương , Áo cơm giúp kẻ cùng ₫ường , 1136- Tha người Nam-Chiếu, cấp lương ₫ưa về” .

Vua lại phê : Ba năm miễn thuế , Sửa ₫ình chùa tàn phế hư hao . Công, Hầu, Khanh, Tướng, ban trao , 1140- Chọn người xứng ₫áng ₫ể giao trọng quyền” .

Viết chiếu truyền dời ₫ô ₫ến chỗ Thành Đại-La, ₫ất cổ Cao-Vương . Vùng này ₫ất thẳng mười phương , 1144- Long chầu, hổ phục, dị thường ₫ịa linh .

Nhìn ₫ịa hình : Đông, Tây, Nam, Bắc , Thế ₫ất này nét sắc vẻ oai . Vì dân lập kế lâu dài , 1148- Tính theo vận nước, nhân tài hội ₫ây .

Lạ lùng thay, thuyền vua vừa ₫ến , Có rồng vàng xuất hiện trên sông . Đổi tên thành, gọi Thăng-Long (59) . 1152- Mùa thu, tháng bẩy, khởi công dựng nền .(1010)

---------------------------------------------------------------------------------------------- 59- Mùa Thu tháng 7 năm ấy khi thuyền ngự đến thành Đại La có rồng vàng hiện lên

nhân đó mà đổi tên là thành Thăng Long, đổi Châu Cổ Pháp là phủ Thiên Đức, xây dựng các công trình kiến trúc trong kinh thành Thăng Long. Phía trước dựng điện Càn Nguyên để coi châu, tả là điện Tập Hiền, giữa là điện Giảng Võ, cửa Phi Long thông với cung Nghênh Xuân, cửa Đan Phượng thông với cửa Uy Viễn, hướng chính Nam dựng điện Cao Minh. Sau điện Càn Nguyên dựng hai điện Long An và Long Thúy làm nơi vua nghỉ bên tả xây điện Nhật Quang, bên hữu là điện Nguyệt Minh phía sau là cung Thúy Hoa. Thành có bốn cửa : Đông là Tương Phù, Tây là Quảng Phúc, Nam là Đại Hưng- Bắc là Diệu Đức . ..

25

Điện Càn-Nguyên, nơi coi triều chính , Điện Tập-Hiền, hướng ₫ịnh chính Nam . Nằm sau là ₫iện Long-An , 1156- Phía Đông : Giảng-Võ, Thư Tàng kế bên .

Cửa thành trên : Tương-Phù, Quản-Phúc , Cửa Bắc là Diệu-Đức mở ra . Đại-Hùng theo hướng Tây qua , 1160- Tường cao, hào chắn, phía xa ngoại thành .

Cửa Đan-Phượng thông liền Uy-Viễn . Bậc thềm rồng trước ₫iện Cao-Minh . Thăng-Long quang cảnh hữu tình , 1164- Nghinh-Xuân cung cấm, ngoại thành chùa Nghiêm.

Đổi niên hiệu Thuận-Thiên, dễ tính (1010) Chức ₫ặt ra phân ₫ịnh rõ ràng . Sắc phong cho sáu bà Hoàng , 1168- Các con ₫ều ₫ược tước Vương, tước Hầu .

Lấy kinh-tế làm ₫ầu trị quốc . (1013) Quy ₫ịnh ra luật nước nghiêm trang . Sáu khâu (60) sưu thuế ₫àng hoàng , 1172- Năm lần giảm thuế, nước càng phồn vinh .

Nơi Phiên-trấn tình hình không ổn (1020) Giặc xâm lăng khốn ₫ốn dân binh . Cất quân dẹp giặc thân chinh , 1176- Đánh cho mấy trận tan tành Cử-Long (61) .

Vua một lòng tôn sùng ₫ạo Phật , Xuống chiếu truyền khuyên tập chép kinh (62) . Để lầu bát giác tôn vinh , 1180- Đúc chuông, xây tháp, linh ₫ình ₫àn trai .

------------------------------------------------------------------------------------------ 60- Sáu sắc thuế là : Thổ-Trạch,. Tầm-Tang, Lâm-Sản, Hải-Sản, Thực-Vật và Ải-Quan . Sắc thuế sau này đánh vào những hàng hóa giao dịch với phương Bắc.

61- Vua Thân chinh đi đánh thắng giặc Cử Long ở Ái-Châu. 62- Năm 1018, sai quan Nguyễn-Đạo-Thành và Phạm-Hạc sang nhà Tống

thỉnh kinh Tam-Tạng về để ở kho Đại-Hưng. Lý-Công-Uẩn xuất thân từ chùa, là con nuôi sư Lý-Khánh-Vân và lại do Sư Vạn-Hạnh khuông phò thì việc chấn hưng Phật-giáo là lẽ tất nhiên và dễ hiểu . ..

Chia ₫ất ₫ai, hai mươi bốn bộ . Thuế má gồm sáu vụ rõ ràng . Lại còn bắt các ông hoàng 1184- Luyện tập võ nghệ giỏi giang tinh tường .

Hay cũng ₫ấy, họa thường cũng tới , Khi Lý-công vừa mới từ trần (1028) Mấy hoàng tử vội ₫em quân (63) 1188- Về kinh mong những tranh giành ngôi vương .

Lý-Thái-Tông (1028-1054)

Lý Phật-Mã theo trong di chiếu, Đến Cấm-thành mới hiểu tình hình Võ Đức, Thành Dực, Đông Chinh

1192- Lăm le những muốn giết mình cướp ngôi .

Lý-Công-Uẩn, vốn người ₫ạo Phật , Sao các con lại mất lương tâm .

Không còn tình nghĩa anh em , 1196- Than ôi ! Cốt nhục tương tàn buồn thay !

Cuộc tranh chấp, ba tay vương tử , Khiến triều ₫ình phải xử cho nghiêm . Quan Lê-Phụng-Hiểu, ₫iện tiền , 1200- Rút gươm thẳng ₫ến chém liền Võ-Vương .

Các vương kia tìm ₫ường chạy cả . Phụng-Hiểu tôn Phật-Mã lên ngôi . Thiên Thành niên hiệu ₫ặt rồi ,

1204- Máu hòa nứớc mắt sang ₫ời Tháí-Tông .

---------------------------------------------------------------------------

63- Khi Lý-Công-Uẩn mất (năm 1028, thọ 55 tuổi, trị vì 19 năm) chưa kịp làm tang lễ thì ba hoàng tử: Võ-Đức-Vương, Dực-Thánh-Vương, và Đông-Chinh-Vương kéo quân toan chiếm ngôi của thái-tử Phật-Mã. Võ-Vệ Tướng-Quân Lê-Phụng-Hiểu bèn đâm chết Võ-Đức-Vương tại trận khiến hai người kia sợ phải chạy trốn. Dĩ nhiên đám táng Lý-Công-Uẩn nhiều máu hơn nước mắt. Lý-Công-Uẩn và các con hẳn phải được được trau dồi kỹ càng giáo lý từ bi đạo hạnh của Phật-giáo, mà sao có thể xẩy ra nhưng chuyện đau lòng như vậy. Thế mới biết cái vòng danh lợi nguy hiểm thật ! Phật-Mã lên ngôi là Lý-Thái-Tôn. Hai người kia sau đó xin về chịu tội. Lý-Thái-Tôn tha và cho cả hai người được phục chức.

..

26

Vua tha cho mấy vương dấy loạn , Lấy tình người ₫ổi oán thành ân . Đem tiền, gạo, phát cho dân , 1208- Gọi là bố thí, trong lần lên ngôi .

Vua lại sai ₫ặt ra thứ bậc , Để trao quyền cho thật phân minh .

Lựa người tài giỏi việc binh , 1212- Phong làm thượng tướng giữ gìn quốc gia .

Vua lập ra bẩy bà hoàng hậu Là một ₫iều dễ hiểu không sai Sắc phong Thái-tử, truyền ngôi , 1216- Nhật-Tôn hoàng tử ₫ược ngài ban cho .

Là một người nhân từ, sáng suốt , Lại hiểu thông thao lược, kinh luân . Sáu nghề lễ nhạc luật âm , 1220- Ngự văn, thư số, cũng trang anh tài .

Suốt một ₫ời trên ngai hoàng ₫ế , Bước trường chinh tế thế ₫ông, tây , Ở ngôi hăm bẩy năm ₫ầy , 1224- Tám lần chinh phạt dạn dầy sương phong (64).

Thái-Tông vốn quảng thông, dĩnh ngộ, Lại lược thao võ nghệ, anh minh . Dưới tay, tinh nhuệ quân binh ,

1228- Lãnh ₫ạo xứ sở thanh bình khắp nơi .

Hành quân chiếm xứ Hời, Nam tiến , Sông Ngũ-Bồ trận chiến lừng vang . Quân ta khí thế tràn lan ,

1232- Chém ₫ầu Sạ Đẩu bắt ngàn tù binh .

--------------------------------------------------------------------------- 64- Năm 1029 : đánh giặc ở Đản Nải. Năm 1031 : đánh ở Châu Hoan. Năm 1033 :

đánh châu Đinh Nguyên. Năm 1033 : đánh châu Tuệ Nguyên. Năm 1035 : Đánh châu Di, khi đi, vua tiên đoán là đại tướng Nguyễn Khánh sẽ làm phản, đúng như lời tiên đoán Khánh đã làm phản. Vua xuống chiếu bắt giam đóng cũi giải về kinh sư. Tháng sau vua trở về kinh đô . Năm 1037 : vua đi đánh đạo Lâm Tây mất hết 2 tháng. Năm 1039 : đánh Nùng-Tồn-Phúc. Năm 1044 : vua thân chinh đi đánh Chiêm Thành ở phía Nam là bờ sông Ngũ Bồ quân Chiêm Thành bày binh bố trận vua cho quân đổ bộ tắt ngang sông tấn công, Chiêm Thành tan Quách Gia Di chém đầu vua Chiêm là Sạ Dẩu tại trận, đoạt được 30 voi, bắt sống 5 nghìn người. ..

Vào Phật-Thệ, ₫ế kinh Chiêm quốc Vua Thái-Tông bắt ₫ược Mị-Ê (65) Khải hoàn, thuyền ngự trở về .

1236- Động tình, vua phán Mị kề long nhan .

Nàng thủ tiết, quấn chăn tự tận. Những ₫ời sau sử vẫn còn nghi : Lý triều ₫ạo hạnh từ bi,

1240- Tại sao có chuyện não nề, ₫au thương ?

Nùng-Tồn-Phúc vẫn thường quấy phá, Vua Thái-Tông ngự giá thân chinh . Bắt Nùng về chốn ₫ế kinh ,

1244- Khép vào tội trọng hành hình chẳng tha .

Nùng-Trí-Cao chạy ra châu Đảng Lập nước riêng tính toán phục thù . Tướng Lý-Tiến ₫ánh, Nùng thua ,

1248- Bắt toàn gia quyến về chờ lệnh trên .

Lý-Thái-Tông lương hiền, nhân ₫ạo , Tước gia phong Thái-Bảo rồi tha . Thương tình trước ₫ã giết cha ,

1252- Nên không nỡ hại cả nhà Nùng-Cao (66) .

Bộ Hình-thư mở ₫ầu quốc pháp ,(1042) Bởi vì là ứng ₫áp mọi nơi . Luật nghiêm lại hợp tình người , 1256- Công bằng, ₫úng lẽ, thuận trời, an dân . ---------------------------------------------------------------------------

65- Phật-Thệ nay là làng Nguyệt-Bậu, huyện Hương-Thủy, Thừa-Thiên. Mị-Ê là vương phi của Chiêm quốc, tự tử khi Lý-Thái-Tôn toan làm nhục. Hiện nay, tại phủ Lý-Nhân (Hà-Nam) vẫn còn đền thờ người đàn bà ngoại nhân tiết liệt này . Chỉ một hành động Mị-Ê phải quấn chăn (vì không có quần áo) để gieo mình xuống sông tự tử đủ biết Lý-Thái-Tôn định hoặc đã giở trò gì với người đàn bà xấu số này. Sử gia viết nhưng vụng 'lách' về chuyện này .

66-Năm 1041, con Nùng-Tồn-Phúc là Nùng-Trí-Cao và mẹ là A-Nùng chạy về châu Đảng, lập ra một nước gọi là Đại-Lịch. Lý-Thái-Tông sai tướng Lý-Tiến đi đánh, bắt sống cả hai mẹ con về Thăng-Long, nhưng Thái-Tôn thương tình trước đã giết cả cha, anh Nùng-Trí-Cao nên tha cho về lại còn phong cho chức Thái-Bảo. Bắt được phản lọan, không giết, lại cho quan tước rồi tha cho về, thì quả là Lý-Thái-Tông nhân từ thật. Phải chăng hành động này để chuộc lại việc đối xử với Mị-Ê . Hoặc Thái-Tông nhân từ thật nhưng cũng không cầm lòng nổi trước sắc đẹp . ..

27

Luyện thủy quân ₫óng thuyền cỡ lớn , Đầu tiên là chiến hạm Vạn-An .(1034) Vinh-Xuân rồi chiếc Nhật-Quang ,(1037) 1260- Hạm ₫ội có cả vài trăm tiểu thuyền .(1043)

Vua hạ lệnh ₫ào kênh Đản-Nãi ,(1029) Rồi lại sai vét giải Lẫm-Kinh (1050) Tây-Nhai mở chốn thị hành, 1264- Trên sông Tô-Lịch chênh vênh bắc cầu .

Lệ từ lâu năm nào cũng thế , Vua thân hành tế lễ Thần-Nông . Tịch ₫iền, ruộng ₫ã cày xong , 1268- Nêu gương thiên hạ dốc lòng làm ăn .

Đạo ₫ức dạy cháu con giữ lễ, Cho muôn ₫ời lấy ₫ể làm gương . Tính vua ₫ôi lúc khác thường , 1272- Thích nghe sấm ký, khoa trương việc mình .

Khắp ₫ất nước thanh bình, an lạc , Vua là người trầm mặc, tinh thông . Tháng mười Giáp-Ngọ, tiết ₫ông , 1276- Trường-Xuân, (67) vua mất ₫au lòng thần dân .

Là một người bội phần cơ trí, Việc quốc gia chăm chỉ sớm hôm . Tiếc rằng hay nói khoe khoang , 1280- Là người khai sáng mối rường về sau .

Lý-Thánh-Tông (1054-1072) ĐẠI-VIỆT Được ngôi cao, Thánh-Tông (68) hoàng ₫ế, Là Đông cung thừa kế Nhật-Tôn . Một người tâm tính ôn tồn , 1284- Thương dân, trọng việc lại còn lo xa . ---------------------------------------------------------------------------

67-Vua mất ngày 1-10 năm Giáp Ngọ (1054). 68-Tên húy là Nhật Tôn, con trưởng của Thái Tông. Mẹ là Kim Thiên thái

hậu họ Mai, khi trước chiêm bao thấy mặt trăng vào bụng rồi có mang, ngày 25 tháng 2 năm Qúy Hợi, Thuận Thiên thứ 14 (1023) sinh vua ở cung Long Đức. Năm Thiên Thành thứ nhất (1028) được sách phong làm Đông Cung thái tử. Thái Tông bèn lên ngôi báu, ở ngôi 17 năm (1054-1072) thọ 50 tuổi (1023-1072) băng ở điện Hội Tiên...

Đổi quốc hiệu thành ra (69) ĐẠI-VIỆT ,(1054) Lập lịch triều, chi tiết chính danh , Gọi tên Long-Thụy Thái-Bình , 1288- Sửa sang chính sự, dân tình, an sinh .

Lập Văn Miếu, nặn hình Phối Tứ , Những người hiền : Khổng-Tử, Chu-Công . Bẩy hai (72) trò giỏi thờ chung , 1292- Là ₫ất văn vật, tấn phong nhân tài .

Ngoài Cấm-thành, xây ₫ài cao nhất , Đặt tên là Bảo Tháp Báo-Thiên . (1054) Mười hai từng ₫ứng dính liền , 1296- Vươn cao chục trượng oai nghiêm vô cùng .

Gặp phải khi trời ₫ông lạnh giá , Thương người tù thiếu cả chiếu mền (70) . Gian ngay chưa rõ trắng ₫en , 1300- Truyền hữu ty phát chiếu chăn cho nằm . (1055)..

Xót dân tình, phải chăng, không biết , Nên nhiều khi làm việc lỡ lầm . Xử người như với thân nhân, 1304- Lấy ₫iều khoan giảm gia ân cho người .

Dân thiếu ăn, ₫ức trời thừa thiếu , Tha thuế tô, một kiểu khuyến nông . Vua, quan, dân, lính, một lòng , 1308- Giữ yên bờ cõi chẳng mòng riêng tây .

Năm Kỷ Hợi, (1059) lựa ngày Bắc phạt , Đánh Khâm-Châu, cả nước kinh hoàng . Biểu dương lực lượng vài hôm , 1312- Rồi cho triệt thoái, truyền gom quân về . ---------------------------------------------------------------------------

69- Quốc hiệu ĐẠI-VIỆT bắt đầu từ đây cho đến hết triều Hậu-Lê .

70- Mùa Đông, tháng 10 năm Ất Mùi (1055) nhắm lúc tiết Đại Hàn vua bảo các quan rằng : "Trẫm ở trong cung sưởi than xương thú, mặc áo lông chồn còn rét thế này nghĩ đến người tù bị giam trong ngục, khổ sở về gông cùm, chưa rõ gian ngay, ăn không no bụng, mặc không kín thân, khốn khổ vì gió rét, hoặc có kẻ chết không đáng tội, trẫm rất thương xót vậy lệnh cho hữu ty phát chăn chiếu và cấp cơm ngày hai bữa..." ..

28

Đánh thị uy chẳng hề chiếm cứ, Bởi vì vua giận dữ Tống-vương .

Phản phúc dối trá dị thường , 1316- Nuốt lời binh viện, ₫ánh Nùng-Trí-Cao .

Đánh Chiêm-Thành tiến vào Phiên-Trấn , Chúa Champa thất trận ₫ầu hàng . Thế cùng, Chế-Củ (71) xin dâng , 1320- Ba châu cắt ₫ất kính nhường Thánh-Tông .

Vua bằng lòng, tha cho Chế-Củ, Cõi biên thùy, uy vũ vang danh , Thu về Địa-Lý, Ma-Linh ,(1069)

1324- Cùng châu Bố-Chính trở thành nước ta .

Tuổi bốn mươi, sinh ra con nhỏ, (1066) Vua mừng vui, trăm họ hân hoan . Có người nối giõi ngai vàng , 1328- Phong ngay Thái-Tử, ₫ăng quang sau này .

Lý-Thánh-Tông có tài văn học , Làm minh văn cho ₫ục trên bia (1056) Cung, Thương sáng tác nghề kia , 1332- Phỏng theo nhạc khúc chẳng lìa âm Chiêm .

Tiếng trống Chàm vô cùng hấp dẫn , Điệu Pỳ-Dền khi bổng, lúc khoan . Tám mươi ₫iệu trống Kỳ-Nằng , 1336- Ri-Nai khúc hát nhẹ nhàng vui thay .

Nhân một hôm, gặp ngày xuân nhật , Dân hiếu kỳ nô nức tranh ₫ua. Nhân ngài ₫i vãn cảnh chùa , 1340- Cố nhìn ₫ược mặt ₫ức vua một lần .

Chỉ riêng một giai nhân tuyệt sắc , Không nhìn vua, ₫ứng nép bên lan . Vua lấy làm lạ vô vàn , 1344- Sai lấy võng kiệu ₫ể mang nàng về . ---------------------------------------------------------------------------

71- Tháng 0-1069 đánh Chiêm Thành bắt được vua nước ấy là Chế Củ xin dâng ba châu Địa Lý (Quảng Bình), Ma Linh (Quảng Tri), Bố Chính (phía Tây tỉnh Quảng Trị) ..

Tên Ỷ-Lan (72) cũng vì tích ₫ó , Là một người ₫ức ₫ộ thông minh . Thay vua việc nước ₫iều hành , 1348- Khi chồng sang ₫ánh Chiêm-Thành năm sau .

Lý-Thánh-Tông tài cao, nhân hậu , Coi việc dân, ₫ạt thấu lẽ Trời ,

Cơ ₫ồ gánh vác trên vai , 1352- Bình Chiêm, phạt Tống, trong ngoài vỗ yên .

Lý-Nhân-Tông (1072-1127)

Vua băng hà, con lên bẩy tuổi ,(1072)

Càn-Đức, tên, miếu hiệu Nhân-Tông . Ỷ-Lan cũng ₫ược sắc phong 1356- Thái-phi vì ₫ã có công sinh thành .

Bà buông mành tham gia chính sự , Rồi tranh quyền, bức tử Hoàng phi Là Hoàng Thái hậu ₫ương thì.

1360- Bẩy hai (72) thị nữ tội gì thác oan ?

Thái sư Lý-Đạo-Thành phụ chính , Việc triều ₫ình hoàn chỉnh giúp vua. Trong ngoài hết sức chăm lo , 1364- Trung trinh báo quốc khuông phò ấu quân .

Đắp ₫ê chống thủy thần gieo họa, Mở khoa thi tuyển lựa cống sinh .(1075) Kén người bác học, minh kinh ,

1368- Tam trường lều chõng lưu danh với ₫ời .

Lê-Văn-Thịnh tên ngời bảng hổ , Được vời vào ₫ể dỗ dạy vua . Thăng dần lên chức Thái-sư , (1085)

1372- Về sau tạo phản mưu ₫ồ thí quân .(1096) ----------------------------------------------------------------------------------------------

72- Vua đã 40 tuổi mà không có con trai, trong một chuyến du xuân thưởng ngoạn cảnh chùa, xa giá đi đến đâu, trai gái nô nức đổ xô đến xem không ngớt duy có một cô gái hái dâu cố đứng nép trong bụi lan. Vua trông thấy gọi đưa vào cung, được vua yêu mến phong làm Ỷ Lan phu nhân, sau đó Ỷ Lan sinh ra thái tử Càn Đức và hoàng tử Minh Nhân Vương . Bà này, được Thánh-Tông sủng ái, xui vua bắt bỏ ngục Dương-Thái-Hậu và 72 người thị nữ rồi đem giết cả .. ..

29

Gia nô Thịnh là dân Đại-Lý , Có thuật riêng kỳ bí quái chiêu .

Tưởng rằng áp ₫ảo làm liều , 1376- Nên chi suýt chết vì theo lũ này .

Lý-Nhân-Tông, một tay thư pháp , Nét rồng bay, chữ khắc trên bia . Minh-Văn mấy vận Đường thi , 1380- “Lam-Sơn Dạ Yến” vườn khuya gẩy ₫àn .

Nước thanh bình, ơn trên thấm gội , Khắp kinh thành mở hội hoa ₫ăng . Luận thơ giữa buổi xuân quang , 1384- Trên trời trắng xóa một màn tuyết rơi .

Để có người sáng ngời văn hiến , Lựa nhân tài, hội tuyển chiêu sinh . Học theo Khổng, Mạnh, thánh minh . 1388- Rèn văn, luyện võ, rạng danh nước nhà .

Quốc-Tử-Giám mở ra trường mới , Để cho người chữ giỏi học thêm . So tài, kén trí phân minh . 1392- Môn thi : Tính toán, luật hình học riêng .

Mạc-Hiển-Tích (73) ₫ề tên bảng chỉ , Bổ làm quan Học-Sĩ Hàn-Lâm .(1086) Về sau ₫i sứ mấy lần , 1396- Thay vua yên vỗ quan quân Chiêm-Thành .

Cho lão thần ₫ược quyền ngồi tấu, Trời vào thu ban áo các quan . Mùa xuân, tiệc yến ₫ãi ₫ằng , (1123) 1400- Vua quan cùng sống thân bằng với nhau .

Vua ra lệnh : Giết trâu phải phạt , Đến mùa xuân không chặt ₫ốn cây . Cấm dùng gậy nhọn cầm tay , 1404- Cùng ₫ồ sắt thép, kết bầy ₫ánh nhau . ---------------------------------------------------------------------------

73- Năm 1086 tổ chức khoa thi, Mạc Hiển Tích trúng tuyển bổ làm Hàn lâm học sĩ. ..

Để giao thông, xây cầu, ₫ắp lộ , Sửa kinh thành những chỗ hư hao . Đắp ₫ê Cơ-Xá thêm cao , 1408- Để ngăn nước lụt tràn vào kinh ₫ô .

Việc xây cất truyền cho nung ngói , Để lợp nhà tránh khỏi hỏa tai . Hội ₫àm với sứ nước ngoài , 1412- Định xong cương giới ₫ất ₫ai rõ ràng .

Vương-An-Thạch nghĩ rằng Đại-Việt (74), Bị Chiêm-Thành ₫ánh giết hết quân . Bây giờ công phá một lần , 1416- Chắc rằng chiến thắng sẽ nằm trong tay .

Vua Tống sai Lưu-Di, Thẩm-Khởi (1075) Ngầm dấy binh yểm tại Quế-Châu . Thuyền bè, quân dụng, gưom ₫ao , 1420- Cấm dân buôn bán ra vào nước ta .

Biết ý ₫ồ của nhà Bắc Tống , Thường-Kiệt, phong làm tướng ₫iều quân . Tiến sang ₫ánh trước Châu Khâm ,(1075) 1424- Châu Liêm có thể ₫ầu hàng Đại-Nam.

Vây Ung-Châu, Tô-Đam cố thủ . Năm vạn người thảm tử vong thân. Tướng quân Tôn-Đản hạ thành .

1428- Tô-Đam cùng với gia ₫ình tự thiêu

Ta vây Liêm, Khâm-Châu hai huyện , Diệt toàn quân tiếp viện họ Trương , Quảng-Tây Đô Giám tử thương

1432- Lý, Tôn ca khúc khải hoàn, ban sư . ---------------------------------------------------------------------------

74-Năm 1075, Vương An Thạch nhà Tống tâu với vua Tống sai Thẩm Khởi, Lưu Di dấy binh. Vua Lý Nhân Tông biết tin, sai Lý Thường Kiệt, Tôn Đản đem hơn 10 vạn ứng chiến. Thường Kiệt đánh Châu Khâm, Liêm, Đản vây thành Ung. Đô giám Quảng Tây nhà Tống là Trương Thủ Tiết đem quân đến cứu. Thường Kiệt đón đánh ở cửa ải Côn Lôn, phá tan và chém Thủ Tiết tại trận. Tri phủ Ung Châu là Tô Giám cố thủ, không hàng. Quân ta đánh đến hơn 40 ngày, hạ được thành. Giám cho gia thuộc 36 người chết trước chôn xác vào hố rồi châm lửa tự thiêu. Lý Thường Kiệt giết hơn 58.000 ngàn người, cộng với số chết ở 2 châu Khâm, Liêm thì khoảng 10 vạn. Thường Kiệt còn bắt sống một số tù binh ở 3 châu kể trên đem về nước. ..

30

Vào tháng ba, (1076) Tống cho phủ sứ , Đến Chiêm-Thành phủ dụ Nam Man . Tống quân, Chân-Lạp họp bàn , 1436- Bao vây Đại-Việt dọn ₫ường tiến quân .

Chúng liên minh bày dàn thế trận , Hai gọng kìm dưới tấn, ₫ánh ngang . Quách-Quỳ, Triệu-Tiết lên ₫ường , 1440- Đem theo chín tướng sẵn sàng tấn công .

Ta chặn ₫ịch tại sông Như Nguyệt, Quyết một lòng tiêu diệt Tống quân . Hi sinh, nhất trí bền gan,

1444- Địch quân tổn thất hàng ngàn tử thương .

Tống rút về Phú-Lương hạ trại . Bắn ₫á ra chống lại tấn công . Ngàn quân ta phải mạng vong ,

1448- Khiến cho quân sĩ nản lòng lo âu .

Lý-Thường-Kiệt ban câu thần dạy (75): "Vua Nam ngự trị tại nước Nam Sổ trời ₫ã ₫ịnh rõ ràng

1452- Cớ chi cậy mạnh xâm lăng trái lời .

Mua thất bại, các ngươi ₫ừng oán" . Khiến quan quân mạnh dạn tinh thần . Quyết tâm bảo vệ giang san .

1456- Bốn vạn uổng tử, Tống ₫ành lui binh . ---------------------------------------------------------------------------

75- Năm sau (1076), vua Tống Hy Ninh xuống chiếu liên minh với Chiêm Thành và Chân Lạp đem quân Tống vào Đại Việt bị Lý Thường Kiệt đón đánh, đến sông Như Nguyệt thì đánh tan được quân Tống do tướng nhà Tống là Quách Quỳ và Triệu Tiết chỉ huy. Quỳ phải rút lui lấy châu Quảng Nguyên làm ranh giới. Người đời truyện rằng một đêm trong đền Trương tướng quân có tiếng đọc to rằng :

Nam quốc sơn hà Nam Đế cư Tiệt nhiên định phận tại thiên thư Như hà nghịch lỗ lai xâm phạm Nhữ đẳng hành khan thủ bại hư

Quân sĩ cho đây là lời thần nhân nên càng nức lòng chống giặc. Bài thơ trên coi như một tuyên ngôn độc lập của nước ta..Năm 1087, nối lại giao hảo với nhà Tống. Vua truyền thả dân và binh lính bị bắt ở 3 châu Ung, Liêm, Khâm cho nước Tống. Năm 1084, hội đàm định lại biên giới. trả lại Tống châu Quan Nguyên chiếm từ ba năm trước. ..

Từ ₫ó, Tống hãi kinh khiếp sợ Bỏ giấc mơ dòm ngó nước ta . Hai bên thông sứ giao hòa ,

1460- Lý triều thịnh trị, nước nhà bình an .

Lý-Thường-Kiệt giám quan trong nội , Lại là người danh nổi ngoài biên . Nức tài phạt Tống, bình Chiêm , 1464- Chính thơ người viết văn tuyên ₫ể ₫ời .

Năm Giáp Thân (1104) ở nơi biên trấn , Quân Chiêm-Thành xâm lấn nước ta . Vua Chiêm là Chế-Ma-Na , 1468- Đem quân ₫òi lại ₫ất nhà trước ₫ây .

Vua cử ngay, tướng quân Thường-Kiệt , Trổ oai thần ₫uổi hết giặc Man . Thu hồi toàn vẹn giang san ,

1472- Bắt Chiêm triều cống mấy năm một lần .

Lý-Nhân-Tông không con nối nghiệp , Dương-Hoán nuôi ₫ể tiếp ngôi mình . Con Sùng hiền ₫ệ thông minh , 1476- Phong làm Thái-tử thay mình mai sau .

Trong tiết thu vào năm Đinh Dậu, (1117) Ngày qua ₫ời Thái-hậu Ỷ-Lan . Tổ chức hỏa táng, quốc tang , 1480- Làm theo nghi lễ. hỏa ₫àn thiêu thân .

Nghe biên cương phỉ quân quấy nhiễu , Vua vội vàng xuống chiếu viễn chinh , Rợp trời cờ xí tinh binh , 1484- Thảo ra kế hoạch tự mình ₫iều quân (76) ,

---------------------------------------------------------------------------

76- Năm Giáp Thân 1104 mùa xuân tháng hai, sai Lý Thường Kiệt đánh Chiêm Thành, trước đây Lý Giác trốn sang Chiêm Thành có nói tình hình hư thực của nước ta. Vua Chiêm Thành là Chế Ma Na nhân thể đem quân vào cướp lấy đất ba châu Địa Lý, Ma Linh, Bố Chính mà Chế củ đã dâng. Lý Thường Kiệt đánh thắng. Vua Chiêm lại dâng nộp đất.

..

31

Bến Thiên-Thu ầm vang tiếng trống . Đoàn chiến thuyền rẽ sóng ₫ại dương , Đánh tan bắt sống Ngụy-Bàng , 1488- Dẹp yên các ₫ộng dọc ₫ường quan san .

Cho tịch thu bạc vàng tơ lụa , Cùng trâu dê, thóc lúa, bò heo . Tù binh bắt ₫ược ₫em theo 1492 - Vua tha không giết làm ₫iều hiếu sinh .

Ngày cuối cùng biết mình sắp chết , (77) Vua dặn rằng : “Bỏ việc xây lăng , Lễ tang giản dị khiêm cần , 1496- Giảm phần nghi lễ cho dân khỏi phiền .

Trẫm, nhiều năm, từ lên nối nghiệp , Nhiệm vụ thì chưa kịp làm xong . Nay thời ₫ến phút lâm chung , 1500- Ta lo Thái-tử chưa thông việc triều .

Nhờ Thái-Úy hãy theo phò tá , Coi ấu vương, Trẫm ₫ã giao cho .

Vì dân giữ vững cơ ₫ồ , 1504- Còn ta, lăng mộ ₫ơn sơ, nhẹ nhàng “ .

Ngày vua băng, sao sa, sấm hiện , Năm Đinh Mùi ở ₫iện Vinh-Quang (1127) . Thái-tử thọ lễ, miếu ₫ường . 1508- Quỳ bên linh cữu ₫ang quàn nơi ₫ây .

Bỏ cõi ₫ời, từ nay vĩnh biệt , Gió lạnh lùng, khí tiết ₫ông sang . Ngậm ngùi, ₫i, ở, lẽ thường , 1512- Sáu ba tuổi ấy, xót thương vua hiền . ---------------------------------------------------------------------------

77- Vua không khỏe, gọi Thái úy Lưu Khánh Đàm vào nhận di chiếu rằng : “...Ta đã ít đức không lấy gì làm cho trăm họ được yên, khi chết đi lại khiến cho thứ dân mặc áo xô gai, sớm tối khóc lóc... làm lỗi ta thêm nặng...Việc tang thì chỉ 3 ngày, không xây lăng mộ riêng, nên để ta hầu bên cạnh Tiên đế. Than ôi ! Mặt trời đã xế, tấc bóng khó dừng, từ giã cõi đời, nghìn thu vĩnh quyết, các ngươi nên thực lòng kính nghe lời trẫm, bảo rõ cho các vương công bày tỏ trong ngoài...”Lý Nhân Tông chết ngày Đinh Mão năm 1127 ở điện Vĩnh Quang. ..

Lý-Thần-Tông (1128-1138)

Lý-Thần-Tông nguyên niên Thiên-Thuận, (1128) Thái-Úy Lưu kề cận bên ngôi . Làm vua vào tuổi mười hai , 1516- Hưởng dương quá ít, ₫ức tài cũng không .

Việc triều chính do công Thái-Úy . Đám bề tôi thì chỉ nịnh vua , Đem vàng bạc với hươu rùa (1129), 1520- Dâng lên Hoàng thượng ₫ể mua vui lòng (1137).

Từ hoạn quan, Vương công, Tể tướng Toàn một bầy bất xứng, tham lam . Vua thì mê tín, dị ₫oan, 1524- Mới mười bẩy tuổi có con ₫ể bồng .

Vua xuống chiếu : “Lấy chồng phải ₫ợi , Đẹp xinh thì tuyển tới cung ₫ình Những cô xấu xí ngoại hình

1528- Thì vua không tuyển mặc tình tự do” .

Lý-Thần-Tông (78) hồ ₫ồ, kém cỏi , Lại dâm bôn ₫ể dưới lộng quyền . Lân bang Chân-Lạp và Chiêm ,

1532- Thường hay quấy nhiễu ven biên bực mình .

Trong kinh thành, vua ra chiếu chỉ . Mỗi ba nhà quản lý tam ₫ầu . Nếu không kiểm soát trước sau , 1536- Thì cùng liên ₫ới cùng nhau tội hình .

Lệnh ban ra, rùng mình sởn óc (1137), Gieo nghi ngờ, tang tóc trong dân . Suy ₫ồi hỗn loạn nhân tâm , 1540- Gây thêm chia rẽ toàn dân bấy giờ . ---------------------------------------------------------------------------

78- Húy Dương Hoán, cháu gọi Thánh Tông bằng ông, gọi Nhân Tông bằng bác, con của Sùng Hiền Hầu (em kế Nhân-Tông) do phu nhân họ Đỗ sinh ra. Khi mới lên 2 tuổi được nuôi trong cung, lập làm thái tử.. Đổi niên hiệu Thiên Thuận phong Lưu Khánh Đàm làm Thái úy. Tính của Thần Tông dâm bôn ngu muội (1129) phép nước không nghiêm. Năm 1132, vua vừa 17 tuổi đã có 2 con là Thiên Lộc sau là Minh Đạo Vương và trưởng nữ...Năm 1130 mùa vua xuống chiếu cho con gái các quan phải đợi sau khi chọn vào hậu cung xong, người nào không trúng tuyển mới được đi lấy chồng ...

32

Biết thời cơ nước ₫ang hỗn loạn , Quân Chiêm-Thành (79) tiến ₫ánh nước ta . Chúng vào ₫ánh cướp Đỗ-Gia , 1544- Bẩy trăm thuyền chiến tiến qua vùng này .

Lý-Công-Bình trổ tài trấn áp , Chặn Chiêm-Thành Chân-Lạp mấy phen . Dụng binh quân pháp rất nghiêm , 1548- Nhờ ông, nên giữ ₫ược yên cõi bờ .

Ở kinh thành cũng như biên trấn , Ba bốn năm hạn hán liền liền . Vua thì ₫au ốm triền miên , 1552- Bao nhiêu quyết ₫ịnh dưới quyền Thái-sư.

Thuở bấy giờ Thần-Tông tại vị , Ban ra nhiều chiếu chỉ oái oăm . Dựa vào tiền của ₫em dâng , 1556- Mà ban chức tước, quan hàm, ₫ất ₫ai .

Năm Bính Thìn (1136) ₫ất khai cày cấy , Hương-Lãnh-Kinh tìm thấy chuông xưa . Đó là di chỉ Đông sơ, 1560- Của nền văn hóa có từ ngàn năm .

Phá Tô-Lăng, tướng người Chân-Lạp , Đem quân vào trấn áp Nghệ-An . Làm dân khiếp ₫ảm kinh hoàng , 1564- May mà cứu viện dẹp tan tức thì .

Lý-Thần-Tông ham mê tiền bạc (80), Việc triều ₫ình ₫ể mặc các quan . Biên thùy giặc cướp dọc ngang , 1568- Quốc gia bất ổn lại càng khổ thêm .

---------------------------------------------------------------------------

79- Năm Mậu Thân 1128, hơn hai vạn người Chân Lạp vào cướp bến Ba Đầu ở châu Nghệ An bị Lý Công Bình đánh tan.

80- Vua thì thích tiền bạc, bọn quan lại muốn làm vừa lòng vua đem dâng nhiều thứ như năm 1129 thái úy Dương Anh Nhĩ dâng hươu trắng, Hà Văn Quảng dâng hai khối vàng sống cân nặng 33 lạng 5 đồng cân, Mậu Du Đô dâng ngựa trắng bờm đen v.v... ..

Lý-Anh-Tông (1138-1175)

Tân hoàng ₫ế, húy tên Thiên Tộ (81) , Lên làm vua (1138) tuổi ₫ộ lên ba . Mẫu thân : Cảm-Thánh lệnh bà , 1572- Được phong Thái-hậu cũng là người gian .

Mấy năm sau bốn phương loạn lạc , Triệu-Trí-Chi khoác lác xưng vuơng .(1140)

Sau Đàm-Hữu-Lượng làm càn , 1576- Sách dân, quấy nhiễu nát tan một thời .

Lý-Anh-Tông tuổi ₫ời non nớt , Bao nhiêu ₫iều việc nước, việc dân , Đều do Thái-úy ₫ại thần , 1580- Một tay quyết ₫ịnh lấn dần quyền vua .

Đỗ-Anh-Vũ (82) thừa cơ làm ẩu , Tư thông cùng Thái-hậu họ Lê ,

Gian dâm trong chốn phòng the , 1584- Giữa triều khoác lác chẳng hề nể nang .

Sai quan thường hất hàm ra hiệu , Vung tay lên như kiểu côn ₫ồ . Nội cung tự tiện ra vô , 1588- Quần thần sợ hãi, giả ₫ò làm ngơ .

Điện-tiền, Đô chỉ huy ; Vũ-Đái , Cùng ₫ại thần khảng khái bắt giam . Lũ quan hối lộ tham lam , 1592- Thông dâm Thái-hậu càng làm ô danh . ---------------------------------------------------------------------------

81- Thiên Tộ lên ngôi, bấy giờ mới 3 tuổi là vua Anh-Tông, đổi niên hiệu là Thiên Minh, tôn mẹ là Cảm Thánh phu nhân họ Lê lên làm Hoàng thái hậu. Thái hậu tư thông với Đỗ Anh Vũ là em của Đỗ thái hậu...

82-. Lý Anh Tông còn nhỏ tuổi nên tất cả việc triều chính ở trong tay Đỗ Anh Vũ. Vũ chuyên quyền lại tư thông với mẹ vua. Ở triều chính thì khoác lác, vung tay múa chân lớn tiếng. Đỗ Anh Vũ là em của Đỗ Thái Hậu, tất cả việc lớn nhỏ đều ủy cho Vũ. Vũ sai vợ là Tô thị ra vào cung cấm do đó mà có việc đi lại tư thông với Lê thái hậu, mẹ vua Anh Tông .Vũ Đái và các quan đại thần bàn nhau ra lệnh bắt giam Anh Vũ. Anh Vũ và Lê thái hậu đút lót tiền vàng cho Vũ Đái nên chỉ xử Vũ làm điền nhi (là người nhổ cỏ ruộng) chỉ có Nguyên Dương bảo phải giết đi. Vũ Đái không nghe, sau Anh Vũ được vua tha, bắt đầu trả thù và thủ tiêu các địch thủ. Sau khi phục chức vụ cũ, ĐỗAnh Vũ cho lập đội cận vệ gọi "Phụng quốc vệ" chuyên săn lùng bắt bớ, giết chóc các địch thủ. Tình trạng khủng bố gây kinh hoàng trong nhân dân chỉ chấm dứt sau khi Vũ chết. .

33

Tội rành rành phải ₫em xử trảm, Quan Nguyễn-Dương tấu bẩm xử liền , Nhưng vì Vũ-Đái tham tiền , 1596- Chỉ phạt Thái-úy làm ₫iền nhi thôi .

Thái-hậu ₫òi phục quyền Anh-Vũ , Cho y làm chức cũ như xưa . Y bèn nấp bóng sau vua , 1600- Bức người ₫ến chết, trả thù ₫ến nơi .

Y hạ lệnh cho người khủng bố , Làm kinh thành ngạt thở khắp nơi . Cấm không tụ họp ba người (1150) 1604- Cấm không một tiếng chê bai triều ₫ình .

Lệnh khủng bố, tình hình như cũ , Cho ₫ến khi Anh-Vũ lìa ₫ời (1164)

Bàn dân thiên hạ khắp nơi , 1608- Thở phào nhẹ nhõm, khỏi loài sói lang .

Tô-Hiến-Thành (83) ₫ược làm ₫ại-tướng (1161) Bên cạnh vua chỉnh ₫ốn việc triều . Được vua rất mực mến yêu , 1612- Ngoại giao, nội trị, nhiều ₫iều sửa sang .

Vua nước Tống, vào năm Bảo-Ứng (1164)

Sai sứ sang ₫em tặng Anh-Tông , An-Nam chiếu chỉ sắc phong , 1616- Đổi tên Giao-Chỉ ₫ể hòng dụ ta .

Ngoại giao giữa nước nhà cùng Tống , Suốt nhiều năm chẳng ₫ộng can qua . Giữ tình lân quốc hiếu hòa , 1620- Bán buôn hai nước vào ra dễ dàng .

Với các quan, ₫ặt trường khảo thí ,(1162) Cứ chín năm thanh lý một lần . Thăng quan tiến chức lên dần, 1624- Giúp người trung chính, ₫àng hoàng lập thân . ---------------------------------------------------------------------------

83- Tô Hiến Thành làm Nhập nội Kiểm hiệu Thái phó Bình chương Quân quốc trọng sự. Tháng 4, vua yếu, sai Tô Hiến Thành ẵm thái tử mà quyền nhiếp chính sự. ..

Vua ₫i tuần những nơi hiểm yếu, Bời vì người muốn hiểu ý dân . Hình sông thế núi xa gần , 1628- Bản ₫ồ ghi chú phiên thần lân bang (1172)

Vua học bắn, xạ trường dựng bảng , Khuyên các quan võ tướng hàng ngày . Tập tành, huấn luyện cho hay, 1632- Phép công, phá trận lại bày ra ôn .

Nơi ₫ảo xa, Vân-Đồn lập trại , Cho thuyền buồm ₫i lại thông thương . Xiêm-La, Lộ-Lạc cũng thường (84) 1636- Trảo-Oa (85) cũng ₫ến bán hàng cho ta .

Vua quyết ₫ịnh không tha Thái-tử Long-Xưởng, (86) người cư xử vô luân .

Làm ₫iều trái ₫ạo bất nhân , 1640- Thông dâm cùng với phi tần của cha .

Lệnh ban ra phong cho Long-Trát , Nối nghiệp nhà ký thác truyền ngôi . Đông cung Thái tử lập rồi

1644- Quyền nhiếp chính sự triệu vời Tô-quân .

Tô-Hiến-Thành ₫ược vua phó chúc , (1175)

Giao con mình cho bậc ₫ại thần . Dốc lòng phò tá ấu quân , 1648- Một người trung nghĩa cầm cân giữa triều .

Vua băng hà, vâng theo di chiếu , Tô-Hiến Thành rước kiệu tân quân . Lên ngôi hoàng ₫ế chăn dân , 1652- Chăm lo chính sự, chỉnh tân mọi ₫àng . ------------------------------------------------------------------------

84, 85- Năm Kỷ Tị (1149) mùa xuân tháng 2, thuyền buôn của ba nướcTrảo Oa (Java Nam Dương), Lô Lạc (La Hộc Thái Lan) ; Xiêm La xin cư trú buôn bán, bèn cho lập trang trại ở hải đảo gọi là Vân Đồn để mua bán.

86- Long Xưởng là thái tử bị phế làm thứ dân và bắt giam vì thông dâm với cung phi của cha. Lập Long Trát mới hai tuổi làm hoàng thái tử. Bấy giờ có người thân ẵm Long Trát ra hầu, thấy vua đội mũ khóc đòi đội. Vua chưa kịp tháo mũ đưa cho thì khóc to hơn, đến khi cho đội thì cười, nhân thế vua quyết định cho Long Trát làm Hoàng thái tử. ..

34

Lý Cao-Tông (87) (1176- 1210)

Hiệu Trinh-Phù vua ban cho nước , Việc triều ₫ình sau trước cân phân . Tháng giêng năm ₫ó, Bính-Thân , 1176) 1656- Đại xá thiên hạ lấy dân làm ₫ầu .

Nơi biên trấn diệt loài giặc cướp , Việc triều ₫ình từng bước sửa sang . Vua, quan, nhiệm vụ rõ ràng , 1660- Chia làm ba bậc quan trường biểu nghi .

Mời giáo thụ dạy vì ấu chúa , Cáo trong dân ₫ể lựa nhân tài . Sửa sang luật pháp thẳng ngay , 1664- Mở trường dạy học giúp người mở mang .

Tô-Hiến-Thành bỗng dưng bạo bệnh (88) , Thương thay ! ông mới ₫ến giữa ₫ường . (1179) Bao nhiêu kế hoạch dở dang , 1668- Không ai tiếp nối theo gương hiền tài.

Sắp lâm chung có người ₫ến hỏi Khả năng ai ₫ánh ₫ổi chỗ ông ? -“Lựa người lương ₫ống tôi trung , 1672- Vì nước tiến cử, không dùng ơn riêng” .

Đỗ-An-Di nắm quyền phụ chính ,(1179) Cũng ra tay bình ₫ịnh biên cương , Chọn người tài giỏi hiền lương , 1676- Chăm lo việc nước tìm ₫ường cứu dân .

Giặc nhiễu nhương muôn phần khốn ₫ốn , Thêm thiên tai bất ổn triền miên .(1181) Đói to, người chết liền liền , 1680- Có nơi một nửa, khi nguyên cả làng .(1208) ---------------------------------------------------------------------------

87- Lý-Long-Trát con thứ 6 của Anh Tông, mẹ là hoàng hậu họ Đỗ sinh ngày 25 tháng 5 năm Quý Tỵ, Chính Long Bảo Ứng thứ 11 (1173).

88- Tháng 6 năm 1179 thái úy Tô Hiến Thành chết, vua bỏ ăn 3 ngày, nghỉ thiết triều 6 ngày. Tô-Hiến-Thành đời Lý được ví như Gia-Cát-Lượng đời Tam-Quốc, là một người rất mưu cơ, dẹp giặc Nam-Hống ở Phú-Thọ, giặc Thận-Lợi ở Thái-Nguyên, Đỗ-Anh-Vũ và Lê-Thái-Hậu lộng hành nhưng vẫn nể trọng ông này ..

Gạo chẩn cấp, vua ban cứu ₫ói , Vẫn sợ rằng cướp lại nẩy ra , Gieo xong vụ lúa tháng ba , 1684- Dần dần ổn ₫ịnh, vượt qua hiểm nghèo .

Năm Ất-tị, (1185) vua treo yết bảng , Chọn hiền tài hương ₫ảng thôn lân , Chiếu ra, tử sĩ xa gần , 1688- Mang lều, vác chõng, dự phần ghi danh .

Bùi-Quốc-Khái ₫ã giành ₫ầu bảng , Đỗ khoa này vào khoảng ba mươi . Văn hay, võ giỏi chọn người , 1692- Hầu vua, dạy học ngay nơi ₫iện rồng .

Đàm-Sĩ-Mông ₫ược phong Thái-Phó ,(1190) Đất nước ta từ ₫ó ₫iêu linh . Trùng tu lại ₫iện Vĩnh-Ninh , 1696- Đào sông Tô-Lịch ngoài thành Thăng-Long .(1192)

Đàm-Sĩ-Mông (89) vốn không kiến thức , Lại là người ý nhược, tâm nhu . Cho nên triều chính rối mù , 1700- Quốc gia phân hóa, cơ ₫ồ tan hoang .

Vua càng lớn lại càng biếng nhác , Mải rong chơi, quên nước, quên nhà . Ham tiền, ưa chuyện trăng hoa , 1704- Lún sâu chìm ₫ắm khó mà rút ra .

Năm Mậu thìn (1208), tháng ba ₫ói lớn , Người chết nằm từng ₫ống gối nhau . Trong triều yến tiệc ra vào 1708- Bên ngoài dân chết vua nào biết chi !

Lấy thú vui, cầm, kỳ, thi, tửu , Rủ trướng ₫ào, vũ ₫iệu Chiêm-nương . Tối ngày nhã nhạc xênh xang , 1712- Chế ra khúc hát vô vàn thương tâm . ---------------------------------------------------------------------------

89-Năm 1190, sau khi Đỗ An Di và Ngô Lý Toa chết thì Đàm Sĩ Mông được phong làm thái úy. Mông là người kém kiến thức tham ô, khi có biến thì theo giặc. ..

35

Điệu Chiêm-Thành, tiếng ngâm ai oán , Đàn Kha-Nhi bi thảm, ai thương . Mủi lòng, sầu rút dây buông , 1716- Hồn ₫au tiếc nuối ngậm buồn ngàn năm .

Đàn như tiếng thì thầm vạn kiếp , Khèn như lời nuối tiếc thương hờ .

Nhạc Hời xé ruột thẫn thờ , 1720- Cao-Tông lại chế tiếng hồ, tiếng thanh .

Trong Cấm-thành cầm canh chưa ₫ã , Ở bên ngoài giặc giã nổi lên, Vua quan, một lũ tham tiền , 1724- Lâu ₫ài cung ₫iện xây riêng cho mình .

Nước tan tành, sinh linh ly tán , Khắp nơi nơi ta thán vua quan . Lại nghe sàm tấu bắt giam , 1728- Giết người vô tội, oán càng óan thêm .

Bọn Quách-Bốc, (90) giận ₫em quân ₫ến , (1209) Xông vào thành, ₫ịnh chém hôn quân . Cao-Tông bạt vía, kinh hồn , 1732- Cùng con tháo chạy ₫ến Đông-Bộ-Đầu .

Bốc vào thành cùng nhau phế lạm , Đưa ngay Hoàng-tử Sám lên ngôi . Sĩ-Mông, Chính-Lại ₫ược ngồi , 1736- Vào cương vị cũ như thời Cao-Tông .

Phế vương chạy ra sông Quy-Hóa , Thái-tử Sam tạm trú Lưu-Gia . Được nhà Trần-Lý (91) ₫ón qua , 1740- Giúp vua dựng lại sơn hà từ ₫ây . ---------------------------------------------------------------------------

90-Vua giết oan Phạm-Bỉnh-Di nên Quách Bốc là bộ tướng của Di quá giận vì vua nuốt lời đã giết Di bèn kéo quân tấn công cấm thành, đuổi vua và thái tử chạy dài. Tìm con thứ của Cao Tông tên là Thẩm Tôn lên ngôi. Bọn Đàm Sĩ Mông và Chính Lại đầu hàng Quách Bốc được giữ lại chức vụ cũ.

91- Bị đánh bức, Lý Cao Tông chạy ra mạn sông Quy Hóa, đến ở một làng chài lưới, gặp nhà Trần Lý là một nhà giàu có của vùng ấy làm nghề chài lưới. Trần Lý cùng các anh em họ hàng giúp vua khôi phục lại giang sơn., khởi đầu cho họ Trần chiếm ngôi nhà Lý sau này . Sau khi trở về triều Cao Tông vẫn rong chơi làm những việc vô đạo, việc triều đình phó mặc các quan. ..

Nhưng vua vốn là tay khinh xuất , Triều chính thì ₫ể mặc các quan , Lại tham lắm bạc nhiều vàng ,

1744- Gây thù kết oán với hàng vương thân .

Ngày vua băng vào năm Canh Ngọ (1210)

Thái-tứ Sam nhân ₫ó lên ngai , Kiến-Gia niên hiệu mới thay , 1748- Sai thuyền ₫i ₫ón vợ ngài ở xa .

Lý-Huệ-Tông (92) (1211-1224)

Cho thuyền rồng ₫i ra ₫ể ₫ón, Trần-Thị-Dung (93) về chốn kinh sư . Cùng ₫i còn có Trung-Từ , 1752- Nguyên-phi ban chức, chiếu thư rành rành .

Cho anh vợ ₫ảm ₫ang việc nước , Trần-Tự-Khánh, (93) phong tước Thanh-Hầu . Rồi phong Thái-Úy năm sau ,(1216) 1756- Chỉnh trang việc nước từ lâu rối mù .

Còn Trần-Thừa phong làm Phán-Thủ , Ở trong cung phục vụ hoàng gia . Mon men ₫ến việc nước nhà , 1760- Lên chức phụ chánh ₫ứng ra ₫iều hành .

Giặc Đoàn-Thượng tung hoành ngang dọc , Dựa thời cơ cướp bóc lương dân . Quân Chiêm ₫ánh phá Nghệ-An , 1764- Lại thêm Nguyễn-Nộn ngang tàng xưng vương .

Nước ly loạn trăm ₫ường khốn ₫ốn , Kho quân lương hao tổn quá nhiều . Vua thì mắc bệnh hiểm nghèo , 1768- Tâm thàn phân liệt, ₫ủ ₫iều bi ai . ---------------------------------------------------------------------------

92- Húy là Sảm, con trưởng của Cao Tông, mẹ là hoàng hậu họ Đàm, sinh tháng 7 năm Giáp Dần (1194) lên ngôi là vua Lý-Huệ-Tông lúc 16 tuổi, niên hiệu là Kiến Gia..

93- Khi đi lánh nạn, Thái tử Sảm gặp Trần-Thị-Dung là một người con gái đẹp của nhà Trần Lý, bèn lấy làm vợ, phong cho Trần Lý tước Minh Tả. Sau khi dẹp yên cuộc đảo chính, Huệ Tông trở về triều, Huệ Tông cho thuyền đón vợ về phong làm Nguyên Phi, cho anh vợ là Trần Tự Khánh, Trần Thừa, cả hai về sau được phong lên làm thái úy cai quản cả triều đình, mọi việc đều giao cho thái úy, khởi đầu việc mất triều Lý . ..

36

Lý-Chiêu-Hoàng (1224-1225)

Huệ Tông không có trai nối dõi , Bèn truyền cho con gái lên ngôi . Tháng mười, Chiêu-Thánh thay người , 1772- Vua bèn xuống tóc bỏ ₫ời ₫i tu .

Vua xuất gia ở chùa Chân-Giáo , Bỏ vương y, mặc áo nâu sồng . An vui tự tại trong lòng . 1776- May ra căn bệnh tâm thần ₫ược yên .

Lý-Chiêu-Hoàng vừa lên bẩy tuổi , Được Điện-Tiền Thủ-Độ trông coi (1224) Đưa người hầu hạ bên ngai , 1780- Ông cho Trần-Cảnh trong vai người hầu .

Tuổi trẻ con rất mau kết bạn , Thường bày trò chạy cản trước sau . Chiêu-Hoàng té nước, ngờ ₫âu

1784- Độ rằng ấy “Nước” vua hầu cho ngay .

Phải chiếm lấy thẳng tay ngôi báu, Bằng mọi ₫ường cho dẫu gian manh . Viết tờ chiếu chỉ nhân danh ,

1788- Chiêu-Hoàng, Trần-Cảnh (94) trở thành lứa ₫ôi .

Lý-Chiêu-Hoàng nhường ngôi cho Cảnh , (1225)

Được tiến hành trong ₫iện Thiên-An , Vua ban chiếu chỉ rõ ràng , 1792- Nhường cho Trần-Cảnh ngai vàng từ ₫ây . ---------------------------------------------------------------------------

94- Trần Cảnh một hôm được giao việc bưng nước rửa cho Chiêu Hoàng, Chiêu Hoàng trông thấy lấy làm ưa, mổi khi chơi đêm cho gọi Cảnh đến cùng chơi, thấy Cảnh ở chổ tối thì đến trêu chọc, hoặc nắm lấy tóc, hoặc đứng lên bóng. Có một hôm Cảnh bưng chậu nước đứng hầu, Chiêu Hoàng rửa mặt lấy tay vốc nước té ướt cả mặt Cảnh rồi trêu, đến khi Cảnh bưng khay trầu thì lấy khăn ném cho Cảnh, Cảnh không dám nói gì về nói ngầm với Trần Thủ Độ. Thủ Độ nói : "Nếu thực như thế thì họ ta thành hoàng tộc hay diệt tộc đây”.

Lễ Truyền Ngôi cho chồng là Trần Cảnh được tổ chức ở điện Thiên An vào ngày 11/12 Ất Dậu (1225). Vua mới là Trần Cảnh xuống chiếu đại xá thiên hạ và phong Thủ Độ là Quốc Trượng Phụ .

Trần-Thủ-Độ quả là tay mưu cơ, đã đạo diễn màn đảo chính thật chu đáo, vui vẻ cả triều, có thể được coi là người sáng lập nhà Trần mặc dầu Thủ-Độ không làm vua.. ..

Đổi niên hiệu chọn ngày miếu hỷ, Xuống chiếu rằng ₫ại xá toàn dân . Phong cho Thủ-Độ ₫ại thần , 1796- Là Quốc Thượng Phụ ₫ỡ dần bên vua .

Triều nhà Lý, chín vua lưu dấu , Trải hai trăm mười sáu năm già . Kể từ Công-Uẩn tính qua , 1800- Đến ₫ời Chiêu-Thánh cũng là khá lâu .(1010-1225)

Hai trăm năm xôn xao mọi vẻ , Sân cung ₫ình bóng quế trần gian. Cột chùa một nét bút son , 1804- Cũng là ₫ịnh mệnh vô thường ₫ó chăng !

“Nhất bát công ₫ức thủy , Tùy duyên hóa thế gian Quang quang trùng chiếu chúc

Một ảnh nhật ₫ăng san”. Cơ ₫ồ nửa mảnh trăng tan , 1808- Tử sinh rồi cũng qua ₫àng trầm luân .

NHÀ TRẦN (1225-1413)

Trần-Thái-Tông (1226-1258)

Kỷ nhà Trần bắt ₫ầu ghi dấu , Kể từ năm Ất-Dậu nguyên niên (1225) Thái-Tông, Trần-Cảnh (95) cầm quyền , 1812- Nhờ Chiêu-Hoàng-₫ế ₫ã truyền ngôi cho .

Hiệu Kiến-Trung kể từ dạo ₫ó , Qua năm sau phế bỏ Thượng-Hoàng (95a). Pháp danh ₫ổi gọi Huệ-Quang ,

1816- Mượn nơi cửa Phật tìm ₫ường nương thân . ---------------------------------------------------------------------------

95-Trần Cảnh nhận truyền vị của Lý Chiêu Hoàng, lên ngôi hoàng đế là Trần Thái Tông, đổi niên hiệu là Kiến Trung (1225) Tổ tiên của Trần-Cảnh là người đất Mân (có người gọi là Quế Lâm) có người tên Kinh đến ở làng Tức Mặc phủ Thiên Trường sinh ra Hấp, Hấp sinh ra Lý, Lý sinh ra Thừa, Thừa sinh ra Cảnh đời đời làm nghề đánh cá .

95a- Thượng hoàng đây là Lý Huệ Tông. ..

37

Chùa Chân-Giáo, một lần hội ngộ , Độ thấy vua nhổ cỏ ngoài sân (96) , Bèn quay nhắn một lời rằng : 1820- “-Nhổ cỏ phải nhổ cả thân rễ này ” .

Hiểu ý ngay âm mưu của Độ , Ý muốn rằng bức tử mình ₫ây . Vua bèn treo cổ lên cây , 1824- Sau chùa Chân-Giáo trước ngày trung thu .

Đem Thái-Hậu gả cho Thủ-Độ , Vua bất cần chỗ ₫ó bà con ,. Khởi ₫ầu những cảnh loạn luân , 1828- Anh chị em cũng họ Trần lấy nhau !

Thập kỷ ₫ầu trên ngôi cửu ngũ, Việc an dân tất cả ₫ều do , Một tay Thủ-Độ bấy giờ , 1832- Toàn quyền quyết ₫ịnh, lắm trò ₫ặt ra .

Tiền Tĩnh-Bách tung ra khắp nước , Mọi giấy tờ muốn ₫ược làm tin , Lăn tay ₫iểm chỉ mà in , 1836- Vào trong ₫ơn viết hai bên ₫ã làm .

Lệ hàng năm, lễ ₫ền Đồng-Cổ , Họp vua quan, máu nhỏ ăn thề . Truyền cho Tư pháp lập ty , 1840- Đặt tên Bình-Bạc, xét vì cung chiêu .

Cho cải biên “Quốc Triều Thống Chế”, (1230) Viết “Quốc Triều Thường Lễ” mười pho . Soát xem từ trước tới giờ , 1844- Lễ nghi, luật lệ sửa cho hợp thời , ---------------------------------------------------------------------------

96- Có lần Thủ Độ đi qua trước cửa chùa thấy Huệ Tông ngồi xổm nhỏ cỏ, Thủ Độ nói :“Nhổ cỏ thì phải nhổ cả rễ sâu”. Huệ Tông đứng dậy phủi tay nói “Điều ngươi nói ta đã hiểu rồi” . Đến mai sai người mang hương hoa đến bảo Huệ Tông “thượng phụ sai thần đến” .Thượng hoàng nhà Lý nói “Ta tụng kinh xong sẻ tự tử”. Nói rồi vào buồng ngủ khấn rằng: “Thiên hạ nhà ta đã về tay ngươi, ngươi lại còn giết ta, đến khi khác con cháu ngươi cũng sẽ bị như thế” Bèn thắt cổ tự tử ở vườn sau chùa . ..

Mở khoa thi tìm người trí thức, Chọn những ai ₫áng bậc tài danh.

Tháng hai vào ₫úng năm Thìn , 1848- Trương-Hạnh, Lưu-Diễm, xướng danh bảng tiền .

Đệ nhị giáp : Đặng-Diên, Trịnh-Phẫu (97), Còn ₫ệ tam, Chu-Phổ họ Trần . Quốc miếu, chữ húy ₫ã ban ,

1852- Để cho dân chớ vướng mang tên này ,

Lời Thủ-Độ xưa nay ₫ã rõ , Nhân vào ngày cúng giỗ tiên vương , (1232) Tổ chức ở chốn Thái-Đường (98), 1856- Mời người họ Lý bốn phương trở về .

Trần-Thủ-Độ sai ₫i ₫ào hố , Phủ ₫ất rồi lợp cỏ ở trên , Lễ ₫ài hương án trang nghiêm, 1860- Giật cho ₫ất sụp chôn nguyên mọi người .

Qua năm sau, tháng hai Giáp Ngọ (1234)

Vua Thái-Tông giận Độ làm càn , Bỏ cung lên núi Phù-Vân , 1864- Độ xin, vua dẫn quần thần về kinh .

Cho xây thêm ₫ại doanh, cung ₫iện , Lại truyền cho vét giếng ₫ào kênh .

Xét xem lại sổ dân ₫inh , 1868- Khảo thi tam giáo, chùa ₫ình trùng tu .

Dưới triều Trần thói hư khó nói , Dư luận chê những tội loạn luân :

Anh em, nội tộc xa gần , 1872- Chị dâu, em rể, hôn nhân lộng hành .

--------------------------------------------------------------------------- 97-Năm 1232, mở khoa thi thái học sinh : Đỗ đệ nhất giáp là Trương Hạnh và Lưu Diễm; Đệ nhị giáp là: Đặng-Diễn,Trịnh-Phẫu, Đệ tam giáp là Trần Chu Phổ.

98- Vào tháng 8 năm 1232, nhân Tôn thất nhà Lý làm lễ tế các vua Lý ở thôn Thái Đường làng Hoa Lâm, Thủ Độ ngầm đào hố sâu, làm nhà bên trên, đợi khi mọi người uống rượu say, giật sập hố chôn sống hết. ..

38

Thái-Tông lấy vợ anh : Trần-Liễu , Là ₫ề tài ₫àm tiếu trong dân , Nhưng Trần-Thủ-Độ bất cần , 1876- Chị dâu, giáng chức, lấy luôn cho mình .

Chuyện Trần-Liễu vào thành khải tấu , Nhân ₫i ngang nhìn thấy cung phi , Động lòng, quên cả nhân nghì , 1880- Dở trò nham nhở, Liễu ₫è cưỡng dâm .

Độ ép vua cam tâm mang tội , Lấy vợ anh vừa mới mang thai . Khiến cho Trần-Liễu (99) hận ₫ời , 1884- Kéo quân trách cứ vua tôi loạn hành .

Trong ₫ời tư, có phần xấu hổ , Nhưng việc triều lại tỏ lương thần . Chỉnh trang phép nước mấy lần , 1888- Cải canh thuế khóa, khép dần vào khuôn .(1242)

Việc binh bị, tuyển quân khỏe mạnh ,(1246) Mở thao trường dạy ₫ánh kiếm côn . Khảo thi ₫ể chọn văn quan , 1892- Lựa người tài ₫ức chăm nom dân tình .

Có lần vua thân chinh ₫i ₫ánh, Dồn binh về thôn tính Khâm Châu , Như-Hồng hạ trại tiến sâu , 1896- Châu Liêm chẳng dám ₫ương ₫ầu quân ta . ---------------------------------------------------------------------------

99-Vua Huệ Tông có 2 công chúa: Thuận Thiên gả cho Trần Liễu anh vua, Chiêu Hoàng được truyền ngôi, lấy Trần Cảnh và truyền ngôi lại cho chồng. Bấy giờ Chiêu Hoàng không có con mà Thuận Thiên vợ Trần Liểu lại đang mang thai, Trần thủ Độ bàn kín với Trần Cảnh nên mạo nhận lấy để làm chỗ dựa về sau, Trần Liễu rất bất bình trước cảnh em ruột mình cướp vợ của mình nên đem quân ra sông Cái làm loạn, Trần Cảnh áy náy về chuyện này, ban đêm ra khỏi kinh thành dến chổ quốc sư Phù Vân là bạn cũ ở trên núi Yên Tử rồi ở lại đó không về, Trần Thủ Độ dẫn các quan đến mời vua về kinh sư nhưng vua từ chối, về sau Phù Vân phải khuyên vua trở về kinh đô .

Trần Liễu thế yếu, dùng thuyền độc mộc, giả làm người đánh cá đến chỗ vua xin hàng, lúc ấy vua đang ở trên thuyền, anh em nhìn nhau khóc, Thủ Độ nghe tin đến thẳng thuyền vua, rút gươm thét lớn: “Giết thằng giặc Liễu”. Vua giải hòa và bảo Thủ độ rút quân về. Trần Cảnh lấy đất Yên cho Trần Liểu, giết hết binh lính làm loạn đã đi theo Liểu, từ đó Trần Liểu có tên gọi là An-Sinh-Vương . ..

Người nước Tống bỏ nhà bỏ cửa , Chạy trốn về theo ngả môn quan , Quan quân Nam-Tống thất thần , 1900- Kéo ngang xích sắt chặn quân Trần triều .

Hành chính, nước chia mười hai lộ , Cử người hiền tới ₫ó trông coi , Dưới là thôn xã rạch ròi .

1904- Đặt chức An, Trấn, ₫ất ₫ai bảo toàn .

Lụt vỡ Đại-La thành, tháng Tám (1243) Rồi tiếp theo cơn hạn tháng Tư , Đắp ₫ê quai vạc chăm lo , 1908- Ngăn giòng nước lũ tuôn vô kinh kỳ .

Vào mùa thu mở thi tiến sĩ (1247) Lệ bẩy năm khảo thí một lần . Bốn tám người ₫ỗ xướng danh , 1912- Họ Lê, họ Đặng, riêng dành tối ưu .

Lê-Văn-Hưu danh lưu Bảng-Nhãn (100), Đặng-Ma-La ₫ứng hạng Thám-Hoa , Tam khôi giờ mới phân ra , 1916- Trạng-nguyên, Bảng-nhãn, Thám-hoa rõ ràng ,

Năm Tân-Hợi (1251) vua ban bài viết , Cả một chương về việc dạy con . Dạy về cung, kiếm, lương, ôn , 1920- Dạy về hòa, tốn, bảo tồn hiếu trung .

Tết Nguyên-₫án vui chung ₫ình ₫ám , Cho diễn trò, triển lãm, quan chiêm . Kết hoa, hội chợ, treo ₫èn , 1924- Trai thanh, gái lịch, vui liền bẩy hôm . ---------------------------------------------------------------------------

100- Qua năm 1247, tổ chức kỳ thi vào mùa xuân. ban cho Nguyển Hiền đổ trạng nguyên, Lê Văn Hưu đỗ Bảng nhãn, Đặng-Ma-La đỗ thám hoa, 48 người đỗ Thái học sinh xuất thân thứ bậc khác nhau. Trước đấy, hai khóa năm Nhâm Thìn 1232 và 1239 chỉ chia ra Giáp, Ất chưa đặt ra lệ tam khôi, đến khoa này mới đặt ra tam khôi: (Trạng nguyên, Bảng nhãn, Thám hoa). Tháng 8 cho tổ chức thi khoa thông Tam Giáo, Ngô Tần người Trà Lộ đỗ Giáp Khoa, Đoàn-Diễn, Hoàng Hoa, Đỗ-vị-Phủ đỗ Ất khoa . ..

39

Cũng năm này, toàn dân Mông-Cổ , Tôn Mông-Kha làm chủ Trung-Nguyên (101).

Em Kha, (Hôt- Tất-Liệt) chiếm hết toàn miền , 1928- Vân-Nam, Đại-Lý thuộc quyền ngoại Mông .

Trần-Thái Tông sắc phong Lưu-Thủ , Cho Nhật-Hiệu trấn giữ ₫ất xa . Kinh thành, biên ải trở ra , 1932- Vua thân thống lĩnh như là tướng quân .

Cuối mùa ₫ông, vào năm Nhâm-Tý (1252) Bộ-La-Da (102) vợ quý Chiêm-Thành , Bị ta bắt sống một mình , 1936- Khi ta chiếm tổng hành dinh nước này .

Vua hạ lệnh ₫ổi thay quân kỷ , Xuống chiếu mời lực sỹ trong dân . Võ ₫ường luyện tập kiếm côn , 1940- Mở Quốc-tử-giám, lập trường giảng văn .

Huy ₫ộng người kinh luân xây ₫ắp, Lo kiện toàn ₫ê ₫ập bên sông . Hà ₫ê, chánh phó bố phòng ,

1944- Cho dân mua lại ruộng công cấy cày (1254) .

Xuống chiếu sai vét sông Tô-Lịch , Mở khoa thi khuyến khích người hiền . Quốc-Lặc, chấm ₫ỗ Trạng-nguyên ,

1948- Chu-Hinh, Bảng-Nhãn, tiếp liền Thám-hoa .

Quân Mông-Cổ dần dà xâm chiếm , Suốt Trung Hoa, thẳng tiến Vân-Nam . Nguyên cho sứ giả ₫i sang , 1952- Giữa năm Ất-Tị dụ hàng ₫ức vua . --------------------------------------------------------------------------- 101- Cũng năm này, đại hội quý tộc trên bờ sông Ô Môn đã đưa Mông Kha lên ngôi Hãn ở Trung Nguyên, em Mông Kha là Hốt Tất Liệt được lệnh đánh Vân Nam, Đại Lý và Đại Việt. 102- Năm 1252 Chiêm Thành, từ khi nhà Lý suy yếu thường đem thuyền nhẹ đến cướp bóc dân cư ven biển lại đòi xin lại đất cũ. Vua giận đem quân đi đánh cho Nhật Hiệu làm lưu thủ, mùa đông tháng 12 bắt được vợ của chúa Chiêm Thành là Bô Da La và nhiều thần thiếp, dân binh rồi về. ..

Vào mùa thu, tin từ Quy-Hóa ,(1257) Báo về triều, sứ ₫ã tới biên . Nói năng ngạo nghễ xằng xiên , 1956- Vua bèn hạ lệnh trói liền giam ngay .

Ta chuẩn bị một ngày tháng chín , Thủy, bộ quân gửi ₫ến biên thùy . Giao Trần-Quốc-Tuấn chỉ huy ,

1960- Vòng ₫ai phòng ngự trấn vì dọc biên .

Vua lại truyền sắm thêm vũ khí , Trữ quân lương chuẩn bị sẵn sàng .

Đợi quân của tướng Ngột-Lương (102a), 1964- Lọt vào cửa tử dọc ₫ường Cà-Giang .

Bình-Lê-Nguyên, bẫy giương ₫ợi giặc , Sông bên này san sát ngựa voi . Quân Nguyên vừa kéo tới nơi , 1968- Bị ta mai phục ₫ánh lui bọn này .

Triết-Triệt-Độ cho người qua trước , Còn Hoài-Đô chậm bước theo sau , Quân ta chặn ₫ánh phủ ₫ầu , 1972- Địch lâm thế bí ra vào chẳng xong .

Phía hạ lưu, giặc ₫ông như kiến , Quân lính Trần vẫn tiến ₫ánh sang . Dụ cho chúng ₫ến cùng ₫ường , 1976- Đột nhiên ₫ánh úp cắt ngang bọn này .

Quân, tướng Trần ₫ổi ngay chiến lược , Cắt ₫ội hình từng bước ém quân . Địa bàn Cự-Bản lui dần , 1980- Sông Lô án ngữ mấy trăm chiến thuyền . ---------------------------------------------------------------------------

102a-Tướng Mông Cổ là Thi Yangga dai (Ngột-Lương-Hợp-Thai) tiến quân đóng ở A Mân phía bắc biên giới Đại Việt, chờ mãi không thấy sứ trở về liền quyết định xâm lược bằng quân sự. Y sai Ca-Ca Du và một tên tướng khác mỗi tên đem 1000 quân chia làm hai đường dọc theo sông Thao tiến xuống, tướng Aju con của Ngột Lương được phái đi tiếp viện cho đạo quân đi trước, gặp quân ta rất đông đã dàn trận sẵn sàng bèn báo tin cho cha. Triệt-Triết-Đô dạy như sau : "Quân ngươi khi đã sang sông đừng đánh chúng vội, chúng tất đến đánh ta, phò mã Hoài Đô theo sau cắt hậu quân của chúng ngươi rình lấy cướp thuyền, quân Nam nếu tan vỡ chạy ra sông không có thuyền tất bị ta bắt". ..

40

Đại quân Nguyên thấy liền khuyết ₫iểm , Nhắm thuyền vua, cung tiễn bắn sang . May mà lúc ₫ó Lê-Tần (103), 1984- Gan lì chịu ₫ựng, quay ngang mạn thuyền .

Rồi lấy khiên ₫ưa lên ₫ỡ ₫ạn , Để mình rồng khỏi chạm phải tên . Cho quân chèo, rút thật êm 1988- Xuôi về Phù-Lỗ cho truyền lệnh ngay .

Vua lo lắng, gặp ngay Nhật-Hiệu , Hỏi kế hay, tìm hiểu tình hình . Ông này ngậm miệng làm thinh , 1992- Lấy tay chấm nước viết thành nửa câu .

Vua ₫ọc ₫ược chữ ₫ầu “Nhập Tống” , Vừa thoạt trông thất vọng vô cùng Chưa chi tính chuyện bại vong , 1996- Làm sao xứng ₫áng với lòng toàn dân .

Ngài lập tức dời thuyền lên bộ . Hỏi ý hay Thủ-Độ thái sư . Tâu rằng : “Bệ-Hạ ₫ừng lo , 2000- Đầu thần chưa rụng, giặc to coi thường.”

Mưu cướp thuyền vô phương thành tựu, Tướng Ngột-Lương ₫ổ tại Triệt-Đô , Tên này vừa sợ vừa lo ,

2004 - Uống liều thuốc ₫ộc ₫ể cho xong ₫ời .

Ngày hôm sau, vua sai phá sập , Phù-Lỗ kiều ₫ã bắc qua sông (104) . Chặn ₫ường giặc ₫uổi tấn công , 2008 - Lập ra phương án, Thăng-Long rút về . ---------------------------------------------------------------------------

103-Triệt Triết Đô theo hạ lưu sang sông đánh nhau với quân nhà Trần, vua Thái Tông xông lên phía trước đốc thúc quan quân đánh giặc. Thế yếu dần lui quân ở Cự Bản. Tướng Lê Tần hiên ngang cỡi ngựa điềm nhiên vào trận giặc phò vua về thuyền, giặc thấy lấy tên bắn. Tần lấy ván gỡ thuyền che cho vua khỏi trúng tên.

104- Vua cho phá sập cầu Phù Lỗ chận đường tiến công của giặc, bọn giặc đi theo dọc bờ sông bắn tên xuống nước chỗ nào thấy tên không nổi thì biết chỗ sâu lựa theo đó mà vượt sông. Quân nhà Trần lui về hướng Thăng Long, quân địch đuổi theo... ..

Trước thế giặc ₫ang bề hưng phấn , Quân nhà Trần lẩn tránh giao tranh . Dụ cho giặc ₫uổi chạy quanh 2012- Hao hơi, nhọc sức, chúng ₫ành dừng quân .

Ở Thăng-Long, binh Trần bỏ trống , Bốn cửa thành vắng bóng dân thường . Linh từ, quốc mẫu lên ₫ường , 2016- Đem theo thái-tử cùng hàng thân vương .

Cả một ₫oàn con quan, vợ tướng , Theo lệnh bà về hướng Đông-nam . Xuôi giòng Thiên-Mạc về ngang ,

2020- Chọn nơi yên ổn tìm ₫ường lánh thân .

Mười hai ngày quân Trần bị ₫ánh , Lệnh rút về ổn ₫ịnh quan binh . Lựa cơ tốc chiến thình lình , 2024- Tập kích, ₫ịch hoảng bỏ thành thoát thân .

Đông-Đầu-Bộ (105) bày quân bố trận , Cho người vào do thám mặt sau , Biết rằng ₫ịch ₫ã tiêu hao , 2028- Thiếu lương, quân ₫ói, ốm ₫au khá nhiều .

Truyền thái tử ₫em theo lính thủy , Thọc cạnh sườn ₫ánh qụy hậu quân . Khinh thuyền bám sát bên chân . 2032- Đuổi theo lưng ₫ịch ₫ến gần Vân-Nam .

Đường rút lui chạy ngang Quy-Hóa (106) , Ta tấn công ở giữa khoảng này . Giặc Nguyên hỗn loạn loay hoay , 2036- Bị quân Hà-Bổng giáng ngay mấy ₫òn . ---------------------------------------------------------------------------

105- Đầu năm Đinh Tị quân ta phản kích tấn công quân Nguyên sau khi chúng đã mệt mỏi hạ trại. Thế trận của giặc bị phá vỡ chạy tán loạn, trên đường tháo chạy chúng không còn hơi sức đâu mà cướp bóc phá phách, bằng mọi cách phải tìm đường thoát thân nhanh nhất nên dân ta mỉa mai chúng là "giặc Phật".

106- Khi chạy ngang Quy Hóa bị Hà Bổng tập kích đánh cho một trận tơi bời. Để giải thích sự thất bại nhục nhã này vua quân nhà Nguyên đổ lỗi là do khí hậu uất nhiệt của phương Nam và vì vừa thôn tính xong Vân Nam nên không tính đến chiếm Đại Việt. ..

41

Thua nhục nhã vội vàng che ₫ạy , Đổ lỗi rằng bên ấy, phương Nam , Sơn lam chướng khí quanh năm ,

2040- Muỗi mòng uất nhiệt, khí âm nặng nề .

Giặc thất trận trở về nhếch nhác , Thân ngựa què lại vác thương binh . Tìm ₫ường chạy trốn lấy mình ,

2044- Còn ₫âu nghĩ chuyện ₫ốt thành, cướp lương .

Dân ta diễu, gọi phường “Giặc Phật” . Kêu cách này nghe thật mỉa mai . Mới qua, hung dữ tác oai ,

2048- Khi về thất trận chạy dài, hiền khô .

Về kinh ₫ô sau khi chiến thắng, Đất nước ta sạch bóng quân thù . Sửa sang cung ₫iện như xưa, 2052- Xây thêm thành lũy, ₫ình chùa, miếu lăng .

Ngày mồng một ₫ầu năm Mậu Ngọ (1258) Trước triều ₫ình, vua ngự trên ngai , Điểm danh công tội từng người , 2056- Nhớ ơn tử sĩ, lập ₫ài ghi sông .

Xuống chiếu phong Đại-Phu Ngự Sử , Cho Lê-Tần vì ₫ã có công , Ban khen Hà-Bổng hết lòng , 2060- Giữ yên biên giới trấn phong cõi ngoài.

Trần-Thánh-Tông (1258-1278)

Vào một ngày tháng hai năm Ngọ , Vua truyền ngôi nhường chỗ cho con . Thánh-Tông (107) năm ấy vừa tròn , 2064- Tuổi ₫ang mười tám ₫ủ khôn với ₫ời . --------------------------------------------------------------------------- 107- Tên húy là Hoảng con trưởng dòng đích của Thái Tông. Mẹ là Hiển Từ Thuận Thiên hoàng thái hậu Lý thị, nhân Thái Tông chiêm bao thấy thượng đế trao cho gươm báu, hậu có mang. Năm Canh Tý Thiên Ứng chính Bình năm thứ 9, ngày 25 giờ Ngọ sinh, sau đó lập làm hoàng thái tử. Thái Tông băng liền lên ngôi báu, ở ngôi 21 năm, nhường ngôi 13 năm, thọ 51 tuổi, Vua trung hiếu, nhân thứ, tôn hiền trọng đạo, cha khai sáng trước, con kế thừa sau, cơ nghiệp nhà Trần được bền vững vậy . ..

Lễ nhường ngôi cho Hoàng-Thái-Tử , Lui về nhà ở tại Bắc cung ,

Con tôn lên chức Thượng-Hoàng , 2068- Trông coi chính sự cùng chung một lòng .

Thượng-Hoàng tu trên non Yên-Tử , Gột lòng trần vui thú kệ kinh . Thành tâm sám hối ₫ời mình , 2072- Đời như bóng nước vô minh ₫ắm chìm .

Nơi thiền môn ₫ã quen từ trước , Bữa tương chao ở Trúc-Lâm Từ (108) , Thái-Tông tìm ₫ến Chân-Như, 2076- Viết thành Phổ-thuyết Thân Tu lưu truyền .

Tam thời trần liễm thiên biên tử , Nguyệt lạc trường giang dạ kỷ canh , Ngôi cao những bước gập ghềnh , 2080- Mượn mầu thiền ₫ạo giúp mình ₫ịnh tâm .

Mười chín năm ₫i tìm bến Giác , Chuyện triều ₫ình ủy thác cho con . Chuyên tâm nghiên cứu Thiền tông 2084- Đến năm Đinh-Sửu vua ông băng hà .

Ráng trời chiếu sương sa mặt nước , Gió trầm luân một bước thế gian . Có, không, một giấc kê vàng , 2088- Khoanh tay có ₫ược vô thường hay chăng ?

Ngồi ở trên ngai vàng Hoàng-₫ế , Trần-Hoảng lên ngôi thế Thái-Tông . Đổi thành niên hiệu: Thiên-Long , 2092- Lo cha yên vị, lập cung riêng mình . ---------------------------------------------------------------------------

108- Thái-Tông nghiên cứu về đạo Phật môn phái Thiền Tông cùng với Trúc Lâm, Trúc Lự, Đại Đăng, Ứng Thuận, Thiên Phong. Thái Tông viết nhiều tác phẩm về đạo Phật như Thiền Tông chi Nam, Kim Cương tam muội kinh Chú giải, Lục thì Sám hối khoa nghi, khóa hưu lục thi tập... Thái-Tông rất chú trọng đến sám hối vì cuộc đời của ông có quá nhiều đau khổ như đã lấy vợ của anh mình, giết tất cả quân lính của Trần Liễu khi Liễu làm loạn...Thánh Tông lên ngôi lúc 18 tuổi, ở ngôi 21 năm, nhường ngôi 13 năm chết lúc 51 tuổi vua trung hiếu nhân từ tôn lên, trọng đạo là một người kế thừa xuất sắc xây dựng nền tảng cho triều đại nhà Trần vững chắc về nhiều mặt như văn hóa, chính tri, kinh tế, pháp luật và quân đội . ..

42

Thánh-Tông sinh vào năm Canh-Tý , Là một người có trí, có nhân . Tôn hiền, trọng ₫ạo, thương dân , 2096- Kế thừa cơ nghiệp nhà Trần về sau .

Hăm mốt tuổi cầm ₫ầu ₫ất nước , Vua ₫ã ₫i những bước vững vàng . Xiển dương văn hóa dân gian , 2010- Chỉnh trang quân ₫ội, lo toan quốc phòng .

Việc xã hội, chưa thông phải sửa , Khắp mọi vùng ₫ều mở Thái-Y (109). Nơi nơi ₫ều có trạm, ty , 2104- Chăm lo sức khỏe cấp kỳ cho dân .

Lấy những người tinh thông nghề nghiệp , Đem những ₫iều hiểu biết dạy dân . Khuyến nông, trồng trọt chuyên cần , 2108- Lập phường, lập hội, ngày dần an vui .

Để tôn kính những người cao tuổi , Thượng-hòang bày một buổi tiệc to , Lão ông, ban tước lão-từ , 2112- Lão bà ₫ược tặng lụa vua ₫ể dành .

Giáo dục thành ưu tiên tối thượng ,(1272) Lấy ₫ạo Nho làm hướng trị dân . An sinh xã hội ₫ang cần , 2116- Đem lời Khổng, Mạnh dạy răn mọi người .

Định quy chế tuyển người làm việc , Phải tinh thông, chữ viết cho nhanh . Nghề nào, nghiệp ₫ó phải rành , 2120- Mới cho bổ nhiệm trong thành ngoài biên .

Lại xuống chiếu chiêu hiền ₫ãi sỹ , Mở khoa thi ₫ịnh lệ hàng năm . Chọn người vào viện Hàn-Lâm (110) , 2124- Lựa ai tài giỏi nhiệt tâm ₫ể dùng . --------------------------------------------------------------------------- 109- Lần đầu tiên có tổ chức y tế công cộng cho dân . 110- Lần đàu tiên có Hàn-Lâm-Viện . ..

Dạy Đông-cung, tìm người uyên bác , Thông ngũ kinh, lầu thuộc tứ thư . Chọn người ₫ức hạnh có thừa , 2128- Hiểu thông Phật-giáo lại vừa minh kinh .

Lê-Văn-Hưu, thông tinh, hiểu biết. Sử Toàn Thư Đại-Việt (111) soạn biên . Ba mươi quyển bộ, ₫em in , 2132- Từ ₫ời Triệu-Vũ ₫ến năm Chiêu-Hoàng .

Nhà vua, năm Bính-Dần xuống chiếu ,(1261) Cho vương hầu, ₫ất mới khai hoang . Mộ dân cày cuốc mở mang , 2136- Phá rừng, khẩn ₫ất, nông tang chuyên cần .

Chia binh lính ra thành ₫ội ngũ . (1267) Chọn những ai nghề võ thực tài , Một Đô gồm tám mươi người , 2140- Quân gồm ba chục Đô thời ₫ủ ₫ông .

Cho tập trận nơi sông Bạch-Hạc , Lại sai người chế tác gươm ₫ao . Đóng thêm thuyền chiến thật nhiều 2144- Dự phòng xử dụng khi nào chiến tranh .

Để biết thêm nội tình của ₫ịch , Vua sai ngầm gián ₫iệp sang Nguyên. Thế-Quang, mượn cớ ₫i tìm , 2148- Thu mua dược thảo ₫ể ₫em về dùng .

Vào mùa ₫ông, tháng mười Giáp-Tuất (1274) Ba mươi thuyền Trung-Quốc (112) ghé vô . Xin vua lánh nạn rợ Hồ 2152- Nhai-Tuân cấp ₫ất lưu cư tạm thời . --------------------------------------------------------------------------- 111- Năm 1272, Hàn Lâm viện học sĩ kiêm Quốc sử viện giám tu Lê Văn Hưu vâng sắc chỉ soạn xong bộ Đại Việt Sử Ký từ Triệu Vũ đến Lý Chiêu Hoàng, gồm 30 quyển dâng lên. Vua xuống chiếu khen ngợi, Bộ sử này được coi như bộ sử được in đầu tiên của nước ta .

112-Năm Giáp Tuất (1274), người Tống sang quy phục đem theo 30 chiến thuyền chở đầy của cải, vợ con vượt biển đến. Những người này tự xưng là Hồi Kê. Vua cho ở tạm phường Nhai Tuân. Có lẽ ta có tiếng gọi người Tầu từ đây? ..

43

Hốt-Tất-Liệt sai người sang dụ , Vua liền sai chánh sứ mang thư Sang Nguyên thông hiếu ₫áp từ (113). 2156- Phụng-Công, Nguyễn-Thám công du chuyến này .

Chọn ₫ược ngày lên ngôi hoàng ₫ế Cho con là Thái-tử Trần-Khâm , Tháng mười, ngày tốt, năm Dần (1278) 2160- Lên làm Thái thượng, dành phần cho con .

Trần-Nhân-Tông (1278-1293)

Trần-Nhân-Tông, (114) con bà Thiên-Cảm , Là ngoại tôn Từ-Thiện Đại-Vương . Xiển dương sự nghiệp trùng hưng , 2164- Nhân từ, hòa nhã hết lòng vì dân ,

Người cũng ₫ã hai lần tham chiến , Cả hai ₫ều toàn thắng quân Nguyên . Xứng danh là ₫ấng vua hiền , 2168- Có công chống giặc, bảo toàn giang san ,

TRẦN TRIỀU CHIẾN SỬ Thuở ₫ó, nếu vua quan mạt Lý , Trận giặc này xử trí thế nào ? Hay là phó mặc binh ₫ao ,

2172- Nước còn hay mất, ra sao cũng ₫ành !

---------------------------------------------------------------------------

113- Năm 1261, Nhà Nguyên sai Mạnh Giáp đưa thư sang dụ, đại ý nói "Quan liêu sĩ thứ Đại Việt hãy làm ăn yên ổn như cũ"'. Vua cho Trần Phụng Công và Nguyễn Thám mang thư sang Nguyên thông hiếu.

114- Tên húy là Khâm, con trưởng Thánh Tông, mẹ là Nguyễn Thánh Thiên Cảm hoàng thái hậu, sinh năm Mậu Ngọ Nguyên Phong năm thứ 8 tháng 11, sắc thái như vàng, thể chất hoàn hảo, thần khí tươi sáng, ở ngôi 14 năm, nhường ngôi 5 năm, xuất gia 8 năm, thọ 51 tuổi, băng ở am Ngọa Vân núi Yên tử. Vua nhân từ hòa nhã, cố kết lòng dân, sự nghiệp trùng hưng sáng ngời thực là bậc vua hiền của nhà Trần. Song để tâm nơi kinh Phật, tuy nói là để siêu thoát, nhưng đó không phải là đạo trung dung của thánh nhân.

..

Quân Mông-Cổ lừng danh thuở ₫ó , Đi tới ₫âu ngọn cỏ chẳng lên , (115) Kị binh ăn ngủ trên yên ,

2176- Dồn quân xâm chiếm khắp miền Á, Âu . (116)

Mà ta dám ₫ương ₫ầu với chúng , Những tưởng rằng ₫em trứng chọi bia . Nào ngờ khi chiếm nước ta ,

2180- Quân Nguyên ₫ã phải chịu thua tơi bời . Phải chăng bởi lòng Trời còn chứng Nên có nhiều danh tướng can trường , Nhất là Hưng-Đạo Đại-Vương .

2184- Tài kiêm văn võ, trung lương, kiêu hùng .

Chiến tích ₫ã vang lừng lịch sử, Đức ₫ộ còn muôn thuở ghi công . Quân dân trên dưới một lòng .

2188- Quyết tâm gìn giữ non sông vẹn toàn .

CHỐNG NGUYÊN XÂM PHẠM LẦN THỨ NHẤT

Trận Đông-Đầu- Bộ (1282)

Kể chiến tích triều Trần lừng lẫy, Khiến quân Nguyên thất bại ba lần : Lần ₫ầu khi chiếm Vân-Nam

2192- Ngột-Lương sai sứ giả sang ₫òi Trần (117)

---------------------------------------------------------------------------

115- Nguyên chủ Thanh-Cát-Tư Hãn nói : “Vó ngựa quân ta đi tới đâu, cỏ không mọc lên tới đó” . Lời nói chứng tỏ là Nguyên chúa rất kiêu ngạo, nhưng sau lại thua một nước nhỏ như nước ta .

116- Quân Mông- Cổ chiếm hết lục địa Trung-Hoa, Tây-Tạng, sang đến gần hết Âu-Châu, sát biên giới các nước Pháp, Ý .

117- Tướng Mông Cổ này tên là Wouleangoptai (Ngột Lương Hợp Thai) . Vì tên quá dài nên viết tắt là Ngột Lương. ..

44

Làm chư hầu, cam thân nhược tiểu . Vua Thái-Tông không chịu, bắt giam . Quân Nguyên từ phía Thao-Giang , (118)

2196- Tấn công tiến chiếm ₫ược Thăng-Long thành .

Thế quân yếu, ta ₫ành lui bước . Vua Thái-Tông hỏi chước Thái-Sư ? (119) Tâu rằng : “Bệ-Hạ ₫ừng lo

2200- Đầu Thần chưa rụng, giặc to sá gì” !

Lời cứng cỏi Thái-Sư Thủ-Độ Khiến quân dân vững dạ bền gan Trận Đông-Đầu-Bộ giao tranh . (120)

2204- Quân Nguyên ₫ại bại tan tành rút lui .

Mông-Cổ vẫn không thôi hạch sách , Để lại tìm kế khác xâm lăng . Đem Trần-Di-Ái phong vương , (121)

2208- Rồi cho Lễ-Bộ Sài-Thung ₫ưa về,

Đến Nam-Quan, quân ta sắp ₫ặt , Bắn Thung mù một mắt, phản hồi . (122) Vua Nguyên lửa giận sục sôi ,

2212- Dồn quân phục hận vua tôi nhà Trần

---------------------------------------------------------------------------

118- Sau khi vua ta giam sứ lại, Ngột-Lương mượn cớ đó để đem quân tiến đánh, dùng đường sông Thao-Giang (Hồng-Hà), từ tỉnh Hưng-Hóa đánh xuống Thăng-Long .

119- Trần Thủ Độ lúc đó lãnh chức Thái-Sư Thống-Quốc Hành-Quân Chinh-Thảo-Sự .

120- Quân Mông-Cổ đến Đông-Bộ-Đầu (phía đông sông Nhị-Hà, ở huyện Thượng-Phúc). Quân ta thua phải rút. Vua Thái-Tôn bỏ kinh đô chạy về sông Thiên-Mạc (Huyện Đông-Anh, tỉnh Hưng-Yên). Mông-Cổ vào Thăng-Long, giải thoát 3 tên sứ bị giam thì một tên đã chết nên Ngột-Lương tức giận, giết rất nhiều dân chúng trong thành .

121- Trần-Di-Ái là chú họ vua Nhân-Tôn, cùng với Lê-Tuấn, Lê-Mục sang sứ Tầu. Vua Mông-Cổ lợi dụng được lòng tham và phản trắc của Ái, phong làm An-Nam Quốc-Vương rồi cho Sài-Thung đưa về để có cớ chiếm nước ta .

122- Sài Thung đem 1.000 quân đưa Trần-Di-Ái về đến Nam-Quan, bị quân ta bắn mù một mắt phải trở về . ..

CHỐNG NGUYÊN XÂM PHẠM LẦN THỨ HAI (1285)

Trần-Quốc-Toản

Năm Nhâm-Ngọ, Bình-Than ₫ại hội ,(1280) Bàn kế cho quân ₫ội thủ, công . Khánh-Dư, phó tướng ₫ược phong , 2216- Quốc-Toản còn nhỏ nên không ₫ược bàn

Lòng tự ái, sôi gan tuổi trẻ , Nắm trong tay bóp vỡ quả cam . May cờ, chiêu mộ dân quân , 2220- “Phá cường ₫ịch báo hoàng ân” (123) quyết thề .

Thuyền tiểu tướng xông kề mũi sóng , Bóng cờ vàng lồng lộng gió bay . Đánh Mông Cổ phải chạy dài , 2224- Quân Nam thắng lợi ở ngay trận ₫ầu .

Hội Nghị Diên-Hồng (1284)

Điện Diên-Hồng, ₫âu ₫âu về họp ,(1284) Để toàn dân cùng góp một lời , Ý dân biểu hiện ý trời , 2228- Hoà hay Chiến ₫ể mọi người cùng hô .

Ai nấy cùng thề to vang dội , Chẳng cùng Nguyên, chung ₫ội trời xanh, Hội- nghị bô lão ₫ồng thanh

2232 - Lời thề “Quyết Chiến”, hùng anh còn truyền .

Mười vạn Nguyên, chiến thuyền vô kể , Toa-Đô vờ mượn kế Chiêm chinh , Thoát-Hoan thống lãnh ₫ại binh

2236- Đến nơi biên giới, tình hình hiểm nguy :

---------------------------------------------------------------------------

123- Vua thấy Quốc-Toản, Trần-Kiên còn nhỏ, không cho dự bàn. Quốc Toản trong lòng hổ thẹn phẫn kích trong tay cầm quả cam bóp nát lúc nào không biết. Sau đó lui về huy động hơn 1000 gia nhân, đóng chiến thuyền viết lên cờ 6 chữ "phá cường địch, báo hoàng ân". Khi đối diện xông lên trước, giặc trông thấy phải lui.

..

45

Đưa ₫iều kiện, khó ư chấp nhượng , Lời lẽ còn trịch thượng ₫àn anh , Sai tên A-Lý xảo trình :

2240 “Mượn ₫ường, Hoan ₫ánh Chiêm-Thành mà thôi .

Nếu nước Nam, vua tôi phản ₫ối , Sẽ san bằng bờ cõi chẳng thương” . Tình hình ₫ến ₫ộ khẩn trương ,

2244- Chia quân chống giữ Lạng-Sơn ₫ịa ₫ầu .

Đại-quân ₫óng chặn khâu Kỳ-Cấp . Chiến thuyền về giữ mặt Bái-Tân . Quân Nguyên tiến ₫ánh Chi-Lăng .

2248- Lộc-Châu thất thủ, ta ₫ành tạm lui .

Về Vạn-Kiếp là nơi hậu cứ . Vua Nhân-Tôn, thuyền ngự tới ngay (124), Cùng Vương, vua mới tỏ bầy :

2252- “Thế giặc quá mạnh, khổ thay dân tình ,

Hay Trẫm tạm liều mình hàng giặc ? Họa may ra cứu ₫ược sinh linh Khỏi cơn khói lửa ₫ao binh ,

2256- Gây nên thảm họa chiến chinh tan tành ” .

Trước lời nói khoan nhân ₫ộ lượng , Hưng-Đạo-Vương quỳ xuống tâu rằng :

“Hạ thần hiểu ý Thánh-Hoàng 2260- Thương dân những muốn ₫ầu hàng cứu dân” .

Xin hãy chém ₫ầu Thần rụng trước , Rồi Thánh-Hoàng tính chước ₫ầu Nguyên” (125). Đẹp thay lời nói trung-kiên !

2264- Nức lòng tướng sĩ, trấn an muôn người .

------------------------------------------------------------------------

124- Thế giặc Nguyên rất mạnh. Thế quân ta thua mấy trận liền, như màng nhện treo chuông. Vua thân chinh ra bến Bình-Than hội cùng chư tướng, lo ngại,, tính chuyện đầu hàng .

125- “Bệ-hạ muốn đầu hàng thì xin chém đầu thần trước” Câu nói trung kiên này của Hưng-Đạo-Vương muôn đời còn ghi trong lịch sử Việt-Nam . ..

Quân tập họp, hơn hai mươi vạn , Hịch loan truyền, căn dặn, răn khuyên . Ba quân thích chữ lời nguyền :

2268- Cánh tay “SÁT ĐÁT” (126) chống Nguyên chẳng sờn.

Thoát-Hoan chiếm Lạng-Sơn, thừa thắng, Kéo quân sang Nam ngạn sông Hồng , Bắc cầu tiến chiếm Thăng-Long .(127)

2272- Vương ₫ưa xa giá mình rồng tạm lui .

Thế giặc mạnh, khắp nơi nguy hiểm : Quân Toa-Đô vượt biển vào Chiêm , Hè về, nhân có gió Nam ,

2276- Quay về ₫ổ bộ Nghệ-An sẵn sàng .

Lại một ₫ội chiến thuyền tiếp viện , Ô-Mã-Nhi từ biển tiến vô . Liên quân hai tướng Toa, Ô

2280- Tưởng chừng nuốt sống cơ ₫ồ nước Nam (128).

Đợi quân của Thoát-Hoan cùng tiến Theo trận ₫ồ lưỡng diện giáp công . Vua ta chạy xuống Thiên-Trường ,

2284- Lưỡng ₫ầu thọ ₫ịch muôn ₫ường gian nan .

Quang-Khải mặt Nghệ-An chống giữ , Hãy tạm thời án ngữ ₫ối phương . Bình-Trọng trấn thủ Thiên-Trường ,

2288- Cố sao cản giặc trên ₫ường hành quân . ---------------------------------------------------------------------------

126- Ngày 12 giặc vào Gia Lâm, Đông Ngàn,Vũ Ninh bắt được quân của ta thấy người nào cũng thích hai chữ "Sát Thát" bằng mực vào cánh tay, chúng tức lắm, giết hại rất nhiều.

127- Quân của Thoát-Hoan thừa thắng ở Lạng-Sơn kéo xuống Nam ngạn sông Hồng bắc cầu phao tiến chiếm Thăng-Long. Tình thế vô cùng nguy ngập

128- Nguyên chúa nói với Lê-Đà và Đinh-Củng-Viên khi hai vị này sang sứ :"Quân ta đi đến đâu giặc tan đến đó, chỉ sông, sông cạn chỉ núi núi tan" .Tình hình lúc đó thật nguy hiểm. Nếu không phải là một đại tướng tài ba lỗi lạc như Hưng-Đạo-Vương thì nước ta khó thoát được họa Mông-Cổ . ..

46

Đoàn xa giá vua Trần triệt thoái , Tạm thời về ₫óng tại Hải-Dương . Quân Nguyên mạnh mẽ khôn lường .

2292- Quang-Khải yếu thế chẳng ₫ương ₫ược nào .

Toa-Đô thúc quân vào thành Nghệ , Trần-Kiện ₫ành cô thế ra hàng . Trần-Bình-Trọng ở Thiên-Trường ,

2296- Quyết tâm cùng với Bắc phương thư hùng ,

Bài bố trận trên sông Thiên-Mạc , Bình-Trọng thua, bị bắt ₫ương trường . Đưa về súy phủ, Thoát-Hoan

2300- Thấy viên hổ tướng, những toan dụ hàng :

Cơm rượu ₫ãi, chẳng màng ăn uống , Hỏi quân tình, chỉ uổng công thôi . Thoát-Hoan ₫ổi giọng ướm lời :

2304-“Làm Vương ₫ất Bắc, liệu Người chịu chăng” ?

-“Thà rằng ở nước Nam làm quỷ, Chẳng thèm làm nguyên súy Bắc phương . Bại tướng, ta có một ₫ường .

2308- Chém ₫i ! Ta ₫ợi lưỡi gươm chẳng sờn ”(129) .

Trọng trả lời kiên cường khẳng khái . Giặc chém rồi cũng phải ngợi khen : -“Anh hùng liệt sĩ trung kiên ”,

2312- Danh thơm muôn thuở lưu truyền làm gương .

Trần-Bình-Trọng ₫ường ₫ường tử tiết , Vua, quan, quân, thương tiếc vô cùng . Noi gương, ai nấy một lòng

2316- Quyết tâm chống giặc, chẳng chung ₫ội trời .

Hưng-Đạo-Vương trước thời nguy cấp , Phò giá lui về mặt Quảng-Yên . Vua tôi thất ₫ảo, bát ₫iên ,

2320- Muôn vàn khổ cực, liên miên vô cùng . ---------------------------------------------------------------------------

129-“Ta thà làm quỷ nước Nam chứ không thèm làm vương đất Bắc”Lời khảng khái của-Bình-Trọng được muôn đời nhắc lại làm gương cho hậu thế . ..

Bị giặc ₫uổi trên sông Tam-Chỉ , Chạy bộ lên Thủy-Chú bôn ₫ào , Nhưng rồi kịp ₫ến Nam-Triều ,

2324- Mượn ₫ược ₫ường thủy chạy vào xứ Thanh .

Thế giặc mạnh, núi tan, sông cạn . Tình thế ta, mạng nhện treo chuông . Từ Thăng-Long ₫ến Thiên-Trường ,

2328- Chỗ nào cũng có ₫ối phương lan tràn :

Toa-Đô từ Nghệ-An ₫ánh tới . Cùng quân Đường-Ngột-Ngải, Mã-Nhi. Mấy người hoàng tộc bất nghì .

2332- Tú-Viên, Ích-Tắc (130) trở về hàng Nguyên .

Nhờ có Hưng-Đạo-Vương bền chí . Vừa phò vua, vừa chỉ huy quân , Vào sinh ra tử bao lần ,

2336- Đầu sóng, ngọn gió, gian truân vô vàn .

Đưa ₫ất nước qua cơn quốc nạn Thật kiêu hùng, chẳng quản hiểm nguy . Công ơn muôn thuở còn ghi : (131)

2340 —“Sinh vi danh tướng, tử vi linh thần ”.

Trong khi ₫ó, tướng Trần-Quang-Khải Án ngữ miền biên ải Nghệ-An , Đánh qua, ₫ánh lại nhiều lần ,

2344- Quân Nguyên chẳng nắm ₫ược phần thượng phong.

---------------------------------------------------------------------------

130- Trần-Tú-Viên, Trần-Ích-Tắc đều là người trong hoàng tộc, ra đầu hàng trong lúc dầu sôi lửa bỏng như vậy, thật đáng phỉ nhổ .

131- Thế giặc bức bách, hai vua ngầm đi thuyền nhỏ đến Tam Chỉ, sai người đem thuyền ngự ra Ngọc Sơn để đánh lừa giặc. Lúc ấy xa giá nhà vua phiêu giạt, mà Quốc Tuấn vốn có kỳ tài, lại còn mối hiềm cũ nên nhiều người nghi ngại. Quốc Tuấn theo vua, tay cầm gậy có bịt sắt nhọn. Mọi người đều gườm mắt nhìn. Quốc Tuấn liền vứt đầu sắt nhọn đi. Sử thần Ngô Sĩ Liên: "Bậc đại thần vào hoàn cảnh bị hiềm nghi, tức phải thành thực tin nhau, sáng suốt khéo xử như hào cửu tứ của quẻ Tùy thì mới có thể giữ tròn danh dự, làm nên sự nghiệp. nếu không thì nhất định sẽ mang tai họa. Quách Tử Nghi nhà Đường, Trần Quốc Tuấn nhà Trần đã làm được như vậy”. ..

47

Đánh dai dẳng, quân lương cũng cạn . Tình thế này chẳng dám ở lâu , Chiến thuyền ₫ược lệnh nhổ neo (132),

2348- Dương buồm, mát mái, thuận chèo trở ra .

Trận Hàm-Tử Tháng 4 Năm Ất-Dậu (1285)

Trần-Nhật-Duật thắng Toa-Đô Được tin ₫ó, quân ta cấp báo

Vua hội bàn, Hưng-Đạo trình tâu : -“Quân Nguyên lặn lội rừng sâu ,

2352- Trèo ₫èo vượt biển, bấy lâu mỏi mòn .

Ta ₫em quân chặn ₫ường ₫ón ₫ánh , Nhân dịp này thủ thắng chẳng không ” ? Nhật-Duật lãnh ấn tiên phong ,

2356 - Nguyễn-Khoái, Quốc-Toản phụ tòng hành quân .

Phía quân Nguyên có gần năm vạn , Thẳng Hải-Dương, xuôi mạn tiến lên . Bến ₫ò Hàm-Tử ,(Hưng-Yên)

2360- Nhật-Duật ₫ụng ₫ộ chiến thuyền Toa-Đô .

Đúng như ₫ã dự trù từ trước , Quân Toa-Đô bạc nhược tinh thần . Phía ta khí thế ₫ằng ₫ằng,

2364- Lời vàng trên hịch vẫn hằng ghi tâm,

Trận Hàm-Tử, (133) quân Trần thắng lợi . Toa-Đô lui ra tới Thiên-Trường . Quốc-Toản về báo tin mừng ,

2368- Tinh thần quân sĩ bừng bừng sục sôi . ---------------------------------------------------------------------------

132- Lúc đó đầu mùa hè, Toa-Đô mượn gió Nam trở ra Bắc, bỏ trống Nghệ-An. Đây là một điều thất sách và cũng là một nguyên nhân thất bại quan trọng của quân Nguyên .

133- Quân Nguyên từ Chiêm-Thành trở ra, qua vùng Ô, Lý (Thuận-Hóa) Châu Hoan (Nghệ-An) Châu Ai (Thanh-Hóa), địa thế rất hiểm trở. Hơn nữa, quân Nguyên quen ở xứ lạnh, khí hậu miền núi, lúc đó mùa hè, nóng bức không chịu nổi nên mới quyết định bỏ Nghệ-An ra Bắc. Trần-Nhật-Duật, Nguyễn-Khoái, Trần-Quốc-Toản đem quân đánh Toa-Đô ở Hải-Dương. Tháng 4 năm Ất Dậu (1285) quân ta gặp Toa-Đô ở Hàm-Tử và chiến thắng ở đây . ..

Hưng-Đạo-Vương biết thời ₫ã ₫ến , Nhân dịp này tiến chiếm Thăng-Long . Quân binh chuẩn bị sắp xong ,

2372- Tướng Trần-Quang-Khải ₫ường trong trở về .

Tình nguyện tiên phong ₫i dẹp giặc . Vua chuẩn y, sắp ₫ặt binh lương : Lệnh truyền ra mặt Thiên-Trường

2376- Cho Trần-Nhật-Duật chặn ₫ường Toa-Đô ,

Án ngữ quyết không cho Toa, Thoát , Hai cánh quân liên lạc cùng nhau . Nhắc lại vị trí quân Tầu ,

2380-Từ khi thắng lợi, tiến vào Thăng-Long :

Đại binh ₫óng ở trong thành nội , Bến Chương-Dương, thủy ₫ội ₫óng quân , Chiến thuyền tinh nhuệ mấy trăm ,

2384- Thủy bộ sát khí ₫ằng ₫ằng binh ₫ao . Trận Chương Dương Tháng 4 năm Ất Dậu - (1285)

Trần Quang Khải thắng Thoát-Hoan

Trần-Quang-Khải tài cao, ₫ảm lược , Tả hữu quân lại ₫ược tăng thêm : Quốc-Toản, Ngũ-Lão hai bên .

2388- Quân từ Thanh-Hóa, chiến thuyền trở ra ,

Đến Chương-Dương, (134) quân ta gặp ₫ịch , Lên tinh thần, xung kích thật hăng . Địch quân tan vỡ tứ tung .

2392- Chiến thuyền tan nát, tử vong rất nhiều . ---------------------------------------------------------------------------

134- Thượng tướng Trần-Quang-Khải trấn mặt Nghệ-An, Khi Toa-Đô rút ra Bắc thì trở về phụng mệnh. Chiến thuyền Thoát-Hoan đóng tại bến Chương-Dương, huyện Thượng-Phúc, tỉnh Hà-Đông. Trận Chương-Dương do Trần-Quang-Khải chỉ huy, Trần-Quốc-Toản, Phạm-Ngũ-Lão làm tả hữu, cất quân từ Thanh-Hóa ra đánh .Quân ta phá tan thủy đội của Thoát-Hoan ở bến Chương Dương rổi đuổi giặc đến tận chân thành Thăng-Long . ..

48

Giặc Mông-Cổ hồn siêu, phách lạc . Quân ta hò SÁT ĐÁT rền vang , Tấn công vũ bão hùng anh ,

2396- Đuổi ₫ịch ₫ến tận chân thành Thăng-Long .

Thoát-Hoan kéo ₫ại-binh chống lại , Bị phục binh Quang-Khải ₫ánh tan . Vượt sông, Nguyên cố thoát thân ,

2400- Chạy về Kinh-Bắc, tàn quân khốn cùng .

Quân ta vào Thăng-Long tiếp quản , Đặt tiệc mừng chiến thắng khao quân . Tướng Trần-Quang-Khải hứng ngâm

2404- Câu thơ danh tiếng, sử xanh còn truyền :

-“Bến Chương-Dương, ₫oạt gươm của giặc. Hàm-Tử-Quan ta bắt quân Nguyên ,

Thái-bình, gắng sức ₫ừng quên . 2408- Nước non còn ₫ấy lưu truyền ngàn thu” (135).

Được tin báo, quân thù ₫ại bại , Toàn quân, dân, ai nấy nức lòng . Đình thần bèn rước Thượng-Hoàng

2412- Cùng xa giá ₫ến Tràng-An (Ninh-Bình).

Trận Tây Kết- Tháng 5 năm Ất Dậu (1285) Trần-Nhật-Duật giết Toa-Đô

Nhắc lại việc lui binh Hàm-Tử . Toa-Đô về, ₫óng ở Thiên-Trường . Quân ta án ngữ, chặn ₫ường ,

2416- Nên không biết việc Thoát-Hoan bôn ₫ào .

Đưa thủy quân tiến vào Thiên-Mạc , Mới ₫ược tin họ Thoát rút lui , Toa-Đô kinh hãi rụng rời ,

2420- Rút về Tây-Kết, tạm thời ₫óng quân . ---------------------------------------------------------------------------

135- Ngày 6 tháng 6 về kinh sư, Thượng Tướng Trần Quang Khải có làm thơ rằng:

"Đoạt sáo Chương Dương độ, Cầm hồ Hàm Tử Quan Thái bình tu trí lực Vạn cổ thử giang san..

..

Vương dùng kế triệt phân lực ₫ịch : Quang-Khải lên giữ chặt Thoát-Hoan . Trần-Nhật-Duật xuống phía Nam ,

2424- Hưng-Đạo thống lĩnh ₫ại quân diệt thù .

Quân ta tiến mạnh như vũ bão , Chia quân làm hai ₫ạo tấn công . Tây-Kết, một trận giao phong ,

2428- Toa-Đô, Ô-Mã, ₫uôi cong chạy dài .

Hai bại tướng trúng nơi phục kích , Bị trúng tên, hết kiếp Toa-Đô (136) , Phúc dầy còn tựa họ Ô , (137)

2432- Thuyền con thoát hiểm, có cơ về Tầu .

Trận Tây-Kết ₫i vào mai hậu , Tháng 5 năm Ất-Dậu còn truyền , Cầm tù ba vạn quân Nguyên

2436- Thu chiến lợi phẩm, quân lương hằng hà .

Trận Vạn-Kiếp- Tháng 5 năm Ất Dậu (1285) Hưng-Đạo-Vương ₫ại thắng Thoát-Hoan

Hưng-Đạo Vương, nhân ₫à chiến thắng , Điều khiển quân thanh toán Thoát-Hoan . Bấy giờ Hoan ở Bắc-Giang ,

2440- Được tin quân ở phía Nam khốn cùng.

Biết quân tướng ngã lòng, nản chí , Cho nên Hoan có ý triệt hồi . Địch tình rối rắm tơi bời .

2444- Đại-Vương ₫ược báo khúc nhôi tỏ tường . ---------------------------------------------------------------------------

136- Toa-Đô bị trúng tên chết, Khi đưa đầu Toa-Đô về nộp, vua Nhân-Tôn trông thấy thủ cấp của Toa Đô, thương hại nói: "Người làm tôi phải nên như thế này", rồi cởi áo ngự sai quân đem liệm chôn. Sử thần Ngô Sĩ Liên nói: "Than ôi, câu nói ấy của vua thực là câu nói của bậc đế vương ! Nói rõ đại nghĩa để người bầy tôi muôn đời biết rằng trung với vua, chết vì phận sự là vinh, tuy chết mà bất hủ, mối quan hệ lớn lắm vậy. Huống chi lại cởi áo ngự, sai người liệm chôn nữa. Làm vậy, có thể khích lệ sĩ khí để trừ giặc mạnh là phải lắm”.

137- Còn Ô-Mã-Nhi dùng thuyền nhỏ chạy ra biển được, để về nước .

..

49

Cắt ₫ặt quân lên ₫ường tiến ₫ánh : Khoái, Lão cùng ba vạn tinh binh , Đến sông Vạn-Kiếp ẩn mình ,

2448- Đến rừng lau chặn lộ trình quân Nguyên .

Cử quân trấn Quảng-Yên, ba vạn , Dưới quyền của Úy, Nghiễn hai vương . Đại quân ta tấn Bắc-Giang (138).

2452-Thế không ₫ương nổi, Thoát-Hoan chạy dài .

Vạn-Kiếp cũng là nơi hết kiếp Của tập ₫oàn quân phiệt bạo tàn . Phục-binh Khoái, Lão tràn lan .

2456- Đánh cho Nguyên tặc tiêu tan nửa phần (139) .

Lý-Hằng trúng tên ₫ành bỏ mạng , Thoát-Hoan cùng Lý-Quán, Phàn, A , Cố mở ₫ường máu chạy ra ,

2460- Hoan chui vào ống, quân xa kéo về .

Quân tướng Nguyên thảm thê chạy trốn (140) Tàn quân về ₫ến chốn Tư-Minh , Hai vương Úy, Nghiễn phục binh

2464- Hoan, Phàn, Bát-Xích liều mình thoát thân .

Lý-Quán trúng tên ₫ành bỏ mạng . Kể từ ₫ây chiến trận tạm yên . Tội thay nửa triệu quân Nguyên ,

2468- Gửi thân ₫ất khách chẳng yên nấm mồ .

------------------------------------------------------------------------------------ 138- Đại quân ta tấn công Bắc-Giang đuổi giặc về phía Vạn-Kiếp, ở đó ta đã

có quân phục sẵn, chỉ đợi quân Nguyên để tiêu diệt. Nguyễn-Khoái và Phạm-Ngũ-Lão đem 3 vạn quân phục kích ở 2 bên sôngVạn-Kiếp. Hưng-Võ-Vương Nghiễn và Hưng-Hiếu-Vương Uý đem ba vạn quân phục ở Quảng-Yên, biên giới Hoa-Việt không cho quân Nguyên có thể rút qua ngả Lạng-Sơn.

139- Hưng-Đạo-Vương nắm vững được địch tình lúc đó nên kế hoạch chu đáo vô cùng .

140-Tướng Nguyên Lý-Quán, Phàn-Tiếp, A-Bát-Xích mở đường máu chạy về biên giới phía Tư-Minh. Lý-Hằng, Lý Quán bỏ mạng. Thật nhục nhã cho Thóat-Hoan, đại tướng chỉ huy cả nửa triệu quân mà thảm bại đến nỗi phải chui vào ống cho xe chở về. ..

Ơn cứu quốc ấy nhờ tài ₫ức Hưng-Đạo-Vương thao lược, tận trung Ra tay gìn giữ non sông ,

2472- Ghi trang lịch sử oai hùng ngàn thu . CHỐNG NGUYÊN XÂM CHIẾM LẦN THỨ BA (1287)

Nguyên khởi binh phục thù lần nữa, Bẩy vạn quân tinh nhuệ sẵn sàng . Năm trăm thủy ₫ội chiến thuyền ,

2476- Cùng quân mấy tỉnh của miền Đông-Nam (141) .

Tổng số có chừng hơn ba ức . Thoát-Hoan, A-Bát-Xích chỉ huy , Phàn-Tiếp, Lỗ-Xích, Mã-Nhi (142)

2480- Dáo gươm, cung nỏ, tinh kỳ biểu dương .

Mười bẩy vạn thạch lương ₫ầy ₫ủ Giao cho Trương-Văn-Hổ (143) chở sang . Sẵn Trần-Ích-Tắc ₫ầu hàng ,

2484- Phong An-Nam-Quốc, tước Vương ₫ưa về .

Nguyễn-Bá-Linh, (144) giỏi nghề tà thuật, Làm một tên mãi quốc, dẫn ₫ường . Được tin giặc ₫ến biên cương

2488- Nhân-Tông tỏ vẻ hoang mang, ngại ngùng .

---------------------------------------------------------------------------

141- Nhà Nguyên thiếu quân chính quy cho nên phải lấy quân địa phương tỉnh Vân-Nam và các châu ven biển cho đủ số quân 30 vạn. Có lẽ vì quân lính ô hợp như vậy cho nên ta thắng dễ dàng.

142- Lại những tên bại tướng cũ hẳn là không thể nào thắng được quân ta được trong khi quân tướng đang lên tinh thần lúc đó .

143- 17 vạn thạch lương. Không rõ một ‘thạch’ là đơn vị đo lường thế nào? Việt-Nam Sử-Lược của Trần-Trọng-Kim trang 153 cước chú : "Sử Cũ chép 70 vạn". Có lẽ cũng lại có sự nhầm lẫn giữa hai chữ Thất-Thập (70) và Thập-Thất (17) như chữ Thập-Bát (18) và Bát- Thập (80), một nghi vấn về đời Hùng-Vương chăng ? Trương-Văn-Hổ, tướng Nguyên phụ trách quân lương, rất giỏi về hàng hải. Sở dĩ thua Trần-Khánh-Dư ở Vân-Đồn vì ỷ có Ô-Mã-Nhi hộ tống nên khinh địch, mà trên thuyền lương không có khí giới. Cũng có thể, Hổ giỏi về hàng hải nhưng khi vào sông thì không có kinh nghiệm, nên thất bại . ..

50

Cho vời Hưng-Đạo-Vương hỏi kế , Vương tâu trình cặn kẽ tình hình . Rằng :- “ Ta quen việc ₫ao binh ,

2492- Quân dân trên dưới hi sinh một lòng .

Địch lại mới qua vòng thất trận , Xuống tinh thần ắt hẳn hoang mang . Phen này Mông-Cổ kéo sang ,

2496- Mua lấy thất bại, Thánh-Hoàng chớ lo ” .

Vương chuẩn bị quân cơ nghinh chiến : Lược trận ₫ồ, thoái, tiến, thủ, công . Ngài rằng : “Quân chẳng kể ₫ông .

2500- Nhiều mà không giỏi cũng không ích gì ” .

Tướng tá, Vương tức thì cắt ₫ặt : Nguyễn-Khoái, Trần-Nhật-Duật : Lạng-Sơn .

Phụ-Trần, Quốc Toản : Nghệ-An . 2504- Mỗi ₫oàn ba vạn ₫iểm quân lên ₫ường .

Đại quân do chính Vương thống lãnh Thủy binh làm nút chặn Đại-Than , Bản doanh ₫óng tại Phù-Sơn ,

2508- Bài binh, bố trận, khẩn trương ₫ề phòng .

Thế Nguyên mạnh, Lạng-Sơn thất thủ . Quân Thoát-Hoan làm chủ tình tình : Tấn công Phả-Lại, Chí-Linh ,

2512- Chiếm ₫óng Vạn-Kiếp, ấy Trình-Bằng-Phi , ---------------------------------------------------------------------------

144- Nguyễn-Bá-Linh là con một người Hoa ở Quảng-Đông, sang nước Nam, lấy vợ người làng An-Bài. Việt-Nam Sử-Lược ghi chú thuộc huyện Đông-Triều nhưng có lẽ không đúng, vì làng An-Bài, tục gọi là Làng Bệ, thuộc tổng Bất-Nạo, huyện Phụ-Dực, tỉnh Thái-Bình, ở bờ sông Hóa, cách nơi Hưng-Đạo-Vương xuất quân đi đánh trận Bạch-Đằng 8km về phía Đông-Nam, (làng A-Sào, tục gọi là Làng Gạo, cũng thuộc huyện Phụ-Dực). Sau khi Linh bị chém ở An-Bài, dân quen gọi là Phạm-Nhan, (có nghĩa là = phạm vào long nhan chứ không phải họ Phạm tên Nhan). Nghe nói, sau khi chết, tên này hay hiện hồn về quấy nhiễu nên dân làng lập miếu thờ bên bờ sông. Đến đời Minh-Mạng, tổ phụ 7 đời chúng tôi hành quân qua đó, hỏi dân làng, được biết là miếu thờ Nguyễn-Bá-Linh. Thấy cùng bọ Nguyễn-Bá mà lại là một tên bán nước, nên ngài cho phá sập miếu thờ và sau đó được phong làm thành hoàng làng An-Bài. Cho đến năm 1945, làng An-Bài vẫn cử người tới từ đường họ chúng tôi cúng giỗ . ..

Lại sai Ô-Mã-Nhi, Bát-Xích , Từ Lục-Đầu thủy kích sông Hồng . Vương về trấn thủ Thăng-Long (145)

2516- Sai tướng hộ giá Thánh-Hoàng tạm lui .

Quân Nguyên biết, tức thời truy kích , Nhưng ơn nhờ hồng phúc tổ tiên . Vua Trần thoát hiểm bằng thuyền ,

2520- Kịp vào Thanh-Hóa bình yên vẹn toàn .

Không kết quả vì hành quân chậm , Ô-Mã-Nhi nổi giận ₫ùng ₫ùng , Tràn quân vào phủ Long-Hưng,

2524- Phá hoại tan nát miếu lăng nhà Trần (146) .

Đánh Thăng-Long mấy lần thất bại , Hoan trở về Phả-Lại, Chí-Linh . Tạm thời ngơi nghỉ, án binh (147),

2528- Những chờ cơ hội thình lình tấn công . Trận Vân-Đồn - (1288)

Trần-Khánh-Dư thắng Trương-Văn-Hổ

Trú ₫óng lâu, quân lương sắp cạn , Ô-Mã-Nhi ra bến Đại-Bàng Đón thuyền Văn-Hổ chở lương .

2532- Khánh-Dư chặn ₫ánh trên ₫ường hành quân .

Bến Vân-Đồn quân Trần tán loạn . Họ Ô càng ngạo mạn, khinh thường . Khi về, ₫i trước dẹp ₫ường

2536- Chẳng gặp trở ngại dương dương tự hào . ---------------------------------------------------------------------------

145 Tình thế cũng nguy hiểm. Lạng-Sơn thất thủ. Thoát-Hoan chiếm Phả-Lại, Chí-Linh. Trình-Bằng-Phi chiếm đóng bản doanh Vạn Kiếp. Hưng-Đạo-Vương rút về Thăng-Long, cho tướng đưa vua chạy vào Thanh-Hóa .

146- Ô-Mã-Nhi đuổi theo không kịp, tràn vào phủ Long-Hưng phá tan hết lăng miếu nhà Trần .

147- Thoát-Hoan tấn công Thăng-Long nhiều lần. Ta chống cự mãnh liệt nên rút về Phả-Lại dưỡng quân . ..

51

Thuyền họ Trương ₫i vào cửa Lục . Khánh-Dư từ ổ phục tấn công Tiêu diệt toàn bộ thuyền lương (148).

2540- Thua to, trốn thoát, họ Trương về Tầu .

Chiến-lợi-phẩm tịch thâu khôn tả . Rồi lệnh truyền cho thả tù binh . Thoát-Hoan nhận ₫ược hung tin ,

2544- Toàn quân xao xuyến, hoảng kinh rụng rời .

Trận Bạch-Đằng Tháng 3 năm Mậu-Tý (1288)

Hưng-Đạo-Vương ₫ại phá quân Nguyên.

Quân ta trấn các nơi yếu hiểm , Chặn hết ₫ường cầu viện của Hoan . Lại khi Xuân hết, hè sang .

2548 -Tiết trời nóng nực chói chan vô cùng .

Toàn quân Nguyên ngã lòng nản chí , Tính kế dùng hai phía lui quân : Thủy binh xuôi nẻo Bạch-Đằng ,

2552- Bộ binh theo ngả Chi-Lăng cuốn cờ .

Hưng-Đạo-Vương thần cơ, diệu toán , Bố trí quân chặn ₫ánh giặc Nguyên : Nguyễn-Khoái dẫn ₫ội khinh thuyền ,

2556- Cắm cọc bịt sắt giữa triền Đằng-Giang .

Thủy triều lên, Nam Bang khiêu chiến , Nhử giặc qua phòng tuyến giữa sông . Tới khi thấy có nước ròng ,

2560- Quay thuyền trở lại, phản công hết mình . ---------------------------------------------------------------------------

148- Trần-Khánh-Dư chặn đánh Ô-Mã-Nhi trong chuyến đi và bị thua to, nhưng sau đó lại thắng Trương-Văn-Hổ, cũng ở địa điểm này. Trận Vân-Đồn là động cơ chính cho sự thất bại của quân Nguyên kỳ này. Trên ₫ường đi, vì Khánh-Dư thua, nên khi về, Ô-Mã-Nhi cho là không còn ai cản ₫ường nữa, khinh địch, cho là vào chỗ không người, không cần hộ tống thuyền lương của Trương-Văn-Hổ nữa. Bởi vậy khi Trần-Khánh-Dư tấn công, Trương-Văn-Hổ chỉ có 2000 quân không chống cự nổi nên hoàn toàn thất bại.. ..

Ngũ-Lão cùng ₫ại binh Chế-Nghĩa , Phục kích Nguyên ở phía Nội-Bàng , Chặn ₫ường rút của Thoát-Hoan ,

2564- Chờ quân Nguyên ₫ến, sẵn sàng tấn công .

Đại quân do chính Vương ₫iều khiển , Xuất phát từ cứ ₫iểm Hóa-Giang , Đầu voi, Vương quyết thề vang :(149)

2568-“ Không phá xong giặc, chẳng ₫ang trở về ”.

Quân sĩ nghe lời thề cương quyết , Lên tinh thần, tâm huyết sục sôi , Nhất tâm chẳng ₫ội chung trời ,

2572- Quét sạch bờ cõi, hết loài sói lang .

Chiến thuyền Nguyên nghênh ngang kéo tới , Thấy khinh thuyền Nguyễn-Khoái bên sông . Thủy triều ₫ang ₫ộ mênh mông ,

2576- Mã-Nhi, Phàn-Tiếp thuận giòng ₫uổi theo .

Đợi ₫úng lúc thủy triều vừa giáng , Khoái quay thuyền lướt sóng phản công . Đại quân chờ sẵn bên sông ,

2580- Đổ ra ứng chiến, một lòng diệt Nguyên .

Phàn, Ô phải quay thuyền chạy trốn . Đúng vào nơi cọc nhọn cản ₫ường . Quân ta làm chủ chiến trường .

2584- Nguyên chết, nhuộm nước Đằng-Giang ₫ỏ lòm .

Thuyền tan nát, không còn một chiếc . Ô-Mã-Nhi, Phàn-Tiếp, Tích, Cơ Bạch Đằng một trận không ngờ

2588- Bị ta bắt sống ₫ể chờ lệnh trên . --------------------------------------------------------------------------- 149- Cứ điểm này thuộc làng A-Sào, huyện Phụ Dực, tỉnh Thái Bình là kho dự trữ lương thực của quân Trần nên còn được gọi là Làng Gạo, sát bờ sông Hóa. Sử chép rằng: khi xuất quân, voi của Hưng-Đạo-Vương sa lầy bên bờ sông Hóa. Quân sĩ sợ là điềm chẳng lành nên Hưng-Đạo-Vương thề quyết chiến như vậy để tác động tinh thần binh sĩ. Tại đây, có tạc một con voi đá trên một cái gò cao bên bờ sông Hóa để làm kỷ niệm, hiện nay vẫn còn và dân quen gọi là Đống Voi Phục. Làng A-Sào cũng có một ngôi đền thờ Hưng-Đạo-Vương tuy nhỏ nhưng rất đẹp. Lời nói của Hưng-Đạo-Vương là tất nhiên vì nếu không thắng địch thì làm sao về được. ..

52

Trận Nội-Bàng - Tiêu diệt giặc NGUYÊN

Thủy quân Nguyên hoàn toàn tan nát , Được tin hung, họ Thoát thất thần . Đem A-Bát-Xích, Trương-Quân ,

2592- Lỗ-Xích, Trương-Ngọc cùng Trình-Bằng-Phi,

Tính mở ₫ường kéo về Trung-Quốc Há dễ dàng về nước ₫ược chăng ? Vừa khi ₫ến ải Nội-Bàng .

2596- Quân phục Phạm, Nguyễn ₫ương trường tiến ra .

Trương-Quân bị tướng ta chém chết . Quân Nguyên, mười, thiệt hết sáu, năm . Tàn quân lại ₫ược tin rằng :

2600- Suốt hơn trăm dặm ₫ầy quân Nam triều .

Quang-Ngọc, Bát-Xích liều ₫i trước , Bị trúng tên phải bước tử vong . Quân Nguyên thây chết ngổn ngang .

2604- Chất chồng như núi, máu loang ₫ầy tràn (150) .

Trình-Bằng-Phi, Thoát-Hoan, Lỗ-Xích, Thoát hiểm bằng ₫ường tắt Tư-Minh , Chạy về ₫ược ₫ến Yên-Kinh .

2608- Nước ta từ ₫ó thanh bình khắp nơi .

Chiêu-Lăng, tạ Đất Trời chứng giám , Tiệc “ THÁI BÌNH DIÊN YẾN ”(151) khao quân . Ba ngày mở hội toàn dân .

2612- Thượng-Hoàng lưu lại ₫ối thần một câu : ---------------------------------------------------------------------------

150- Bại tướng Nguyên bị bắt trong trận này là Ô-Mã-Nhi, Phàn-Tiếp, Tích-Lệ, Cơ-Ngọc. Bại tướng trong bộ tham-mưu của Thoát-Hoan là : A-Bát-Xich, phó nguyên súy, Trương-Quân, Trương Ngọc, Áo-Lỗ-Xich, Trình-Bằng-Phi, Phạm-Ngũ-Lão chém Trương-Quân ở đây . Trương-Ngọc, A-Bát-Xích bị trúng tên chết - Đường tắt qua ngả Lạng-Sơn về châu Tư-Minh, Quảng-Đông .

151- Vua Trần-Thái-Tôn đem tù binh làm lễ Hiến Phù (trình tù binh) ở Chiêu-Lăng (nơi thờ tổ tiên, mở tiệc ba ngày để khao quân gọi là Thái Bình Diên Yến.

Đôi câu đối bằng chữ Hán này, Việt-Nam Sử Lược dịch Nôm : Xã tắc hai phen bon ngựa đá Non sông thiên cổ vững âu vàng . ..

“ Xã tắc lưỡng hồi lao thạch mã, Sơn hà thiên cổ ₫iện kim âu ” . Tuy nhiên ta vẫn ngại Tầu ,

2616- Nên xin thông sứ (152) cùng nhau giảng hòa .

Tù binh thả cho về cố quốc (153). Duy Mã-Nhi tội trước quá to , Đục thuyền cho ₫ắm giết Ô .

2620- Nước Nam xây dựng cơ ₫ồ hanh thông .

Theo chiếu vua, ₫ịnh công dẹp giặc , Thưởng khen người tiết liệt, anh tài . Ghi ơn, ₫ức ₫ộ từng người , 2624- Trung-Hưng Thực Lục, vua sai vẽ hình .

Trong chiến tranh, kẻ Nam người Bắc , Cũng có người theo giặc xin hàng . Đến khi ₫ất nước bình an , 2628- Bắt ₫ược hòm biểu kẻ hèn trước kia .

Không xem, sai ₫ốt ₫i tất cả , Để tỏ lòng lượng ₫ộ không nghi . Khiến cho những kẻ phi vi , 2632- Thành tâm hối cải, ₫ội nhờ ơn thâm .

Năm Canh Dần, (1290) ₫ầu xuân xuống chiếu, Đánh Ai-Lao, áp ₫ảo Nam-Di, Cất quân vừa ₫ến biên thùy, 2636- Lân bang khiếp vía, sợ uy xin chừa .

Gặp nạn ₫ói mở kho chẩn cấp ,(1290) Thuế dân ₫inh bỏ bớt ₫i nhiều . Thăm dân ₫ể biết dân kêu , 2640- Lấy quan văn học hỏi ₫iều tới nơi . ---------------------------------------------------------------------------

152- Sứ giả Đỗ-Thiên-Thứ sang Nguyên giảng hòa chịu thần phục nhà Nguyên.Nguyên chủ bằng lòng thông hiếu, nhưng vẫn hậm hực, hạch sách đủ điều kể cả việc giam giữ sứ giả.

153- Tù binh Phàn-Tiếp, thành bệnh chết. Vua cho hỏa táng và cấp người ngựa cho vợ con đem tro về nước. Tích-Lệ, Cơ-Ngọc được tha cho về. Ô-Mã-Nhi can tội phá hoại lăng miếu nhà Trần, vua muốn đem chém nhưng sợ tổn thương chính sách ngoại giao với Nguyên nên cũng cấp thuyền cho về, nhưng khi ra biển, ta cho đục thuyền và Ô-Mã-Nhi vốn là thủy quân, vùi thân dưới lòng biển cả .

..

53

Việc xử phạt hợp thời ₫úng luật , Dân ₫ược quyền thắc mắc ₫iều chi , Trống ₫ình quan phải lắng nghe , 2644- Tiếng dân khiếu nại ₫ược ghi rõ ràng .

Trong cuộc chiến vì dân, vì nước , Rất nhiều người ₫áng ₫ược ghi công . Như là con của An-sinh 2648- Đại-Vương Quốc-Tuấn ₫iều binh diệt thù .

Vua phong là Quốc-Công Tiết-Chế , Thống lĩnh quân, tính kế bày mưu . Chọn binh quân hiệu hổ ₫ầu , 2652- Chỉ huy tác chiến dễ hầu mấy ai .

Cho ra ₫ời Binh-Thư Yếu Lược , Sách ₫ầu giường cho các tướng quân .

Một bài Hịch Tướng Sĩ Văn (154), 2656- Là lời tuyên huấn viết bằng máu xương .

Bài hịch ₫ó khuyên răn tướng sĩ Phải làm sao hợp ý toàn dân , Chung lưng ₫oàn kết quây quần , 2660- Quyết tâm sắt ₫á ₫ánh tan giặc ngoài .

Có nhiều người trở thành danh tướng , Như : Yết-Kiêu, Dã-Tượng, Khắc-Chung . Đỗ-Hành, Man-Trưởng một lòng , 2664- Tất-Năng, Quang-Khải cùng chung chiến hào . ---------------------------------------------------------------------------

Hịch Tướng Sĩ Văn Nguyên bản chữ Hán của HƯNG-ĐẠO ĐẠI-VƯƠNG

Bản dịch Việt-ngữ trong Việt-Nam Sử Lược Ta thường nghe chuyện :

- Kỷ-Tín liều thân chịu chết thay cho vua Cao-Đế. - Do-Vu lấy mình đỡ ngọn dáo cho vua Chiêu-Vương. - Dự Nhượng nuốt than để báo thù cho chủ . - Thân-Khoái chặt tay để cứu nạn cho nước. - Kính-Đức là một chức quan nhỏ mà liều thân cứu vua Thái-

Tông được thoát vòng vây .

-Kiểu-Khanh ở xa mà kể tội mắng thằng Lộc-Sơn là quân nghịch tặc .

Các bậc trung thần nghĩa sĩ ngày xưa, bỏ mình vì nước, đời nào không có. Giả sử mấy người ấy cũng cứ bo bo theo lối thường tình chết già ở xó nhà thì sao cho lưu danh sử sách đến nghìn muôn đời như thế được .

Nay các ngươi vốn giòng vũ tướng, không hiểu văn nghĩa, nghe những chuyện cổ tích ấy, nửa tin nửa ngờ, ta không nói làm gì nữa. Ta hãy đem chuyện đời Tống, Nguyên mới rồi mà nói :

Vương-Công-Kiên là người thế nào ? Tỳ tướng của Vương-Công-Kiên là Nguyễn-Văn-Lập lại là người thế nào mà giữ một thành Điếu-Ngư (1) nhỏ mọn chống với quân Mông-Kha (2) kể hàng trăm vạn, khiến cho dân sự nhà Tống đến nay còn đội ơn sâu.

Đường-Ngột-Ngại là người thế nào ? Tỳ tướng của Đường-Ngột-Ngại là Xích-Tu-Tư là người thế nào mà xông vào chỗ lam chướng xa xôi, đánh được quân Nam-Chiếu trong vài ba tuần, khiến cho quân trướng đời Nguyên đến nay còn lưu tiếng tốt .

Huống chi ta cùng các ngươi, sinh ở đời nhiễu nhương, gặp phải buổi gian nan này, trông thấy những ngụy sứ đi lại rầm rập ngoài đường, uốn lưỡi cú diều mà xỉ mắng triều đình, đem thân dê chó mà bắt nạt tổ phụ, lại cậy thế Hốt-Tất-Liệt mà đòi ngọc lụa, ỷ thế Vân-Nam-Vương (3) để vét bạc vàng. Của kho có hạn, lòng tham không cùng, khác nào đem thịt mà nuôi hổ đói giữ sao cho khỏi tai vạ về sau .

Hịch Tướng Sĩ Văn xem 2 trang dưới .

54

Ta đây, ngày thì quên ăn, đêm thì quên ngủ, ruột đau như cắt, nước mắt đầm đìa, chỉ căm tức rằng chưa được sả thịt lột da của quân giặc, dẫu thân này phơi ngoài nội cỏ, xác này gói trong da ngựa, thì cũng đành lòng. Các ngươi ở cùng ta, coi giữ binh quyền cũng đã lâu ngày, không có áo thì ta cho áo, không có ăn thì ta cho ăn, quan còn nhỏ thì ta thăng thưởng, lương có thì ta tăng cấp, đi thủy thì ta cho thuyền, đi bộ thì ta cho ngựa, lúc hoạn nạn thì cùng nhau sống chết, lúc nhàn hạ thì cùng nhau vui cười. Những cách cư xử so với Vương-Công-Kiên, Đường-Ngột-Ngại ngày xưa cũng chẳng kém gì .

Nay các ngươi trông thấy chủ nhục mà không biết lo, trông thấy quốc sỉ mà không biết thẹn, thân làm tướng phải hầu giặc mà không biết tức, tai nghe tiếng nhạc để hiến ngụy sứ mà không biết căm, hoặc lấy chuyện chọi gà làm vui đùa, hoặc lấy việc đánh bạc làm tiêu khiển, hoặc vui thú về vườn ruộng, hoặc quyến luyến về vợ con, hoặc nghĩ về lợi riêng mà quên việc nước, hoặc ham về săn bắn mà quên việc binh, hoặc thích rượu ngon, hoặc mê tiếng hát. Nếu có giặc đến, thì cựa gà trống sao cho đâm thủng được áo giáp, mẹo cờ bạc sao cho dùng nổi được quân mưu. Dẫu rằng vườn ruộng nhiều, thân ấy nghìn vàng khôn chuộc, vả lại vợ bìu con díu, nước này trăm sự nghĩ sao ? Tiền của đâu mà mua cho được đầu giặc, chó săn ấy thì địch sao nổi quân thù. Chén rượu ngon không làm được cho giặc say chết, tiếng hát hay không làm được cho giặc điếc tai. Khi bấy giờ chẳng những là thái-ấp của ta không còn, mà bổng lộc của các ngươi cũng hết. Chẳng những gia quyến của ta bị đuổi mà vợ con của các ngươi cũng nguy, chẳng những là ta chịu nhục bây giờ, mà trăm năm về sau, tiếng xấu hãy còn mãi mãi, mà gia thanh các ngươi cũng chẳng khỏi mang tiếng nhục. Đến lúc bấy giờ các ngươi dẫu muốn vui vẻ, phỏng có được hay không ?

Nay ta bảo thật các ngươi :

Nên cẩn thận như nơi củi lửa, nên giữ gìn như kẻ húp canh, dạy bảo quân sĩ, luyện tập cung tên, khiến cho người nào cũng có sức khỏe như Bàng-Mông, Hậu-Nghệ, thì mới có thể dẹp tan được quân giặc, mà lập nên được công danh. Chẳng những là thái-ấp của ta được vững bền mà các ngươi cũng được hưởng bổng lộc, chẳng những là gia quyến của ta được yên ổn mà các ngươi cũng đều được vui với vợ con. Chẳng những là tiên-nhân của ta được vẻ vang mà các ngươi cũng được phụng thờ tổ phụ, trăm năm vinh hiển. Chẳng những là một mình ta được sung sướng mà các ngươi cũng được lưu

truyền sử sách, nghìn đời thơm tho. Đến bấy giờ, các ngươi dầu không vui vẻ cũng tự khắc được vui vẻ .

Nay ta soạn hết các binh pháp của các nhà danh gia làm một quyển gọi là "Binh Thư Yếu Lược". Nếu các ngươi biết luyện tập sách này, theo lời dạy bảo thì mới phải đạo thần tử, nhược bằng khinh bỏ sách này, trái lời dạy bảo, thì tức là kẻ nghịch thù .

Bởi cớ sao ? Bởi giặc Nguyên cùng ta là kẻ thù không đội trời chung, thế mà các ngươi cứ điềm nhiên không nghĩ đến việc báo thù, lại không biết dạy quân sĩ, khác nào như quay ngọn dáo mà đi theo kẻ thù, giơ tay không mà chịu thua quân giặc, khiến cho sau trận Bình-Lỗ (4) mà ta phải chịu tiếng xấu muôn đời, thì còn mặt mũi nào đứng trong trời đất nữa. Vậy nên ta phải làm ra bài hịch này để cho các ngươi biết bụng ta .

---------------------------------------------------------------------------

1- Điếu-Ngư là núi thuộc phủ Trùng-Khánh, tỉnh Tứ-Xuyên .

2- Mông-Kha (Mungke) là vua Mông-Cổ, anh Hốt-Tất-Liệt.

3- Khi quân Mông-Cổ lấy được đất Vân-Nam rồi, Hốt-Tất-Liệt phong cho con là Hốt-Kha-Kích làm Vân-Nam-Vương .

4- Bình-Lỗ là tên thành nhưng sử cũ không chép rõ ở đâu và ai xây lên. Sách Khâm-Định Việt-Sử chép rằng : Theo bộ Địa-Dư-Chí của ông Nguyễn-Trãi thì đời Lý có đào con sông Bình-Lỗ để đi lên Thái-Nguyên cho tiện. Vậy thành Bình-Lỗ có lẽ ở vào hạt Thái-Nguyên. Xem lời dặn của Hưng-Đạo-Vương thì thành Bình-Lỗ này xây vào đời Đinh hay đời Tiền-Lê, rồi Lý-Thường-Kiệt đời Lý đã đánh quân Tống ở đó . ..

55

Trong cuộc chiến, biết bao tử sĩ , Góp máu xương hậu thế lưu danh , Sẵn sàng xông trận hi sinh , 2668- Bọc thây da ngựa, hiến mình vì dân .

Trần-Anh-Tông (1293-1314)

Thái-Tử Thuyên (155) ngôi lên hoàng ₫ế ,(1293)

Vào tháng Ba, Quý-Tị, cuối xuân . Hưng-Long niên hiệu tân quân , 2672- Bắt tay vào việc ₫iều quân biên phòng .

Giặc ₫ộng binh ở vùng biên giới , Sứ Lương-Tằng ₫ã tới Thăng-Long . Đem thư cùng chiếu sắc phong ,

2676- Dụ rằng cho gọi Anh-Tông sang chầu .

Tử-Kỳ (156) ₫ược vua giao ₫i sứ , Qua Trung-Nguyên ₫ể giữ bang giao . Nại cớ rằng Nam-₫ế bị ₫au ,

2680- Nên không sang ₫ược ₫ể chầu vua Nguyên .

Hốt-Tất-Liệt tháng giêng tạ thế , Nên mưu ₫ồ tính ₫ể xâm lăng Phải ₫ành bỏ cuộc giữa chừng , 2684- Tử-Kỳ (193) lại ₫ược lên ₫ường về ngay .

Quân Ai-Lao thường hay quấy nhiễu , Đã bốn lần thanh tảo Man Di . Phạm-Ngũ-Lão (157) hai lần ₫i , 2688- Một lần Trương-Hiển chết vì thị khinh . --------------------------------------------------------------------------- 155- Tên là Thuyên, sinh năm 1276, con trưởng Nhân Tông, mẹ là Khâm Từ Bảo Thánh hoàng thái hậu, ở ngôi 21 năm, nhường ngôi 6 năm, thọ 45 tuổi, băng ở cung Trùng Quang, phủ Thiên Trường, táng ở Thái Lăng. Vua khéo biết kế thừa cho nên thời cuộc đi tới thái bình, chính trị trở nên tốt đẹp, văn vật chế độ ngày càng thịnh vượng, cũng là bậc vua tốt của triều Trần .

156- Sang sứ lần sau là Đào-Tử-Kỳ. Nhà Nguyên lại định đánh ta một lần nữa nhưng khi đó Hốt-Tất-Liệt chết, Người kế vị là Nguyên Thành-Tôn lên ngôi mới bỏ ý định xâm chiếm nước ta .

157- Ai Lao thường hay quấy nhiễu người biên giới. Phạm-Ngũ-Lão, Trương-Hiển đem quân đi tiễu trừ vào các năm 1290, 1294, 1298, 1301. Năm 1298 tướng Nguyên đầu hàng là Trương Hiển được cử đi đánh Ai-Lao tử trận được phong tước Minh Tự và cho thờ ở Thái Thường. ..

Trương-Hiển vốn quân binh Mông-Cổ , Đã ₫ầu hàng xin ở nước ta . Vua ban phẩm tước lụa là , 2692- Tuyển vào quân ₫ội, ₫iều ra biên phòng .

Hiển tử trận ₫ược phong Minh-Tự , Tên ₫ược ₫ưa vào ở Thái-Thường . Tỏ lòng thương kẻ hiền lương, 2696- Ban cấp chu ₫áo, khói hương tôn thờ .

Xuống chiếu cho sĩ phu ₫ược biết , Ôn luyện bài ₫ể kịp kỳ thi . Định ra mũ, áo, nhung y , 2700- Cho quan văn võ, phân chia tỏ tường .

Lệnh vua ban khẩn trương các trại , Thả tù nhân khinh tội, hàm oan , Và cho thông báo rõ ràng , 2704- Quy chế thi cử biểu chương thế nào .

Về phép thi khởi ₫ầu ám tả , Kế ₫ến là Kinh Nghiã, Kinh Thi . Đề thơ, theo luật, phú ghi , 2708- Thứ ba: Chế chiếu, biểu quy, thư ₫ồ .

Kỳ thứ tư, thi về ₫ối sách , Hỏi luận ₫ề bẩy mục khoa riêng .

Mạc-Đĩnh-Chi ₫ậu Trạng-Nguyên , 2712- Bùi-Mộ, Bảng-nhãn, ghi tên từng người .

Nguyễn-Trung-Ngạn ₫ương thời Hoàng-Giáp .(1304) Đỗ khoa này xúyt xóat ba trăm , Tiếng ₫ồn, Trung-Ngạn thần ₫ồng , 2716- Cũng tay xuất chúng, nằm chung bảng vàng (158) .

Rước về làng, vinh quy bái tổ , Các khôi nguyên ra cửa long môn . Để dân chiêm ngưỡng dung nhan, 2720- Những người giỏi nhất nước Nam thời này . ---------------------------------------------------------------------------

158- Tháng 3/1304, Mạc Đĩnh Chi đỗ trạng nguyên, Bùi Mộc đỗ bảng nhãn, Nguyễn Trung Ngạn 16 tuổi đỗ hoàng giáp. ..

56

Chữ Nôm (159) ₫ược dùng thay Hán tự Mở ₫ầu cho thơ phú loại này ,

Nguyễn-Sỹ-Cố, thích khôi hài , 2724- Được vời vào giảng những bài ngũ kinh .

Một người nữa nức danh kim cổ , Mạc-Đĩnh-Chi, thô xú dung nhan . Cầm ₫ầu sứ bộ An-Nam, 2728- Giỏi khoa ứng ₫ối, vua Nguyên phục tài .

Năm Kỷ Hợi, vua dời lên núi , (1299) Chốn thiền môn một cõi am mây , Pho kinh, tràng hạt trên tay , 2732- Đầu-₫à khổ hạnh,₫êm ngày tịnh tâm .

Núi Yên-Tử, dã lan mấy ₫óa , Chim hót mừng bên Ngọa-Vân am . Phù sinh ảo ảnh thế trần , 2736- Phất phơ khóm trúc, thì thầm suối reo .

Bỏ việc ₫ời noi theo hành ₫ạo , Đất Chiêm-Thành, một dạo dừng chân . Thượng-hòang gặp gỡ Chế-Mân , 2740- Trong lòng muốn gả Huyền-Trân (160) cho người .

Năm Bính-Ngọ, tiết trời tháng sáu , Phái ₫oàn Chiêm lễ mạo ₫ón dâu . Thớt voi, kiệu rước quân hầu , 2744- Cung nhân cờ quạt trước sau diễn hành .

Vua Chiêm-Thành dâng châu Ô, Lý , Để làm quà hôn lễ Huyền-Trân , Đoàn-Nhữ-Hài ₫ến coi dân , 2748- Đổi thành Thuận Hóa, thuộc phần ₫ất ta . ---------------------------------------------------------------------------

159- Chữ Nôm do Nguyễn-Thuyên chế ra được dùng trong mọi văn từ và thơ văn. Vua đặt cho ông họ Hàn để ví với Hàn-Dũ của Bắc-phương .

160-Năm Bính Ngọ (1306) tháng 6 gả Công chúa Huyền Trân cho vua Chiêm Thành là Chế Mân, trước đây khi Thượng hoàng vân du sang Chiêm có hứa gả rồi . Chế-Mân dâng đất hai châu Ô, Lý .Năm Đinh Mùi (1307) tháng 5 Chế Mân qua đời, vua sai Nhập Nội Hành Khiển thượng thư tả bộc xạ Trần Khắc Chung và An Phủ Sứ Đặng Vân sang Chiêm Thành đón công chúa Huyền Trân và thế tử Chế Đa Da về .Cái chết của Chế-Mân cho đến nay vẫn còn là một nghi án lịch sử. Làm vua mà để mất đất, mất nước, mất mạng vì đàn bà như vậy, thiết tưởng không còn gì ngu ngốc hơn nữa ..

Chế-Đa-Da là con công chúa , Sai sứ thần báo hỉ về kinh , Tháng năm, vua của Chiêm-Thành, 2752- Phải cơn bạo bệnh thình lình tử vong .

Vua ta sai Đặng-Vân cùng với Trần-Khắc-Chung qua tới Chiêm bang.

Lựa lời than thở ₫iếu tang , 2756- Rồi ₫em công chúa hồi loan tức thì .(1306)

Thượng-Hoàng, một mùa thu thánh hóa , (1308) Ngài băng hà ở Ngọa-Vân-Am . Long-Hưng, tang lễ vừa an , (161) 2760- Triều thần văn võ vô vàn cảm thương .

Mười năm sau, chiến trường xẩy ₫ến , Trần-Quốc-Chân ₫ánh chiếm Chiêm-Thành .

Lao vào một cuộc viễn chinh , 2764- Trên ₫ường Nam tiến, quên tinh thông gia .

Đoàn-Nhữ-Hài vượt qua tới trước , Dùng chước hay bắt ₫ược vua Chiêm .(1312) Đem về giam ở Gia-Lâm , (162) 2768- Năm sau bỏ mạng, âm thầm, ₫au thương .(1313)

Vua Anh-Tông cầm cương trị nước , Người thông minh, mực thước, nhân hòa .

Việc triều luôn duyệt xem qua , 2772- Truyền ngôi vào giữa tháng ba năm Dần (1314)

Thơ một tập “Thủy-Vân Tùy Bút” Sắp băng hà sai ₫ốt hết ₫i . Đến khi long thể lâm nguy , 2776- Dặn rằng tang lễ cực kỳ ₫ơn sơ (163). ---------------------------------------------------------------------------

161- Năm Mậu thân (1308) Thượng hoàng Nhân Tông ngồi bổng nhiên mà hóa ở am Ngọa Vân, núi Yên Tử, hiệu Trúc Lâm Đại Sĩ, nhà sư Pháp Loa thiêu xác thượng hoàng được hơn ba ngàn hạt xá lợi mang về chùa Tư Phúc ở kinh sư .

162- Năm Tân Hợi (1311) Vua đi đánh Chiêm Thành, dụ vua Chiêm là Chế Chí đem gia thuộc đi đường biển tới hàng, đưa Chế Chí về Thăng Long phong làm Hiệu Thuận Vương, qua năm sau thì Chế Chí chết ở hành cung Gia Lâm (1313) . ..

57

Trần-Minh-Tông (1314-1329)

Thái-tử Mạnh, (163) làm vua nối tiếp , Đại-Khánh, tên vương nghiệp năm ₫ầu (1314)

Triều ₫ình sắp ₫ặt trước sau , 2780- Quốc phòng, nội trị, vua giao từng người .

Với bề trên, một ₫ời tôn kính , Với thuộc viên, ₫ược tiếng nhân hòa . Một người trung hậu, lo xa , 2784- Trong yên, ngòai phục, quốc gia thái bình .

Có các quan nổi danh triều nội , Đỗ-Thiên-Hư, Phạm-Mại, Đĩnh-Chi . Nhữ-Hài, Lê Quát, Lê-Duy ,

2788- Hán-Siêu, Sư Mạnh, thiếu gì người hay .

Trần-Thì-Kiến cũng tay tầm cỡ , Lê-Cư-Nhân, Nguyễn-Dữ giúp vua . Kể lại oan khuất chuyện xưa 2792- Minh-Tông ân hận, án kia ₫ể ₫ời .

Trần-Khắc-Chung vốn người họ Đỗ , Có công nên ₫ổi họ là Trần , Thăng quan tiến chức lên dần , 2796- Là người ₫em ₫ược Huyền-Trân trở về .

Văn-Hiến Hầu kéo bè kết ₫ảng , Muốn ₫ưa Hoàng-tử Vượng nối ngôi . Bởi vì hoàng hậu hiếm hoi , 2800- Hoàng nam chưa có, ngôi trời phải toan .

Hoàng-tử Vượng là con bà thứ , Nên Quốc-Chân muốn thử chờ sau, Thế là họ hại lẫn nhau 2804- Khắc-Chung (164) bày ₫ược mưu sâu hại hiền . ---------------------------------------------------------------------------

163-Trần Minh Tông Hoàng Đế, đổi niên hiệu là Đại Khánh. Thái tử là con thứ tư của Anh Tông, mẹ là Trần Thị là con của Trần Bình Trọng. Ở ngôi 15 năm, nhường ngôi 28 năm, thọ 55 tuổi..

164- Tiếc rằng không nhận ra mưu gian của Trần Khắc Chung để đến nỗi giết oan Trần Quốc Chân .. ..

Trăm lạng vàng cho tên Trần-Nhạc , Để tên này cáo giác Quốc-Chân . Cầm ₫ầu một nhóm nghịch thần 2808- Định làm phản loạn mưu toan cướp quyền .

Năm Mậu-thìn, án ₫em xét xử, Hằng trăm người ₫ều có liên can , Phần nhiều bị cáo hàm oan ,

2812- Bắt nhịn ₫ói khát, Quốc-Chân lìa ₫ời .

Trần-Quốc-Chân ₫ương thời quốc trượng , Đã lập nên công trạng bình Chiêm . Sau, vua biết nỗi oan khiên , 2816- Cuối ₫ời hận ₫ã hại hiền ₫au thương .

Để công bằng, sửa sang luật pháp , Phạt nặng người cưỡng ₫oạt ruộng tư . Với người giả mạo văn từ , 2820- Chặt ₫ứt ngón trái cho chừa thói gian .

Với ruộng lúa còn ₫ang ngậm sữa , Vỉệc kiện thưa sẽ xử như sau : Người cày ₫ược một nửa ₫ầu , 2824- Nửa phần còn lại về sau sẽ bàn .(1323)

Vào mùa hạ, tháng năm Tân Dậu ,(1321) Vụ lúa chiêm, bắp ₫ậu ₫ược mùa . Năm sau cũng ₫ược bội thu , 2828- Nhân dân an lạc, ấm no, thái bình .

Đúc tiền kẽm (165) lưu hành trong nước , Tiện bán buôn ₫ổi chác trong dân . Năm sau lại xuống chiếu rằng 2832- Bỏ ₫ồng tiền kẽm thay bằng tiền khoen .

Quan nhà Nguyên chấp tranh biên giới , Vua sai Bang-Hiến tới Nam-Kinh , Lựa lời tranh biện phân minh . 2836- Để cho hai nước tình hình bớt căng . ---------------------------------------------------------------------------

165- Tháng 10, lệnh đúc tiền kẽm nhưng tháng 12 sang năm lại ra lệnh cấm tiền kẽm.

58

Trần-Hiến-Tông (1329-1341)

Năm Kỷ-Tị (1329) Hiến-Tông lên thế , Thay cha mình, Hoàng ₫ế Minh-Tông . Học hành rất mực tinh thông, 2840- Xiển dương ₫ất nước từ trong ra ngoài .

Vua lên ngôi mới mười tuổi chẵn , Và yểu vong số ngắn hăm ba . Triều ₫ình nhờ cậy có cha , 2844- Điều hành chính sự nước nhà dùm con .

Ở dười triều Hiến-Tông hoàng ₫ế , Có mấy ₫iều ₫áng kể như sau : Một là ₫i ₫ánh Ai-Lao , 2848- Hai lần xung trận, thua Lào một phen .(1334)

Nhữ-Hài, chỉ huy quân, ₫ốc tướng , Bị phục binh hai hướng giáp công . Sông Tiết-La, ém bên giòng, 2852- Nhữ-Hài bị nhử lọt vòng bao vây .

Khi giao chiến Nhữ-Hài (166) chết ₫uối , Ấy là năm Ất-Hợi (1335) ₫ầu thu . Quân ta trận ₫ó thua to , 2856- Năm sau rút hết trở về kinh sư .

Phó tướng Đỗ-Thiên Hư ₫ánh giặc , Bệnh nặng nên ₫ột thác giữa ₫ường , Thượng-hoàng ₫au ₫ớn, tiếc thương , 2860- Sắc cho dùng nhạc Thái-Thường nghi tang .

Cho lập kho, làm sàn chứa thóc ,(1337) Phòng ₫ói nghèo chẩn cấp cho dân . Lại sai xét xử việc quân , 2864- Thải hồi những kẻ sâu dân biếng làm .

---------------------------------------------------------------------------

166- Lần thứ 2 vào tháng 9-1335, Thượng hoàng đi đánh Ai Lao bị thua. Đoàn Nhữ Hài chết đuối. Hài đem quân Thân Vũ và Nghệ An tiến đánh, ngày giao chiến mây mù che tối, giặc phục sẳn voi ngựa, hai mặt giáp công, quan quân thua to sa xuống nước chết đuối quá nửa. Nhữ Hài cũng ở trong số chết đuối đó. ..

Trần-Nhật-Duật, (167) thọ gần bẩy bẩy , Được tin dùng trải mấy ₫ời vua . Một người nổi tiếng giao du , 2868- Với người ngoại quốc, bấy giờ ít ai .

Làm Tể-tướng, vua sai tiếp khách, Tiếng nước ngoài, kiến thức bằng nhau . Ngũ cung biến tấu ₫ôi câu , 2872- Thi thư, vũ, nhạc, dạy ₫ào uốn tay .

Ông cũng người hiền tài, ₫ức hạnh , Chưa bao giờ quở ₫ánh gia nô . Lại ₫em ₫ức hiếu nhân từ , 2876- Khuyên răn kẻ dưới, dặn dò quan, dân .

Trần-Khánh-Dư, (168) từng làm phó tướng , Cũng lìa ₫ời vào khỏang cuối thu . (1339) Là năm lịch ₫ổi theo vua ,

2880- Lung linh khảo nghiệm ₫ịnh giờ chẳng sai .

Vua khen Dư có tài trí lược , Nhưng là người không ₫ược ₫oan tâm . Dám cùng công chúa thông dâm ,

2884- Đầu cơ tích trữ tham lam quá chừng .

Ông từng nói : “Chim ưng là tướng , Vịt là dân, chẳng ₫áng bận tâm . Nuôi vịt là ₫ể chim ăn , 2888- Có chi là lạ mà bàn tới lui ” .

Vua giận lắm, lột ngay chức tước , Đuổi về nhà, cày cuốc, bán than . Nhân khi thuyền ngự ₫i ngang , 2892- Vua thương cho ₫ược phục hoàn việc quân (1282) ---------------------------------------------------------------------------

167-Trần Nhật Duật chết (1330) thọ 77 tuổi là một thân vương tôn quý, làm quan trải 4 triều, ba lần coi giữ trấn lớn. Trinh Túc phu nhân là người Thanh Hóa cho nên các hầu vợ lẽ của Nhật Duật đều là người Thanh Hóa..

168- Trần Khánh Dư: chết vào tháng 8/1339. Lần trước, quân Nguyên vào cướp, Trần Khánh Dư nhân cơ hội đánh úp quân giặc được Thánh Tông khen, sau Khánh Dư thông dâm với công chúa Thiên Thụy. Con trai của Hưng Đạo định lấy Thụy làm vợ, vua sợ phật ý Hưng Đạo nên sai người đánh chết Dư ở Hồ Tây nhưng dặn là đừng đánh chết, đuổi về Chí Linh làm nghề bán than .. ..

59

Trần-Dụ-Tông (1341-1369)

Vừa Tân-Tị, vua băng năm ₫ó , Thượng-hoàng cho em nhỏ Hiến-Tông . Tên là Trần-Hạo (169) nối dòng , 2896- Đổi ra niên hiệu Thiệu-Phong từ rầy.(1341)

Cha bên cạnh, chỉ bày việc nước , Việc triều ₫ình coi ₫ược êm xuôi . Khi vua cha ₫ã qua ₫ời, 2900- Trổ mòi dâm loạn ăn chơi hết ₫iều .

Cũng năm ₫ó, Hán-Siêu, Trung-Ngạn , Bộ Hình-thư biên soạn vừa xong . Dâng vua cùng với sách phong . 2904-“HOÀNG TRIỀU ĐẠI ĐIỂN” ₫ể dùng dài lâu .

Từ Nhâm-Ngọ (1342) ₫ến sau năm Dậu . Những ₫ổi thay ghi dấu thế này : Có năm hạn hán lâu ngày , (1343) 2908- Có năm lụt lội vỡ ₫ài, sạt ₫ê (1359)

Dân ₫ói kém, coi bề khốn ₫ốn (1343, 1344, 1345)

Tên Bảo-Vy lấy trộm áo vua , Giặc giã nổi dậy lu bù , 2912- Năm nào cũng có mất mùa, hạn to .

Vua xuống chiếu soát tù, giảm tội , Dựng ₫ồn ₫iền, lập ₫ội khuyến nông . Duyệt quân, tảo giặc, tạm xong , 2916- Đánh tan Ngô-Bệ ở vùng núi Yên. (1345)

Những năm ₫ó Trung-Nguyên loạn lạo , Giặc nổi lên trộm ₫ạo nhiễu nhương . Hữu- Lượng ₫ánh với Nguyên Chương , 2920- Xưng hùng, xưmg bá, Bắc phương lọan ngầu .

--------------------------------------------------------------------------- 169- Tên húy là Hạo, con thứ 10 của Minh Tông, do HiếnTừ hoàng thái hậu

sinh ra. Ở ngôi 28 năm thọ 34 tuổi, băng táng ở Phụ Lăng. Vua tính rất thông tuệ, học vấn cao minh, chăm lo việc võ, sửa sang việc văn, các di thần đều thần phục. Đời Thiệu Phong chính sự đều tốt đẹp. Từ năm Đại Trị về sau, chơi bời quá độ, cơ nghiệp nhà Trần suy yếu từ đó. ..

Nước Chiêm-Thành cướp châu Dĩ Lý ,(1361) Vua nhà Minh sai sứ hiếu thông .(1359)

Rồi Trần-Hữu-Lượng (170) xin quân ,(1360) 2924- Mà vua thì vẫn bình chân như thường .

Còn ra lệnh : Thân vương, công chúa . (1362) Dâng các trò tạp hí ₫ể xem . Trò nào hay quá thì ₫em 2928- Dạy cho cung nữ lập riêng một ₫oàn .

Tổ truyện tuồng, tên là Nguyên-Cát , Người lập ra gánh hát ₫ầu tiên , Diễn trò cho mọi người xem , 2932- Có ₫ào, có kép, áo xiêm xanh vàng .

Áo quần thêu, ₫ánh ₫àn thổi sáo , Phấn son tô, ₫ội mão, mang râu . Truyện xưa, tích cũ muôn mầu , 2936- Tuồng Tây-Vương-Mẫu diễn lâu chẳng nhàm .

Vua say mê, mải ham tuồng cổ , Việc triều ₫ình giao phó các quan . Gọi người giầu có trong làng ,(1362) 2940- Vào cung ₫ánh bạc (171) ngàn quan một lần .

Lấy ₫ất gần, bên sông Tô-Lịch , Sai tì nô vỉa gạch trồng hành . Đậu, rau, gừng, tỏi, ớt, chanh . 2944- Lại làm thêm quạt vào thành bán chơi .

Để có người vào nơi quán các , Thi học trò ₫ối trát vài câu . Hỏi sang văn nghệ, cô ₫ầu , 2948- Thi nhau uống rượu ₫ủ mầu trò vui . ------------------------------------------------------------------------ 170- Năm 1359 Trần Hữu Lượng là con cháu Trần Ích Tắc em vua Trần Nhân Tông chiếm Giang Tây - Trung Quốc xưng đế, đặt quốc hiệu là Hán đổi niên hiệu Đại nghĩa đánh nhau với Chu Nguyên Chương (Minh Thái Tổ) đến năm 1366 Chương và Lượng đánh nhau ở hô Phiên Dương bị chết trận, Chu Nguyên Chương đến vây ở Vũ Xương, con của Lượng là Trần Lý đầu hàng.

171-Năm 1262 vua ra lệnh cho các vương hầu công chúa dâng các trò hí tạp vua xét duyệt trò này hay thì thưởng, cho gọi các nhà giầu trong nước vào cung đánh bạc, có tiếng bạc đặt tới 300 quan tiền, ba tiếng thì đã gần ngàn quan rồi . ..

60

Lại ₫ào hồ khai ngòi dẫn nước ,(1363) Xếp ₫á thành suối thác, núi non . Tìm tòi cỏ lạ, hoa thơm , 2952- Chim lồng, cá cảnh, ₫ầy hòn giả sơn (172) .

Sống buông thả ngày thêm sa ₫ọa , Đêm rong chơi có bữa quên về . Rượu ₫à cạn chén tới khuya , 2956- Mất cả ấn kiếm chỉ vì tắm sông .

Trần-Dụ-Tông, chơi bời trác táng , Chơi tới cùng vong mạng chẳng hay . Mặc cho ₫ất lở trời lay , 2960- Để lọt ngôi ₫ế vào tay kẻ ngoài .

Dương-Nhật-Lễ (1369-1370)

Thời Dụ-Tông có người ca xướng , Vợ Dương-Khương, ba tháng có thai .

Ả này lợi dụng sắc tài , 2964- Bỏ chồng, ăn ở với ngài Túc-Vương .

Sinh con trai, tên mang Nhật-Lễ , Cung-Túc-Vương cũng kể như con . Mang họ Trần ₫ến lớn khôn , 2968- Ngờ ₫âu tai họa vì tên Lễ này .

Dụ-Tông mất, không trai nối dõi , Quần thần toan lập lại người anh . Cung-Túc-Vương thực chính danh , 2972- Nhưng Hoàng-Thái-hậu quyền hành mạnh hơn.

Đòi lập ₫ứa con hoang : Nhật-Lễ Là con nuôi Vương ₫ể lên ngôi . Lễ chiếm ngôi báu ₫ược rồi , 2976- Giết ngay Thái-Hậu cùng ngài Túc-Vương . ------------------------------------------------------------------------

172- Mùa đông cho đào hồ ở vườn ngự trong hậu cung. xếp đá làm núi trên bờ hồ trồng thông, tre và hoa thơm cỏ lạ. Lại nuôi chim quý thú lạ trong đó. Lại gọi tên điện là điện Lạc Thanh, lại đào một hồ nhỏ khác, sai người Hải Đông chở nước mặn vào đó, đem các thứ hải vật như đồi mồi, cua cá nuôi trong đó. Lại sai người Hóa Châu chở cá sấu đến thả vào đó. Lại có hồ Thanh Ngự để thả cá thanh phụ vào đó. Đặt chức Khanh Đô để trông coi. Có thể xem đây là vườn bách thú đầu tiên của nước ta . ..

Lễ cải ngay họ Dương chẳng ngại (173) Tính lập nên triều ₫ại nhà Dương . May nhờ ₫ược các triều quan , 2980- Hợp cùng tôn thất, thân vương họ Trần .

Trần-Nghệ-Tông (1370-1372)

Giết Nhật-Lễ, quần thần mừmg rỡ , Rước Tĩnh-Vương lên chỗ cửu trùng . Xưng danh vương hiệu Nghệ-Tông ,

2984- Cứ theo phép cũ ₫ể cùng trị dân .

Trần-Nghệ-Tông (174) dần dần khôi phục , Dựng nghiệp nhà sau lúc ngả nghiêng . Sau ba năm chẵn cầm quyền , 2988- Nhường ngôi cho Kính là em của mình .

Mẹ Nhật-Lễ, chân nhanh trốn thóat , Sang Chiêm-Thành, ₫ược gặp vua Chiêm . Chế-Bồng-Nga, giỏi võ biền , 2992- Quân binh tề chỉnh, chiến thuyền tinh thông .

Nước Chiêm-Thành ₫em quân xâm lấn, Phá thành trì, ₫au ₫ớn tâm can ,

Cung dinh phút chốc tiêu tan , 2996- Vua quan trốn chạy, ₫iêu tàn, tiêu vong .

Quân giặc ₫ến mặc lòng cướp bóc , Phá thành trì, giết chóc chẳng chừa . Căm hờn tích lũy từ xưa , 3000- Bây giờ ₫ược dịp thừa cơ trả thù . ------------------------------------------------------------------------

173- Lúc mẹ Nhật Lễ đang có thai, Cung Túc Đại Vương Dục (anh Hiến Tông - Dụ Tông) thích nàng xinh đẹp lấy làm vợ, khi đẻ, Dục nhận Dương Nhật Lễ làm con mình. Hoàng Thái Hậu bảo các quan :"Đại vương Dục là con đích trưởng mà không được ngôi vua, lại mất sớm, Nhật Lễ chẳng phải là con của Dục ư” ? Rồi đón Nhật Lễ lập làm vua . Lễ toan lập thành triều họ Dương nhưng bị các quan giết. Mẹ Lễ chạy sang Chiêm Thành.

. 174- Tên húy là Phủ, con thứ ba của Minh Tông. Mẹ đích là Hiến Từ Tuyên Thánh hoàng thái hậu, mẹ đẻ là thứ phi họ Lê của Minh Tông, em gái cùng mẹ với Hiến Từ, do con gái của Nguyễn Thánh Huấn lấy một người họ Lê sinh ra. Ở ngôi 3 năm, nhường ngôi 27 năm, thọ 74 tuổi. Vua dẹp yên được tai nạn bên trong, khôi phục lại cơ đồ to lớn. Công nghiệp lớn lao, song cung kính kiệm ước thì có thừa mà cương nghị quyết đoán thì không đủ, bên ngoài thì quân giặc xâm phạm kinh kỳ, bên trong thì gian thần ngấp nghé ngôi báu. Xã tắc suy mòn rồi đến diệt vong ...

61

Chúng vơ vét những ₫ồ quý giá , Đập tan tành, phá cả miếu cung . Sổ sách thư tịch, gom chung .(1371) 3004- Phó cho ngọn lửa cháy bùng thành tro (175).

Lửa cháy thiêu cả kho văn hóa , Nhà Tàng-thư chốc ₫ã tan hoang . Nhân dân kinh khiếp, bàng hoàng , 3008- Giặc ₫à rút hết xuôi Nam trở về .

Kể từ ₫ó mỗi khi tra cứu, Biết tìm ₫âu tài liệu mà tra . Rối ren nhiều chuyện sinh ra , 3012- Vì mất sổ gốc nên ta nhọc lòng .

Vua sai người thi công sửa chữa , Xây những gì cháy lỡ ra tro . Cung thất tiết giảm cốt cho (1371) 3016- Giữ phần nghiêm chỉnh khi vua nghị bàn .

Vua lại sai Trung Lang soạn chế , (1371) Sách Quốc Triều Thống Chế lễ nghi . Ruộng vườn ₫o ₫ạc tấc ni , 3020- Tịch ₫iền làm lại bởi vì cháy tan .(1372)

Khi ngự triều vua ban chiếu chỉ , Cho tự khai lấy lý lịch mình . Bời vì sổ bộ Chiêm Thành 3024- Đốt mất tất cả, tan tành hết trơn .

Giặc Chiêm-Thành thâm hơn Mông-Cổ , Đập thành trì, ₫ốt bỏ sách chương . Cháy tiêu văn khố, cội nguồn , 3028- Bao nhiêu di tích vô phương phục hồi .

---------------------------------------------------------------------------

175- Năm 1371, vào tháng 3 quân Chiêm Thành từ cửa Đại An tiến thẳng vào thành Thăng Long . Du binh của Chiêm vào đến bên Phục Cổ (Phố Nguyễn Du Hà Nội hiện nay) Nghệ Tông chạy thoát sang Đông Ngàn. Ngày 27 giặc ùa vào thành Thăng Long, đốt phá cung điện, cướp lấy con gái, ngọc lụa, đặc biệt là chúng đốt trụi hết tất cả, từ cùng điện, nhà cửa, tư tịch, sổ sách. Do vậy kho tàng thư sạch không, nước nhà từ đó sinh ra nhiều chuyện . ..

Lê-Quý-Ly làm nơi mật viện , Nên thường ngày diện kiến với vua . Bao nhiêu công việc bấy giờ , 3032- Trong triều ngoài nội phải nhờ tay Ly .

Cha Quý-Ly kêu vua bằng cậu , Bà Minh-Từ, thân mẫu Nghệ-Tông , Huy-Ninh, em gái góa chồng , 3036- Vua ₫em gả lại cho không Thượng-Hầu .

Trần-Duệ-Tông (1372-1377)

Nhường ngôi cao cho Hoàng Thái-tử , Tên Kính, là con thứ Minh-Tông . Long-Khánh, niên hiệu Duệ-Tông (176),

3040- Một người kiệt xuất anh hùng ₫ời xưa .

Vua Duệ-Tông nhìn xa thấy ₫ược , Họa Chiêm-Thành lúc trước qua ₫ây . Hỏa thiêu tất cả ₫ền ₫ài , 3044- Văn sách, văn khố bỏ ngay vào lò .

Với ý ₫ồ vô cùng nham hiểm , Cuộc chiến tranh hủy diệt văn minh Chặn ngay kế họach cố tình , 3048- Duệ-Tông ra lệnh phải dành ưu tiên .

Xuống chiếu truyền cho dân cả nước , Rèn kíếm cung, dự ước binh lương . Phân chia ₫ội ngũ rõ ràng ,

30052- Đặt ra quân hiệu, tước hàm phân minh .

Quan văn võ chia thành thứ bậc , (1374) Chọn người tài hạng nhất trong dân . Đều cho làm tướng coi quân , 3056- Ngày ₫êm huấn luyện dần dần tinh thông . ---------------------------------------------------------------------------

176- Tên húy là Kính, con thứ 11 của Minh Tông và là em Nghệ Tông. Mẹ là Đôn Từ hoàng thái phi. Sinh năm Đinh Sửu (1337) tháng 6 ngày mồng 2. Khi Nghệ Tông lánh nạn, quân lính, khí giới đều là công sức của vua cả, vì thế sau này Nghệ Tông mới nhường ngôi cho. Vua ở ngôi 4 năm, thọ 41 tuổi. Duệ Tông thấy rõ cái họa Chiêm-Thành, nhưng ương gàn cố chấp, không nghe lời can, khinh thường quân giặc nên mang họa vào thân chứ không phải bất hạnh... ..

62

Vua bỏ lệ, trước không ₫ược tuyển , Kẻ nghèo nàn hay phận dân ₫en , Từ ₫ây chỉ kể người hiền , 3060- Không dành ₫ãi ngộ cho riêng loại nào .

Để chuần bị khai ₫ao hỏi tội , Bởi tính tình trở tráo của Chiêm . Vua sai sửa soạn chiến thuyền , 3064- Khai thông ₫ường xá, lấy thêm người vào .

Bổ sung bao quân nhân mạnh khỏe , Dạy tân binh ₫ể thế lớp già . Đắp ₫ường cho ₫ến Hà-Hoa (1375)

3068- Chọn ngày xuất phát tiến qua Chiêm-Thành .

Năm Bình-Thìn vào ₫ầu tháng chạp (1376) Vua thân chinh quyết dẹp Nam Man .

Quân mười hai vạn sẵn sàng 3072- Cùng nhiều chiến cụ, quân lương lên ₫ường .

Động Ỷ-Mang, dừng quân hạ trại , Chế-Bồng-Nga sai tới trá hàng . Thưa rằng : Thành ₫ã trống trơn , 3076- Xin vua kíp lấy, hãy còn thời cơ .

Ý nhà vua : Dụng binh thần tốc , Bèn cho quân ₫ánh thốc càng nhanh . Để cho giặc khó ₫iều binh , 3080- Đánh nhanh, ₫ánh mạnh, dễ thành công hơn .

Ngựa Nê-Thông (177), hí vang giữa trận , Áo huyền bào thấp thoáng bóng vua .

Thúc ngang lưng ngựa cướp cờ , 3084- Ào ào gió cuốn, bụi mù cát bay .

Quân qua khỏi, lọt ngay vào trận , Chế-Bồng-Nga phục sẵn từ lâu . Bốn bên giặc ₫ánh thẳng vào . 3088- Cắt chia ₫ội ngũ trước sau hai phần . --------------------------------------------------------------------------- 177- Vua thì kiệt xuất mà đám quần thần thì quá ngu ngốc yếu hèn, nhân tài sĩ tử biến mất là một điểm báo sự diệt vong của nhà Trần . ..

Vua vung gươm tìm ₫ường thoát hiểm , Mở vòng vây quyết chiến tới cùng . Nửa ngày ₫ường máu mở xong , 3092- Vừa công, vừa thủ, trông chừng viện binh .

Cánh hậu ứng, Tử-Bình không ₫ến , Để cho vua thế cạn, cùng ₫ường . Hạp-Hoa vung mấy thước gươm , 3096- Mong cho Thánh thượng an toàn tấm thân .

May nhờ có tướng quân Đỗ-Lễ , Đem tài ba bảo vệ cho người . Huyền-Linh, Hành-Khiển vòng ngoài , 3100- Lấy khiên ₫ỡ ₫ạn lần hồi hết hơi .

Đỗ-Tử-Bình, một người trí trá , Trên lừa vua, dưới ₫ã lạm quyền . Lẽ ra thì việc trước tiên , 3104- Là cho tốc chiến ₫ánh liền mặt sau .

Cánh hậu quân ₫ánh vào kẻ ₫ịch , Chắc chắn là phá ₫ược phụ binh . Khốn thay tên Đỗ-Tử-Bình , 3108- Mưu cầu sự sống riêng mình, rút êm .(178)

Lê-Quý-Ly nghe tin vua chết , Cũng rút về, bỏ hết quân binh . Nhân dân ở khắp kinh thành, 3112- Nặng lời chửi rủa ₫ích danh lũ này .

Duệ-Tông chết nhưng ngài vẫn sống , Nếu quần thần như thuở Nhân-Tông . Quan quân trên dưới một lòng , 3116- Thì dù nguy khốn cũng không thế này . ---------------------------------------------------------------------------

178- Giặc thấy thế xông ra đánh chặn. Vua đã dặn Đỗ Tử Bình và Lê Quý Ly đánh bọc hậu phía sau địch cắt đường bắt tay với tiền quân. Nhưng Đỗ Tử Bình không thực hiện lệnh vua .Quân ta giao chiến với giặc từ giờ Tị hơn nửa ngày không thấy quân đánh bọc hậu của Đỗ-Tử-Bình và Lê-Quý-Ly đến . Quan quân tan vỡ, vì thế mà vua bị hãm trong trận mà chết. Bọn đại tướng như Đỗ Lễ, Nguyễn Nạp Hoà, Phạm Huyền Linh đều chết cả. Giặc bắt sống đuợc Ngự Câu vương, đem con gái gả cho. ..

63

Trần-Phế-Đế (1377-1388)

Thái-tử Hiến (179) lên ngôi kế vị , Hiệu Giản-Hoàng, cai trị muôn dân . Ở ngôi cửu ngũ mười năm , 3120- Bị quân gian ác mưu thâm hại người .

Vừa lên ngôi, ban ngay ₫ại xá , Xuống lệnh truyền cho cả thần dân . Chỉnh trang thuyền chiến, binh quân , 3124- Các nơi xung yếu phải tuần tra thêm .

Trong mười năm cầm quyền trị nước , Việc triều ₫ình cắt ₫ặt quan quân , Thường do quyết ₫ịnh Nghệ-Tông ,

3128- Và quan phụ chính hết lòng ở bên .

Luc bấy giờ nước Chiêm hùng mạnh , Cứ hàng năm tiến ₫ánh quân ta . Chúa Chiêm là Chế-Bồng-Nga (180), 3132- Một người dũng lược trông xa thấy gần .

Tập hợp dân bảo ban dạy dỗ , Thay ₫ổi dần thói cũ thời xưa . Trở nên can ₫ảm có thừa , 3136- Hình thành mối họa, nỗi lo vua Trần .

Thành Thăng-Long ba lần bị chiếm , Có thật nhiều những chuyện xẩy ra , Quân Chiêm ₫ốt hết cửa nhà, 3140- Phá tan ₫ền miếu chẳng tha mạng người .

--------------------------------------------------------------------------- 179- Tên húy là Hiện, con trưởng của Duệ Tông, mẹ là bà Gia Từ

hoàng hậu Lê thị, sinh ngày mồng 6 tháng 3 năm Đại Trị thứ 4 (1361) đến khi Duệ Tông đi đánh phương Nam rồi mất, được Nghệ Tông lập lên làm vua. Sau bị giáng làm Linh Đức Vương, rồi bị thắt cổ chết. Ở ngôi 12 năm thọ 28 tuổi, chôn ở núi An Bài.

180- Chúa Chiêm Thành là Chế Bồng Nga một vị minh quân của nước Chiêm Thành, đã tụ tập quân dân Chiêm Thành lại. Trước đó từ thời Lê, Lý quân Chiêm hèn nhát, hễ quân ta đến là đem cả nhà chạy trốn hoặc hợp nhau khóc lóc xin hàng. Chế Bồng Nga nay lại dạy cho họ thay đổi dần thói cũ trở nên can đảm hăng hái chịu gian khổ và trở thành tai họa của nước ta. ..

Lê phủ-sứ chẳng may bị bắt , Tại trướng tiền, tướng giặc bảo quỳ . Lê-Giốc chửi lũ Man-Di :

3144- “Ta quan nước lớn, sao quỳ trước bay .”

Giặc nổi giận, giết ngay Phủ-Sứ , Đốt kinh thành, thiêu hủy văn thư , Nghệ-Tông quá sợ kẻ thù , 3148- Tìm ₫ường trốn ₫ến Tiên-Du cũng gần.

Năm Canh-Thân, Xương-Phù thứ bốn ,(1380) Vào tháng hai, ở chốn Nghệ-An , Quân Chiêm cướp của làm càn , 3152- Vua sai ₫ại sứ Tử-Bình tảo thanh .

Quân Chiêm-Thành xuất quân ra ₫ánh , Ngao quay thuyền hòng tránh tấn công . Quý-Ly nổi giận ₫ùng ₫ùng , 3156- Chém ₫âu Ngao ₫ể thị hùng quyền trên .

Năm Quý Hợi (1383) xuất quân tiến ₫ánh , Lê-Quý-Ly thống lĩnh thủy binh . Giong buồm hướng tới Chiêm-Thành , 3160- Nửa ₫ường gặp bão nên ₫ành trở lui (181).

Vua nhà Minh luôn ₫òi cống tiến , Khi ₫òi lương cho lính Lâm-An , Khi ₫òi sư sãi, tăng nhân , 3164- Lại ₫òi cây trái, có lần ₫òi voi (182).

Lê-Quý-Ly trổ mòi thao túng , Giữa triều ₫ình ngầm chống lại vua . Các quan, lắm kẻ theo hùa , 3168- Như Trần-Nguyên-Đán cậy nhờ nuôi con . ---------------------------------------------------------------------------

181- Quý Ly thống lĩnh quân đi đánh Chiêm Thành. Thuyền đến vọng biển Lại-Bộ-Nương (Kỳ Anh Hà Tĩnh) và Ô-Tôn (Quảng Bình) bị sóng đánh hư bèn đem quân trở về.

182- Tháng 2.1386 nhà Minh sai Lâm Bột sang đòi hột giống các loại cây cau, vải, mít, nhãn vì Nguyễn Tông Đạo nói hoa quả phương Nam có nhiều thứ ngon. Nhà Minh sai bọn Lý Anh sang mượn đường đánh Chiêm Thành, đòi 50 con voi, đặt các dịch trạm từ phủ Nghệ An cung cấp cỏ thức ăn đưa voi đến Vân Nam. ..

64

Đán những hòng nhờ Ly nâng ₫ỡ , Chỉ cốt là tránh chỗ hiểm nguy . Đán từng nói bóng Quý-Ly 3172- Là loài quạ dữ khác gì sát tinh .

Vua bàn mưu với mình Thái-Úy , Chuyện lộng hành ₫i quá của Ly . Vua bàn phải giết ngay ₫i , 3176- Để lâu mang họa, sau thì khó khăn .

Ly nghe ₫ược, vờ toan tự tử , Tay chân bàn xin thử Nghệ-Tông . “May ra ngài cứu ₫ược ông , 3180- Lựa lời nói khéo lấy lòng ngài ₫i ” .

Chuyện xẩy ra như y lời luận , Trần-Nghệ-Tông ngu xuẩn bắt vua . Các quan, tướng sĩ bất ngờ , 3184- Đem quân ₫ịnh cướp lấy vua ₫em về .

Vua ngăn lại truyền ₫i ra hết , Viết chữ ₫ề “giải giáp” trao cho (183). Thượng-hoàng bảo nhỏ với vua , 3188- Thái-Dương phủ ₫ệ cũng ₫ưa ₫i cùng .

Vừa ₫ến nơi, dây dùng siết cổ , Giáng xuống làm dân giã mà thôi . Lập cho con út lên ngôi , 3190- Thuận-Tông Hoàng-₫ế thay người ₫ăng quang .

Trần-Thuận-Tông (1388-1398) Trong mười năm nắm quyền cai trị ,

Mấy năm ₫ầu nhờ có Nghệ-Tông . Quyền hành ₫ược tóm thu dần , 3196- Vào tay Phụ Chính Đại Thần Quý-Ly . --------------------------------------------------------------------------- 183-Lúc đó các quan chỉ huy như Thiết Liêm, Nguyễn Khoái, Nguyễn Văn Nhi, tướng quân chỉ huy thiết giáp là Nguyễn Kha, Lê Lặc, tướng chỉ huy quân thiết sang là Nguyễn Bát Sách định đem quân vào cướp lấy vua đem ra nhưng vua Nghệ Tông viết hai chữ "giải giáp" đưa ra cho các tướng và răn bảo họ không được trái ý thượng hoàng, các tướng mới thôi do đó thượng hoàng Nghệ Tông mới giết chết được vua . ..

Năm Kỷ Tị, (1389) Quý-Ly làm tướng , Đem quân ₫i chặn ₫ánh Chiêm-Thành . Quân Chiêm ₫ặt sẵn phục binh , 3200- Qúy-Ly thua chạy về thành Thăng-Long .

Quân thất trận như ong vỡ tổ , Ta tử thương vô số tướng quân , Bao nhiêu còn lại chết dần , 3204- Thế mà Ly vẫn vững chân như thường .

Qua năm sau Chiêm-vương lại ₫ánh Trăm chiến thuyền thấp thoáng ngoài xa . Trước thuyền vua Chế-Bồng-Nga (184), 3208- Đăm ₫ăm quan sát quân ta trên bờ .

Trần-Khát-Chân ₫ược nhờ chỉ ₫iểm , Liền truyền quân súng bắn ₫úng nơi , Bồng-Nga ₫ang ở trên ₫ài , 3212- Trúng thuyền, ₫ạn nổ tức thời chết ngay .

Quân Chiêm-Thành vừa hay vua chết , Liền vội vội vàng rút hết còn ₫âu . Bồng-Nga bị cắt lấy ₫ầu, 3216- Báo tin chiến thắng về triều hân hoan .

Nghệ-Tông chết cuối năm Quý-Dậu , Là một người hủ lậu, u mê . Bất tài, thất ₫ức, ngu si, 3220- Thật là hổ phụ, thố nhi triều Trần .

Cũng là kẻ gieo mầm sụp ₫ổ , Đưa nhà Trần ₫ến chỗ suy vong . Việc triều chẳng chút bận tâm.

3224- Chỉ ưa tán tụng của quân nịnh thần , ---------------------------------------------------------------------------

184- Năm 1390 tháng giêng Chế Bồng Nga cùng với Nguyên Diệu dẫn hơn 100 chiến thuyền đến quan sát tình thế quân quan ta. Các thuyền giặc chưa tập hợp lại thì có tên Tiểu thần của Chế Bồng Nga là Ba Lêu Kê Nhân bị Bồng Nga trách phạt, sợ bị giết chạy sang doanh trại quân ta trỏ vào chiến thuyền sơn xanh bảo rằng đó là thuyền của quốc vương hắn. Khát Chân liền ra lệnh các cây súng nhất tề nhả đạn, bắn trúng thuyền Bồng Nga, xuyên suốt ván thuyền, Bồng Nga chết, người trong thuyền ồn ào kêu khóc Nguyên Diệu cắt lấy đầu Bồng Nga chạy về với quan quân.ta. Đại đội phó Thượng đô quân Long Tiệp là Phạm Nhữ Lặc và đầu ngũ là Dương Ngang liền giết luôn Nguyễn Diệu lấy cả đầu Bồng Nga, bỏ đầu giặc vào hòm đi thuyền về báo tin thắng trận ...

65

Trần-Thiếu-Đế (1398-1400)

Lê-Quý-Ly vô nhân tác quái , Thật dã tâm, chẳng ₫oái tình người . Giết ngay con rể như chơi , 3228- Loạn thần tặc tử cướp ngôi nhà Trần .

Ở Đốn-Sơn, hội quân thề ước , Trần-Khát-Chân tính nước giết ₫i (185). Định làm ₫ảo chính Quý-Ly , 3232- Nhưng vì do dự nên chi hại người .

Ly biết ₫ược ra oai khủng bố , Bắt con trai chẳng kể tuế niên Đem ₫i trấn nước chết liền , 3236- Hoặc ₫em chôn sống khó tìm trảo nha .

Là một kẻ ranh ma quỷ quyệt , Một tay y ₫ã giết biết bao . Tính ra từ trước ₫ến sau , 3240- Năm trăm mạng sống năm nào còn ghi .

Bao kẻ sĩ ₫ương thì phê phán , Ly bắt người kết án ₫ày xa .

Một lời phê phán lộ ra , 3244- Là ₫em xử tội, không tha giết liền . --------------------------------------------------------------------------- 185- Mùa hạ năm Kỷ Mão (1399) Quý Ly họp thề ở Đồn Sơn. Trần Khát Chân và Tôn thất Hãng, trụ quốc Nhật Đôn các tướng Phạm Khả Vĩnh, Hà Đức Lân, Lương Nguyên Bưu, Phạm ông Thiện, Phạm Ngưu Tất.đã có ý muốn giết Quý Ly. Quý Ly ngồi trên lầu nhà Khát Chân để xem y như lệ của thiên tử .

Phạm Tổ Thu và thích khách Phạm ngưu Tất cầm gươm định chém. Trần Khát Chân trừng mắt ngăn lại. nên việc không xong . Quý Ly chột dạ đứng dậy võ sĩ hộ vệ xuống lầu. Ngưu Tất vứt gươm xuống đất nói "Chết cả lũ thôi".

Sau việc phát giác. Quý Ly ra lệnh giết hơn 370 người liên quan, tịch thu gia sản, con gái bắt làm tỳ, con trai từ 1 tuổi trở lên hoặc bị chôn sống hoặc bị dìm nước, lùng bắt dư đảng liền mấy năm không ngớt, người quen biết nhau chỉ đưa mắt ra hiệu, không dám nói chuyện với nhau. Nhà dân không được chứa người đi đường ngủ trọ hễ có ngủ trọ thì phải báo nhà láng giềng cùng nhau xét giấy tờ hành lý, lý do đi qua để làm chứng bảo lảnh. Các xã đều đặt điếm tuần, ngày đêm tuần tra canh giữ.

Trần Khát Chân người Hà lang, Huyện Vĩnh Linh ba đời làm thượng tướng quân. Người đời truyền rằng Khát Chân khi sắp bị hành hình, lên núi Đồn Sơn gào lên ba tiếng, chết ba ngày sắc mặt vẫn như khi sống, ruồi nhặng không dám bâu . ..

NHÀ HỒ (1400-1407) Hồ-Quý-Ly (1400) (186)

Cướp ngôi vua, chuyên quyền quá quắt . Đổi quốc danh thành nước Đại-Ngu .(1400) Nhận giòng Nghiêu, Thuấn từ xưa , 3248- Bỏ họ Lê, ₫ổi họ Hồ từ ₫ây .

Thuở bấy giờ nhiều tay ẩn sĩ , Cũng nhiều phường quái quỷ lưu manh . Như là Đổng-Thức, Hối-Khanh , 3252- Dâng thư sàm tấu những mong lấy lòng .

Vương-Nhữ-Chu có công chế tác ,(1396) Làm ra ₫ồng giấy bạc lưu thương . Định ra tỷ lệ rõ ràng , 3256- Quan hai tiền giấy bằng quan tiền ₫ồng (187) .

Ông ₫ã từng ₫ặt ra triều phục , Quy ₫ịnh mầu, thứ, mục các quan , Tùy theo chức tước mà mang , 3260- Khi vào triều kiến nghiêm trang thêm phần.

Hoàng-Hối-Khanh lại dâng kế sách , Lập hộ-tịch rồi bắt kê khai . Ghi danh từ tuổi lên hai . 3264- Chép vào sổ bộ, sai người thống kê . --------------------------------------------------------------------------- 186- Qúy Ly tên tự là Lý Nguyên, tự suy tổ tiên là Hồ Hưng Dật vốn người Chiết Giang, đời Hậu Hán thời Ngũ Quý sang làm thái thú Diễn Châu. Sau đó làm nhà ở hương Bào Đột châu này, rồi là trại chủ. Đến đời Lý có người lấy công chúa Nguyệt Đích, sinh ra công chúa Nguyệt Đoan, đến đời cháu thứ 12 là Hồ Liêm dời đến hương Đại-Lại, Thanh Hóa làm con nuôi tuyên úy Lê Huấn, từ đấy lấy họ Lê làm họ mình. Quý Ly là cháu bốn đời của Huấn. Đời Trần Nghệ Tông, từ chức Chi hậu tứ cục chánh chưởng thăng lên Khu mật đại sứ, lên Tiểu tư không, tiến phong Đồng bình chưởng sự, liên tiếp gia phong tới Phụ chính thái sư nhiếp chính, rồi thay ngôi nhà Trần, đặt quốc hiệu là Đại Ngu, trở lại họ Hồ chưa đầy một năm rồi truyền ngôi cho con là Hồ Hán Thương..

187-Vương-Nhữ-Chu là tác giả việc thiết kế và qui định thời trang triều phục mũ áo cho các quan và việc làm ra tiền giấy và các quy chế của đồng tiền này, mùa hạ tháng 5 năm Bính tý (1396) phát hành tiền giấy tên Thông Bảo Hội Sao, in xong ra lệnh cho mọi người đến đổi, cứ 1 quan tiền đồng lấy 1 quan 2 tiền giấy. Thể thức tiền giấy :

Tờ 10 đồng vẽ : Rồng. Tờ 30 đồng vẽ : Sóng. Tờ một tiền vẽ : Mây . Tờ 3 tiền vẽ : Lân . Tờ 5 tiền vẽ : Phượng. Tờ 1 quan vẽ Rồng

..

66

Lệnh ₫uổi về, những người lưu xứ , Quyết ₫ịnh ra hạn chế gia nô , Cho mua thóc lúa vào kho , 3268- Giao thông thiên lý, lệnh cho ₫ắp ₫ường . (1402)

Nguyễn-Đại-Năng, am tường châm cứu, (1403) Dùng kim châm chữa khỏi bệnh người . Đặt chức Quảng-Tế khắp nơi . 3272- Chăm nom sức khỏe trông coi giữ gìn .

Về hành chính, ₫ổi tên các lộ , Đặt danh xưng chánh phó chỉnh tề . Định ra mức thuế ₫iền tô , 3276- Tổ chức Liêm Phóng ₫ể dò xét dân . Hồ-Quý-Ly dùng trăm biện pháp , Mục ₫ích là ₫àn áp nhân dân , Sau là ₫ể diệt nhà Trần , 3280-Thi hành bạo lực chẳng cần nhân tâm .

Chỉ trong vòng bẩy năm thống trị , Hồ-Quý-Ly xử thí nhiều người . Truất vua, giết rể chẳng nài , 3284- Giết luôn ₫ồng ₫ội, con thầy chẳng thương .

Dựng quán xá dọc ₫ường sơn cốc , (188) Chằng dây thừng ₫ể giúp thuyền qua . Lập thêm trường học nơi xa , 3288- Quan ₫iền chục mẫu ₫ể mà trả lương .

Dùng chữ Nôm thay luôn chữ Hán ,(1396) Lần ₫ầu tiên môn toán ra thi . Khảo hạch có ₫ến bốn khi , 3292- Chọn ra ngày tháng, ₫ịnh kỳ mỗi khoa .

“Câu nói thẳng”, bày ra cách ấy , Thực chất là cái bẫy giăng qua . Nghề này học ₫ược của cha , 3296- Đã làm trước ₫ó mười ba năm rồi . ---------------------------------------------------------------------------

188- Năm 1402 đắp sửa đường từ Tây Đô đến Hóa Châu dọc đường đặt phố xá trạm truyền thư gọi là đường thiên lý. Đây là việc làm tốt . ,,

Kinh ₫ô dời ra ngoài Thanh-Hóa ,(1397) Lấy An-Tôn, trấn tọa ₫óng ₫ô . Ai can thì ₫ể ý thù , 3300- Tính tình nhỏ nhặt như trò trẻ con .

“Cốt ở ₫ức, không hơn ở hiểm”, Đó là lời Như-Thuyết can ngăn . Ngụy-Thức, Nguyễn-Bẩm tâu rằng : 3304- “Sống cho phải ₫ạo hiếu trung với người”

Hồ-Hán-Thương (1401-1407)

Hồ-Hán-Thương thay ngôi lệnh ngự , Đem ₫ại quân phủ dụ Chiêm-Thành . Bồ-Điền sứ giả nói quanh, 3308- Dâng ₫ất Chiêm-Động xin mình lui quân .

Quý-Ly ép dâng luôn Cổ-Lũy, Đặt ₫ất này thành lộ Thăng-Hoa . Cảnh-Chân lại ₫ược ₫iều qua , 3312- Làm An-Phủ-Sứ, ₫ất ta bấy giờ .

Vua nhà Minh thừa cơ rối loạn , Vì gian thần mưu soán ₫oạt ngôi . Kể ₫à sách nhiễu lắm hồi , 3316- Lúc bắt triều cống, khi ₫òi viếng thăm .

Đầu tháng tư vào năm Bính Tuất (1406) Quân nhà Minh chiếm ₫oạt Lãnh-Kinh . Đem sang mười vạn tinh binh (189), 3320- Nguyên-Trừng tướng quốc xuýt thành tù binh .

Đến tháng chín, thêm lần thua ₫ủ . Tân-Thành Hầu, Trương-Phụ tướng quân ,

Đem theo bốn chục vạn binh , 3324- Đánh vào Pha-Lũy ₫ến gần kinh sư . ---------------------------------------------------------------------------

189- Tháng 4 năm 1406 Minh sai Hàn-Quan và Hoàng-Trung đem 10 vạn binh lấy cớ đưa Thiêm Bình là Trần Vương con cháu nhà Trần về nước. (Thiêm Bình là gia nô của Trần- Nguyên-Huy). Quân Minh đánh vào cửa ải Lãnh Kinh quân Hồ thất bại rút chạy, Nguyên Trừng xuýt bị bắt sống.Trương-Phụ đem đại quân đánh vài Pha-Lũy . ..

67

Một cánh khác thì do Mộc-Thạnh , Mở ₫ường vào tiến ₫ánh tạt qua . Hán-Thưong, ra lệnh quân ta , 3328- Trải dài trận thế tung ra chiến trường .

Địch tốc chiến tấn công doanh trại , Tướng nhà Hồ ₫ang mải vui chơi . Tả thần dực Nguyễn-Công-Khôi (190), 3332- Chết ngay tại trận không lời trối trăn .

Quân Thiên-Trường không ngăn nổi giặc , Chúng tràn vào ở khắp Thăng-Long Ra tay vét hết tiền ₫ồng , 3336- Thiêu con trai nhỏ, truy lùng gái tơ .

Quân nhà Hồ rút về Thanh-Hóa , Còn lòng dân thì quá chán chê . Nhà Hồ ác ₫ức gớm ghê , 3340- Cho nên giặc ₫ến theo về chẳng kinh .

Hồ-Quý-Ly bị Minh bắt sống (191). Cho ₫em về giải thẳng Kim-Lăng . Đặt quan cai trị dần dần, 3344- Đổi tên Giao-Chỉ, ₫ặt thành phủ châu (1407)

Bốn tám phủ, năm châu áp ₫ặt , Lập ra tòa Án sát, Đô-ty . Đặt quan Bố-Chính, Tham-Tri , 3348- Dễ bề cai trị, ₫ất chia thành vùng .

Tổng kết giặc thu chung tất cả , Chín nghìn thuyền, chiến mã, bốn trăm . Hơn ba triệu mốt hộ dân , 3352- Một trăm voi chiến, băm lăm ngàn bò . ---------------------------------------------------------------------------

190- Tháng 12 quân Minh chiếm Việt Trì quân ta không giử nổi rút sang phía nam sông Cái. Ngày mồng 9 giặc đánh úp quân Hồ ở bãi Mộc Hoàn. Tướng chỉ huy là Nguyễn-Công-Khôi đang vui chơi nữ sắc, không phòng bị, thuyền bị cháy gần hết, toàn quân bị tiêu diệt, lặng im không có tiếng động của chiến trận .

191-Tháng 5 giặc tấn công vào cửa Kỳ La. Ngày 11, đánh vào Vĩnh Ninh. Bọn vệ quân Vương-Sài-Hồ bắt được Quý Ly ở bãi Chỉ. Ngày 12 Hán Thương và Thái tử Nhuế cùng các quan bị bắt ở núi Cao Vọng (huyện Kỳ Anh - Hà Tĩnh) . ..

NHÀ HẬU TRẦN Giản-Định-Đế (1407-1409)

Giản-Định-Đế (192) bấy giờ ₫ang ở , Châu Trường-Yên, Mộ-Độ lên ngôi . “Diệt Minh” treo bảng cầu người , 3356- Đặng-Tất nghe ₫ược tới nơi hội cùng .

Vua phong Tất, : Quốc công ₫ại tướng , Khắp nhân dân hưởng ứng rần rần . Bô-Cô một trận oai hùng , 3360- Đánh cho Mộc-Thạnh quay lưng chạy về .

Giết Lưu-Tuấn, Đô-ty Lữ-Nghị . Quân nhà Trần như thế chẻ tre . Tiếc thay vua tính cả nghe , 3364- Mộng-Trang sàm tấu, giết ₫i ₫ại thần .

Giết cả ₫ến (193) Cảnh-Chân, Đặng-Tất , (1409) Khiến bao người phẫn uất, chán chê . Nghiã quân tan vỡ tức thì , 3368- Mặc cho Trương-Phụ ra uy vẫy vùng .

Phụ ₫ến ₫âu gươm vung thẳng tới , Xác người phơi thành núi thảm thay , Móc gan ruột, quấn vào cây , 3372- Hoặc ₫em rán lấy mỡ rày ₫ốt chơi .

Lại có ₫ứa moi thai mổ bụng , Có ₫ứa thì cắt họng xẻo tai . Hoặc ₫em thiến hoạn bé trai , 3376- Lùa theo gái ₫ẹp khắp nơi ₫em về . --------------------------------------------------------------------------- 192- Tên húy là Ngỗi, con thứ của Nghệ Tông, tên hiệu cũ là Giản Định, họ Hồ đổi phong là Nhật Nam Quận Vương. Khi Quý-Ly bị quân Minh bắt, được Trần-Triệu-Cơ phò tá, dấy binh đưa lên ngôi, khôi phục nhà Trần. Ở ngôi 2 năm. Vua không có tài dẹp loạn lại giết bỏ người giúp mình, tự chuốc lấy diệt vong, chẳng phải vì không may .

193-Năm 1409, vua nghe lời học sinh Nguyên-Mộng-Trang mật tâu rằng Nguyễn- Cảnh-Chân và Đặng-Tất chuyên quyền, nếu không tính sớm đi sau này e khó lòng kiềm chế. Vua cho gọi 2 người đến bóp cổ giết Tất, Chân chạy lên bờ, lực sĩ đuổi theo chém chết, do vậy mà nghĩa quân tan rã . ..

68

Đói thê thảm, dân quê mất trắng , Khắp ruộng ₫ồng lúa chẳng trổ bông . Lại thêm bệnh dịch quá chừng , 3380- Xác người vất vưởng nằm chồng lên nhau .

Mấy tháng sau, suy tôn Qúy-Khoách ,(1409) Lên làm vua (194), thống nhất quyền uy . Các nơi hào kiệt hoàn quy , 3384- Chỉnh trang binh mã, chỉ huy mọi người .

Trong khi ₫ó, nhiều nơi trong nước , Có người như Hà-Mạc nổi lên . Giết tên tả dịch ₫ương quyền , 3388- Quân không thống nhất cho nên nản lòng .

Vua Trùng-Quang hòa trong thế yếu , Sai sứ thần Nguyễn-Biểu cầu phong . Giữa triều xem giặc như không , 3392- Đem thân thuyết khách một lòng vì dân .

Nguyễn-Biểu ₫em chí nhân ₫ại nghĩa , Cùng luận bàn ở giừa hành dinh . Mắt nhìn Trương-Phụ tổng binh , 3396- Buông lời ₫anh thép chẳng kinh kẻ thù .

Trương-Phụ dọn ngay cho bàn tiệc , Cỗ ₫ầu người ₫ể thết Nguyễn quân . Đầu lâu luộc chín bày mâm , 3400- Nhe răng như dọa, quỷ thần cũng kinh .

Nguyễn-Biểu (195) uống hết bình rượu ₫ỏ , Miệng ngâm thơ tay gõ nhịp ₫òi . “Trân tu, ngọc thiệt trên ₫ời , 3404- Gia hào phương Bắc ₫ầu người thật ngon . ---------------------------------------------------------------------------

194- Tên húy là Quý Khoách, con thứ của Mẫn Vương Ngạc, cháu nội Nghệ Tông, gọi Giản Định Đế bằng chú, Ngày 17 tháng 3 năm Kỷ Sửu Trần Quý Khoách lên ngôi ở Chi La (Đức Thọ -Hà Tỉnh) hiệu là Trùng Quang ở ngôi 5 năm. Vua gặp thời loạn lạc, gắng chí mưu việc khôi phục nhưng vì trời không giúp nhà Trần nữa, nuốt hận mà chết, thương thay !

195- Nguyễn-Biểu cầu phong với Trương-Phụ. Trương-Phụ bắt giữ, dọn tiệc cho Biểu một cái đầu người và một bình rượu. Biểu uống rượu ngâm thơ, ăn hết cái đầu người rồi mắng Trương-Phụ tàn tệ. Phụ giận, dìm xuống dưới cầu cho chết . ..

Chả phượng, nem công còn thua béo , Gan lân cùng thịt gấu kém tươi , Còn ta thì ₫ối với ngươi ,

3408- Anh hùng hảo hán ai người hơn nhau” .

Phụ giận quá, cột ₫ầu Nguyễn-Biểu , Dìm dưới cầu chết ₫uối mới thôi . Đặng-Dung ôm hận ₫ể ₫ời , 3412- Quyết bắt Trương-Phụ chẳng rời lòng son .

Kênh Soái Già trời nhem nhá tối , Đột nhập vào thủy trại quân Minh . Định tâm bắt Phụ một mình , 3416- Nhưng không biết mặt nên ₫ành rút lui.

Dân và vua, nhóm người phục quốc , Đường gập ghềnh những bước nguy nan . Còn ₫âu thuở trước huy hoàng , 3420- Nước non Đại-Việt vô vàn gian truân .

Hết Đặng-Dung ₫ến lần (196) Cảnh-Dị , Cả vua Trần cũng bị giặc vây . Vua quan bị lọt vào tay , .(1413) 3424- Tổng binh Trương-Phụ giết ngay mấy người .

Mười hai ₫ời khởi công dựng nước , Triều nhà Trần chấm dứt từ ₫ây , Một trăm bảy bốn năm dài , 3428- Nhà tan nưỡc mất, ₫ổi ₫ời thay ngôi .

Quân cướp nước ₫ặt người cai trị , Cả một vùng Giao-Chỉ bấy giờ . Ngọc ngà vơ vét ₫ầy kho , 3432- Bắt người, giết chóc, tội ₫ồ, thảm thay .

Giặc Minh lại thẳng tay uy hiếp , Khiền người mình sống kiếp ngựa trâu . Tịch thu sách vở về Tầu , 3436- Dân tình thảm cảnh thương ₫au muôn bề . ---------------------------------------------------------------------------

196- Tháng 11 Cảnh Di và Đặng Dung bị Phụ bắt,. Vua chạy qua Lão Qua (Ai Lao) Phụ sai người lùng bắt được thế là nhà Trần mất. Trở lên là 12 đời vua nhà Trần, bắt đầu năm 1226 chấm dứt năm 1399 tổng cộng là 174 năm và 2 đời vua Hậu Trần 7 năm. ..

69

NHÀ LÊ Kháng chiến chống Minh Lê-Lợi (1428-1433)

Hịch Mậu-Tuất truyền về khắp cõi , Rằng Lam-Sơn Lê-Lợi (197) dấy binh , Muôn người nhất loạt tôn vinh , 3440- Lên làm thống lãnh “Diệt Minh” báo thù .(1418)

Phò dưới cờ, anh hùng hào kiệt , Cùng một lòng thề quyết ₫ánh tan , Lũ quân xâm lược hung tàn . 3444- Giành nền ₫ộc lập, giang san của mình .

Kể từ ₫ó, ₫ồn binh tích thảo , Gởi truyền ₫ơn bá cáo khắp nơi , Anh hùng hội tại Lũng-Nhai ,(1419) 3448- Chung lòng giết lũ giặc trời cứu dân .

Trận ₫ầu tiên dàn quân Lạc-Thủy, Đánh Mã-Kỳ (198) như thể chẻ tre . Quân lương, khí giới thu về , 3452- Ba ngàn xác giặc hồn lìa khỏi thân .

Tên Lý-Bân (199) ₫em quân soát lục , Bị Vương cho mai phục dọc ₫àng . Bắn tên, giặc chết vô vàn , 3456- Hoảng hồn vội kéo tàn quân chạy về .

Giặc kiệt quệ khó bề chống ₫ỡ , Dân thừa cơ từ ₫ó nổi lên . Cùng nhau tiến ₫ánh ngày ₫êm , 3460- Thượng thư Hoàng-Phúc phải xin hồi triều .(1420) ---------------------------------------------------------------------------

197- Vua họ Lê, húy là Lợi, người hương Lam Sơn huyện Lương Giang, trấn Thanh Hóa, ở ngôi 6 năm, thọ 51 tuổi, táng ở Vĩnh Lăng.

198- Vua đóng quân mai phục ở Lạc Thủy (thượng lưu sông Chu) đánh Mã Kỳ, chém được hơn 3000 thủ cấp rồi dời quân đến núi Chí Linh .

199- Tháng 9 Tổng binh nhà Minh là Lý-Bân đem quân đến lùng sục bị quân kháng chiến mai phục ở Mường Một, dùng tên tẩm thuốc độc bắn giặc chết và bị thương quá nửa. Bân thua rút quân về, quân ta luôn luôn tập kích mai phục giặc Minh. Nhân dân hưởng ứng nồng nhiệt, quân và dân cùng đánh giặc . ..

Giặc đóng đâu dân đeo ở đấy , Như tàng hình lúc thấy, lúc không . Hở ra, giặc bị tấn công , 3464- Tham mưu Trần-Trí buộc lòng rút lui .(1421)

Người Ai-Lao, (200) quân vài ba vạn , Cùng trăm voi giả dạng theo ta . Vào trong doanh trại chung nhà , 3468- Nửa ₫êm bất ý ₫ổ ra phá thành .

Vua ₫ích thân liều mình cự chiến , Giữa trận tiền vung kiếm dẹp tan. Ai-Lao bạt vía kinh hồn , 3472- Quân ta ₫uổi ₫ến Lư-Sơn mới về .

Ta chặn ₫ánh, Mã-Kỳ phải chạy. Nhưng thế không ở lại ₫ược lâu .

Quân Minh tiến ₫ánh lần sau , 3476- Kháng chiến quân phải rút vào Chí-Linh .

Ta ₫ột kích ₫ồn binh Nga-Lạc , Tướng Nguyễn Sao chịu thác trong quân .

Ta không giữ nổi rút dần , 3480- Tạm thời nương náu quanh gần Chí Linh (201) .

Thế ta yếu, quân Minh ₫ã biết , Đại binh vây tính diệt quân ta . Vương rằng : “Ai giả dạng ta 3484- Ra cho giặc bắt ắt là chúng lui” .

Liều tính mạng, Lê-Lai ₫ảm nhận , Mặc áo bào, trước trận xông pha . Quân Minh bắt giết, reo hò 3488- Rút về vị trí, quân ta thoát nàn .

--------------------------------------------------------------------------- 200- Nhưng đúng lúc ấy Ai Lao đem 3 vạn quân và 100 thớt voi, thình lình tới doanh trại, phao tin cùng hợp sức với vua để đánh giặc. Vua tin họ, không phòng bị nửa đêm họ đánh úp. Vua phải đích thân điều động phản kích, đuổi quân Ai Lao, bắt được 14 voi, chém hơn 1 vạn thủ cấp đuổi đến tận sào huyệt của chúng.

201- Vua đem quân về núi Chí Linh. Ở Chí Linh hơn hai tháng lương cạn dần vua phải giết 4 con voi và ngựa của mình cỡi để nuôi quân . ..

70

Tàn quân về Lư-Sơn tạm trú , Rồi ₫ược quan tri phủ Phan-Liêu , Lê-Hành, Công-Chứng tiếp theo , 3492- Bền gan chiến ₫ấu hiểm nghèo gian nan.

Chỉnh ₫ốn quân, kiện toàn sĩ tốt , Đánh Đa-Căng, Nhữ Hốt (202) thoát thân (1424)

Nhà Minh cho trả Lê-Trân , 3496- Yêu cầu ngừng chiến, rút quân xin hàng .

Sai Lê-Ngân, lại truyền Lê-Liệt , Đường tắt ₫i vây chặt Độ-Gia . Phục binh Bồ-Ải, quân ta (203) 3500- Dưới quyền Lê-Sát, ₫ánh ba hôm liền .

Lấy thêm quân, vua truyền vây hãm , Thành Nghệ-An cùng quẫn lâu nay . Tướng giặc Trần-Trí khoanh tay , 3504- Cửa thành ₫óng kín, chờ ngày viện binh .

Vây Tân-Bình, giao cho Lê-Nỗ ,(1425) Trần-Não dồn binh chỗ Hoá-Châu . Vùng ₫ất Thuận-Hóa từ lâu , 3508- Dưới ách của ₫ịch, nay vào tay ta .

Cho chia quân làm ba mũi nhọn , Hai ₫ạo dùng giữ chốn biên cương . Chặn binh Lưỡng Quảng tiến sang , 3512- Khởi ₫ầu bắc tiến, quyết dành lại dân .

Giặc ở thành Đông-Quan nao núng , Tướng Lý-An, Phương-Chinh quay về . Bàn cùng Trần-Trí rút ₫i , 3516- Tây-Đô cô lập coi bề nguy vong . ---------------------------------------------------------------------------

202- Tháng 9 năm Giáp Thìn (1424) Vua chỉ huy quân và voi đánh úp đồn Đa-Căng, (Thanh Hóa).Tham chính nhà Minh là Lương-Nhữ-Hốt chạy thoát, ta thu nhiều khí giới, lương thực. Đô chỉ huy Sứ quân Minh là Nguyễn-Xuất-Anh cứu viện cũng bị đánh bại phải chạy về thành Tây Đô, vợ con của Anh bị quân ta bắt, vua tha cho trở về .

203-Tháng 12.(1424) Sau khi chấn chỉnh binh tướng, vua cho bao vây thành Nghệ An, sai Lê-Liệt đem 1000 quân vây xiết Độ-Gia, rồi phục binh ở Bồ Ải. Giặc không ngờ tới đem hết quân ra đánh. Vua bèn tung phục binh phản công, chém đầu giặc không sao kể xiết, thuyền giặc trôi ngổn ngang, xác chết đuối tắc nghẽn cả khúc sông, ta chém chết tuớng tiền phong của giạc là Đô-ty Hoàng-Thành, bắt sống Chu-Kiệt .

Tiếp viện quân Vương-Thông vừa ₫ến, Bị nghĩa quân giáp chiến tơi bời . Tử thương hơn một ngàn người , 3520- Tàn quân lóp ngóp chạy dài qua sông .

Vào mùa ₫ông trong năm Bính Ngọ , (1426)

Vua nhà Minh cho cử Vương-Thông , Ngả Vân-Nam ₫ến thẳng xông 3524- Thêm quân ba vạn ₫i cùng Mã-Anh .

Sông Yên-Nguyệt vây quân binh giặc , Giết Trần-Hiệp ₫ón bắt Vương-Thông . Giặc Minh chết ₫uối ₫ầy giòng , 3528- Chém ₫ầu Lý-Lượng, bắt chừng vạn tên .

Cho tiến lên ₫uổi theo Phương-Chính, Bọn Mã-Kỳ trốn tránh rút ₫i . Ta thu quân khí bộn bề , 3532- Vương-Thông chạy thoát ₫ược về Đông-Quan (204) .

Bình-Định-Vương chọn làng Phù-Liệt , Đặt bản doanh trực tiếp chỉ huy . Đông-Đô bốn ₫ạo phân ₫i , 3536- Đặt quan văn võ dễ bề ₫iều quân .

Vương tìm ₫ược họ Trần tên Cảo (205), Lập làm vua, bố cáo trong dân . Ấn ghi danh tính chẳng lầm , 3540- Hiệu là Thiên-Khánh cũng hàng ₫ế vương .

Giặc bị vây trăm ₫ường khốn khổ , Ở nhiều nơi chúng ₫ổ ra hàng . Vương-Thông mong ₫ược bảo toàn , 3544- Sai ₫ưa thư ₫ến tính toan nghị hòa . ------------------------------------------------------------------------ 204- Lê-Triện đem quân bao vây thành Đông Quan, khi ấy Trần-Trí đang ở Đông Quan thấy thành trơ trọi nguy hiểm mới cho đắp thêm lũy, đào thêm hào, gởi thư bảo Phương- Chính, Lý-An bỏ thành Nghệ-An rút về Đông-Quan. Bọn giặc bỏ Nghệ-An vượt biển chạy về Đông Quan chỉ để Thái-Phúc giử thành, Lê-Lợi đuổi theo Phương-Chính .

205- Tháng 11 Lê Lợi tìm được con cháu nhà Trần là Trần-Cảo tôn lên làm vua đặt niên hiệu là Thiên-Khánh . ..

71

Vua bằng lòng, ban ra quân lệnh , Cho từmg ₫oàn binh lính người Minh , Mau mau tập hợp về dinh , 3548- Giải trừ vũ khí, Yên Kinh tha về .

Vương-Thông nghe lời tên phản quốc , Nên ₫em lòng ngờ vực quân ta . Đắp thêm thành lũy, trù trừ 3552- Đợi quân tiếp viện sẽ qua cứu mình .

Giận giặc Minh ₫ã không thành thật , Lại sai người bí mật mang thư , Xin binh cứu viện bấy giờ , 3556- Nên vua quyết ₫ịnh ₫ánh cho tan hàng .

Bản doanh nơi Đông-Quan (206) ₫ối mặt . Địch và ta chỉ cách sông Lô . Truyền cho Nguyễn-Trãi ₫ại phu , 3560- Dự bàn sọan thảo một tờ chiêu an .

Giặc nhiều nơi ra hàng ₫ồng loạt , Tướng nhà Minh hoảng hốt vô vàn . Lấy Thị-Cầu, chiếm Tam-Giang , 3564- Diễn-Châu cùng với Nghệ-An quy hàng .

An-Viễn-hầu Liễu-Thăng xuất trận ,(1427) Cùng ₫em theo mười vạn tinh binh . Tham tướng Bảo-Định Lương-Minh , 3568- Đô-Đốc Thôi-Tụ thượng trình kéo sang .

Tướng chinh Nam, quốc công Mộc-Thạnh , Năm vạn quân một cánh tiến qua . Đánh vào cửa ải Lê-Hoa , 3572- Dừng chân nghe ngóng lấy ₫à tấn công . ---------------------------------------------------------------------------

206- Phương Chính theo đường Cổ Sở trốn về. Vương-Thông, Mã-Kỳ thoát thân chạy về thành Đông Quan. Quân ta vây hãm thành .Vua lúc bấy giờ đang ở Thanh Hóa, nhận được thư báo thắng trận của Lê-Lễ bèn đích thân dẫn đại quân và 20 thớt voi chia 2 đường thủy bộ đi gấp.

Ngày 22 tháng 10 vào tới Phù-liệt, ngày 23 đến đêm hồi canh ba đánh úp, giặc ùa chạy vào thành xác gối lên nhau. Ta vây kín, giặc càng ngày càng cùng quẫn cố thủ trong thành chỉ mong đợi viện binh . ..

Còn Liễu-Thăng (207) vượt vòng Pha-Lũy , Lê-Lựu lui, trấn giữ Ải-Lưu . Kế hay, ta ₫ã lập mưu . 3576- Đánh nhầu vài trận ra chiều thua to .

Liễu-Thăng cho hành quân thần tốc , Lọt vào vòng mai phục của ta , Bốn bên pháo lệnh nổ ra ,

3580- Quân Minh tháo chạy kêu la rần trời .

Chém Liễu-Thăng ở ₫ồi Yên-Mã , (1427)

Đêm bêu ₫ầu ngay giữa ba quân . Lương-Minh, Lý-Khánh lùi dần (208), 3584- Để rồi tử trận ở gần Chí-Linh .

Ngày mười lăm quân Minh ₫ại bại . Hoàng-Phúc, Thôi-Tụ trói dẫn ₫i . Ta thu ấn bạc, châu phê , 3588- Hổ phù, chiến phẩm ₫em về Đông-Quan .

Ở Vân-Nam, tướng già Mộc-Thạnh , Thấy rùng mình trước cảnh Liễu-Thăng . Vội vàng bỏ mặc tàn quân , 3592- Một mình một ngựa tháo thân trốn về .

Ở Đông Quan, giặc nghe ₫ại bại , Vội vàng ₫ưa thư lại, xin hòa . Cấp kỳ sai sứ mang qua , 3596- Xin vua mở lượng hải hà tha cho . ---------------------------------------------------------------------------

207- Ngày 18 tháng 9 năm Đinh Mùi (1427), nhà Minh sai Tổng binh Chinh lỗ tướng quân Thái tử Thái phó An viễn hầu Liễu Thăng, Tham tướng Bảo-Định, Bá Lương-Minh, Đô đốc Thôi-Tụ, Thượng thư Lý-Khánh, Thượng thư Hoàng-Phúc đem hơn 10 vạn quân và hai vạn ngựa đánh vào cửa Pha Lũy (Nam Quan) .Mộc-Thạnh, Từ-Hạnh, Đàm- Trung đem 5 vạn quân, 1 vạn ngựa đánh vào cửa Lê Hoa .

Lê-Sát, Lê-Liệt và các tướng khác mai phục ở ải Chi Lăng . Ngày 20, Liễu-Thăng đốc xuất đại quân đuổi theo bị Lê-Sát và Nhân-Chú tung hết

quân mai phục chém Liễu-Thăng ở núi Yên Mã. . 208- Ngày 28, giết chết Lý-Khánh. Thôi-Tụ, Hoàng-Phúc đại bại, rút về Xương Giang

nhưng Xuơng-Giang đã bị ta lấy, chúng bèn giả xin hòa để tìm đường chạy vào thành Chí-Linh nhưng Lê Lợi cương quyết khước từ không cho giảng hòa .

Ngày 15 tháng 10, quân Minh đại bại ta chém hơn 5 vạn thủ cấp bắt sống bọn Thôi-Tụ, Hoàng-Phúc, hơn 3 vạn tù binh và rất nhiều khí giới, binh lương. Mộc-Thạnh chỉ còn một mình một ngựa tháo chạy .Mùa đông tháng 11 Vương Thông và Sơn Thọ xin được giảng hòa và xin mở cho đường về.. Lê Lợi chấp nhận ...

72

Vua xuống lệnh trả tù làm chước (209), Cấp bạc tiền, gạo nước, quân lương . Cho thuyền, cấp ngựa sẵn sàng , 3600- Lấy ₫iều nhân nghĩa huấn ban giặc Tầu .

Cho Phương-Chính bắt ₫ầu về trước ,(1427)

Còn Mã-Kỳ tha ₫ợt tiếp theo , Hoàng-Phúc, Sơn-Thọ kỳ sau ,

3604- Mấy tay bại tướng, dắt nhau phản hồi .

Khi lên ₫ường, tới nơi lạy tạ , Bình-Định-Vương trước cửa hành dinh . Vua ta khuyên nhủ hàng binh :

3608- Từ ₫ây, ₫ừng dại chiến chinh với người .

Bậc quân tử trên ₫ời hiếm có , Vua cùng Thông, (210) luận cổ suy kim . Trước thù, nay lại hàn huyên . 3612- Cạn ly, giải mối thù hiềm từ lâu .

Uống cạn bầu, chuyện trò tới sáng , Nghĩa hiếu hoà thỏa ₫áng từng câu . Tặng thêm bảo ngọc trân châu , 3616- Khôn ngoan ₫áng bậc ngoại giao tuyệt vời . ---------------------------------------------------------------------------

209- Lê Lợi ra lệnh cho: cánh đường thủy cấp 500 chiếc thuyền giao cho Phương Chính, Mã Kỳ nhận lãnh, cánh đường bộ cấp lương thảo giao cho Sơn-Thọ, Hoàng-Phúc lãnh nhận. Còn hơn 2 vạn người bi bắt hoặc đầu hàng và 2 vạn con ngựa thì do Mã-Anh lãnh nhận. Chinh man tướng quân Trần-Tuấn đem quân trấn thủ đi theo. Tất cả đều tới dinh Bồ-Đề nơi ở của Lê Lợi mà lạy tạ. Bọn Phương-Chính vừa xúc động vừa hổ thẹn mà rơi nước mắt .

210- Ngày 17 tháng 12, Vương Thông cùng vua nói chuyện từ biệt suốt đêm rồi lên đường về nước. Vua sai đưa trâu, rượu, cờ thêu, trướng vẽ cùng lễ vật tiễn chân rất hậu.

Từ đấy, việc binh đao dập tắt, thiên hạ thái bình. Sau khi dẹp yên giặc Minh vua ban bố Đại Cáo khắp thiên hạ, toàn văn bài

Bình Ngô Đại Cáo do Nguyễn Trãi soạn như sau :

..

BÌNH NGÔ ĐẠI CÁO

của Nguyễn-Trãi

Cái văn :

Nhân nghĩa chi cử , Yếu tại an dân .

Điếu phạt chi sư , Mạc tiên khử bạo .

Duy ngã Đại-Việt chi quốc , Thực vi văn hiến chi bang .

Sơn xuyên chi phong vực kỳ thù , Nam Bắc chi phong tục diệc dị .

Tự Đinh, Lý , Trần , nhi triệu tạo ngã quốc , Dữ Hán, Đường, Tống, Nguyên nhi các ₫ế nhất phương .

Tuy cường nhược thì hữu bất ₫ồng , Nhi hào kiệt thế vị thường phạp .

Cố Lưu-Cung tham công dĩ thủ bại , Nhi Triệu Oai hiếu ₫ại dĩ xúc vong .

Toa-Đô, ký cầm ư Hàm-Tử Quan , Ô - Mã, hựu ế ư Bạch-Đằng Hải .

Kê chư vãng cổ , Quyết hữu minh trưng .

Khoảnh nhân Hồ chính chi phiền hà , Trí sử nhân tâm chi oán bạn .

Cuồng Minh tứ khích, nhân dĩ ₫ộc ngã dân , Ngụy ₫ảng hoài gian, cánh dĩ mãi ngã quốc .

Hân thương sinh ư ngược diệm , Hãm xich tử ư họa khanh .

Khi thiên, võng dân, quỷ kế cái thiên vạn trạng , Liên binh kết hấn, nẫm ác ₫ãi nhị thập niên .

Phiên âm nguyên bản Hán văn (Xem những trang dưới)

73

Bại nghĩa thương nhân, càn khôn cơ hồ dục tức , Trọng khoa hậu liễm, sơn trạch mỹ hữu kiết di .

Khai kim trường, tắc mạo lam chướng nhi phủ sơn ₫ào sa , Thái minh châu, tắc xúc giao long hoàn yêu thộn hải .

Nhiễu dân thiết huyền lộc chi hãm tịnh , Diễn vật chức thúy cầm nhi võng la .

Côn trùng thảo mộc giai bất ₫ắc dĩ toại ký sinh , Quan quả ₫iên liên câu bất hoạch dĩ an kỳ sở .

Tuấn sinh dân chi huyết, dĩ nhuận kiệt hiệt chi vẫn nha , Cực thổ mộc chi công , dĩ sùng công tư chi giải vũ .

Châu Lý chi chinh giao trọng khốn , Lư diêm chi trữ trục giai không ,

Quyết Đông hải chi thủy, bất túc dĩ trạc kỳ ô , Khánh Nam sơn chi trúc, bất túc dĩ thư kỳ ác .

Thần nhân chi sở cộng phẫn , Thiên ₫ịa chi sở bất dung .

Dư :

Phấn tích Lam-Sơn , Thê thân hoang dã .

Niệm thế thù khởi khả cộng ₫ái , Thệ nghịch tặc nan dữ câu sinh .

Thống tâm, tật thủ , giả thùy thập dư niên thường ₫ảm ngọa tân, giả cái phi nhất nhật .

Phát phẫn, vong thực, mỗi nghiên ₫àm thao lược, tức cổ nghiệm kim, suy hưng vong chi lý .

Đổ hồi chi chí , Ngộ mị bất vong ,

Đương nghĩa kỳ sơ khởi chi thì ,

Chính tặc thế phương trương chi nhật .

Nại dĩ : Nhân tài thu diệp , Tuấn kiệt thần tinh .

Bôn tẩu tiền hậu giả, ký phạp, kỳ nhân , Mưu mô duy ác giả, hựu quả kỳ trợ .

Đặc dĩ cứu dân chi niệm ,mỗi uất uất nhi ₫ông, Cố y ₫ãi hiền chi xa, thường cấp cấp dĩ hư tả .

Nhiên kỳ :

Đắc nhân chi hiệu, mang nhược vọng dương , Do kỷ chi thành , thậm ư chửng nịch .

Phẫn hung ₫ồ chi vị diệt , Niệm hộ quốc chi tao truân .

Linh-Sơn chi thực tận kiêm tuần , Khôi huyện chi chúng vô nhất lữ .

Cái thiên dục khốn ngã quyết tâm , Cố dư ích lệ chí dĩ tế vu nan .

Yết can vi kỳ , mạnh lệ chi ₫ồ tứ tập , Đầu giao hưởng sĩ, phụ tử chi binh nhất tâm .

Dĩ nhược chế cường , hoặc công nhân , Dĩ quả ₫ịch chúng thường thiết phục dĩ xuất kỳ .

Tốt năng : Dĩ ₫ại nghĩa nhi thắng hung tàn , Dĩ chí nhân nhi ₫ịch cường bạo .

Bồ-Đằng chi ₫ình khu ₫iện xiết , Trà-Lân chi trú phá khôi phi .

Sĩ khí dĩ chi ích tăng , Quân thanh dĩ chi ₫ại chấn .

Trần-Trí, Sơn - Thọ, văn phong nhi trĩ phách , Lý - An, Phương-Chính, giả tức dĩ thâu sinh .

Thừa thắng trường khu , Tây kinh ký vi ngã hữu , Tuyển phong tiến thủ , Đông ₫o tận phục cựu cương .

Ninh-Kiều chi huyết thành xuyên, lưu tinh vạn lý , Tuy - Động chi thi tích dã , di xú thiên niên .

Trần-Hiệp chi phúc tâm , ký kiêu kỳ thủ , Lý-Lượng tặc chi gian ₫ố hựu bộc quyết thi .

74

Vương-Thông lý loạn nhi phần giả ích phần , Mã - Anh cứu ₫ấu nhi nộ giả ích nộ .

Bỉ tri cùng nhi lực tận, thúc thủ ₫ãi vong , Ngã mưu phạt nhi tâm công, bất chiến tự khuất .

Vị bỉ tất dịch tâm nhi cải lự, Khởi ý phục tác nghiệt dĩ tốc cô .

Chấp nhất kỷ chi kiến, dĩ giá họa ư tha nhân , Tham nhất thì chi công , dĩ di tiếu ư thiên hạ .

Toại lệnh Tuyên-Đức chi giảo ₫ồng, ₫ộc binh vô yếm , Nhưng mệnh Thạnh, Thăng chi nhụ tướng,dĩ du cứu phần

Đinh-Vị cửu nguyệt, Liễu-Thăng toại dẫn binh do Khâu-Ôn nhi tiến,

Bản niên bản nguyệt, Mộc-Thạnh diệc phân ₫ồ tự Vân-Nam nhi lai .

Dư tiền ký tuyển binh tắc hiểm dĩ tồi kỳ phong , Dư hậu tái ₫iều binh tiệt lộ dĩ ₫oạn kỳ thực .

Bản nguyệt, thập bát nhật, Liễu-Thăng vi ngã quân sở công, kế ₫ọa ư Chi-Lăng chi dã .

Bản nguyệt, nhị thập nhật, Liễu-Thăng vi ngã quân sở bại,thân tử ư Mã-Yên chi sơn .

Nhị thập ngũ nhật Bảo-Định Lương Minh trận hãm nhi táng khu.

Nhị thập bát nhật, Thượng-Thư Lý-Khánh kế cùng nhi vẫn thủ .

Ngã toại nghinh nhận nhi giải , Bỉ tự ₫ảo qua tương công .

Kế nhi tứ diện thiêm binh dĩ bao vi , Kỳ dĩ thập nguyệt trung tuần nhi ₫iễn diệt .

Viên tuyển tỳ hưu chi sĩ , Thân mệnh trảo nha chi thần .

Ẩm tượng nhi hà thủy can , Ma ₫ao nhi sơn thạch khuyết .

Nhất cổ nhi kình khô ngạc ₫oạn , Tái cổ nhi ₫iểu tán quân kinh .

Quyết hội nghị ư băng ₫ê , Chấn cương phong ư cảo diệp .

Đô - ₫ốc Thôi - Tụ tất hàng nhi tống khoản , Thượng-thư Hoàng-Phúc, diện phược dĩ tựu cầm .

Cương thi tắc Lạng — Giang , Lạng - Sơn chi ₫ồ , Chiến huyết xích Xương-Giang, Bình-Than chi thủy .

Phong vân vị chi biến sắc, Nhật nguyệt thảm dĩ vô quang .

Ký Vân - Nam , binh vi ngã quân sở ách ư Lê-Hoa tự ₫ỗng nghi, hư hát nhi tiên dĩ phá ₫ảm .

Ký Mộc-Thạnh, chúng văn Thăng quân ₫ại bại ư Cần Trạm, toại lận tạ bôn hội nhi cận dắc thoát thân .

Lãnh câu chi huyết xử phiêu , Giang thủy vị chi ô yết .

Đan xá chi thi sơn tích , Dã thảo vị chi ân hồng .

Lưỡng lộ cứu binh, ký bất tuyền chủng nhi câu bại,các thành cùng khấu, tương giải giáp dĩ xuất hàng .

Tặc thủ thành cầm, bỉ ký ₫iệu ngạ hổ khất kiên chi vỹ,thần vũ bất sát dư diệc thể Thượng ₫ế hiếu sinh chi tâm .

Tham tướng Phương-Chính, nội quan Mã-Kỳ, tiên cấp ngũ bách dư sưu, ký ₫ộ hải, nhi do thả hồn phi phách táng .

Tổng binh Vương-Thông, Tham chính Mã-Anh, hựu cấp số mã thiên dư thất, dĩ hòan quốc, nhi ích tự cổ lật tâm kinh .

Bỉ ký úy tử tham sinh , nhi tu hiếu hữu thành , Di dữ toàn quân vi thượng, nhi dục dân ₫ắc tức ,

Phi duy kế mưu chi cực kỳ thâm viễn , Cái diệc cổ kim chi sở vị kiến văn .

Xã tắc dĩ chi ₫iện an , Sơn xuyên dĩ chi cải quán .

75

Càn khôn ký bĩ nhi phục thái , Nhật nguyệt ký hối nhi phục minh .

Vu dĩ khai vạn thế thái bình chi cơ , Vu dĩ tuyết thiên cổ vô cùng chi sỉ .

Thị do thiên ₫ịa tổ tông chi linh , Hữu dĩ mặc tương âm hựu nhi trí.

Ô hô !

Nhất nhung ₫ại ₫ịnh, ngật thành vô cánh chi công , Tứ hải vĩnh thanh, ₫ản bố duy tân chi cáo .

Bá cáo hà nhĩ , Hàm sử văn tri .

***

Bản diễn Nôm của Bùi-Kỷ Từng nghe :

Việc nhân nghĩa cốt ở yên dân , Quân ₫iếu phạt chỉ vì khử bạo .

Như nước Đại-Việt ta từ trước , Vốn xưng nền văn hiến ₫ã lâu .

Sơn - hà , cương vực ₫ã chia , Phong tục Bắc Nam cũng khác .

Từ Đinh , Lê , Lý , Trần , gây nền ₫ộc lập , Cùng Hán, Đường,Tống,Nguyên, hùng cứ một phương .

Dẫu cường nhược có lúc khác nhau , Song hào kiệt ₫ời nào cũng có .

Vậy nên :

Lưu-Cung tham công nên thất bại , Triệu-Oai thích lớn phải tiêu vong .

Cửa Hàm-Tử giết tươi Toa-Đô , Sông Bạch-Đằng bắt sống Ô-Mã .

Việc xưa xem xét , Chứng cớ còn ghi .

Vừa rồi : Vì họ Hồ chính sự phiền hà , Để trong nước lòng dân oán hận .

Quân cuồng Minh thừa cơ gây họa , Bọn gian tà bán nước cầu vinh .

Nướng dân ₫en trên ngọn lửa hung tàn , Vùi con ₫ỏ xuống dưới hầm tai vạ .

Dối trời, lừa dân ₫ủ muôn ngàn kế , Gây binh, kết oán trải hai mươi năm .

Bại nhân nghĩa, nát cả ₫ất trời , Nặng thuế khóa,vét không ₫ầm núi .

Người bị ép xuống biển, còng lưng mò ngọc, xá chi . cá mập thuồng luồng ,

Kẻ bị ₫em vào núi, ₫ãi cát tìm vàng, chẳng quản lam sơn chướng khí .

Vét sản vật, bắt dò chim trả, chốn chốn lưới giăng , Nhiễu dân ₫en, ₫ánh bẫy hươu nai, nơi nơi ₫ặt cạm .

Tàn hại ₫ến cả côn trùng cây cỏ , Nheo nhóc thay kẻ góa bụa khốn cùng .

Kẻ há miệng ₫ứa nhe răng máu mỡ bấy no nê chưa chán, Nay xây nhà, mai ₫ắp ₫ất chân tay nào phục dịch cho vừa .

Nặng nề những nỗi phu phen , Tan tác cả nghề canh cửi .

Độc ác thay ! trúc Nam-Sơn không ghi hết tội , Dơ bẩn thay ! nước Đông-Hải chẳng rửa sạch mùi.

Lẽ nào trời ₫ất dung tha . Ai bảo thánh thần chịu ₫ược .

Ta ₫ây :

Núi Lam - sơn dấy nghĩa , Chốn hoang dã nương mình .

Ngẫm thù lớn há ₫ội trời chung , Căm giặc nước thề không cùng sống .

Đau lòng nhức óc, chốc ₫à mười mấy năm trời , Ném mật nằm gai, há phải một hai sớm tối .

76

Quên ăn vì giận, sách lược thao, suy xét ₫ã tinh , Ngẫm trước ₫ến nay, lẽ hưng phế, ₫ắn ₫o càng kỹ .

Những trằn trọc trong cơn mộng mị , Chỉ băn khoăn một nỗi ₫ồ hồi .

Vừa khi cờ nghĩa dấy lên , Chính lúc quân thù ₫ang mạnh .

Lại ngặt vì : Nhân tài như lá mùa thu . Tuấn kiệt như sao buổi sớm ,

Việc bôn tẩu thiếu kẻ ₫ỡ ₫ần , Nơi duy ác thiếu người bàn bạc .

Tấm lòng cứu nước vẫn ₫ăm ₫ăm muốn tiến về ₫ông , Cỗ xe cầu hiền luống ₫ằng ₫ẵng hướng về phía tả .

Thế mà :

Trông người, người càng vắng bóng,mịt mù như nhìn chốn biển khơi .

Tự ta , ta phải dốc lòng , vội vã hơn cứu người chết ₫uối .

Phần thì giận hung ₫ồ ngang dọc , Hoặc vì lo vận nước khó khăn .

Khi Linh - Sơn, lương hết mấy tuần , Lúc Khôi-Huyện, quân không một ₫ội .

Có lẽ trời muốn trao gánh nặng, bắt trải qua bách chiết thiên ma ,

Cho nên ta cố gắng bền gan chấp hết cả nhất sinh thập tử .

Nhân dân bốn cõi một nhà, cần trúc ngọn cờ phấp phới , Tướng sĩ một lòng phụ tử, tiệc quân chén rượu ngọt ngào .

Lấy yếu chống mạnh, bày trận bất kỳ , Dùng ít ₫ịch nhiều, ₫ặt quân mai phục .

Trọn thay : Đem ₫ại nghĩa ₫ể thắng hung tàn ,

Lấy chí nhân hầu thay cường bạo .

Trận Đồ-Bằng, sấm vang, sét dậy . Miền Trà-Lân, trúc chẻ tro bay .

Sĩ khí ₫ã hăng , Quân thanh càng mạnh .

Trần - Trí, Sơn - Thọ, nghe hơi mất vía , Lý-An, Phương-Chính, nín thở thoát thân .

Đánh Tây-Kinh phá tan thế giặc , Lấy Đông-Đô thu lại ₫ất xưa .

Ninh-Kiều máu chẩy thành sông, tanh trôi vạn dặm , Tuy-Động thây chất ₫ầy ₫ồng, nhơ ₫ể ngàn năm .

Trần-Hiệp ₫ã phải bêu ₫ầu , Lý-Lương cũng ₫ành bỏ mạng .

Vương-Thông cuống quít lo lường , Mã - Anh khôn ₫ường cứu ₫ỡ .

Giặc trí cùng lực kiệt , bó tay, ₫ợi bại vong , Ta mưu phạt tâm công,chẳng ₫ánh, người chịu khuất.

Tưởng chúng ₫ã thay lòng ₫ổi dạ, biết lẽ tới lui , Ngờ ₫âu còn kiếm kế tìm phương, gây mầm tội nghiệt.

Tham danh một lúc, ₫ể cười cho cả thế gian . Chấp nhất ý mình, gieo vạ ₫ến bao kẻ khác .

Đến nỗi ₫ứa trẻ ranh Tuyên Đức diễu võ không thôi . Lại sai ₫ồ nhút nhát Thạnh, Thăng ₫em dầu chữa cháy .

Năm Đinh-Mùi tháng chín, Liễu-Thăng ₫em binh từ Khâu-Ôn tiến sang ,

Cũng tháng mười năm ấy, Mộc-Thạnh chia ₫ường từ Vân - Nam kéo lại .

Ta trước ₫ã ₫iều binh giữ hiểm, ngăn lối Bắc quân . Rồi sau lại sai tướng chẹn ngang, cắt ₫ường lương ₫ạo .

Mười tám, ở bãi Chi - Lăng, An-Viễn cuốn cờ , Hai mươi, tại ₫ồi Mã-Yên, Liễu-Thăng bỏ mạng .

Ngày hăm nhăm, Bá-tước Lương-Minh ₫ại bại tử vong , Ba hôm sau, Thượng-thư Lý-Khánh kế cùng tự vẫn .

Lưỡi dao ta ₫ang sắc . Ngọn dáo giặc phải lùi ,

Lại thêm quân bốn mặt vây thành , Hẹn ₫ến giữa tháng mười diệt giặc .

77

Sĩ tốt ra oai tỳ hổ , Bề tôi chọn kẻ vuốt nanh .

Gươm mài ₫á, ₫á núi cũng mòn , Voi uống nước, nước sông phải cạn .

Một trận giao phong, sạch không kình ngạc , Hai phen xung trận tan tác chim muông .

Cơn gió to trút sạch lá khô , Tổ kiến hổng, sụt toang ₫ê vỡ .

Đô - ₫ốc Thôi - Tụ lê gối dâng tờ tạ tội , Thượng-thư Hoàng-Phúc trói tay ₫ể tự xin hàng .

Lạng-Giang, Lạng-Sơn, thây chất ₫ầy ₫ồng , Xương-Giang. Bình-Than, máu trôi ₫ỏ nước .

Ghê gớm thật ! Sắc phong vân cũng ₫ổi , Thảm ₫ạm thay! Ánh nhật nguyệt phải mờ .

Bị ta chặn tại Lê - Hoa , binh Vân - Nam , không ngờ khiếp vía mà vỡ mật ,

Nghe Thăng thua ở Cần-Trạm, quân Mộc-Thạnh, xéo lên nhau chạy ₫ể thoát thân .

Suối máu Lãnh-Câu, nước sông rên rỉ , Thành xương Đan-Xá, cỏ nội ₫ầm ₫ìa .

Cứu binh hai ₫ạo tan tành, gót quay chẳng kịp , Quân giặc các thành khốn ₫ốn, cởi giáp ₫ầu hàng .

Tướng giặc bắt về, như hổ ₫ói vẫy ₫uôi xin tha mạng , Tha không nỡ giết, thể lòng trời ta mở lượng hiếu sinh .

Mã-Kỳ, Phương-Chính, cấp cho hơn trăm chiến thuyền, ra tới biển chưa thôi trống ngực ,

Vương-Thông, Mã-Anh, phàt cho vài nghìn cỗ ngựa, về ₫ến Tầu còn ₫ổ mồ hôi .

Nó ₫ã tham sống sợ chết, xin hòa hiếu thực lòng , Ta lấy toàn quân làm cốt, ₫ể nhân dân nghỉ sức .

Thế mới là mưu kế thật khôn , Mà cũng xưa nay chưa thấy có .

Xã tắc từ ₫ây vững bền , Giang sơn từ ₫ến ngày ₫ổi mới .

..

Càn khôn bĩ mà lại thái , Nhật nguyệt hối mà lại minh .

Muôn thuở nền thái bình vững chắc , Ngàn thu vết nhục nhã sạch làu .

Âu cũng nhờ trời ₫ất tiên tổ linh thiêng Nên mới ₫ược hạnh phúc vinh quang thắng lợi

Ô hô !

Vẫy vùng một mảnh nhung y nên công ₫ại ₫ịnh , Phẳng lặng bốn bề thái vũ mở hội vĩnh thanh .

Xa gần bá cáo , Ai nấy ₫ều hay .

***

Lê-Thái-Tổ (1428-1433)

Năm Mậu-Thân lên ngôi hoàng ₫ế ,(1428) Dời ₫ô về ở phía Đông-Kinh . (211) Thuận-Thiên niên hiệu chính danh ,

3620- Quốc danh : ĐẠI-VIỆT, sử xanh muôn ₫ời .

Vua cùng người nghị bàn việc nước , Luận tội công cho ₫ược phân minh . Lại sai Nguyễn-Trãi ₫ệ trình , 3624- Bình-Ngô Đại Cáo rao truyền mọi nơi .

Bàn tuyên ngôn chuyển lời khắp nước , Cho thần dân biết ₫ược ý vua . Nước nhà ₫ộc lập từ giờ , 3628- Thái bình thịnh trị, cơ ₫ồ phục hưng .

Bản ₫ại cáo danh vang lịch sử , Nguyên Hán văn từng chữ dịch qua . Ngàn sau giữ lấy tinh hoa , 3632- Bảo toàn ₫ất nước ông cha lưu truyền . ---------------------------------------------------------------------------

211- Vua họ Lê, húy là Lợi, người hương Lam Sơn huyện Lương Giang, trấn Thanh Hóa, ở ngôi 6 năm, thọ 51 tuổi, táng ở Vĩnh Lăng .Vua hăng hái dấy nghĩa binh đánh dẹp giặc Minh. Sau 10 năm thì thiên hạ đại định. Đến khi lên ngôi đã ấn định luật lịnh, chế tác lễ nhạc, mở khoa thi đặt cấm vệ, xây dựng quan chức, thành lập phủ huyện, thu nhập sách vở, mở mang trường học, có thể gọi là có mưu kế xa rộng mở mang cơ nghiệp, song đa nghi, hiếu sát, đó là chỗ kém. ..

78

Xuống chiếu chỉ chiêu hiền ₫ãi sĩ , Khuyến khích dân tíến cử nhân tài ,

Lắng nghe can gián của người , 3636- Lúc bàn việc nước dẫn lời thánh nhân .

Với thuộc cấp, ₫ịnh công phong tước , Phẳm trật chia ba bậc triều quan . Kê khai tài sản cá nhân , 3640- Sổ ₫iền, sổ bộ rõ rành phân minh .

Đem xử tội những tên phản nghịch , Theo giặc làm những việc bất lương . Như là Nhữ-Hốt, Văn-Phong , 3644- Tên Sùng, tên Lễ, tên Sung, tên Tồn (212).

Vua giết oan tướng quân Phạm-Xảo (213) .(1430)

Cũng như là Trần-Cảo trước ₫ây ,(1428)

Tiếp theo Nguyên-Hãn sau này , 3648- Vì nghe dèm siểm, thương thay trung thần

Vua làm sách Lam-Sơn Thực-Lục , Chép lịch triều từ lúc khởi binh . Viết lên sự nghiệp kháng Minh , 3652- Ghi công chiến sĩ lưu danh muôn ₫ời .

Cũng ₫ồng thời xây cung Vạn-Thọ ,(1418) Bổ sung thêm chiến cụ, thuyền bè . Đúc tiền, biểu chế, phù nghi . 3656- Định ra ấn tín, quốc huy rõ ràng .

Năm Qúy-Sửu, thượng tuần tháng Tám ,(1433) Vua băng hà, chính tẩm Đông-Kinh . Là người áo vải xuất chinh , 3660- Mười năm ròng rã kháng Minh phục thù . ---------------------------------------------------------------------------

212- Ngày 24.11.1428, giết bọn phản nghịch tên Văn-Phong, Nhữ-Hốt trong khi giặc rút về, vua đã tha tội lại còn sai người đi đường tắt xui quân Minh gây sự và sẽ làm nội ứng. Người đưa thư bị bắt, giấu chuyện ấy đi. Đến tháng 8 lại có một trong mấy đứa phản nghịch cáo giác việc giống y như vậy vua mới hạ chiếu giết hết cả bọn .

213-.Tháng 11.1430, giết công thần Phạm Văn Xảo, tịch thu gia sản vì nghe lời bọn Lê Quốc Khí, Trình-Hoành-Bá khuyên Thái-Tổ giết đi .Tháng 2.1429, công thần Trần Nguyên Hãn khi ấy đã về trí sĩ, bị triều đình bắt tội, Trần-Nguyên-Hãn uất hận tự tử. Ngày 10 tháng giêng Trần-Cảo uống thuốc độc chết Theo VNSL/TTK thì Cảo biết mình khó yên được nên trốn đi nhưng bị bắt trở lại và uống thuốc độc từ tử .

Khi cõi bờ không còn bóng giặc , Ngài chăm lo việc nước, việc dân . Chỉnh tu luật pháp dần dần , 3664- Mở mang trường học, theo chân thánh hiền .

Ngoài chống giặc, trong yên vận nước , Chuyện áo cơm, lo trước cho dân . Lam-Sơn Thực Lục tự thân ,

3668- Viết lên quan ₫iểm trị dân rõ ràng .

Lê-Thái-Tông (1433-1442)

Thái-tử Long, (214) lên ngôi thế chỗ , Tôn cha là Thế-Tổ nhà Lê . Thiệu-Bình ₫ổi lại niên kỳ ,

3672- Sai quan Nguyễn-Trãi soạn bia, dựng ₫ền

Lê-Thái-Tông tầm hiền dụng sĩ , Chọn người tài, chiếu chỉ tước phong . Tổ chức khảo hạch thật ₫ông ,

3676- Ngàn người thi ₫ỗ ở trong thời này .

Quốc-tử-giám, mở ngay ₫ể học , Bậc thứ ba, sách ₫ọc huyện châu . Định ra ngạch thuế bãi dâu , 3680- Luật vườn, ruộng, ₫ất, ₫ầm, ao, rõ ràng .

Trên ngai vàng vua còn non nớt , Đại tư-₫ồ Lê-Sát (215) ra oai . Hạch quan sách lại hằng ngày 3684- Những ₫iều nhân nghĩa không bày cho vua .

Sát quyền uy không thua vương ₫ế , Giết oan Nhân-Chú, phế Ư-Đài . Đày quan Cầm-Hổ ra ngoài , 3688- Truất quyền Trinh, Khả, hiền tài ghét ghen . ---------------------------------------------------------------------------

214- Ngày 8.9.1432, thái tử Nguyên Long nối ngôi mới 11 tuổi, hiệu là Lê-Thái-Tông, niên hiệu Thiệu-Bình.ở ngôi 7 năm, băng khi đi tuần ở miền Đông, thọ 20 tuổi táng ở Hựu lăng. Vua thiên tư sáng suốt, song đam mê tửu sắc đến nỗi chết ở bên ngoài tự mình chuốc lấy tai họa mà còn làm lụy đến biết bao người khác chết oan uổng tức tưởi .

215- Quyền chính nằm trong tay các quan đại thần Lê-Sát, Lê-Ngân, Lê -Liệt, Lê-Bôi :bãi chức hành khiển Lê-Khắc-Phục, giết chết Lê-Nhân-Chú, cho tay chân là Lê-Quốc Trinh làm hành khiển, Lê-Hữu-Thừa làm thiết đột trung quân Lê-E làm điện tiền đô.

79

Vua ham chơi thường xuyên bỏ học , Ngự-sử quan dở khóc, dở cười . Họp bàn víết sớ dâng người , 3692- Khuyên vua chớ có buông lơi tập rèn .

Sau ba năm, tuổi lên mười bốn , Suốt cả ₫ời ở chốn lầu son . May thay, tư chất khôn ngoan , 3696- Cho nên hiểu ý các quan muốn gì .

Sát lộng quyền lắm khi sàm tấu , Tiếng ong ve ₫ã thấu tai vua . Thái-Tông xuống chiếu giao cho 3700- Hình quan xét hỏi, thực hư tấu trình .

Ra lệnh bãi chức liền Lê-Sát (216) . (1437)

Ngọc-Dao hoàng hậu, bắt phế ₫i . Phong cho Nhật-Lệ, Chiêu-Nghi , 3704- Được làm chính thức Huệ-Phi của mình .

Để an bang, thân chinh dẹp giặc . Đòi chiến bào vua mặc ra quân . Đánh dân thiểu số họ Cầm , 3708- Thuận-Châu, Thu Vật, ₫ầu hàng năm sau (1440).

Phế Nghi-Dân rồi giao con thứ , Tên húy là thái-tử Bang-Cơ (1441). Thừa ngôi nên tự bấy giờ . 3712- Tạo mầm bạo loạn kể từ khi nay .

Vua rất trẻ, tuổi ₫ời mười sáu (217), Đã là cha mấy cậu con trai , Hàng trăm cung nữ trong tay , 3716- Ngập chìm tửu sắc, tháng ngày hoang dâm . ---------------------------------------------------------------------------

216- Bấy giờ vua đã lớn (14 tuổi) xét đoán mọi việc đã sáng suốt mà Lê-Sát vẫn tham quyền cố vị nên vua càng ghét Sát, nhưng ngoài mặt vẫn tỏ vẻ bao dung. Sát không nhận ra điều đó. Bèn bãi chức tước của đại tư đồ Lê-Sát vào tháng 6 năm Đinh Tỵ (1437) cho Lê Sát được tự tử ở nhà, vợ con và điền sản bị tịch thu. .

217- Năm vua Thái Tông 16 tuổi thì có 4 con là Nghi-Dân, Bang-Cơ, Khắc-Xương và Tư-Thành. ..

Thứ thất ₫ại công thần Nguyễn-Trãi, Thị-Lộ, xinh lại giỏi văn chương . Nhân vua ₫ang ở Quy-Dương , 3720- Ghé thăm Nguyễn-Trãi tại vườn Lệ-Chi .

Vua ₫òi Lộ làm thơ, hầu chuyện , Lại hàn huyên, bịn rịn suốt ₫êm . Đang vui, sao bỗng tự nhiên , 3724- Một cơn ₫ột qụy, chết liền trên tay .

Lộ kinh hoàng cố lay vua dậy (218), Trâm cài ₫ầu chẳng thấy hồi sinh . Xác vua ₫ang ở bên mình , 3728- Long lanh giọt lệ thất kinh ngại ngần .

Xác vua quàn ở nhà Nguyễn-Trãi , Đưa về kinh, ₫i phải hai ngày . Vào cung rồi phát tang ngay , 3732- Khiến cho trăm họ tiếng rày tiếng ve .

Để ém chuyện sau khi biến cố , Đổ tội là Thị-Lộ giết vua . Cả dòng Nguyễn-Trãi bị ₫ưa 3736- Tru di tam tộc không chừa một ai.

Đại trượng phu, than ôi ! Oan trái ! Bênh dâm quân, yếm hại công thần . Cả giòng không kẻ thoát thân , 3740- Sử xanh ghi chép muôn phần xót xa .

Lê-Nhân-Tông (1442-1459)

Lập Bang-Cơ lên ngôi hoàng ₫ế ,(1442) Hai tuổi, là thứ kế con vua . Một người sáng suốt có thừa , 3744- Tiếc thay chết trẻ khi chưa trưởng thành . ------------------------------------------------------------------------

218- Theo sự suy đoán thì ông vua con này uống rượu say rồi, có gái đẹp bên cạnh lại ngủ ở ngoài vườn gió lạnh nên bị thượng mã phong ở Lệ-Chi-viên (vườn vải) ở nhà đại công thần Nguyễn-Trãi. Mặc dầu Thi-Lộ đã dùng ngoại khoa chữa chạy ngay nhưng không cứu.được Thái-Tôn Thế là triều thần nhiều người không ưa Nguyễn-Trãi, thừa cơ đổ tội cho Nguyễn-Trãi giết vua và giết cả ba họ ông này. Đời sau bày ra chuyện “Rắn báo thù” để che đạy tội lỗi cho ông vua con hoang dâm này, một cách rất lộ liễu và khả ố. ..

80

Việc triều chính, thân hành thái-hậu , Buông rèm ngồi nghe tấu việc triều . Lê-Khắc-Phục ₫ược ₫i theo , 3748- Lại thêm Thụ, Khả, góp ₫iều phò vua .

Hậu kể như mắt lòa chẳng thấy ,(1449) Bọn ₫ại thàn che ₫ạy cho nhau . Túi tham vơ vét thật nhiều . 3752- Lập bè, kéo ₫ảng, kết giao loạn thần .

Bọn triều quan, một ₫oàn xiểm nịnh , Ghen hiền tài, yếm chính, dung gian .

Kể chi xã tắc suy tàn , 3756- Cậy quyền, ỷ thế, làm càn hiếp dân .

Nạn hối lộ dần dần thành tật , Việc bán quan mua trật thường xuyên . Nghiêu-Tử rồi lại Trịnh-Kiên , 3760- Hàn-lâm học sĩ, dốt nguyên cả làng .(1448)

Năm Giáp Tý, bắt giam Lê-Liệt , Phục, Khả cùng bị giết oan khiên .(1452) Ra tay, Thái-Hậu nắm quyền , 3764- Lệnh bà quyết ₫ịnh chấp chuyên mọi ₫àng .

Năm Bính-Dần, chọn dân khỏe mạnh , Bổ xung quân ₫ể ₫ánh Chiêm man . Xuất binh chiếm ₫ược Chà-Bàn .

3768- Bí-Cai, Chiêm chúa ₫ầu hàng quân ta .

Lê-Nghi-Dân (1459-1460)

Năm Kỷ-mão, (1459) nổ ra chính biến , Lê-Đắc-Ninh giữ ₫iện cấm quân , Theo phe phản nghịch Nghi-Dân (219), 3772- Nửa ₫êm, trăm ₫ứa leo thành vào cung . ---------------------------------------------------------------------------

219- Nghi-Dân là con cả Lê-Thái-Tôn nhưng bị phế ngôi Thái tử vì mẹ là Dương Thị Bí phạm lỗi, bị giáng làm thứ dân. Năm Kỷ-Mão (1459) Phan-Bang, Phạm-Đồn, Lê-Đắc-Ninh, Trần-Lăng giết vua Nhân-Tông, lên ngôi hoàng đế đổi niên hiệu là Thiên Hưng. Tám tháng sau. Nguyễn-Xí, Đinh-Liệt, Lê-Lăng, Lê-Niên, Lê-Yên.cùng nhau giết bọn phản nghịch đầu sỏ là Phan-Bang, Phạm-Đồn trước Nghị sự đường, sai đóng các cửa thành, giết Nghi Dân và bè đảng phản nghịch là Trần-Lăng hơn trăm tên, rồi đón Tư- Thành lên ngôi hoàng đế . ..

Giết cả Nhân-Tông cùng Thái-Hậu , Đoạt ngai vàng kết cấu gian nhân . Sang Tầu, xin ₫ược gia ân , 3776- Cầu phong, lạy lục xin ban vương hầu

Tám tháng sau, hội bàn triều dịch , Gồm công thần Đinh-Liệt, Lê-Yên . Với quan Nguyễn-Xí, Điện tiền , 3780- Cùng nhau mưu sự giết liền hai tên .

Đóng cửa thành, giữ yên thống xuất . Bắt Nghi-Dân, trảm truất tức thời . Quần thần hội kiến với người , 3784- Tư-Thành hoàng-tử ₫ược mời lên ngôi .

Lê-Thánh-Tông (1460-1497) (220)

Theo mệnh trời, giữa năm, mồng sáu , Lên ngai vàng lễ hậu phát tang . Cho anh và mẹ ₫àng hoàng , 3788- Rước vào thế miếu lập ₫àn cầu siêu .

Vua có nhiều thiên tư ₫ặc biệt , Là một người tuấn kiệt không hai . Toàn tài võ giỏi văn hay , 3792- Làu thông kinh sử, thuở nay mấy người .

Ngự trên ngai tuổi ₫ời mười tám , Sửa nhân luân, quyết ₫oán mối rường . Đào-Biểu truy nghĩa tuyên dương , 3796- Đắc-Ninh, xử tử làm gương cho ₫ời .

Niên hiệu ₫ổi là thời Quang-Thuận , Xuống chiếu truyền tha án tù nhân . Xét xem chức tước bá quan ,

3800- Cấp cho ruộng ₫ất ₫ể làm của riêng . --------------------------------------------------------------------------- 220- Tên húy là Tư-Thành, con thứ 4 của Thái Tông, ở ngôi 38 năm thọ 56 tuổi’ băng tán ở Chiêu Lăng. Vua sáng lập chế độ văn vật khả quan mở mang đất đai, cõi bờ khá rộng thực là bậc vua anh hùng tài lược, tuy nhiên có hơi tự phụ về vấn đề văn học, tình nghĩa anh em thiếu hẳn lòng nhân ái . ..

81

Năm Canh-thìn sai quan Lê-Liệt , (221) Đem quân ₫i tiễu triệt Bồn-man .(1460) Dựng văn bia ở Mục-Lăng , 3804- Bắt làm hộ tịch ₫e răn phản thần .

Lệnh cho khắp các quan huyện phủ , Phải ưu tiên khuyên nhủ nhân tâm . Chăm lo cày cấy , chuyên cần, 3808- Bỏ gốc theo ngọn, vô ân, không làm .

Lệ thi Hương, vua ban ₫ịnh rõ ,(1462)

Danh sách thi gạt bỏ những người Dù cho học giỏi, có tài , 3812- Mà vô ₫ạo ₫ức, cũng hoài bỏ ₫i .

Lại ₫ịnh hai kỳ thi : Hương, Hội , Đệ nhất, ₫ầu ₫ề hỏi Tứ Thư . Thứ hai : Chế, Chiếu, Biểu, Từ , 3816- Thứ ba : Thơ, Phú ; thứ tư : Sách, Bài .

Về hành chánh, chọn người mẫn tiệp , Chốn nha môn phải biết ký tên . Hưu quan sáu chục trở lên , 3820- Được về trí sĩ, giữ nguyên tước hàm .

Đổi sáu bộ ra làm sáu viện , Mỗi viện ₫ều riêng tuyển Thượng-thư . Truyền cho làm việc ₫úng giờ , 3824- Chấn hưng khoa cử như xưa làm rồi .

Tháng hai năm Quý-Mùi thi Hội , Vua thân hành vấn hỏi thí sinh .(1463)

Trạng-Nguyên (222) ₫ược Lương-Thế-Vinh , 3828- Bắc loa truyền gọi, xướng danh từng người . --------------------------------------------------------------------------- 221- Năm 1460 sai Lê-Liệt dẫn quân đi đánh họ Cầm ở Bồn Man. Sai Nguyễn Bá Ký dựng bia ở Mục Lăng ghi công Nhân Tông, chỉnh đốn lại quân ngũ, làm lại sổ hộ tịch răn đe Đô Ngự sử đài là Ngô-Sĩ-Liên và Nghiêm-Nhân-Thọ vì tội quan thân bán nước vì đã theo Nghi-Dân .

222- Cải tổ văn học, định lại thi cử. Năm 1463, tổ chức thi Hội cho các sĩ nhân trong nước. Bấy giờ có 4400 người, lấy đỗ 44 người tỷ lệ 1%. Lương Thế Vinh đỗ Trạng, ngày 22 truyền loa xướng danh các tiến sĩ, ban ân mệnh cho từng người, sai các quan lễ bộ đem bảng vàng treo ngoài cửa Đông Hoa. Bắt đầu định lại lệ thi Hội, cứ 3 năm thi hội lại một lần . ..

Trăm kẻ thi, một người ₫ược ₫ỗ , Treo bảng vàng ngoài cửa Đông-Hoa . Ban ân ủy dụ thật là 3832- Vô cùng trân trọng, vang xa dội gần .

Năm Giáp-Thân (1464) vua về cúng tế , Ở Sơn-Lăng theo lệ thường niên . Giải oan Nguyễn-Trãi, (223) chiếu rằng :

3836- Cháu con Nguyễn-Trãi chức ₫ồng Tri-châu .

Cấp trăm mẫu ruộng sâu thờ phụng , Cho phục hồi toàn lượng thơ văn . Đề cao giá trị tinh thần , 3840- Phần nào chuộc lại lỗi lầm tiên vương .

Sai người ₫i tìm ₫ường, dò bể ,(1490) Vẽ bản ₫ồ hình thể quốc gia . Định ra biên giới nước ta , 3844- Ai-Lao, Chiêm-Quốc thật là phân minh .

Quân ngũ ₫ược ₫ặt thành quy chế ,(1467) Chia ra làm các vệ như sau : Vệ thì : Năm sở làm ₫ầu , 3848- Sở : hai chục ₫ội ₫ược giao tuyển người .

Binh tốt, ₫ội là hai mươi chẵn, Luyện côn , quyền, thương, giản cho tinh . Được khi ₫ất nước thanh bình , 3852- Cho về một nửa dân ₫inh cấy cày .

Sai Khuất-Đã (224) ra tay ₫ánh giặc ,(1467)

Đến Mã-Giang vây bắt Đạo-Đồng . Tiễu trừ giặc ở Mang-Nhung , 3856- Dẹp hết giặc cỏ yên lòng nhân dân . ---------------------------------------------------------------------------

223- Năm Giáp Thân (1464) tháng 7 giải oan cho Nguyễn Trãi, truy phong chức Đặc tiến kim tử vinh lộc đại phu, cho con trai Nguyễn-Trãi là Anh-Vũ đã đỗ hương cống, chức đồng tri châu cấp cho 100 mẫu ruộng để làm tự điền .Tháng 2 năm Đinh Hợi (1467), vua ra lệnh tìm kiếm những di cảo thơ văn của Nguyễn Trãi .

224- Tháng 2 Đinh Hợi (1467), sai hành tổng binh là Khuất Đà đem quân đi đánh Ai Lao, đến sách Câu Lộng ở Mã Giang, đóng quân nửa tháng, Khuất Đà sai người lấy lẽ họa phúc lợi hại dụ bao Đạo Đông là tướng giặc ra hàng . Tiễu trừ giặc ở Mang Nhung . Thái sư Đinh-Liệt, Nguyễn-Lỗi, Lê-Niêm, Nguyễn-Đức-Trung đánh giặc cỏ ở trấn An-Bang . ..

82

Với quần thần, vua ban sắc dụ , Thường hay dùng ₫iển cũ, xa xưa . Răn người bất nghĩa a dua , 3860- Lời trong sắc dụ nghe như văn tài .

Nguyễn-Bá-Kỳ là tay học sĩ , Chê vua không chú ý sử kinh . Không theo lối học thực hành , 3864- Phù hoa, sáo diễn, thiếu phần canh tân .

Vua tự xưng Tao-Đàn nguyên súy (225), Hội “Nhị Thập Bát Tú” làm thơ . Đa phần bài xướng của vua , 3868- Các quan họa lại ngợi ca trầm trồ .

Vua sai Ngô-Sĩ-Liên phụng chỉ (226), Viết “Đại-Việt Sử Ký Toàn Thư” . Phu-Tiên, năm Hợi bấy giờ , 3872- Hơn hai niên kỷ ₫ến chừ mói xong .(1479)

Truyền Lễ, Cử, Nhuận, Trung, Đình-Bảo , Biên tập xong chính ₫ạo quốc triều . Viết từ Thái-Tổ tiếp theo , 3876- Soạn thành trăm quyển chia nhiều bộ môn .

Các sử quan vâng theo chiếu chỉ , Cố cho xong, bất kể ₫êm ngày . “Thiên Nam Dư Hạ” tập này , 3880- Công trình biên soạn bấy nay hoàn thành .(1483)

Lại sai chép “Thân Chinh Ký Sự” (227) Ghi rõ ràng chiến sử ₫ánh Chiêm . Ai-Lao, biên giới dẹp yên , 3884- Viết thành một quyển tân biên bấy giờ . ---------------------------------------------------------------------------

225- Lập ra hội Tao Đàn gồm có 28 nhà thơ đương thời, xưng là Tao-Đàn Nguyên súy đại đa số là các quan lại dưới quyền. Vua làm thơ khẩu khí, tự ví mình hơn Đỗ Phủ, Lý Bạch, thường làm bài xướng còn các quan thì làm các bài họa .

226- Vua sai Ngô-Sĩ-Liên làm tiếp bộ Đại-Việt-Sử-Ký-Toàn-Thư mà trước đó Phan- Phú-Tiên đã làm từ năm 1455. Bộ này có 15 quyển làm xong tháng giêng năm Kỷ Hợi (1479). Đó là một bộ sử cải biên lại từ Đại-Việt-Sử-Ký của Lê-Văn-Hưu đời Trần .

227-Sắc dụ cho Hàn lâm viện thừa chỉ Đông các đại học sĩ Thân-Nhân-Trung, Ngự sử đài Quách-Đình-Bảo, Đông các Đỗ-Nhuận, Hàn lâm viện Đào-Cử và Đàm-Văn-Lễ biên soạn các sách "Thiên Nam dư hạ tập" và "Thân Chinh Ký sự" .

Luật Hồng-Đức (228) trong “Dư-Hạ-Tập”, Là biểu trưng luật pháp quốc gia . Hình quan theo ₫ó hỏi tra , 3888- Những ₫iều luật ₫ịnh thật là phân minh .

Vua ví mình ngang danh Đỗ-Phủ ,(1496)

Thường huênh hoang giữa chỗ triều ₫ình . Tao-Đàn nguyên súy xưng danh , 3892- Thơ văn khẩu khí chỉ dành hạng trung .

Lê-Thánh-Tông có chừng vài quyển , Đại khái là “Quỳnh Uyển Cửu Ca” . “Cổ Kim Bách Vịnh” viết ra , 3896- “Xuân Vân”, Kim Cổ” “Anh Hoa” thơ Đường .

Về ngoại giao, lựa phương khôn khéo , Nước Chiêm-Thành chọn mẹo cầu phong . Nhã-Lan không dám hai lòng , 3900- Bồn, Sơn-man cũng phục tòng nước ta .

Với nhà Minh hiếu hòa giữ ₫úng , Cứ ba năm triều cống một lần . Chọn làm nhiệm vụ sứ thần , 3904- Có tài ứng ₫ối ngoại nhân nể vì .

Viết cảo thơm truyền ₫i khắp nước , Cuốn “Bình Chiêm Sách Lược” phát hành . Xuất quân tiến ₫ánh Chà-Bàn , 3908- Năm Tân Mão (1471), bắt mấy ngàn tù binh .

Băm tám năm Tư-Thành nối nghiệp , Được tôn xưng Hoàng Đế Thánh-Tông (229). Một người nổi tiếng hiếu trung , 3912- Có tài văn học tinh thông mọi ₫iều . ---------------------------------------------------------------------------

228- "Thiên Nam Dư hạ tập": là một bộ sách gồm 100 quyển, ghi chép đủ các chế độ, luật lệ, điều lệ, các sắc của cả một thời. Bộ luật Hồng-Đức là một phần trong tập sách này. Sau đời Lê Trung Hưng bộ sách này bị tan tác mười phân chỉ còn lại một .

229- Vua Lê-Thánh-Tông tuy hơi kiêu ngạo về văn học nhưng được coi là một đấng minh quân có nhiều công ơn nhất với văn học, văn hóa, luật pháp, xã hội, lại còn là một người con rất có hiếu. Hoàng thái hậu đau, vua cùng hoàng thái tử ngày đêm chăm sóc không lúc nào rời, khi dâng thuốc hay đồ ăn uống vua nhất định tự mình nếm thủ. Khi mẹ chết, mọi việc mặc áo, khâm liêm, bỏ gạo vào miệng người chết vua đều tự làm lấy . ..

83

Trong ₫ời vua có nhiều trước tác Định luật hình cùng các việc binh .

Xây thêm ₫ền ₫iện, cung ₫ình . 3916- Sửa sang chính sự cho thành nếp hơn .

Đạo làm con, một lòng hiếu thảo , (1496) Mẫu hậu ₫au, dâng cháo, hầu cơm .

Luôn bên mình mẹ chăm nom , 3920- Đến khi mẹ chết, làm tròn ma chay .

Chầu bên quan, ₫êm ngày tang chế , Tụng niệm kinh táng tế ₫ủ tuần . Bỏ vào miệng mẹ kim ngân , 3924- Cầu xin cho mẹ siêu thần cõi tiên .

Lê-Thánh-Tông minh quân một thuở , Lúc làm vua, uy vũ, anh minh . Giừ yên trăm họ thái bình , 3828- Xiển dương văn hóa, luật hình sửa sang .

Trước khi băng vào năm Đinh-Tị, (1497)

Giữa triều, ban chiếu chỉ truyền ngôi . Lựa trong mười bốn con trai , 3932- Hai mươi con gái ₫ưa người lên thay .

Lê-Hiển-Tông (1497-1504)

Thái-tử Huy (230) lên ngôi hoàng ₫ế ,(1497) Là một người thông tuệ, anh minh . Việc dân cho chí việc binh , 3936- Thân hành khảo xét, tự mình duyệt phê .

Vua ở ngôi tuổi vừa hăm bẩy , Giữ phép công vẫn phải theo xưa . Thường ₫em Kinh Dịch, Kinh Thi , 3940- Khuyên răn thần tử giữ bề vua tôi . --------------------------------------------------------------------------- 230- Vua Thánh-Tôn sinh được mười bốn hoàng tử và 20 công chúa. Chọn trưởng tử là hoàng tử Tranh lên nối ngôi. (VNSL/TTK đọc là Tăng) lại húy là Huy, con trưởng của Thánh Tông, ở ngôi 7 năm, thọ 44 tuổi, táng ở Dụ Lăng.Vua thiên tư anh minh, thông duệ, giữ vững thịnh trị, thái bình, hiệu là Hiến Tông, lúc đó vua 37 tuổi, đã chững chạc, thông hiểu kinh điển, tính nết rất thuuần hậu, ai có điều gì phải trái, ngài lấy lời êm ái nhủ bảo,. Ngài khuyến khích việc nông tang, lo việc đắp đường đào sông nên đời sống dân chúng rất thư thái Trong khoảng 7 năm mà thiên hạ bình yên, xứng đáng là bậc vua giỏi giữ cơ đồ, thế mà ở ngôi không lâu, đáng tiếc thay !..

Năm ₫ó ngài cùng quan Lại-Bộ , Điện Kính-Thiên, vua ngự xướng danh . Loa rao khắp cả kinh thành , 3944- Đệ nhất tiến sĩ một mình (231) Lý-Khiêm .(1499)

Thẩm tra hết ₫ương quyền quan lại , Tiết giảm dần bộ máy quốc gia . Tham lam, ngu dốt, quá già , 3948- Cho về trí sĩ, thải ra loại này .

Kể từ nay, thân vương, dân chúng , Không cưới xin Man chủng Chiêm-Thành (232). Bảo toàn giòng giống tinh anh , 3952- Giừ gìn phong tục chính danh nước mình

Quan Hàn-lâm, triều Minh sang sứ , Là Lương-Trừ ₫em ngự sắc phong An-Nam một cõi Quốc-Vương ,

3956- Lệnh cho hai nước nghị ₫ường hiếu thông .

Kỳ thi Hội hoán dung có khác ,(1502) Lễ xướng danh cửa Bắc gọi loa . Bảng vàng trước ở Đông-Hoa , 3960- Nay nhà Thái-học chuyển qua bấy giờ .

“Quan Gia Đình Trung Thu Ngoạn Nguyệt” , Là bài thơ ₫iển thuyết của vua . Khuyên dân cày cấy ₫úng mùa , 3964- Lưu tâm lụt lội, dặn dò về sau .

Vua kinh hành, ngự vào Thanh-Hóa , Bái Sơn-Lăng, xa giá trở về . Mình rồng nghe ₫ã hơi se (233) , 3968- Lại ham nữ sắc có bề ₫áng lo . ---------------------------------------------------------------------------

231- Lý-Khiêm, Lương-Đắc-Bằng, Nguyễn-Khắc-Kiệm ba người đậu đệ nhất giáp tiến sĩ cập đệ .

232- Tháng 8 xuống chiếu kể từ nay, trên từ thân vương dưới đến dân chúng đều không được lấy đàn bà con gái Chiêm Thành làm vợ để cho phong tục được thuần hậu.

233- Tháng 2 Giáp Tý (1504), vua ngự về Tây Kinh, tháng 4 ngự về Lam Sơn, khi xa giá trở về cung bị ốm, tháng 5 ngày 23 vua vì ham nữ sắc, bị bệnh nặng khi sắp băng di mệnh cho hoàng tử tên Thuần nối ngôi . ..

84

Lê-Túc-Tông (1504)

Khi sắp băng, truyền cho Thái-tử , Húy danh : Thuần, con thứ Hiến-Tông . Một trong sáu vị nối giòng , 3972- Lên ngôi cửu ngũ, thuận lòng nhân dân .

Lễ ₫ăng quang vào năm Giáp-Tý (1504),

Từ năm nay, niên chỉ : Thái-Trinh , Ngày sinh, khánh tiết, Thiên-Ninh , 3976- Ra ân ₫ại xá, thanh bình yên dân .

Vua ở ngôi ₫ược gần sáu tháng , Là một người yểu mạng không may .

Thiếu niên hiếu học, tài hay , 3980- Làm vua mấy tháng, tiếc thay nửa chừng .

Lê-Uy-Mục (1504-1510)

Lúc lâm chung ₫ể lời di mệnh , Đến Hưng-Minh, cung thỉnh hoàng huynh . Người này tên húy là Huyên ,

3984- Hiệu Uy-Mục Đế, (234) nối truyền chăn dân .

Mẹ của vua, người làng Phù-Chẩn , Thuở cơ hàn tự bán mình ₫i . Bị sung làm kẻ nô tỳ ,

3988- Đưa vào trong nội cận kề tiên vương .

Lúc Hiến-Tông ₫ang là Thái-tử , Thấy người xinh, tình tứ, thướt tha . Đưa về trong phủ làm hoa , 3992- Hạ sinh Uy-Mục, chợt qua ₫ời liền . ---------------------------------------------------------------------------

234- Tên húy là Tuấn lại húy là Huyên, con thứ hai của Hiến Tông, anh thứ hai của Túc Tông, ở ngôi 5 năm thọ 22 tuổi, nghiện rượu, hiếu sát hoang dâm, tàn hại người tông thất, giết ngầm tổ mẫu, họ ngoại hoành hành, trăm họ oán giận, người bấy giờ gọi là Quỷ Vương, điềm loạn đã xuất hiện từ đấy. Mẹ là Nguyễn-Thị-Cận, lúc bé mồ côi cha, nhà nghèo tự bán mình cho người phủ Phụng Thiên, sau nhà ấy có tội, Nguyễn Thị bị tịch thu sang làm nô tì hầu Trường Lạc Hoàng hậu, vợ vua Thánh tông. Khi Hiến Tông còn là thái tử thấy có sắc đẹp, lấy làm phi sinh ra Uy-Mục Đế nhưng mất sớm.

Trường Lạc hoàng hậu cho rằng Uy-Mục là con người tỳ thiếp, không thể nối được nghiệp đế nên đòi lập người khác. Bấy giờ Nhữ-Vi đóng các cửa thành lại và lập Uy Mục lên ngôi. Tổ mẫu có ý không vui. Sau Uy Mục làm vua, sai quan hầu cận ngầm giết chết bà nội của mình là Trường Lạc hoàng hậu .

Vì thù riêng, giết ngầm tổ mẫu , Dáng hung thần, tướng mạo quỷ vương . Coi thường triều chính, kỷ cương , 3996- Dâm tà, hiếu sát, thói thường hung hăng .

Mạc-Đăng-Dung làm Thiên-vũ vệ , Gia phả ghi : Hậu duệ Đĩnh-Chi . Tướng tinh phản trắc, bất nghì , 4000- Ngự-Tiền Túc-Vệ, chỉ huy một thời .

Vạc nhà Lê ₫ến hồi suy thoái , Nên sinh ra quỷ quái lên ngôi . Hôn quân bạo chúa không hai , 4004- Nơi nơi phẫn nộ, người người oán than .

Vua Uy-Mục ngày thêm càn rỡ , Khi say mềm, giết cả cung nhân (235), Để cho họ ngoại chiếm dần : 4008- Nhữ-Vi, Khương-Chủng, chẳng cần hỏi ai .

Cậy quyến thế ra oai vùi dập , Từ dân lành ₫ến cấp vương thân . Muôn dân ta thán vô vàn , 4012- Còn vua vẫn với cung nhân vui vầy.

Hành lạc xong giết ngay xử nữ , (1509) Và người Chiêm ₫ang giữ trong tù . Giết luôn tôn thất nhà vua ,

4016- Hại cả cốt nhục không chừa một ai .

Suốt năm năm trên ngôi hoàng ₫ế , Tội ác nhiều không xuể nhớ ghi . Giết người, vét thuế ₫em ₫i , 4020- Tiêu xài phung phí kể gì của công .

Giản-Tu-Công họp cùng ba phủ , Được tôn làm minh chủ nghĩa binh . Cùng nhau sắp ₫ặt chương trình , 4024- Diệt trừ bạo chúa, sát tinh hung thần . ---------------------------------------------------------------------------

235- Năm Kỷ Tỵ (1509), từ khi lên ngôi, vua đêm nào cũng cùng cung nhân chuyện vui đùa uống rượu say, liền giết cả cung nhân. Mùa thu tháng 8. Năm Kỷ Tỵ (1509), giết những người Chiêm đang bị giam giữ và giết các nữ sử nội thần người Chiêm.

85

Từ Tây-Đô ₫em quân tiến ₫ánh (236), Uy-Mục-Vương vội lánh khỏi thành .

Tu-Công chiếm ₫ược Đông-Kinh , 4028- Hoàn toàn làm chủ tình hình rối ren .

Bắt hôn quân giết liền, kẻo uổng, Xác bỏ vào miệng súng thành tro . Kết liễu ₫ời kẻ ác ₫ồ ,

4032- Hôn quân bạo ngược bấy giờ còn kinh .

Lê-Dực-Tông (1510-1516)

Giản-Tu-Công (237) hợm mình ₫ắc thế , Tương-Dực xưng hoàng ₫ế dõi truyền . Chỉnh trang bộ máy chính quyền , 4036- Ngô-Hoán, Tán-Trị thừa tuyên ₫ứng ₫ầu .

Ngoại giao tiếp theo sau lối cũ, Sai Lý-Khiêm ₫i sứ sang Minh (1510)

Đem ₫ồ tuế cống thâm tình , 4040- Theo như ₫òi hỏi triều ₫ình Trung-Hoa .

Minh chính-thức cho qua ₫áp lễ , Sai Hy-Tăng, Nhược-Thủy ₫em sang (1513) Sắc phong cho nước An-Nam , 4044- Ban cho mũ áo ₫ược làm bằng da .

Phạm-Hy-Tăng chê vua dáng lệch , Là “Vua Heo” (238) chỉ thích ăn chơi . Loạn vong sẽ xẩy tới nơi , 4048- Ngai vàng Giao-Chỉ khó ngồi ₫ược lâu . ------------------------------------------------------------------------------------

236- Tháng 11.1509, Giản-Tu-Công từ Tây-Kinh tiến đánh vào Thăng Long, ngày 28 Uy Mục thua chạy đến phường Nhật Chiêu, bị bắt và bức tử .Giản Tu Công giận Uy Mục vì đã giết cha mẹ, anh chị em, con rể mình lên lấy xác Uy-Mục bỏ vào miệng súng thần công cho nổ tan hết hài cốt . 237- Giản-Tu-Công lên ngôi là Tương-Dực đế niên hiệu Hồng-Thuận (1509) xét bàn luận công, tội, ban phát tước hàm cho các người ứng nghĩa.

238- Tháng giêng năm Quý Dậu (1513), vua Minh sai chánh sứ Trạm-Nhược-Thủy, Phan-Hy-Tăng sang sách phong vua làm An Nam Quốc Vương, ban cho một bộ mũ áo quan võ bằng da và một bộ thường phục.Hy-Tăng trông thấy vua bảo Nhược-Thủy rằng Quốc vương An Nam mặt thì đẹp mà người lại lệch, tính háo dâm là vua lợn, loạn vong sẽ không lâu đâu . ..

Vua thông dâm nàng hầu của bố , Rồi giao hoan cả vợ anh, em . Hồ-Tây cho sửa sang thêm , 4052- Khỏa thân cung nữ chèo thuyền làm vui .

Lại sai ₫ắp thành cao ngàn trượng ,(1516) Làm cống ngầm, ₫ập chắn sông Tô . Cửu trùng, mặt trước ₫ào hồ . 4056- Xây nhà trăm nóc, muôn bề tốn hao .

Cũng phải kể, dưới triều Tương-Dực Quan Thượng-thư Đông-các Lê-Tung . Viết bài tổng luận hiến dâng , 4060- Đại-Việt Thông Giám, Vũ-Quỳnh khảo biên .

Khắp mọi nơi nổi lên giặc cỏ : Như Hưng, Hy, Triệt ở Nghệ-An (239) , Lê-Hốt cùng bọn Trần-Tuân , 4064- Vua sai Đỗ-Nhạc ₫em quân tiễu trừ .

Chiếm ₫ất chùa Quỳnh-Lâm, xào xạc , Ở Thủy-Đường, Cao tặc xưng vương (240) . (1516)

Sau khi chiếm ₫ược Hải-Dương , 4068- Dồn quân toan chiếm Thăng-Long tức thời ,

Thế giặc mạnh, vua sai Hoằng-Dụ , Đem quân sang trấn thủ Bồ-Đề . Thế yếu, Cao phải quay về, 4072- Châu-Sơn ₫óng tạm, ₫ợi chờ dịp sau.

Duy-Sản, (241) nhân danh câu khử bạo , Hợp cùng Lê-Quảng-Độ, Chí-Sâm . Tiến vào cửa Bắc nửa ₫êm , 4076- Giết vua Tương-Dực, trở nên chuyên quyền . ---------------------------------------------------------------------------

239- Ở Thanh-Hóa, Nghệ-An, Ngọc-Sơn có Lê-Hy, Trịnh-Hưng, Lê-Minh-Triệt, Lê- Hốt, Trần-Tuân nổi loạn. Tán lý quân vụ Đỗ-Nhạc tiễu trừ vào các năm 1512, 1515.

240- Năm 1516 Trần-Cao tự xưng là con cháu của Trần-Thái-Tông, dấy quân ở chùa Quỳnh-Lâm đem quân qua các huyện Tiên Du, Gia Lâm đánh vào thành Thăng Long, vua đem quân đánh . Cao lui quân. Sau vua bị Trịnh-Duy-Sản ám hại.

241-Trịnh-Duy-Sản cùng một số đồ đệ mưu phế lập, nói phao đi đánh giặc, đem 3000 quân vào thành. Vua ngờ là có giặc đến bèn ngự ra ngoài cửa Bảo Khánh. Ngày mồng 7 mờ mờ sáng, vua gặp Sản và hỏi: "Giặc ở đâu ? "Duy Sản không trả lời, vua quay ngựa chạy về phía Tây. Duy- Sản sai vũ sĩ cầm giáo đâm vua ngã ngựa rồi giết chết.

86

Lê-Chiêu-Tông (242) (1516-1522)

Bắt quần thần ₫ưa lên vua mới . Ý bất ₫ồng giết hại lẫn nhau , Sản ₫ưa Quang-Trị dẫn ₫ầu . 4080- Phùng-Mại muốn ₫ể Ỷ vào ₫ứng tên .

Tại triều, Sản chém liền Phùng-Mại , Các quan triều ai nấy hoảng hồn . Quang-Trị sau ₫ó ba hôm , 4084- Bị bè ₫ảng Sản giết luôn chẳng hiềm .

Sau ₫ó lại dựng lên húy Ỷ , Lấy hiệu là Hoàng-₫ế Chiêu-Tông . Đổi năm Quang-Thuận ₫ể xưng , 4088- Trong triều, lại Mạc-Đăng-Dung chuyên quyền .

Trịnh-Duy-Sản lấy thêm quân lính , Cùng Trần-Chân ₫i ₫ánh Chí-Linh , Bị quân Trần-Cao (243) phục binh, 4092- Cuối cùng tử trận gần thành Lạng-Nguyên .

Trần-Chân ₫ánh, Cao thêm khốn khổ , Lại rút về ₫óng ở Lạng-Nguyên . Cao cho trai trưởng cầm quyền . 4096- Còn mình xuống tóc tu tiên lánh ₫ời .

Các quan lại tùy thời tranh cứ Đem quân mình trừ khử lẫn nhau (244) . Trần-Chân, Hoằng-Dụ, rồi sau , 4100- Xuân-Thi, Nguyễn-Áng ₫ánh vào kinh sư . --------------------------------------------------------------------------- 242- Tên húy là Ỷ lại là Huệ, con trưởng của Cẩm-Giang-Vương Sùng, đích tôn của Kiến Vương Tân, cháu bốn đời của Thánh-Tông, lấy hiệu là Chiêu-Tông Hoàng-Đế, ở ngôi 7 năm, bị Mạc-Đăng-Dung giết, thọ 26 tuổi, chôn ở lăng Vĩnh Hưng .

243-Trịnh-Duy-Sản và Nguyễn-Thượng đem quân đi đánh Trần-Cao ở Chí Linh bị Cao giết chết ở gần Vạn Kiếp, sau Cao thua chạy về ẩn ở Lạng-Nguyên và truyền ngôi cho con là Lạng, rồi cắt tóc đi tu sau không ai biết ở đâu.

244- Các quan lại xưng hùng, xưng bá gây hiềm khích với nhau. Trần Chân đánh nhau với Nguyễn-Hoàng-Dụ, Mạc-Đăng-Dung đánh Hoàng-Dụ, đào mả Nguyễn-Văn-Lang là cha của Hoàng-Dụ. Nguyễn-Kính, Nguyễn-Áng, Nguyễn-Hiệu đánh vào kinh sư. Đỗ-Duy-Nhạc vào trong thành tha hồ cướp phá, trước đó mấy năm, quân Trần-Cao đã làm sạch kinh thành cướp bóc đốt phát vứt hết sách vở giấy tờ. ..

Ở kinh thành bây chừ khói lửa ,(1518) Giặc tha hồ cướp của lương dân , Trước Trần-Cao ₫ã tham lam , 4104- Sau Duy-Nhạc phá tan hoang kinh thành .

Mạc-Đăng-Dung, hồi binh theo lệnh Của Chiêu-Tông bình ₫ịnh loạn quân . Quyền uy, Dung chiếm lần lần , 4108- Vào tay họ Mạc loại dần người ngay .

Vua gọi Hiển, (245) cho vời Phạm-Thứ , Sai người làm mật sứ gọi Tuy .

Nửa ₫êm vua lẻn ra ₫i , 4112- Dung sai Duy-Nhạc gấp truy cản ₫ường .

Lê-Cung-Hoàng (1522-1527)

Nhưng Duy-Nhạc ₫ương trường bị giết , Tại kinh thành, xếp ₫ặt thay ngôi . Thái-sư Lê-Phụ cử người ,

4116- Lê-Xuân là cháu bốn ₫ời Thánh-Tông .

Đặng-Dung giết Chiêu-Tông hoàng ₫ế ,(1526)

Giữa năm sau (1527) lại phế Cung Hoàng (246) . Giáng vua xuống chức Cung-Vương , 4120- Bắt Hoàng thái hậu giam chung với người .

Bà khấn trời trước khi bị thí : “Mạc-Đăng-Dung là kẻ bề tôi , Manh tâm phế chúa, cướp ngôi , 4124- Ngày sau con cháu nó thời như ri” . ---------------------------------------------------------------------------

245-Mạc-Đăng-Dung được gọi về để trấn yên, Dung lợi dụng thời cơ, tóm thâu quyền hành, vua sợ nên ngầm âm mưu với quan Phạm-Hiển, Phạm-Thứ đang đêm trốn ra khỏi thành cùng mưu với Trịnh-Trung để dẹp Mạc-Đăng-Dung. Dung biết vua trốn, sai Hòang-Duy-Nhạc đuổi theo, đến Thạch-Thất. Nhạc bị quân sở tại giết. Vua Chiêu-Tông chạy lên Sơn-Tây rồi vào Thanh-Hóa với Trịnh-Tuy . Năm Giáp-Thân, Mạc-Đăng-Dung đánh vào Thanh-Hóa, giết Trịnh-Tuy, bắt Chiêu-Tông về Đông-Hà rồi giết đi .

246- Ngày 28 tháng 7 năm 1522 Đăng-Dung cho kéo cờ ở kinh thành cùng với thái sư Lương Quốc Công Lê phụ, tôn Lê Xuân, em của Chiêu-Tông lên làm vua, là Lê-Cung-Hoàng đế niên hiệu Thống Nguyên. Đến năm Đinh Hợi 1527, tháng sáu, ngày 15, phế vua bắt nhường ngôi cho Mạc- Đăng-Dung. Dung giáng phong vua làm cung vương, bắt luôn mẹ là Hoàng thái hậu giam chung rồi giết chết. Thái hậu trước khi chết khấn trời : "Đăng-Dung là kẻ bề tôi, cướp ngôi, lại giết mẹ con ta, ngày sau con cháu nó cũng bị như thế". ..

87

Dung bắt triều thần Lê thảo chỉ Truyền ngôi cho Mạc thị làm vua (247). Bách quan chúng khẩu ₫ồng từ , 4128- Không nghe là Mạc ₫ưa ₫i giết liền .

Có người ném cả nghiên ₫ầy mực , Vào người tên họ Mạc, cả cười , Có người mắng chửi nặng lời , 4132- Tự vẫn, giữ tiếng trọn ₫ời tận trung .

NHÀ MẠC (1527-1592)

Mạc-Đăng-Dung (1527-1529)

Mạc-Đăng-Dung vốn nghề ₫ánh cá , Thuở thiếu thời sống ở Cổ-Trai

Có dư sức khỏe hơn người , 4136- Xuất thần lực sĩ vào thời Hậu Lê .

Đô-chỉ-huy, sau là Thái-Phó , Tóm thâu quyền lực ở trong tay . Ra oai trái với lẽ trời , 4140- Bắt vua viết chiếu nhường ngôi cho mình.

Dung sai người qua Minh kính báo , Cắt hai châu tiến cáo ₫êm dâng (248) .

Vua Minh ₫ược ₫ất, vui lòng , 4144- Cho quan giao hảo, sứ thông bình thường . --------------------------------------------------------------------------- 247- Năm Đinh-Hợi (1527), Mạc-Đăng-Dung bắt các quan nhà Lê thảo bài chiếu truyền ngôi cho Mạc. Các triều thần như Vũ-Duệ, Ngô-Hoán, Nguyễn-Văn-Vận, Nguyễn-Thái-Bạt, Lê-Tuấn-Mậu, Đàm-Thận-Huy, Nguyễn-Duy-Tường, Nguyễn-Tự-Cường, Nghiêm-Bá-Kỳ, Lại-Kim-Bảng, Nguyễn-Thiệu-Trị, Nguyễn-Hữu-Nghiêm, Lê-Vô-Cương nhiều người giận, có người lớn tiếng chửi mắng, có người nhổ bọt, có người ném cả nghiên mực vào mặt Dung. Tất cả bị Dung giết hết.. Một số khác tự tử hay trốn về ở ẩn .

248- Năm 1540, mùa đông tháng 11, Mạc Đăng Dung cùng cháu là Văn-Minh cùng bề tôi là Nguyễn-Như-Quế, Đỗ Chí Khanh cùng 7 viên đại thần qua trấn Nam Quan. Mỗi người cầm thước, buộc dây ở cổ, đi chân không, đến phủ phục trước mạc phủ của quân Minh, quỳ gối cúi đâu dâng tờ biểu đầu hàng, nộp hết sổ sách về đất đai, quân dân và quan chức cả nước để chờ phân xử, dâng các động Tê Phù, Kim Lặc, Cổ Sâm, Liễu Cát, An Lương, La Phù của châu Vĩnh An trấn Yên Quảng xin cho nội thuộc vào Khâm Châu, lại xin ban chính sóc, cho ấn chương, để kính cẩn coi giữ việc nước và chờ lệnh thay đổi hay quyết định khác. Lại sai bọn Văn-Minh và Nguyễn-Văn-Thái, Hứa-Tam-Tỉnh mang biểu đầu hàng sang Yên-Kinh . ..

Mạc-Đăng-Dung, ngôi vương cướp ₫ược . Ba năm sau bắt chước thuở xưa , Truyền cho con trưởng làm vua (1529), 4148- Lên ngôi Thái-Thượng (249) ₫ược vừa mấy năm .

Mạc-Đăng-Doanh (1529-1540)

Mạc-Đăng-Doanh hiệu niên : Đại-Chính (250) , Nắm binh quyền ước tính mười năm . Điều quân, trị nước sai lầm , 4152- Nhân dân ta thán, hờn căm quá nhiều .

Thuở bấy giờ, dân kêu thảm thiết , Bao năm trường chém giết lẫn nhau , Lại thêm sâu cắn hoa mầu , 4156- Gia ₫ình ly tán, khổ ₫au vô cùng .

Người nghển cổ trông mong lãnh tụ , Đưa quốc gia khỏi chỗ lầm than .

Dẹp yên bè lũ tham thàn , 4160- Sâu dân mọt nước ₫ã làm suy vong .

Năm Canh-Dần (1530) có ông Lê-Ý (251), Dòng họ Lê, khởi nghĩa dấy binh . Nhiều nơi trong nước tòng chinh , 4164- Chỉ vài ba tháng, uy thanh lẫy lừng .

Mạc-Đăng-Dung tập trung quân ₫ánh , Mấy trận liền xính vính tả tơi . Sơn quan tìm lối rút lui , 4168- Tống-Giang cứ ₫iểm cho người trấn biên .

Mạc-Đăng-Doanh ₫iều quân Hoằng-Hóa , Cùng Quốc-Trinh trấn ngả Thạch-Thành . Bất thần dốc lực ₫ánh nhanh , 4172- Tưởng rằng thắng thế hóa thành thua to . ---------------------------------------------------------------------------

249- Mạc-Đăng-Dung ở ngôi 3 năm, nhường ngôi cho con, làm Thái-thượng-Hoàng, sau truy tôn là Thái Tổ .

250- Doanh xưng là Mạc-Đại-Chính năm thứ nhất, nắm chính quyền được 11 năm. 251- Lê Ý người Thanh-Hóa, cháu ngoại họ Lê nổi lên chống họ Mạc. Chỉ trong vài

tháng có đến mấy vạn người về theo. Lê-Ý đóng quân ở Tây-Đô. Đăng-Doanh đem quân vào đánh mấy lần bị thua. ..

88

Quân Lê-Ý bấy giờ kiêu ngạo , Vì coi thường nên dẫu hùng binh , Nhân khi sơ ý coi khinh (252), 4176- Bị quân nhà Mạc công thành ₫ánh tan .

Bắt ₫ược Ý, cửa Nam, bãi cát , Ngựa năm con xé xác hành hình .(1530) Nghĩa quân tan vỡ rất nhanh , 4180- Người thì phân tán, kẻ ₫ành trốn lui .

Nước Ai-Lao, chọn ₫ường ẩn náu , Sống tạm thời rèn dáo, mài gươm . Chờ khi khôi phục giang sơn , 4184- Cùng xây dựng lại mối rường quốc gia .

Doanh cũng cho mở khoa thi Hội , Tuyển nhân tài cứ mỗi ba năm (253). Trạng-nguyên là Nguyễn-Bỉnh-Khiêm (1535)

4188- Tiến sĩ cập ₫ệ có thêm họ Bùi .

Ở trong nước, ơn trời ₫ổ xuống , Mưa thuận hòa, ₫ược cả lúa chiêm . Nhân dân, cuộc sống tạm yên , 4192- Không còn trộm cướp liền liền như xưa (254).

Họ Mạc sai viết tờ dâng biểu , Nộp sổ ₫inh ₫iền, chịu ₫ầu hàng . Đăng-Dung quỳ trước phủ ₫ường , 4196- Cột dây vào cổ, xin nhường ₫ất ₫ai . ---------------------------------------------------------------------------

252- Tháng 8, Doanh hội quân ở Hoàng-Hóa chia quân 2 đạo cùng tiến, Lê-Ý phục binh chận đánh quân Mạc sợ hãi thua chạy, bỏ lại thuyền bè khí giới. Quốc-Trinh là một cánh quân khác không biết là đại quân họ Mạc đã tan tác, tiến lên bị quân của Ý quay lại giết hơn 1 vạn tên quân của Mạc. Ý một ngày thắng liền hai trận uy danh vang dội, quân lính trở nên kiêu ngạo, không phòng bị, coi thường địch quân. Mạc-Quốc-Trình biết yếu điểm đem quân đánh úp, bắt được Ý đem về kinh sư dùng xe xé xác ở ngoài cửa Nam Thành.

253- Năm 1532, cho mở khoa thi Hội chọn Nguyễn-Thiến, Bùi-Vinh, Ngô-Sơn-Khoái 3 người đỗ Tiền Sĩ cập đệ. Năm 1535, lấy đỗ Nguyễn-Bỉnh-Khiêm, Bùi-Khắc-Đốc .Năm 1538, lấy Giáp-Hải, Trần-Toại định lệ cứ 3 năm thi Hội 1 lần để chọn nhân tài .

254- Họ Mạc ra lệnh người trong xứ không được dùng giáo mác, kỷ luật nghiêm minh, từ đấy đất nước thanh bình. Người đi đường, kẻ buôn bán đều đi tay không, ban đêm không còn trộm cướp, trâu bò thả chăn không phải đem về, chỉ mỗi tháng xem lại một lần, có khi sinh đẻ cũng không biết là gia súc của mình. Trong khoảng vài năm, người đi đường không nhặt của rơi, cổng ngoài không phải đóng, được mùa liên tiếp ..

LÊ TRUNG HƯNG Lê-Trang-Tông (255) (1533-1548)

Nguyễn-Kim cho người tìm khắp nước , Kiếm cháu con ₫ời trước nhà Lê . Được ông Lê-Huyến ₫ưa về , 4200- Tôn làm hoàng ₫ế trị vì nước non ,

Từ Lê-Lợi, Lam-Sơn dấy nghiệp , Đến Cung-Hoàng nối tiếp nhiều năm . Kéo dài niên kỷ hơn trăm .

4204- Lê sơ nay chuyển sang làm Trung-Hưng .

Vua Trang-Tông trở về lại nước ,(1533)

Cùng Nguyễn-Kim lo việc binh, dân . Ngày ₫êm chỉnh ₫ốn quan quân ,

4208- Nguyên-Hòa niên hiệu, kết thân nước Lào .

Phía Tây, dựa Ai-Lao hùng cứ , Bắc thì cho sai sứ cầu phong . Đất ₫ai giữ ₫ược phía trong ,

4212- Cao-Bằng họ Mạc tranh hùng với Lê .

Cả hai xin Minh về phân xử , Bọn Mạc, Lê là thứ hám danh . Đăng-Dung lại tự trói mình ,

4216- Lấy dây buộc cổ ở thành Nam-Quan .

Dung dâng biểu ₫ầu hàng quân giặc , Còn Trang-Tông lại mách Đăng-Dung . Tiếm ngôi rồi lại tự xưng ,

4220- Làm vua Đại-Việt, cúi dâng chuyện này .

Vua nhà Minh hiểu ngay sự thể , Mạc-Phúc-Hải theo lệ cống mình . Lạy, quỳ trước mặt quân Minh ,

4224- Để quan hội khán ở thành Nam-Quan . ---------------------------------------------------------------------------

255- Tên húy là Ninh, lại húy là Huyến, con của Chiêu Tông, mẹ là Phạm-thị, tên húy là Ngọc Quỳnh, người Cao Trĩ, huyện Thủy Nguyên ở ngôi 16 năm, thọ 34 tuổi.. Khi Mạc-Đăng-Dung cướp ngôi, tiếm hiệu, vua tránh về Thanh Hoa. Thái sư Hưng quốc công Nguyễn-Kim sai người dò tìm, đón vua sang nước Ai Lao tôn lập . ..

89

Cho người mang ₫ồ sang tuế cống , Bị quân Minh rẻ rúng tiện thần . Việc này nhục quốc khi dân ,

4228- Khiến cho bá tánh hận quân cầm quyền .

Người trong nước bùng lên chính nghĩa, Theo Trang-Tông, vì quá chán chê . Nguyễn-Kim là tổng-chỉ-huy ,

4232- Anh hùng hào kiệt theo về khá ₫ông .

Dương-Chấp-Nhất, (256) gian hùng họ Mạc , Về trá hàng giết ₫ược Nguyễn-Kim . Vua sai Trịnh-Kiểm thay quyền ,

4236- Nam Lê, Bắc Mạc, hai miền phân tranh .

Mạc-Phúc-Nguyên (1546-1561)

Năm Bính Ngọ (1546) Phúc-Nguyên kế vị , Việc triều ₫ình lại ₫ể chú coi . Khiêm-vương Kính-Điển dùng người ,

4240- Cùng quan Thái-tể, trong ngoài giữ yên .

Mạc-Kính-Điển uy quyền quyết ₫oán , Thẳng tay trừ dẹp lọan Chính-Trung . Họ hàng giết lẫn lung tung ,

4244- Trung bèn chiếm cứ một vùng Quảng-Yên .

Lê-Trung-Tông (1548-1556)

Thái-tử Nguyên, sau khi cha chềt , Được ₫ưa lên kế nghiệp tiên vương , Mậu-Thân (1548) làm lễ ₫ăng quang ,

4248- Giữa triều ngự trị lo toan nước nhà .

Việc Nam triều phải qua Trịnh-Kiểm , Vua giao cho xét tuyển nhân tài . Tính trù mưu lược lựa thời ,

4252- Trung-Hưng ₫ế chế trong ngoài vỗ yên . ---------------------------------------------------------------------------

256- Năm 1545, tháng 5, tướng họ Mạc là Dương-Chấp-Nhất giả hàng mời Thái-tể Nguyễn- Kim đến dinh hắn, ngầm bỏ thuốc độc trong quả dưa dâng lên trước mâm cỗ, Kim tin thực, ăn dưa bị trúng độc chết. Đất nước bấy giờ đã dần dân phân hóa thành 2 miền Nam Bắc. Bắc : triều họ Mạc, Nam triều : Vua Lê. ..

Lê-Bá-Ly tướng bên nhà Mạc , Phùng-Khắc-Khoan và các anh hào . Khải-Khang, Nguyễn-Thiếu cùng nhau ,

4256- Vượt biên ₫ể tới Nam-triều, Lam-Kinh .

Vua cả mừng, thân hành ủy lạo , Ban tước phong, áo, mão, cân, ₫ai . Tùy theo sở ý mỗi người ,

4260- Mà trao nhiệm vụ trông coi việc triều ,

Mở chế khoa vừa treo bảng hổ , (1554) Đinh-Bạt-Tụy chấm ₫ỗ ₫ầu tiên. Người làng Bùi-Khổng, Nghệ-An ,

4264- Là tay uyên bác, danh nhân bấy giờ .

Năm Bính Thìn, nhà vua tạ thế , Nước một ngày không thể không vua . Chọn người tùy ở Thái-Sư ,

4268- Tìm trong con cháu, Lê-Trừ ₫ưa lên .

Lê-Anh-Tông (1556-1573)

Lê-Duy-Bang (257) trở nên thiên tử Lấy Phạm-Đốc Binh-bộ thượng thư . Tạm tha thu thuế ₫ịa tô ,

4272- Trung-hưng giềng mối tiền ₫ồ tổ tiên ,

Thuở bấy giờ hai miền Nam, Bắc , Ở phương Nam là ₫ất nhà Lê . Phía Bắc. họ Mạc trị vì ,

4276- Lấy ₫èo Tam-Điệp, ranh chia tạm thời .

Trịnh-Kiểm (1545-1570)

Trịnh-Kiểm (305) người Sóc-Sơn, Vĩnh-Lộc , Rất thông minh, mưu lược hơn người . Nguyễn-Kim yêu mến vì tài ,

4280- Gả cho con gái, trông coi binh quyền . ---------------------------------------------------------------------------

257- Tên húy là Bang, ở ngôi 16 năm, bị Trịnh-Tùng giết. thọ 42 tuổi .

258- Sau khi Kim chết, Trịnh-Kiểm là con rể làm Đô Tướng Tiết Chế các dinh được vua giao kế nhiệm cha vợ và về sau quyền hành đều nằm trong tay Trịnh-Kiểm. ..

90

Từ Nguyễn-Kim (259) bị ₫ầu ₫ộc chết , Kiểm ₫ược trao kế nghiệp Tĩnh-Công . Toàn quyền thống lãnh ngoài trong , 4284- Đốc binh, xuất tướng, bổ xung nhân tài .

Trịnh-Kiểm thay vua Lê ₫iều khiển , Cuộc tương tranh trận tuyến hai miền . Sáu năm chinh chiến triền miên , 4288- Một hôm Kính-Điển (260) ₫em thuyền tấn công .

Vào Thanh-Hóa, vượt sông Đại-Lại (1555)

Quân nhà Lê giữ núi Kim-Sơn . Hai bên giao chiến tương tàn .

4292- Cuối cùng quân Mạc bị ₫òn phản công .

Quận công Thọ liệu không thể thoát , Nhẩy xuống sông bắt chước Yết-Kiêu . Sức người nào dễ chiều theo , 4296- Mênh mông sóng nước rong rêu cuốn người .

Hai năm sau, vua sai ₫ánh nữa , Thanh quận công chống giữ Nga-Sơn . Vũ-Lăng lựa kế ₫ánh dồn ,

4300- Khiến cho Kính-Điển thua luôn trận này .

Để ₫ánh trả, Kiểm sai năm vạn , Vừa chiến thuyền, lính tráng binh lương . Giong buồm trực chỉ Nam phương ,

4304- Hai bên quần thảo cùng ₫ường lui quân .

Năm Kỷ-Mùi, vừa gần tháng Tám ,(1559)

Trịnh Kiểm ₫em sáu vạn tinh binh . Sau khi hiểu rõ sự tình ,

4308- Đích thân làm tướng ₫iều binh lên ₫ường . ---------------------------------------------------------------------------

259- Năm 1545, tháng 5, tướng họ Mạc là Dương-Chấp-Nhất giả hàng mời Thái-tể Nguyễn-Kim đến dinh hắn, ngầm bỏ thuốc độc trong quả dưa dâng lên trước mâm cỗ, Kim tin thực ăn dưa bị trúng độc chết.

260- Năm 1557, Mạc-Kính-Điển đem quân vào đánh phá Thanh-Hóa bị Vũ-Lăng nhảy qua thuyền Điển chém quân hầu đứt làm 2 đoạn, Kính-Điển hoảng hồn nhảy xuống sông chạy trốn vào hang núi ẩn náu 3 ngày mới tìm đường trốn về. ..

Mạc-Phúc-Nguyên vội vàng chống ₫ỡ , Đặt dinh cơ trú sở cửa Nam . Đóng từ Bạch-Hạc, Nam-Xang ,

4312- Trại binh thuyền chiến trải dàn một phương .

Mặc cho Kiểm trên ₫ường ₫ánh tới , Chiếm một vùng ra mãi phía Tây . Dụ cho quân Trịnh sa lầy ,

4316- Lén sai Kính-Điển vào ngay Yên-Trường .

Quân Trịnh-Kiểm (261) hoang mang chẳng biết , Bị Mạc-quân tập kích sau lưng . Tây-Đô bối rối vô cùng ,

4320- Thái-sư hồt hoảng rút trung quân về .

Cuộc chiến tranh không bề thắng bại , Khiến dân tình quá ₫ỗi lầm than. Lòng người khốn khổ hoang mang ,

4324- Bắc Nam tương sát ₫iêu tàn không nguôi .

Về xã hội suy ₫ồi cùng cực , Kinh tế càng gặp lúc nguy nan . Sâu rầy cắn hết mùa màng ,

4328- Khi thì hạn hán, khi tràn vỡ ₫ê .

Nước ngả nghiêng, nhiều bề thảm khốc , Lòng trung quân vị quốc hiếm thay . Quần thần, vua chẳng tin ai ,

4332- Hôm nay trung ₫ó, ngày mai phản thần .

Mạc-Mậu-Hợp (1562-1592)

Mạc-Phúc-Nguyên chết năm Tân-Dậu ,(1561) Lúc chiến tranh ₫ổ máu tương tàn . Triều thần tổ chức ₫ăng quang .

4336-Tiến phong Mậu-Hợp (262) lên làm quốc vương . ---------------------------------------------------------------------------

261- Tháng 9 năm Đinh-Tị 1557, thái sư Trịnh-Kiểm đem 5 vạn quân thủy bộ đánh ra miền giữa Sơn-Nam. Họ Mạc sai Nguyễn-Quyện chống giữ ở sông Giao-Thủy, quân họ Trịnh thất bại bị quân Mạc đánh bọc hậu, đến tháng 10 thì Trịnh-Kiểm rút quân về Thanh-Hóa. .

262- Mạc-Mậu-Hợp ở ngôi 31 năm (1562-1592) cũng là tên thật vì bị giết nên không được đặt miếu hiệu, con của Mạc-Tuyên-Tông. Năm 1592 bị Trịnh-Tùng giết. ..

91

Điều binh tướng, cố ngăn quân Trịnh . Giữ Sơn-Nam, chặn ₫ánh Trường-Yên . Mấy năm tương sát triền miên , (263)

4340- Tổn thất sinh mạng hai bên quá nhiều .

Mạc-Mậu-Hợp nghe theo Kính-Diển , Nhân sau khi Trịnh-Kiểm qua ₫ời , Trịnh-Tùng, Trịnh-Cối dằng dai ,

4344-Tranh nhau ngôi chúa như loài sói lang .

Nhân cơ hội bằng vàng lúc ₫ó , Mạc-Kính-Điển phủ dụ thân vương . Đem quân mười vạn lên ₫ường , (1570)

4348- Bẩy trăm thuyền chiến giương buồm vào Nam .

Trong lúc ₫ó, ngôi vương phủ chúa . Việc chấp tranh ở giữa hai bên . Trịnh-Tùng ₫ược lập ₫ưa lên ,

4352- Vua Lê chấp thuận giao quyền quốc gia .

Trịnh-Tùng (1570-1623)

Trịnh-Cối (264) vốn trước là anh cả , Nếu ₫ược ngôi là họa cho dân . Một người tửu sắc hoang dâm ,

4356- Khó lòng ₫iều tướng khiển quân bấy giờ .

Quân nhà Mạc từ từ chiếm cứ , Lấy Thanh-Hóa, cầm gĩữ Long-Sùng . Vua Lê giao tướng Trịnh-Tùng ,

4360- Đem quân tái chiếm các vùng trước ₫ây .

Mạc-Kính-Điển lâu nay vẫn sợ , Nản lòng quân, khi ở quá lâu . Truyền cho binh lính lui sau,

4364- Vạch con sông Cả, ₫ịa ₫ầu phân ranh . ---------------------------------------------------------------------------

263- Đất nước bị can qua, dân tình khốn khổ, đói kém dịch bệnh, ruộng vườn xơ xác dân ta thán động trời. Xã hội suy đồi, quan quân hà khắc bóc lột, tư túi.Trong triều quân thần sa đọa. Ở gia đình thì con cái vợ chồng loạn luân, cương thường đạo lý xuống dốc thảm hại.

264- Ngày 18.2.Canh Ngọ (1570) Thái-sư Trịnh-Kiểm qua đời. Trịnh-Cối, Trịnh-Tùng là hai anh em tranh quyền với nhau. Cuối cùng yếu thế, Trịnh-Cối đầu hàng nhà Mạc. Mạc-Kính-Điển tiếp nhận, phong cho Cối tước Trung Lương Hầu. ..

Ngoài Nghệ-An xẩy cơn chính biến ,(1572) Vua Anh-Tông vội trốn ₫i xa .

Vì nghe Hấp-Nhạn dèm pha , 4368- Tả quân quyền thế, quan gia khó lòng .

Tả tướng quân Trịnh-Tùng hay chuyện , Đem binh gia ₫ến huyện Thủy-Nguyên . Rước ngay Hoàng tử về liền , 4372- Tôn làm Hoàng-₫ế, vỗ yên lòng người ...

Lê-Cập-Đệ (265) vốn nuôi ₫ại chí , Đang trên sông mưu thí Trịnh-Tùng . (1572) Thương cho một ₫ấng anh hùng , 4376- Mưu không thành tựu, bị Tùng chém luôn .

Nguyễn-Hoàng (1558-1613)

Nguyễn-Kim mất, hai con làm tướng , Tước hiệu dưới trướng : Quận công . Người anh danh tính Nguyễn-Uông ,

4380- Còn người tên gọi Nguyễn-Hoàng là em .

Trịnh-Kiểm tính nhỏ nhen, hiềm tị , Sợ sau này em vợ tranh công . Cho nên ngầm hại Nguyễn-Uông

4384- Nguyễn-Hoàng (266) nghi ngại tìm phương xử hành .

Cho người gặp Trạng-Trình hỏi ý . Trạng nhìn ₫àn kiến, chỉ một lời : “Hoành-Sơn một dải chạy dài ,

4388- Dấn thân ₫ến ₫ó, muôn ₫ời hiển vinh” .

Được chỉ dạy, Hoàng xin Trịnh-Kiểm , Cho mình ₫i viễn trấn Hóa-Châu . Xa xôi ở chốn ₫ịa ₫ầu ,

4392- Khỉ ho cò gáy biết bao hiểm nghèo , ---------------------------------------------------------------------------

265- Lê-Cập-Đệ rủ Trịnh-Tùng ra sông du ngoạn và lập mưu giết Trịnh-Tùng. Việc bị phát giác, Tùng cho chém Cập-Đệ.

266- Con thứ hai của Nguyễn-Kim (người dựng ra Nam triều) sinh 1525, vào trấn thủ Thuận-Hóa .Nguyễn-Hoàng từ khi vào trấn nhậm Thuận-Hóa như cá gặp nước, mở mang bờ cõi, yên định nhân tâm, pháp luật nghiêm minh, càng ngày càng trù phú. Dân chúng, hiền sĩ các nơi theo về càng ngày càng đông . ..

92

Kiểm cho rằng vào nơi ₫ất lạ , Trước sau Hoàng mang họa vào thân . Nào ngờ Trời ₫ã dành phần ,

4396- Được nơi vượng ₫ịa dung thân dựng nhà .

Bõ những lúc bôn ba khó nhọc , Dựng nên thành vương quốc sau này , Một phen cờ phất ₫ến tay ,

4400- Thống binh, xuất tướng, tính ngay mối giềng .

Tướng Nguyễn-Hoàng rất nghiêm quân lệnh, Có lòng nhân, bản tính khoan hòa . Công bằng, phép nước ban ra ,

4404- Chấn hưng phong tục, kiểm tra thuộc quyền .

Lê-Duy-Tân (1573-1599) Lê-Kính-Tông

Khi lên ngôi, Duy-Tân sáu tuổi , Niên hiệu là Gia-Thái, ₫ầu năm . Việc quân cho ₫ến việc dân .

4408- Trịnh-Tùng khống chế quần thần thay vua .

Hạ lệnh cho Hữu-Liêu, Đức-Vị , Đi rước về Hoàng-₫ế Anh-Tông (267) . Gặp vua ₫ang ở giữa ₫ồng , 4412- Xin vua lên kiệu ₫ể cùng hồi loan .

Đến nửa ₫ường mưu toan bức hại , Rồi phao vua sợ hãi quyên sinh .

Quàn thần nghe ₫ược thất kinh , 4416- Kể từ dạo ₫ó triều ₫ình mới yên .

Ở Bắc triều, nắm quyền cai trị , Mậu-Hợp xem mạch ₫ịa Thăng-Long .

Sai quan dựng trại ngoài trong , 4420- Mở khoa thi Hội yên lòng thứ dân . ---------------------------------------------------------------------------

267- Trịnh-Tùng sai Nguyễn-Hữu-Liêu đi đón Anh-Tông từ Nghệ An về. Liêu gặp vua Anh-Tông giữa ruộng mía. Liên quỳ lạy và xin bệ hạ mau mau trở về. Tống-đức-Vị theo hầu vua khi xa giá về đến Lôi-Dương, Vị bức hại vua phao là vua thắt cổ tự tử. Bình-An-Vương Trịnh-Tùng cùng với triều thần tôn con thứ là Duy-Tân lên làm vua hiệu Kính-Tông, đổi niên hiệu Thuận-Đức, đến tháng 7 năm sau đổi là Hoằng-Định...

Năm Mậu Dần, Đốc binh Kính-Điển , Hội cùng Mạc-Ngọc-Liễn ₫em quân Đánh vào Thanh-Hóa mấy lần ,

4424- Mặt trên phương Bắc chiếm gần châu Thu .

Mạc-Kính-Điển ₫ược vua yêu quý , Là một người tài trí thông minh , Với vua một mực trung thành ,

4428- Trong hàng tướng lãnh vang danh một thời .

Các quan khác xu thời hèn nhát , Chì tham lam , vơ vét của dân . Hợp thì dâm dục bất nhân ,

4432- Bắc-triều từ ₫ó dần dần diệt vong .

Thành Thăng-Long, từ nay tu bổ ,(1587) Sửa sang nhiều những chỗ hư hao . Trồng tre chống giặc làm rào ,

4436- Đắp thêm lũy ₫ất còn cao hơn thành .

Hợp lại sai dựng ₫ình xây ₫iện , Bày ra trò tiệc yến liên miên . Mê người thiếu nữ, vợ Niên (268) ,

4440- Lập mưu bức hại, dành riêng cho mình.

Bẩy mươi năm chiến tranh Nam, Bắc , Nỗi kinh hoàng gieo rắc trong dân . Ba mươi tám trận qua phân ,

4444- Nước non xơ xác, muôn phần xót xa .

Năm Nhâm-Thìn, (1592) mồng ba, sau tết , Dựng ₫àn tràng ₫ể Tiết-chế Tùng Nam-giao tế lễ núi sông ,

4448- Cáo trời Bắc phạt, ₫ùng ₫ùng tiến công .

Sông Minh-Giang, Trịnh-Tùng vừa ₫ến , Cho dựng ₫ồn, dàn trận trước tiên . Lệnh ban, không ₫ược thù riêng ,

4452- Nếu ai vi phạm, luật nghiêm : tử hình . ------------------------------------------------------------------------

268- Mạc-Mậu-Hợp ở trên ngôi vua là một người háo sắc bị sét đánh gần chết. Lại bị bệnh thong manh. Mưu lấy vợ của Bùi-Văn-Khuê là Nguyễn-Thị-Niên,con gái của Nguyễn- Quyện, Hợp giết Khuê, Khuê biết chạy trốn đầu hàng Trịnh-Tùng. ..

93

Hành quân nhanh, qua giòng Tô-Lịch , Đến Xạ-Đôi vừa kịp sang sông . Hẹn mai cùng ₫ánh Thăng-Long , (269)

4456-Cửa Tây thẳng tiến tấn công vào thành .

Ba cửa Nam-Giao cùng Cầu Gỗ , Tướng Trần-Phương coi chỗ tượng binh . Dàn quân bố trận thật nhanh ,

4460- Cuốn cờ, im trống, nghi binh ₫ợi giờ .

Qua Thiên-Phái, ₫ến ₫ò Đan-Vỹ , Lệnh xuất quân về phía cửa sông . Đánh thượng lưu, ₫uổi ₫ến cùng ,

4464- Mạc quân tan vỡ, Quốc-công ₫ầu hàng .

Tháng mười một, lập xuân gần tới, Mậu-Hợp thì, tiến thoái lưỡng nan . Bốn bề dầy ₫ặc quân Nam ,

4468- Quan binh nhà Mạc vỡ tan dần dần

Quan Tiết-chế ban hành quân lệnh : Nhắc lệnh truyền phải tránh tối ₫a . Kẻ nào nào phạm ₫ến cửa nhà ,

4472- Cướp bóc, hãm hiếp, tội là giết ngay .

Quân Nam-triều bao vây họ Mạc , Sa-thảo tân, lấy ₫ược hàng nghìn

Khí tài, lương thảo, chiến thuyền . 4476- Đem ₫iều nhân nghĩa vỗ yên dân lành .

Vua nhà Mạc bỏ thành chạy trốn ,(270) Đem tàn binh về trấn Hải-Dương . Trịnh-Tùng ₫uổi ₫ến Tranh-Giang ,

4480- Dừng quân ₫óng trại, cắt ₫ường về kinh . ---------------------------------------------------------------------------

269- Tiết chế Trịnh-Tùng ngăn cấm quân sĩ không được cướp bóc để dân yên nghiệp. Dân Sơn-Nam đem giỏ cơm, bưng nước ra đón vương sư, trai gái già trẻ không ai không ngưỡng mộ ơn đức.Trịnh-Tùng đóng quân ở bến Sa-Thảo, Liêm quận công đem 5000 người đến hàng .

270- Mạc-Mậu-Hợp bỏ thuyền đi bộ đến một ngôi chùa ở huyện Phượng-Nhỡn ẩn nấp đó 11 ngày, cuối cùng bị quan quân bắt được trong chùa khi đang giả làm thầy tu. Hợp bị bắt về kinh sư, bêu sống 3 ngày rồi chém gởi đầu về hành tại Vạn-Lai, Thanh-Hóa. Mạc-Kính-Chỉ chạy về thôn Tân-Mạnh, Yên-Quảng thì bị bắt. ..

Mạc-Mậu-Hợp một mình chạy lạc , Bị dân binh bắt ₫ược trong chùa . Trong khi ₫ang giả làm sư ,

4484- Trói tay, bêu sống, dang tù, ₫óng ₫inh .

Mạc-Kính-Chỉ về miền Yên-Quảng , Tôn thất thì tản mạn khắp nơi . Mười phần chết tám, còn hai ,

4488- Kể như họ Mạc hết thời từ ₫ây .

Thành Thăng-Long cho xây sửa tạm , Chỉ trong vòng một tháng làm xong . Sắm bày xe cộ nghi phong ,(271)

4492- Thiết ₫ài lễ ₫ón Thế-Tông ngự triều .

Ngày mười sáu, cờ treo ₫ại yến ,(1593) Vua ngồi trên chính ₫iện khai triều . Thưởng ban ân trạch trước sau ,

4496- Đại xá thiên hạ buổi ₫ầu trung hưng .

Còn họ Mạc, cuối cùng bôn tẩu , Lấy Bắc-phương nương náu thân tàn . Năm Đinh Hợi (1527) nắm ₫ược quyền ,

4500- Đến năm Quý-Hợi (1623) hoàn toàn tay không .

Sáu thập kỷ, Đăng-Dung xưng ₫ế , Tiếm ngôi trời quốc thể hưng vong . Cháu con nay chịu long ₫ong , (272)

4504- Năm ₫ời vua Mạc cuối cùng dứt xong .

Khi ấy Nguyễn-Hoàng còn thống lĩnh , Đem thủy binh bình ₫ịnh Kính-Chương . Dồn cho quân Mạc hết ₫ường ,

4508- Lấy thêm các xứ Hải-Dương, Đại-Đồng . -----------------------------------------------------------------------------------

271- Cùng năm đó, Tiết-chế Trịnh-Tùng sai người xây cung điện, làm hành tại ở phía Tây Nam thành Thăng-Long chỉ trong vòng 1 tháng thì xong. Khi đó Thế-Tông từ Thanh Hóa Tây Đô vào kinh sư.Ngày 16 tháng tư, Quý Tỵ (1593) vua lên chính điện, nhận lễ chầu mừng của trăm quan, đại xá thiên hạ.

272- Họ Mạc tiếm ngôi bắt đầu từ năm Đinh-Hợi (1527) kể từ Mạc-Đăng-Dung đặt niên hiệu Minh-Đức, truyền 5 đời đến năm Nhâm Thìn 1592 là Hồng Minh năm thứ 3, Mạc-Mậu- Hợp bị bắt lại tiếp từ năm Quý Tị 1593 cho đến tuyệt diệt 67 năm. ..

94

Mạc-Ngọc-Liễn lâm chung trăn trối , Bản chúc thư kêu gọi thật hay : (273) “Vận nhà Mạc hết từ ₫ây ,

4512- Họ Lê hưng phục chuyển xoay mệnh trời .

Đừng bao giờ ₫em người ngoại xứ , Rước voi dầy mả tổ nghe chăng !“ Thật là lời nói thủy chung ,

4516- Ghi lòng tạc dạ, làm gương muôn ₫ời .

Rất nhiều nơi mất mùa năm ấy , Dân Hải-Dương chết ₫ói quá cao . Không cơm gạo, thiếu ₫ậu rau ,

4520- Ngoài ₫ường xác chết gối ₫ầu, giơ xương .(1595)

Quân trộm cướp nhiễu nhương nhiều chỗ, Chúng ₫ốt nhà cướp của lương dân , Tình hình quá ₫ỗi bi quan,

4524- Vua Lê, chúa Trịnh mải ₫ang tranh giành .

Lê-Thế-Tông lại băng năm ₫ó (1599), Hăm bẩy năm ngự ở ngôi trời . Quyền hành giao phó cho người ,

4528- Chúa sư, vua Bụt thói ₫ời mỉa mai .

Lê-Kinh-Tông (1600-1619)

Bình-An-vương chọn người kế tự ? Con thứ là công tử Duy-Tân . Lên ngôi, niên hiệu Kính-Tông ,

4532- Đổi năm Thuận Đức nối giòng hoàng gia .

Thực sự vua chỉ là tượng gỗ , Cho quốc gia khi có sứ thần Tuy vua biểu tượng cho dân ,

4536- Nhưng quyền quyết ₫ịnh thuộc phần Trịnh-gia . ---------------------------------------------------------------------------

273- Mạc-Kính-Chương chạy vào Hải-Dương và Sơn-Nam về sau bị dẹp dần. Mạc-Ngọc-Liễn, một công thần nhà Mạc được phong làm thái phó, một cột trụ của họ nhà Mạc khi sắp lâm chung (1594) có di chúc lại : "Nay vận nhà Mạc đã hết. Họ Lê lại phục hưng đó là số trời... chớ nên rước người ngoài vào trong nước ta để dân ta phải lầm than đau khổ... tội đó lớn không gì nặng bằng". ..

Cho Nguyễn-Hoàng trở về Thuận-Hóa , Giao Trịnh-Tùng phò tá Tây-Đô . Loạn trong cả nước bấy giờ ,

4540- Quan quân, hào trưởng tha hồ ra oai .

Cả ba miền nhiều tay cát cứ : (274) Họ Mạc thì chiếm giữ Bắc phương , Trịnh, Lê chiếm ₫ến Hoàng-Giang ,

4544- Phương Nam riêng ₫ể Nguyễn-Hoàng ₫óng quân .

Bình-An-Vương sai quân ₫i ₫ánh , Đem bộ binh vào chiếm phương Nam . Bị dân sở tại phá tan ,

4548- Kể từ khi ₫ó ₫ôi ₫àng ly phân .

Năm Quý Sửu (1613) Nguyễn-Hoàng tạ thế , Dễ mấy ai sống ₫ủ chín mươi . Giang sơn một dải ơn trời ,

4552- Đất từ Thuận, Quảng kéo dài vô Nam .

Nguyễn-Phúc-Nguyên (1613-1635)

Nguyễn-Phúc-Nguyên (275) nối dòng ₫ời trước , Gọi Thương-công, tước của vua Lê . Duy-Từ khuyên Chúa lờ ₫i .

4556- Giữ thêm ràng buộc khó bề mai sau .

Ba mươi năm, từ vào trấn nhậm , Khai khẩn thành ₫ất ruộng phì nhiêu . Đàng trong hào kiệt ₫ã nhiều ,

4560- Nhân tài ₫ất Bắc ₫i theo lắm người .

Và càng ngày càng nhiều thanh thế , Biết chiêu hiền ₫ãi sĩ trong dân , Chọn người ₫ảm trách việc quan ,

4564- Cầm cân nẩy mực làm gương cho ₫ời . ---------------------------------------------------------------------------

274- Nước chia làm ba. Phía Bắc là nhà Mạc. Từ Thăng-Long đén Hà-Tĩnh là nhà Lê-Trịnh. Từ Thuận-Hóa là Nguyễn-Hòang.

275- Còn gọi là chúa Sãi, con thứ 6 của Nguyễn-Hoàng (4 con trước mất sớm, con thứ 5 ở làm con tin Đàng Ngoài), thân mẫu họ Nguyễn (Gia Dụ hoàng hậu) sinh 1563. Năm 50 tuổi nối nghiệp chúa (1613) tước Thụy Quận Công, ở ngôi 22 năm, thọ 72 tuổi, được truy tôn là Hy-Tông Hiếu-Văn Hoàng-Đế.

95

Lê-Thần-Tông (1619-1643)

Năm Kỷ Mùi tiết trời ₫ầu hạ , Vua Lê sai xạ thủ giết Vương .

Chẳng may, ₫ạn chỉ xẹt ngang , 4568- Trịnh-Tùng nổi giận, căm gan bấy giờ .

Sau biến cố, bắt vua thắt cổ ,(276) Giam Trịnh-Xuân nội phủ tức thì . Đưa ngay Thái-tử Duy-Kỳ , (277)

4572- Lên ngôi cửu ngũ trị vì thay cha .

Trịnh-Tráng (1623-1652)

Bốn năm qua, trong cơn bạo bệnh , Chúa Trịnh-Tùng viết lệnh truyền vương . Giao cho Trịnh-Tráng ₫ảm ₫ương , (278)

4576- Nắm quyền phủ Chúa sửa sang mối giềng .

Không ₫ược quyền, Trịnh-Xuân nổi loạn , Đem quân vào phá tán nội cung . Bức cha cho tới ₫ường cùng ,

4580- Phóng tên ₫ốt cháy khắp vùng kinh sư .

Anh em Chúa tranh ₫ồ ngôi báu , Gây nên trò ₫ổ máu dân lương . Lựa lời theo kế Bình-Vương ,

4584- Bắt Xuân, làm tội chặt chân, chết dần .

Kể từ khi Trịnh-Xuân bị giết , Bọn tiếm quyền mới dẹp ₫ao binh . Nước non hưởng chút thái bình ,

4588- Bắc Nam tạm hoãn giao tranh bấy giờ . ---------------------------------------------------------------------------

276- Tháng 3 năm Kỷ-Mùi (1619) Bình-An-Vương Trịnh-Tùng đến lầu ở bên Đông xem đua thuyền, khi trở về đến chỗ ngã ba chợt có tiếng súng nấp bắn voi của Vương. Vương cho điều tra, biết là vua Kính-Tông cùng con trai thứ của mình là Trịnh-Xuân mưu giết mình. Trịnh-Tùng bắt vua thắt cổ chết, giam con là Trịnh-Xuân trong nội phủ.rồi chặt chân cho đến chết.

277- Tên húy là Duy-Kỳ, con trưởng của Kính-Tông ở ngôi 25 năm, nhường ngôi 6 năm, lại lên ngôi 13 năm, thọ 56 tuổi thì mất, chôn ở lăng Quần Ngọc.Sau khi vua chết, lấy thái tử Duy-Kỳ lên nối ngôi là Lê-Thần-Tông Uyên hoàng đế.

278- 4 năm sau (1623) Trịnh-Tùng bệnh, truyền ngôi cho con trưởng là Trịnh-Tráng. ..

Mỗi ba năm lại cho thi Hội (1627) Cả hai miền sĩ khối Đông Đoài Trịnh, Lê hưng thịnh ₫àng ngoài ,

4592- Đàng trong, chúa Nguyễn đất đai được đà .

Nguyễn-Phúc-Lan (1635-1648)

Nguyễn-Phúc-Lan (279) thay cha kế vị , Mọi người ₫ều yêu quý tân vương . Một người dũng lược, am tường ,

4596- Mấy lần chặn ₫ứng xâm lăng ₫àng ngoài .

Coi ₫àng trong trên mười năm lẻ , Chẳng may nên tạ thế bất thần . Trên thuyền qua phá Tam-Giang ,

4600- Một cơn ₫ột qụy làm Vương từ trần .

Lê-Chân-Tông (1643-1647)

Lê-Thần-Tông tái vị (1647-1662)

Thần-Tông truyền ngôi con thừa kế , Làm Thượng-Hòang những ₫ể dưỡng già . Chân-Tông tuổi mới mười ba ,

4604- Khi lâm triều phải có cha ₫i cùng .

Mấy năm sau, Chân-Tông bệnh chết , Thái-Thượng-Hoàng phải tiếp ngôi vua . Vén tay trở lại ngôi xưa ,

4608- Thái bình thịnh trị, ₫ược mùa nhiều năm .

Sự hiện diện của Tây Dương .

Ở ₫àng ngoài, lệnh trên xuống chiếu , Cấm nhà thờ giảng ₫ạo Gia-Tô . Chỉ vua, cấm các giáo ₫ồ ,

4612- Tuyên truyền “tà ₫ạo” kể từ hôm nay . ---------------------------------------------------------------------------

279- Còn gọi là chúa Thượng, con thứ hai của Nguyễn-Phúc-Nguyên, sinh 1601, ở ngôi 13 năm, thọ 47 tuổi, được truy tôn là Thần-Tông Hiếu-Chiêu Hoàng-Đế.

..

96

Giáo sĩ “Rốt” (280) (Rhodes) rời ngay khỏi nước , Ông là người ₫oán ₫ược việc sau . Giúp người truyền bá ₫ược mau ,

4616- Tìm ra chữ mới từ lâu ₫ể dùng .

Đặt ra vần, gọi chung : Quốc Ngữ , Được viết bằng mẫu tự La-Tinh . Dạy cho giáo sĩ thật rành ,

4620- Soạn thêm tự ₫iển ₫ể dành cứu tra .

Năm Kỷ-Hợi (1659), kiểm nhà có ₫ạo , Ở ₫àng ngoài ₫ồ giáo ba trăm , Nhất là ở trấn Sơn-Nam ,

4624- Nhà thờ Thiên-Chúa xây gần sát nhau . Tại ven biển, thuyền tầu các nước , Đưa chiếu thư xin ₫ược giao thương . Công ty, Đông-Ấn, Hòa-Lan ,

4628- Mở ra thương ₫iếm ở gần Hưng-Yên .

Người Hòa-Lan mở thêm Phố Hiến , Ở Hưng-Yên làm ₫iểm bán buôn . Thương thuyền tấp nập thị trường

4632- Mã-Đảo, Ấn-Độ chở hàng ₫em sang .

Phần nhiều là lái buôn Nhật, Pháp , Bồ-Đào-Nha muốn cặp lên bờ . Thanh-Trì, Kẻ Chợ dành cho ,

4636- Làm nơi thuê mướn lưu cư tạm dùng . (1662)

Cuối Tân-Mão cửa Đàng Trong mở (1651) Nước Hòa-Lan cử sứ giả sang . Vertegen (Vớc Tơ-Ghen) xin giao thương ,

4640- Phúc-Tần cho phép Tây Dương họp bàn .

Một hiệp ước ₫ược Vương ký kết , Với Hòa-Lan trong việc bang giao . Faifo (Hội-An) thương ₫iếm dồi dào ,

4644- Lại cho miễn thuế hàng vào nước ta . ---------------------------------------------------------------------------

280- Giáo sĩ Alexandre de Rhodhes là người chế ra chữ quốc ngữ để đọc viết tiếngViệt bằng mẫu tự La-Tinh. Cũng thời kỳ này người Tây-phương với danh nghĩ truyền đạo để đặt màng lưới tình báo hầu xâm chiếm thuộc địa ở khắp nơi trên thế giới .

Đạo-Gia-Tô, trong ngoài cấm ₫oán , Bắt giáo dân, phỉ báng giáo ₫iều . Đàng Ngoài, giáo sĩ khá nhiều ,

4648- Trăm ngàn tín hữu ₫i theo ₫ạo này .(1664)

Các giáo sĩ từ Tây phương ₫ến (281), Theo thương thuyền những chuyến ngang qua. Thương nhân nhưng lại thực ra ,

4652- Họ là Giám-mục hay là Thừa-sai .

Ở Đàng Ngoài cho tầu ₫ược ₫áp , Các công ty Anh, Pháp giao thương . Mở ra phố, ₫iếm, hiệu buôn ,

4656- Đổi trao sản vật, mua hàng ₫em ra .

Cấm triệt ₫ể mua qua bán lại , Với nước ngoài các loại ₫iểu thương , Nhất là quân dụng tai ương ,

4660- Ai mà vi phạm, khám ₫ường, không tha.

TRỊNH NGUYỄN PHÂN TRANH

Năm Quý Mùi, giao cho Trịnh-Tạc , Lãnh ₫ại binh ₫ến Bắc sông Gianh . Bất ngờ ₫ánh úp thật nhanh , 4664- Tấn công Nhật-Lệ, chiếm thành giữ dân .

Người Hòa-Lan giúp ngầm Trịnh-Tráng (282), Ba chiến thuyền dàn sẵn ngoài khơi . Đàng trong, trinh sát ₫ã hay , 4668- Lập ra kế hoạch, ₫ịnh ngày phản công . ---------------------------------------------------------------------------

281- Tháng 7 năm Ất Dậu (1645) có lệnh cấm đạo gắt gao ở Đàng ngoài. Giáo sĩ Alexande Rhodes bị trục xuất chạy sang Ma Cao, Số thương nhân Tây phương đến rất nhiều trong số đó có cả một số giáo sĩ và gián điệp giả dạng, mở đầu cho cuộc xâm chiếm thuộc địa của các nước Tây-phương lúc đó. Năm 1659 thống kê số lượng nhà thờ Thiên Chúa giáo ở Đàng Ngoài gồm có: Nghệ An 75, Sơn Nam: 183, Hải Dương: 37, Kinh bắc: 15, Thanh Hoá: 20, Sơn Tây: 10.

282- Năm Quý-Mùi 1643 sai Trịnh-Tạc, Trịnh-Lệ thống lỉnh đại quân đi đánh Nguyễn-

Phúc-Lan ở Thuận Hóa, tiến quân thẳng tới cửa biển Nhật-Lệ, đóng quân ở xã An-Bài. Ba chiếc tàu chiến của Hà-Lan định giúp Trịnh-Tráng đánh Nguyễn ở cửa sông Gianh,

kết quả một chiếc bị phá hủy, hai chiếc hỏng phải chạy vội ra Đàng ngoài. Nguyễn-Phúc-Tần và Chưởng-Cơ, Tôn-Thất-Trung đánh đắm một chiếc ở cửa biển Hoàn-Hải (Cửa-Môn) . ..

97

Nguyễn-Phúc-Tần cho dùng tầu chiến , Khi Hòa-Lan ₫ã tiến gần bờ , Tấn công lúc ₫ịch bất ngờ , 4672- Đánh chìm một chiếc, giong cờ ₫uổi theo .

Đến tháng ba tiết trời nóng bức , Gió hạ Lào thổi rát thịt da . Sức quân kiệt quệ can qua , 4676- Vua Lê hạ lệnh rút ra trở về .

Nguyễn-Phúc-Tần (1648-1687)

Nguyễn-Phúc-Tần (283) lên ngôi phủ chúa , Lãnh việc quân tuổi lứa ba mươi . Cầm cân nẩy mực trong tay ,

4680- Chăm coi chính sự ₫êm ngày chăm lo .

Năm Ất-Mùi (1655), vừa qua tháng Tám , Nguyễn ₫iều binh ₫i ₫ánh Trịnh quân . Trịnh-Lương yếu thế lui dần ,

4684- Bắc-Hà, Nghĩa-Liệt dậm chân ₫ợi ngày .

Cho viện binh, vua sai Trịnh-Tạc , Đem ₫ại quân cùng các thân vương . Điểm binh, hạ lệnh lên ₫ường ,

4688- Phúc-Tần ₫ược báo vội vàng lui binh .

Quân Trịnh, Nguyễn giao tranh liên tục , Cuộc chiến này tàn khốc dã man . Khi thì ₫ột phá phương Nam ,

4692- Khi thì Bắc phạt, tan hoang ruộng vườn .

Trịnh-Tạc (1657-1682)

Trịnh-Tráng chết, Chúa nhường thừa kế , Giao con mình thay thế việc quân . Vua phong Trịnh-Tạc (284) ₫ại thần .

4696- Nắm quyền cai trị, trấn an biên thùy. ---------------------------------------------------------------------------

283-Năm 1648 Nguyễn-Phúc-Lan chết..Con thứ 2 là Nguyễn-Phúc-Tân, còn gọi là chúa Hiền lên thay ở ngôi chúa 39 năm,được truy tôn là Thái-Tông Hiếu-Triết Hoàng-Đế.

284-Tháng 4 Ất Dậu (1645), Trịnh-Tráng phong cho con là Trịnh-Tạc làm Thái úy Tây Quốc công và trao quyền trông coi việc nước. Trịnh-Sâm, Trịnh-Lịch là em Trịnh Tạc đem quân chống lại bị Trịnh-Tráng đánh dẹp và giết chết.

Lê-Thần-Tông làm vì cho có , Vừa băng hà vào ₫ộ cuối thu .

Con là Duy-Vũ còn thơ , 4700- Huyền-Tông là hiệu bấy giờ nhận ngôi .

Lê-Huyền-Tông (1663-1671)

Vua Huyền-Tông lên ngai kế vị , Lãnh sắc phong theo lễ quốc vương . Vua sai Lê-Hiệu lên ₫ường ,

4704- Mang theo cống lễ ₫em sang Thanh triều .

Trong chín năm dưới triều Duy-Vũ , Có năm lần lốc bão vỡ ₫ê . Gắt gay nắng, mưa dầm dề ,

4708- Mùa màng mất trắng, nhiều bề khó khăn .

Đất Cao-Bằng giao cho họ Mạc , Đã mấy lần Trịnh-Tạc thảo chinh . Sau theo ₫ề nghị vua Thanh ,

4712- Bốn châu tạm cắt ₫ất mình trao ₫i .

Lê-Gia-Tông (1672-1675)

Năm Tân-Hợi lên thay ngôi vị Cho anh mình : Hoàng-₫ế Huyền-Tông

Là người vừa mới chết xong 4716- Triều thần tôn gọi Gia-Tông (285) từ rầy .

Năm Nhâm-Tý, vua sai Trịnh-Tạc Cùng Trịnh-Doanh ₫iểm các quân doanh (286) ,

Ước chừng mười tám vạn binh 4720- Vượt qua phòng tuyến, tiến nhanh biên phòng .

Bị quân Nguyễn vây vòng ₫ánh rát , Sáu tháng sau Trịnh-Tạc phải lui . Chiến tranh tạm lắng một thời 4724- Sông Gianh giới tuyến chia ₫ôi hai miền . ---------------------------------------------------------------------------

285- Tên húy là Duy-Cối, con thứ của Thần-Tông. Thần-Tông mất, con là Duy-Vũ tức là vua Huyền-Tông lên thay được 8 năm cũng mất, em lên thay hiệu là Gia-Tông cũng ở ngôi được 4 năm khi mới 25 tuổi .

286- Năm 1672, tháng Chạp, Trịnh-Tạc, Trịnh-Doanh đem 18 vạn quân đi đánh chúa Nguyễn ở Châu Bố-Chính. trước khi tiến quân, tế cáo trời đất..

98

Đầu tháng tư, nhằm năm Ất-Mão, Phủ Trịnh cho khẩn báo vua băng . Cả nhà họ Trịnh bàng hoàng 4728- Vì vua chúa ₫ã như tuồng anh em .

Lê-Hy-Tông (1676-1704)

Để nối ngôi, chúa ₫em thế lập Hoàng ₫ế là Duy-Cáp ₫ưa lên . Vĩnh-Trị, năm ấy nguyên niên ,

4732- Hy-Tông (287) Hoàng-Đế rao truyền trong dân .

Phạm-Công-Trứ là quan Đông-Các , Một người hiền, tháo vát, tài ba . Cũng là một vị sử gia ,

4736- Có nhiều trước tác như là : Tục Biên .

Ở Đàng trong, chúa ban ân tứ Người Minh-hương, Đông-Phố ₫ịnh cư . Mạc-Cửu (288) ₫ược cấp ₫ất cho ,

4740- Mở mang cương thổ kể từ Hà-Tiên .

Đất phía Nam, một miền sung túc , Mà Đàng ngoài bão lụt liên miên . Thế mà còn sửa chùa chiền ,

4744- Làm cho dân khổ, hao tiền tốn công .

Nguyễn-Sĩ-Dương, quan tâm sử sách . Ông sọan biên : Thực-Lục triều Lê (1881) Trung Hưng công nghiệp nhiều bề ,

4748- Tục biên sử ký, Lê-Huy viết lời .

Bài ₫ề tựa, vua sai biên soạn Sửa những phần sai, ₫áng bổ sung . Giữ lại bài của Lê-Tung ,

4752- Làm bài tổng luận vô cùng tuyệt luân . ---------------------------------------------------------------------------

287- Húy Lê-Duy-Hiệp, con Lê-Thần-Tông nhưng khi vua mất chưa chào đời, sinh 1663, lên ngôi 1675, ở ngôi 30 năm.

288- Năm 1667, Nguyễn-Phúc-Tần cho bọn tướng cũ nhà Minh là Dương-Ngạn-Đích, Hoàng-Tiêu kéo 3000 quân đến xin trú ngụ nước ta. Họ được trú ngụ tại Đông Phố (Tân Mỹ). Mạc-Cửu lập ấp rải rác ở vũng Thơm, Kẻ-Nàng, Rạch-Giá. Đất nước càng ngày càng mở rộng, Đàng Trong trúng mùa liên tục thóc lúa đầy nhà trong khi đó Đàng Ngoài bị lụt lội hạn hán liên miên vào các năm 1680, 1681, bệnh dịch 1686. ..

Trịnh-Căn (1682-1709)

Con Trịnh-Tạc, Trịnh-Căn, (289) thế tử , Được truyền ngôi nối giữ chức Vương . Sửa sang chính trị, mối giềng ,

4756- Ngoại giao khôn khéo, chỉnh trang nhiều bề . Hoàng ₫ế Pháp Lu-Y (Louis) mười bốn , Gửi quốc thư ₫ên chốn triều ₫ình . Trịnh-Căn chuẩn thuận hoan nghênh ,

4760- Gửi thư phúc ₫áp tỏ tình bang giao .

Lê-Hy-Tông yêu cầu Trung-Quốc , Trả lại vùng ₫ất nước biên cương . Mà dân Thanh ₫ã lấn ₫ường ,

4764- Vượt qua cột mốc giao thương hai ₫àng .

Nguyễn-Phúc-Trăn (1687-1691)

Nguyễn-Phúc-Trăn (290) ₫ược trao ngôi chúa , Năm vừa rồi (1687) chọn chỗ dời ₫ô . Phú-Xuân xây dựng cơ ₫ồ ,

4768- Thành trì gia cố, bồi tô miếu ₫ường .

Tên ông ₫ược gọi thường : Chúa Nghĩa , Chọn làm người kế vị tiên vương . Thuế, tô, tha giảm mọi ₫ường ,

4772- Tính tình rộng rãi, nhún nhường khiêm cung .

Cho tiên phong ₫em quân cứu viện , Chân-Lạp kia nội chíến tương tàn (291). Bổ sung cho tướng Dương-Lâm,

4776- Tinh binh thiện chiến, ₫ịnh an cả vùng . ---------------------------------------------------------------------------

289- Trịnh Tạc mất, Con là Trịnh Căn, lên thay (1682-1709) Trịnh-Căn tiếp quốc thư của vua Pháp Louis 14.

290- Tháng 3 Đinh Mão 1687, Nguyễn-Phúc-Tần chết. Con là Nguyễn-Phúc-Trăn thường gọi là Chúa Nghĩa, là con lên nối ngôi. Phúc-Trăn dời đô từ Ái-tử về Phú-Xuân và bắt đầu xây dựng kinh đô Huế.

291- Năm 1693,sai Cai cơ Nguyễn-Hữu-Kính đánh Chiêm-Thành vì vua Chiêm-Thành là Ba-Tranh hay quấy nhiễu ở vùng Diên-Ninh, Bình-Thanh (Phú-Khánh).Năm 1700, Đàng Trong cho thao diễn ngựa chiến. Đàng Ngoài tổ chức thi Hội lấy đỗ 19 tiến sĩ. ..

99

Chúa Nguyễn-Phúc, cuối cùng ₫ánh bại (292), Vua Chiêm-Thành ở mãi Đàng trong . Bởi Chiêm không chịu phục tòng ,

4780- Lại ₫em quấy nhiễu ở vùng Diên-Ninh .

Nguyễn-Phúc-Chu (1691-1725)

Vừa trưởng thành thì cha tạ thế , Nguyễn-Phúc-Chu (293) thừa kế Chúa cha . Một người ₫ức ₫ộ, khoan hòa ,

4784- Lo toan chính sự, mở ra cõi bờ .

Để giữ vững cơ ₫ồ, xã tắc , Chúa chọn người, sát hạch trang nghiêm . Quan tâm ₫ãi sĩ chiêu hiền ,

4788- Ưa lời nói thẳng, nịnh thần coi khinh.

Phủ Gia-Định, khai sinh gần cuối , Năm Mậu-Dần triều ₫ại Hiển-Tông (1698) Chưởng cơ Hữu-Kính ₫ược phong

4792- Làm quan kinh-lược vào trong xây ₫ồn .

Xứ Sài-Gòn, lập doanh Phiên-Trấn , Đất Đồng-Nai: ₫ịa phận Biên-Dinh . Sài-Gòn thuộc huyện Tân-Bình

4796- Minh-Hương, thị xã, dành riêng Hoa-Kiều .

Đất Gia-Định có nhiều sông rộng . Phía Đông-Nam, ₫ất ruộng Cần-Giờ . Tây Bắc, dựa núi Lấp-Vò ,

4800- Có sông Ngưu-Chử bến ₫ò Thủ-Thiêm . ---------------------------------------------------------------------------

292- Lấy hết phần đất còn lại của Chiêm-Thành (1693), biên giới cực Nam của xứ Đàng Trong, từ đó kéo dài đến Bình-Thuận ngày nay. -Lấy phần đất Chân-Lạp tiếp giáp với xứ Đàng Trong (1698) là vùng miền Đông Nam Bộ ngày nay.

293-Nguyễn-Phúc-Chu, còn gọi là Quốc chúa, con trưởng Nguyễn-Phúc-Trăn, sinh 1675, ở ngôi 34 năm thọ 50 tuổi, có 3 lần mở mang bờ cõi :

-Lấy hết phần đất còn lại của Chiêm-Thành (1693), biên giới cực Nam của xứ Đàng Trong, từ đó kéo dài đến Bình-Thuận ngày nay.

-Lấy phần đất Chân-Lạp tiếp giáp với xứ Đàng Trong (1698) là vùng miền Đông Nam Bộ ngày nay.

-Mạc-Cửu dâng đất Hà Tiên cho Chúa, đó là diện tích của các tỉnh Kiên Giang, Bạc Liêu, Cà-Mâu và một phần của tỉnh An-Giang, Sóc-Trăng ngày nay 1714). ..

Năm Canh-Thìn, (1700) Đàng trong thao diễn . Lấy ngựa nòi nổi tiếng xung quân . Trong khi ngoài Bắc ₫ăng quan ,

4704- Mở khoa thi Hội ₫ỗ gần hai mươi

Năm Nhâm-Ngọ, (1702) nước trôi ₫ê vỡ , Ở Thanh-Hoa, nước cỡ quá ₫ầu . Mất mùa, hạn hán, năm sau ,

4708- Nhân dân tị nạn lao đao vô cùng .

Lê-Dụ-Tông (1705-1728)

Lê-Hy-Tông mới vừa tạ thế , Lê-Duy-Đường (294) kế vị vua cha . Bấy giờ hết nạn can qua ,

4712- Binh ₫ao tạm lắng, quốc gia thái bình .

Ở trấn biên, giặc Nùng quấy phá , Chiến thuyền Anh ₫ổ bộ Côn-Luân . Đảo-Quốc cùng với Phúc-Phan ,

4716- Lập ₫ồn trấn thủ ₫ánh tan giặc này .

Đai phòng ngự lập ngay Phiên-Trấn , Sai Cửu-Vân giữ mạn Vũng-Cù . Xây thành, ₫ắp lũy phòng lo ,

4720- Luân phiên canh gác không cho giặc vào .

Vua Ai-Lao (295) cưới con họ Trịnh , Cuộc hôn nhân ₫ể tránh ngoại xâm . Đàng trong dẹp loạn dân Chàm ,

4724- Lấy tên nước cũ an phần nhân tâm .

Chiêu tập dân khai hoang vỡ ₫ất , Mạc-Cửu xin thần phục Đàng Trong . Chúa bèn xuống lệnh gia phong ,

4728- Cử làm trấn thủ coi vùng Hà-Tiên . ---------------------------------------------------------------------------

294- Thái thượng hoàng mất, Lê-Duy-Đường, con trưởng Lê-Hy-Tông lên ngôi Năm Canh Tý (1720), hiệu Lê-Dụ-Tông đổi niên hiệu là Bảo-Thái, tháng 11 ra lệnh đánh các sắc thuế trên đồng, muối, quế và kiểm soát chặt chẽ việc mua bán. Công ty Đông-Ấn của Anh bãi bỏ thương điếm và triệu hồi toàn bộ trở về .

295- Năm 1706, Triều-Phúc vua Ai-Lao đến dâng cống xin cưới con gái họ Trịnh để lấy chỗ dựa chống lại sự xâm lấn của các bộ lạc chung quanh.

100

Miền ₫ất biển ngày thêm ₫ông ₫úc , Càng ngày càng sung túc, thịnh hưng . Lập nên thương cảng Nam bang ,

4832- Thuyền buôn các nước thuận ₫ường ghé qua .

Trịnh-Cương (1709-1729)

Năm Kỷ-Sửu (1709), vâng theo lệnh Chúa, Đưa Trịnh-Cương, (296) chắt của Khang-vương . Lên ngôi nối dõi tông ₫ường ,

4836- Nắm quyền phủ Chúa, ₫ảm ₫ương việc triều .

Phép thuế theo Tô-Dung Điện Học , Luật thuế này Trung-Quốc ₫em sang . Ngõ hầu hạn chế thuế quan ,

4840- Hiện không thích hợp mà ₫ang ₫ược dùng .

Ở Đàng Trong, Chúa sai ₫o ₫ạc , Diện tích vùng bãi cát Trường Sa . Đồng hồ Bố-Chính ₫ặt ra .

4844- Dùng ₫o viễn ₫ộ khoảng xa lộ trình .

Xuống lệnh truyền quan viên nội phủ , Phải du hành ₫ến ₫ó mà xem . Đắp ₫ường tu sửa lẫm kinh ,

4848- Ngăn ngừa lụt lội, dân sinh thế nào .

Đổi niên hiệu là ₫ời Thái-Bảo (1720) Đánh thuế ₫ồng, thuế muối, bán buôn . Công ty Đông-Ấn tạm ngưng ,

4852-Rút về tòan bộ khỏi vùng Nghệ-An .

Kiểm tra ₫ể biết toàn dân số ,(1723)

Những di dân, các hộ ven sông . Ba năm sổ sách phải xong ,

4856- Quỹ riêng trường học, ruộng công ₫ể dành . ---------------------------------------------------------------------------

296 Trịnh-Cương là con trưởng của Tấn-quan-vương Trịnh-Bính là chắt của Khang-Vương Trịnh-Căn. Năm 1709, Cương lên ngôi được gia phong là Nguyên-Soái Tổng-Quốc-Chinh An-Đô-Vương. Cương là người biết giữ mối quan hệ giữa vua và chúa không quá mức lấn quyền như các chúa trước. Đáp lại, vua Lê đặc biệt kính trọng Cương khác thường. Cương là người có học thức đã lấy phép Tô-Dung điện học và các cải cách ở Trung-Quốc để áp dụng lại chính sách thuế khóa, hạn chế các bất công mà nền hành chính, gây ra.

Truyền nộp nhanh bản ₫ồ thủy lợi , Của mỗi vùng ₫ể ₫ợi chỉnh tu . Khai thông, dẫn thủy, ₫ào hồ ,

4860- Vét sông tắc nghẽn, ₫ắp bờ lên cao .

Để chặn ₫ứng cường hào ác bá , Vạch trần ra bè lũ tham ô . Vua cho yết bảng bấy giờ ,

4864- Ở nơi công cộng ₫ể cho dân bàn .

Đặt ra thi riêng dành môn Toán , Ở Đàng Ngoài có khoảng trăm ba . Lại cho thi tuyển chuyên khoa

4868- Chọn người giỏi võ lập ra môn này .

Cấm ngoại quốc, ₫ào khai kim loại , Khu mỏ ₫ồng hiện tại của ta . Báo cho vua nước Trung-Hoa ,

4872- Rút phu mỏ lại, hiếu hoà kết thân .

Lê-Duy-Phường (1729-1732)

Phủ Chúa cần ₫ổi thay ngôi ₫ế , Bảo quần thần ép ₫ể Dụ-Tông , Nhường ngôi lui ở trong cung ,

4876- Duy-Phường (297) lên thế, hợp cùng Trịnh-Cương .

Nguyễn-Phúc-Trú (1725-1738)

Ở miền Nam, Nguyễn-vương mở rộng Bình-Thuận miền ₫ất trống phía Tây (298), Phan-Rang, Phan-Rí, thu ngay ,

4880- Lại thêm Đông-Phố lựa ngày phân ra .

Phủ Gia-Định, Hòa-Đa, An-Phúc , Xứ Đồng-Nai, ₫óng cọc, chia vùng . Tân-Bình, lấy xứ Sài-Gòn ,

4884- Dựng dinh Phiên-Trấn coi chung nơi này . ---------------------------------------------------------------------------

297- Lê-Duy-Phường, con thứ của Lê-Dụ-Tông, sinh 1709, lên ngôi 1729, năm 1732 bị chúa Trịnh-Giang phế, đến năm 1735 bị giết, thọ 26 tuổi .

Ở Đàng Trong, chúa Nguyễn-Phúc-Chu mở mang bờ cõi phía Nam.

298- Năm 1697, đặt phủ Bình-Thuận gồm đất Phan-Rang, Phan-Rí phía Tây.

101

Năm Ất-Tị (1725) chẳng may tạ thế , Nguyễn-Phúc-Chu ₫ược kể lắm con . Cháu chắt, nội ngoại, tông môn ,

4888- Cộng trên trăm rưởi, vợ hơn chục bà .

Nguyễn-Phúc-Trú, (299) con bà vợ cả , Lên ngôi vương tuổi ₫ã ba mươi . Đặt ra quan hệ nước ngoài ,

4892- Tổ chức thi cử, nhân tài lựa riêng .

Lê-Thuần-Tông (1732-1735)

Trịnh-Giang (1729-1740)

Năm Kỷ-Dậu, (1729) Trịnh-Cương tạ thế , Đưa Duy-Tường lên kế ngôi vua . Thuần-Tông, (300) ₫ế hiệu bấy giờ ,

4896- Long-Đức niên kỷ nhà vua một triều .

Chúa Trịnh-Giang (301) ưa ₫iều quái dị , Lại là người rất dễ dèm pha . Tính tình nhiễm thói dâm tà ,

4900- Áo quần diêm dúa xa hoa vào mình .

Cũng học ₫òi phê bình văn sách , Cũng xây chùa, cung thất phiền hà . Ăn chơi nhiều thói trăng hoa ,

4904- Cưỡng bức cung nữ của cha dâm loàn.

Trịnh-Giang bệnh, bán thân bất toại , Làm lắm ₫iều tồi bại phi nhân. Triều ₫ình quyết ₫ịnh năm Thân (1740)

4908- Trịnh-Doanh ₫ược chọn thế chân cầm quyền . ---------------------------------------------------------------------------

299- Con trưởng Nguyễn-Phúc-Chu sinh 1696, tước Đỉnh-Quốc-Công thường gọi là Ninh-Vương, ở ngôi 13 năm thọ 42 tuổi sau dược truy tôn Túc-Tông Hiếu-Ninh Hoàng-Đế.

300- Húy Lê-Duy-Tường, con trưởng Lê-Dụ-Tông, sinh 1699, lên ngôi 1732, hiệu là Lê-Thuần Tông .mất 1735, thọ 36 tuổi..

301- Trịnh-Giang là người ươn hèn, dâm dục, loạn luân với cung nữ của cha là Kỳ-Viên. Bi sét đánh gần chết sau mắc bệnh điên. Năm Canh-Thân 1740, thấy tình hình nguy ngập, thái phi Vũ -Thi đã cùng triều thần bàn cách lập Trịnh-Doanh là em Trịnh-Giang lên ngôi chúa. Suốt đời Trịnh-Giang thích sống dưới hầm không ra ngoài, nơi ở gọi là cung Thường Trì. ..

Lê-Ý-Tông (302) (1753-1740)

Trịnh-Doanh (1740-1767)

Kế Thuần Tông, ₫ưa lên : Duy-Thận , Giữ ngôi vua cáng ₫áng việc triều . Ý-Tông vâng lệnh nghe theo ,

4912- Là con cháu ngoại ₫ược giao dõi truyền .

Trịnh-Giang phải trao quyền nhiếp chính , Cho Trịnh-Doanh (303) quyết ₫ịnh mọi ₫iều Đầu tiên, từ bọn quan liêu ,

4916- Giết ngay Công-Phụ và nhiều kẻ gian .

Truyền quan quân lên ₫ường dẹp loạn , Tuyển ưu binh lực lưỡng ₫ể dùng . Trưng thu ₫ến cả hồng chung ,

4820- Để ₫úc binh khí, kiếm cung, tầu thuyền .(1740)

Dưới thời này văn chương kiệt xuất , Nhiều thơ văn trước thuật tài tình . Nguyễn-Kiều, một thuở nổi danh ,

4924- Sử Hoa Tùng Vịnh ₫ể dành hậu lai .

Chinh-Phụ-Ngâm, tuyệt vời thi phẩm , Bản Hán văn của Đặng-Trần-Côn . Bà Đoàn-Thị-Điểm diễn Nôm .

4928- Văn chương muôn thuở vẫn còn lưu danh .

Lê-Hiển-Tông (1740-1786)

Lê-Duy-Thiêu (304) ₫ược nhường ngôi ₫ế , Vì Trịnh-Doanh muốn thế Ý-Tông . Vời ngay Thái-Tử ₫ông cung ,

4932- Hiển-Tông ₫ế hiệu trung hưng mối giềng . ---------------------------------------------------------------------------

302- Lê-Duy-Thận, con thứ 11 của Dụ-Tông, sinh 1719, lên ngôi năm 1735 hiệu là Lê-Ý-Tông . Năm 1740, lên làm thượng hoàng 19 năm, mất năm 1759 thọ 40 tuổi .

303- Là em của Trịnh-Giang nối ngôi anh năm 1740. Năm 1740, Trịnh-Doanh thế Trịnh-Giang, đem quân đi tiễu trừ và vỗ yên dân chúng nhưng phải tốn nhiều sức, của, và sinh mạng. Năm 1744, dư đảng nhà Mạc đứng lên ở vùng Thái-Nguyên, Cao-Bằng, Tuyên-Quang, Hưng-Hóa.

304- Lê-Duy-Thiêu. Con trưởng Lê-Thuần-Tông được chú ruột là Lê-Ý-Tông truyền ngôi năm 1740, hiệu Lê-Hiển-Tông, ở ngôi 46 năm, mất 1786, thọ 69 tuổi. ..

102

Dân Đàng Ngòai triền miên thiếu ₫ói , Ruộng bỏ hoang, ₫ồng nội xác xơ . Thiên tai, bệnh dịch bất ngờ .

4936- Nhiều năm hạn lụt, mất trơ mùa màng .

Số giáo dân bao gồm cả nước , Đến lúc này kiểm ₫ược xong xuôi . Hai trăm năm chục ngàn người ,

4940- Nhà thờ, giáo xứ nhiều nơi cát quyền .

Cả hai miền ₫ều cho cấm ₫ạo , Sợ gây mầm khuynh ₫ảo trong dân . Truyền cho giáo sĩ ngoại nhân ,

4944- Phải ra khỏi nước, không cần lệnh vua .

Có nhà sư Dương-Hùng (305) khởi nghĩa . Tam-Đảo sơn, chiếm cứ một vùng , Lại thêm tù trưởng Quách-Công ,

4948- Giữ nơi Lạc-Thổ, vẫy vùng một phương .

Người nhà Lê, thân vương tôn thất , Họp lại cùng Duy-Mật (306) hưng binh . Những mong ₫ảo ngược tình hình ,

4952- Tấn công ₫ốt phá kinh thành tan hoang .

Âm mưu lộ, tìm ₫ường ₫ào thoát , Vì nghĩa binh không biết kết ₫oàn . Nên nhiều người ₫ã chết oan ,

4956- Bị quan quân Trịnh dẹp tan tức thì .

Lê-Duy-Mật chạy về Thanh-Hóa ,(1740)

Cùng nông dân, quen quá vùng này . Luyện quân, dựng trại mưu bày ,

4960- Dân binh gia nhập mỗi ngày một ₫ông . ---------------------------------------------------------------------------

305- Chúa Nguyễn và Trịnh đều ra lệnh cấm đạo Gia-Tô và buộc các giáo sĩ người ngoại quốc phải rời khỏi nước ta. Trong năm đó, nhà sư Nguyễn-Dương-Hùng dấy binh khởi nghĩa ở vùng Tam-Đảo.

306- Năm 1738, tháng Chạp, Lê-Duy-Mật mưu đồ dẹp chúa Trịnh lộng hành. Cơ mưu bại lộ. Duy-Mật chạy về Thanh-Hóa lập căn cứ chiêu tập quân sĩ nông dân, các dân tộc thiểu số ở trấn Ninh vùng Nghệ An, Thanh Hóa. Cuộc chiến đấu kéo dài 32 năm. Năm 1770 nhân khi Duy-Mật đang trấn ở thành Trình-Quan thuộc Trấn-Ninh, bị ba đạo quân họ Trịnh tấn công. Quân Trịnh bắt mẹ của con rể là Lại-Thế-Triều viết thư đầu hàng. Triều phản bội mở cửa thành quân Trịnh tràn vào. Lê-Duy-Mật tự vẫn. ..

Khi tiến công, khi vây Phúc-Lộc , Vượt sông Đà, ₫ánh suốt sông Thao . Lôi-Dương ngấp nghé tiến vào ,

4964- Ngọc-Lâu còn dấu chiến hào thân vương .

Ở Đàng Ngoài nhiều phương chống lại , Bọn kiêu binh ác hại tham tàn . Công-Chất cát cứ Sông-Nam ,

4968- Tuyển, Cừ, Trác, Oánh, chiếm miền Hải-Dương .

Ở Bắc phương dư ₫ồ Mạc chúa ,(1744) Chiếm Cao-Bằng, Hưng-Hóa, Tuyên-Quang . Ngân-Gia lại có Đình-Dung (1740)

4972- Tế-Bồng thủ lĩnh giữ vùng Sơn-Tây .

Nguyễn-Hữu-Cầu (307) cho xây doanh trại , Kiểm soát mìền duyên hải Đồ-Sơn . Ngũ-Phúc, tướng Trịnh bị dồn ,(1744)

4976- Địch quân vây hãm, hết hồn lo âu .

Nguyễn-Danh-Phương cầm ₫ầu lực lượng, Mười vạn quân cả tướng và binh . Lấy vùng Thanh-Lãng xây thành ,

4980- Cuối cùng bị bắt, tử hình tại ₫ây .

Nguyễn-Phúc-Khoát (1738-1756)

Nguyễn-Phúc-Trú lên ngôi phủ Chúa , Ở Đàng Trong ₫ược quá mười năm Giữa năm Mậu-Ngọ (1738) thì băng .

4984- Khoát lên nối nghiệp ₫ăng quang lúc này .

Nguyễn-Phúc-Khoát (308) xuống ngay chiếu chỉ , Lập lễ ₫ài ở Huế ₫ăng quang . Sai người ₫úc ấn quốc vương ,

4988- Đặt ra triều phục, kỷ cương khi chầu . ---------------------------------------------------------------------------

307- Miền Băc giặc giã lọan lạc khắp nơi. Quan trọng nhất là năm 1742 Nguyễn-Hữu-Cầu đi 180 thuyền, tiến vào cửa sông gần Chí-Linh đánh nhau với quân Trịnh. Cầu kiểm soát duyên hải miền Bắc. Hoàng-Ngũ-Phúc tướng nhà Trịnh bị tấn công dữ dội.

308- Nguyễn-Phúc-Trú lên nối nghiệp chúa lúc 30 tuổi, ở ngôi được 13 năm. Sau Trú là Nguyễn-Phúc-Khoát. Khoát bắt đầu xưng vương. Khoát còn cho xây dựng kinh đô, điện Kim Hoàng, Quang Hoa các gác Dao-Trì, Triệu Dương... Kinh đô Phú Xuân trở thành nơi đô hội lớn, văn vật thanh danh lừng lẫy. ..

103

Xây kinh ₫ô, các lâu, cung ₫iện , Đài Giao-Trì , nội viện Triều-Dương . Thuyền rồng ₫ậu ở Hương-Giang ,

4992 - Cái quan ₫ắp rộng, dễ dàng giao thông ,

Ở Trấn-Biên có quân tạo phản , Chúa Nguyễn sai dẹp loạn thật nhanh . Được tin giặc cỏ Long-Xuyên (309),

4996- Lệnh sai cơ ₫ội ₫em thuyền ₫i ngay .

Lại xuống chiếu chọn ngày ₫úc súng , Làm thêm tiềm kẽm cứng lưu thông . Cộng chung với cả tiền ₫ồng ,

5000- Định ra luật lề tiêu dùng dễ phân .

Năm Giáp-Tuất, (1754) ₫em quân tiến ₫ánh , Chân-Lạp thua rút tận Nam-Vang . Nặc-Nguyên (310) dâng biểu xin hàng ,

5004- Từ rầy thần phục, xin làm phiên vương .

Trịnh-Sâm (1767-1782)

Ở Đàng Ngoài, Trịnh-Sâm (311) làm Chúa , Đoạt tiến phong một thuở ngôi vương . Đổi ngay triều nội kỷ cương ,

5008- Không theo phép cũ dùng thường khi xưa .

Chúa Trịnh-Sâm thay vua quyết ₫oán , Đã một lần làm tướng xuất quân . Đã từng chiếm ₫óng Phú-Xuân ,

5012-Đuổi quân chúa Nguyễn-Phúc-Thuần vào Nam . ------------------------------------------------------------------------------------

309- Năm 1746, Dương-Bao-Lai, Diệp-Mã-Lăng cầm đầu cuộc khởi nghĩa của người Chàm ở Thuận-Thành. Lý-Văn-Quang tụ tập 300 người nổi loạn ở Trấn-Biên, vua sai Cai cơ Tống-Phước-Đại đánh dẹp, dân ở miền Long-Xuyên nổi loạn cũng bị dẹp ngay.

310- Năm 1754, tháng 6, quân Nguyễn chia làm 2 đạo tiến đánh Chân-Lạp đến tận Nam-Vang, Nặc-Nguyên dâng biểu xin hàng phục.

311- Là con Trịnh-Doanh, Sâm là người cứng rắn, thông minh quyết đoán, được học hành đến nơi đến chốn nhưng rất tị hiềm với thái tử Duy-Vĩ nên sau khi lên nghiệp chúa được 2 năm thì ngầm giết Thái tử. Khi Sâm lên ngôi Chúa, em là Trịnh-Lệ định đoạt ngôi, bị bại lộ nên Trịnh-Sâm bắt giam tháng 10 Quý Tị (1773),

Tháng 11 Tân-Mão (1771), triều đình Lê, Trịnh cấm thương nhân Trung-Quốc chở trộm thóc gạo về nước. Cấm không được ở lẫn với dân địa phương và không ai được bán các loại gỗ tứ thiết cho họ. ..

Lê-Quý-Đôn, một người văn học , Để lại ₫ời Tiểu Lục Kiến Văn . Lê Triều Thông Sứ, trăm trang .

5016- Một nhà bác học thuộc hàng quán quân .

Đất Hải-Dương có Lê-Hữu-Trác, Là một người uyên bác y khoa . Y Tông Tâm Lĩnh viết ra ,

5020- Vệ Sinh Yếu Quyết thật là ích dân .

Đan-Loan có nhà văn Đình-Hổ , Chuyên tâm vào chuyện cổ, ₫iển văn . Vũ-Trung Tùy Bút, Tang Thương ,

5024- An-Nam Chí Lược trăm trang ₫ể ₫ời .

Từ Tân-Dậu (1741) kéo dài cho tới , Mãi ₫ến năm Đinh Hợi, (1767) hai miền , Có nhiều sự kiện khó quên ,

5028- Khóat mất, Thuần thế, Trịnh-Sâm Đàng Ngoài .

Nguyễn-Phúc-Thuần (1765-1777)

Nguyễn-Phúc-Thuần (312) nối ngôi nghiệp Chúa, Trương-Phúc-Loan nắm cả quyền hành . Trong triều có Nguyễn-Cư-Trinh ,

5032- Cũng không ngăn ₫ược tình hình rối ren .

Trương-Phúc-Loan lấy quyền Quốc-Phó , Xem triều thần chẳng có một ai . Chuyên quyền, giết hại người ngay .

5036- Tóm thâu mọi việc trong tay một mình .

Ở Đàng Ngoài, Trịnh Doanh bố cáo (1754) , Cấm người Âu truyền ₫ạo Gia-Tô (313). Cấm người Trung-Quốc bấy giờ ,

5040- Trắc, Lim, gỗ quý, không cho mang về . ---------------------------------------------------------------------------

312- Năm Ất-Dậu 1765 Phúc Khoát chết, Nguyễn-Phúc-Thuần 12 tuổi lên thay. Quyền thần Trương-Phúc-Loan không muốn lập Nguyễn-Phúc-Luân vì Luân đã lớn tuổi không thể lộng hành được. Phúc-Thuần nhỏ tuổi mọi quyền hành đều do Trương-Phúc-Loan sắp đặt. Các nguồn lợi chủ yếu của vương quốc Đàng Trong đều rơi vào tay Loan.

313- Trịnh-Sâm cấm đạo Thiên-Chúa.

104

Cả hai miền, dân quê ly tán , Lại mất mùa, lụt, hạn triền miên . Gian manh làm giả bạc tiền .

5044- Khiến cho mất giá, dân thêm ₫ói nghèo .

Biển Hà-Tiên có nhiều hải sản , Lắm ghe thuyền lai vãng mưu sinh . Ngư dân ngoại quốc cố tình ,

5048- Đánh bắt tôm cá nước mình mang ₫i .

Việc trấn thủ lắm khi quá yếu , Muốn tuần tra lại thiếu chiến thuyền . Tân-Mùi (1771) năm ấy vua Xiêm ,

5052- Cất quân tiến ₫ánh Hà-Tiên (314) mấy ngày .

Mạc-Thiên-Tứ sai người dụ ₫ịch , Tống-Phước-Hiệp ₫ột kích sau lưng . Dồn quân giặc tới ₫ường cùng ,

5056- Vượt qua biên giới tấn công mới về .

Vua Xiêm vội gửi ₫i sứ giả , Sang cầu hòa vì ₫ã bội giao . Hứa rằng nay trở về sau ,

5060- Có gì xích mích cùng nhau nghị bàn .

Vùng Hội-An, thuyền buôn tấp nập , Các nước Anh, Pháp, Nhật, Gia-Va (Java) Thuế quan thâu ₫ược hơn xưa ,

5064- Ba mươi ngàn lẻ, tiền vừa nhập kho .

Tiền thu vô, Phúc-Loan chiếm ₫oạt , Thuế mười phần chỉ ₫ược một hai . Chuyên quyền, Loan lại tác oai .

5068- Nhân dân phẫn uất ai ai cũng thù .

Đồng bỏ hoang, ruộng khô cỏ cháy , Có nhiều làng chẳng thấy lũy tre . Nhân dân cực khổ não nề ,

5072- Nhiễu nhương trộm cướp lắm bề tang thương . ---------------------------------------------------------------------------

314- Cuối năm 1771 và đầu 1772, vua Xiêm đem quân đánh Hà-Tiên, Tống-Phước- Hiệp và tướng Trần-Liên giữ Hà-Tiên đem quân vòng sau lưng tiến qua Chân-Lạp đánh vào nước Xiêm, vua Xiêm chạy về Hà-Tiên, gởi thư cầu hòa cho Mạc-Thiên-Tứ.

Tây-Sơn dấy nghiệp (1773)

Trước bối cảnh thê lương ₫ổ nát , Đất Tây-Sơn, Nguyễn-Nhạc (315) hưng binh . Nêu cao danh nghĩa của mình ,

5076- Loạn thần phải diệt, quyền dành cho dân .

Vào tháng Tám, nghĩa quân chiếm cứ , (1773) Ở Quy-Nhơn, (364) Tuần-phủ Đắc-Tuyên , Vội vàng tháo chạy xuống thuyền ,

5080- Giong buồm trốn thẳng ra miền Hóa-Châu .

Binh Tây-Sơn thọc sâu vào chiếm , Đánh mạnh vào cứ ₫iểm Bình-Khang . Rồi cho áp sát phía Nam ,

5084- Lấy vùng Bình-Thuận như tằm ăn dâu .

Quân chúa Nguyễn hai ₫ầu bị ép , Đường giao thông khó tiếp tế nhau . Lại thêm quân lính ốm ₫au ,

5088- Phúc-Thuần ra lệnh rút vào Trấn-Biên .(1775)

Thấy Đàng Trong khắp miền nội chiến , Chúa Trịnh-Sâm hạ lệnh ₫ộng binh (317). Hành quân, gióng trống Nam chinh ,

5092- Cờ giong tiết việt chính mình chỉ huy .

Hoàng-Ngũ-Phúc sai ₫i tìền trạm , Vượt sông Gianh, vây hãm Phú-Xuân . Vợ con, gia quyến Phúc-Thuần ,

5096- Dắt nhau bồng bế tránh quân Đàng Ngoài .

Thành Phú-Xuân vào tay Chúa Trịnh , Nguyễn-Phúc-Thuần chạy lánh nguy nan . Để con trấn giữ Quảng-Nam ,

5100- Bị Tây-Sơn ₫uổi bắt làm con tin . ---------------------------------------------------------------------------

315-Năm 1771, Nguyễn-Nhạc lãnh đạo cuộc khởi nghĩa Tây-Sơn, lên ngôi hoàng đế 1778 niên hiệu Thái- Đức, tại thành Đồ-Bàn (sau còn đổi thành Hoàng Đế).

316- Tháng 8 năm Quý Tỵ (1773) nghĩa quân Tây-Sơn đánh thành Qui-Nhơn, tuần phủ Bùi- Đắc-Tuyên bỏ chạy. Sau khi hạ thành Quy-Nhơn nghĩa quân tiến công Quảng-Ngãi, Diên-Khánh, Bình-Khang.

317-Tháng 5 Giáp Ngọ 1774, Trịnh-Sâm đem quân đánh Đàng Trong, chiếm Phú-Xuân Nguyễn-Phúc-Thuận chạy vào Quảng-Nam sau chạy vào Trấn-Biên, Gia-Định. ...

105

Phe Tây-Sơn, dưới quyền Nguyễn-Nhạc , Cùng Lập-Đình ngầm ước với nhau . Cẩm-Sơn, buộc Trịnh ₫ối ₫ầu (318),

5104- Giao tranh mấy trận, tiến vào Phú-Xuân .

Đổi sách lược với quân Lê, Trịnh , Tạm nghị hòa ₫ể tránh giao tranh , Tây-Sơn ₫oán trước tình hình ,

5108- Chống cả Trịnh, Nguyễn, khó dành phần hơn .

Trịnh phong Nhạc : Tây-Sơn Hiệu-Trưởng , Trấn giữ vùng ₫ất Quảng trở vô . Lữ, Huệ, ₫ược Nhạc giao cho ,

5112- Coi quân giữ ₫ất kể từ Phú-Yên .

Khoa-Kiên bị Tây-Sơn bắt sống , Sự kiện này rúng ₫ộng ba quân . Đại binh Chúa Nguyễn lần lần ,

5116- Nếm mùi thất bại, rút dần vào Nam .

Tại xứ Quảng, trời làm dịch bệnh , Phía Trịnh quân binh lính chết nhiều . Ngũ-Phúc không dám ₫ánh liều ,

5120- Rút lui ra khỏi chân đèo Hải Vân .

Tôn-Thất-Xuân, mộ quân chiếm lại (1775)

Vùng ₫ất này Trịnh phải buông tay . Thất-Xuân giữ ₫ược mấy ngày .,

5124- Bị binh Nguyễn-Nhạc ₫uổi ngay khỏi thành .

Năm Bính-Thân,(1776) Tây-Sơn thừa thắng , Chiếm Long-Hồ. ₫ánh thẳng Trấn-Biên . Lấy Sài-Gòn, (319) lại tiến lên ,

5128- Tràn vào Gia-Định, trăm thuyền tịch thu ---------------------------------------------------------------------------

318- Tháng 4/1775, Nguyễn-Nhạc cùng Lập-Đình, Lý Tài đón đánh quân Trịnh ở Cẩm-Sơn, bị thua quân Tây-Sơn rút về. Nguyễn-Nhạc đổi sách lược tìm cách hòa hoãn với chúa Trịnh để rảnh tay thôn tính Nguyễn-Phúc-Thuần.

319- Năm Bính-Thân 1776 Nguyễn-Lữ đem quân vào đánh chiếm Trấn-Biên, Phiên-Trấn Long-Hồ, chiếm thành Sàigòn . Nguyễn-Phúc-Thuần bỏ Sàigòn chạy về Bà-Rịa. Sau chiến thắng, Nguyễn-Lữ rút quân đem theo hơn 200 thuyền lương lấy được ở Gia- Định đưa về Qui-Nhơn.

Quân Tây-Sơn dưới cờ Nguyễn-Lữ . Vỗ yên dân, cắt cử nha quan . Thu gom khí giới, kho tàng ,

5132- Kiểm kê tài sản cho mang ngay về .

Đàng Ngoài, thế Trịnh, Lê, suy yếu , Gặp thiên tai, lại thiếu tài nguyên . Mặc cho Nguyễn-Nhạc lấn quyền ,

5136- Tóm thâu lãnh thổ cả miền Đàng Trong .

NHÀ TÂY SƠN (1788-1802)

Năm Đinh-Dậu (1777) chiếm xong Gia-Định , Nguyễn-Huệ liền tiến ₫ánh Vĩnh-Long . Long-Xuyên cứ ₫iểm cuối cùng

5140- Của quân Chúa Nguyễn lọt vòng bao vây .

Nguyễn-Phúc-Dương tới nơi Ba-Vược , Bị Tây-Sơn bắt ₫ược giết ₫i . Đàng Trong ₫ến lúc suy vi (320),

5144- Phúc-Thuần biết ₫ược khó bề thoát thân .

Phúc-Ánh theo tàn quân trốn thoát , Từ Thổ-Châu vào ₫ất An-Giang . Hội quân sửa soạn binh lương ,

5148- Long-Hồ tái chiếm, Lật-Giang ₫ợi thời .

Trung-Ương Hoàng-Đế (1778-1793)

Năm Mậu-Tuất (1778) lên ngôi Hoàng-₫ế , Nguyễn-Nhạc (321) cho Nguyễn-Huệ coi quân . Phong làm Long-Nhượng Tướng Quân ,

5152- Còn riêng Nguyễn-Lữ miền Nam một vùng .

---------------------------------------------------------------------------

320- Năm Đinh-Mão (1777) nhà Trịnh suy yếu nên để mặc Nguyễn-Nhạc làm trấn thủ Quảng-Nam. Tháng 8 Nguyễn-Huệ kéo quân đến Vĩnh-Long, Phúc-Dương chạy về Ba- Vược thì bị bắt và bị giết, tháng 9 Nguyễn-Huệ về Quy-Nhơn.

321- Tháng giêng năm Mậu-Tuất 1778, Nguyễn-Nhạc lên ngôi Hoàng-Đế lấy niên hiệu Thái-Đức, đổi thành Đồ-Bàn ra thành Hoàng-đế, phong Nguyễn-Lữ chức Tiết-chế, Nguyễn-Huệ làm Long-Nhượng tướng quân. ..

106

Ở Đàng Trong tình hình ₫ổi khác , Kể từ ngày Nguyễn-Nhạc xưng vương . Đổi tên thành cũ Đồ-Bàn ,

5156- Thành tên Hoàng-Đế dùng làm kinh sư .

Chữ “Thái-Đức” dùng cho niên hiệu , Kể từ ₫ây chấp chiếu tiên vương . Cơ ₫ồ một cõi Nam phương ,

5160- Đàng Trong tạm ổn, mùa màng bội thu .

Trịnh Sâm (tiếp theo) Ở miền Bắc mất mùa hạn hán , Tỉnh Nghệ-An mất hẳn mùa màng . Trộm cướp quấy nhiễu Sơn-Nam ,

5164- Thổ tù Văn-Đỗng lấy luôn mỏ ₫ồng .

Đặng-Thị-Huệ (322) ở trong phủ chúa , Quả là trang mỹ nữ truyệt trần. Mắt ₫ưa nghiêng nước nghiêng thành.

5168- Trịnh-Sâm say ₫ắm, kết làm tri-âm .

Người ₫ẹp vốn quê làng Phù-Đổng , Tỉnh Bắc-Ninh thuộc trấn Đông-Anh . Trước là tỳ nữ trong dinh ,

5172- Về sau ₫ược Chúa phong thành tuyên phi.

Kể từ khi sinh ra Trịnh-Cán , Thị-Huệ tham, những muốn cướp ngôi . Cho con vừa mới chào ₫ời ,

5176- Âm mưu soán ₫oạt, kiếm người tiếp tay .

Hàng quận công có ngay Đình-Bảo , Sàm tấu rằng Trịnh-Khải bất lương , Con bất hiếu, thần bất trung ,

5180- Khiến cho Sâm cũng bằng lòng phế ₫i . ---------------------------------------------------------------------------

322- Ở phủ Chúa, một hôm tiệp dư Trần-Thị-Vịnh sai nữ tỳ là Đặng-Thị-Huệ bưng khay hoa đến trước mặt Chúa Trịnh-Sâm. Thị-Huệ mặt phượng, mày ngài vẻ người rất xinh đẹp hấp dẫn. Chúa Trịnh trông thấy đem lòng yêu. Sống với chúa như vợ chồng. Khi Huệ có thai, Chúa lại càng cưng quý hơn. Huệ sinh con trai tên là Cán, Thị Huệ mặc sức tung hoành, Trịnh-Sâm càng ngày càng say mê Thi-Huệ. Huệ tìm được người trong phủ chúa là Huy-quận-công Hoàng-Đình-Bảo hai người cấu kết và thuyết phục Trịnh-Sâm truyền ngôi chúa cho Cán, phế Trịnh-Tông.

Trịnh-Cán (1782)

Cán (323) lên ngôi trị vì một tháng , Ở kinh thành nổi loạn kiêu binh . Các quân Tam-Phủ hợp thành

5184- Một bè ác ₫ảng tung hoành khắp nơi .

Trịnh-Khải (1782-1786)

Đám kiêu binh phế ngay Trịnh-Cán , Giết Bảo rồi phế giáng Huệ-phi . Trịnh-Khải lại ₫ược rước về ,

5188- Nối ngôi vương phủ, chỉ huy quan triều .

Loạn kiêu binh càng nhiều trầm trọng , Chúng coi thường tính mạng dân lương . Không còn luật pháp kỷ cương ,

5192- Nhân tâm oán hận kêu thưong thấu trời .

Nguyễn-Phúc-Ánh phục hồi (1780-1802)

Nguyễn-Phúc-Ánh (324) phục hồi năm Tý , Cho ₫úc ngay ngọc tỷ ₫ể truyền , Niên hiệu cũ vẫn giữ yên ,

5196- Lấy theo ₫ế hiệu nguyên niên, Lê-triều .

Năm Tân-Sửu,(1781) nguyên tiêu vừa hết , Nguyễn-Ánh thề quyết diệt Tây-Sơn . Chiến thuyền, ba vạn quân hơn ,

5200- Lên ₫ường ra tới Nha-Trang phục thù . ---------------------------------------------------------------------------

323- Con thứ của Trịnh-Sâm, mẹ là Đặng-Thị-Huệ nối ngôi chúa nhưng bị anh là Trịnh-Khải cùng kiêu binh truất phế. Năm Nhâm-Dần 1782, Trịnh-Sâm chết. Cán lên ngôi được 1 tháng thì bị loạn kiêu binh và Trịnh-Tông phế lập, giết Thị-Huệ và Đình-Bảo, đưa Trịnh-Khải lên ngôi.

324- Trong khi đó ở Đàng Trong, Nguyễn-Phúc-Ánh chính thức lên ngôi Vương vào năm Canh Tý 1780, Năm 1782, Nguyễn-Nhạc và Huệ dẫn mấy trăm chiến thuyền vào biển Cần Giờ đánh tan thủy binh Tống-Phước-Thiêm, quân Nguyễn thua rút về Ba-Giồng. Nguyễn-Ánh phải chạy trốn ra đảo Phú Quốc. Nguyễn-Ánh quay về tái chiếm Gia-Định . Nguyễn-Huệ vào đánh lần 11, năm sau (1783) Nguyễn-Huệ đuổi gấp, Ánh phải cưỡi trâu lội qua sông thoát thân rồi đem vợ con ra Phú-Quốc, bị Nguyễn-Huệ truy kích tới cùng may nhờ Lê-Phúc-Điểu mặc áo ngự đứng đầu thuyền giả làm Nguyễn-Ánh làm lạc hướng quân Tây-Sơn . ..

107

Quân Chúa Nguyễn mới vừa ₫ưa ₫ến , Bị Tây-Sơn khởi chiến ưu tiên. Cả bộ binh lẫn chiến thuyền ,

5202- Lọt vào thế trận phải liền rút quân .

Qua năm Dần (1782) Tây-Sơn trả lễ , Mấy trăm thuyền vượt bể vào Nam . Cần-Giờ, thuyền chiến xếp hàng ,

5208- Dưới quyền Nguyễn-Huệ, dọn ₫ường thọc sâu .

Quân Nguyễn-Ánh lúc ₫ầu chống trả , Sức yếu dần vội vã rút lui . Gọi quân Hà-Nghĩa tới nơi ,

5212- Bị phục kích, chạy tơi bời gian nan .

Dưới tay Huệ, mấy trăm thuyền chiến , Tiến vào trong cửa biển Cần-Giờ , Thủy binh Nguyễn-Ánh thua to ,

5216- Vội vàng bôn tẩu, vượt bờ ra khơi . Ánh bôn tẩu ra ngoài Phú-Quốc , Thế Nguyễn triều phút chốc lâm nguy . Cho Hoàng-tử Cảnh (325) ra ₫i , (1783)

5220- Qua Tây cầu viện bởi vì thế cô .

Từ Côn-Lôn chạy vô Thổ-Cốt, Rồi Thổ-Châu, (326) hoảng hốt qua Xiêm . Nhiều khi ₫ói khát trên thuyền ,

5224- Nguyễn-vương vẫn giữ vững nguyên ý mình .

Được vua Xiêm (327) vị tình giúp ₫ỡ , Ba trăm thuyền, một số tinh binh . Kéo về Gia-Định tung hoành ,

5228- Bị quân Nguyễn-Huệ vây quanh phía ngoài . ---------------------------------------------------------------------------

325- Nguyễn-Ánh giao con là hoàng tử Cảnh cho giám mục Bá-Đa-Lộc sang Pháp để cầu viện, cũng là bước đầu cõng rắn cắn gà nhà .

326- Từ Côn-Lôn chạy qua đảo Thổ-Cốt rồi Phú-Quốc, cuối cùng trốn sang Xiêm nương thân và cầu viện.

327- Tháng 2 năm Giáp-Thìn 1784 dẫn 2 vạn thủy quân Xiêm, Việt cùng 300 chiến thuyền kéo về Gia-Định. Nguyễn-Ánh chiếm được Ba-Xắc, Trà-Ôn, Sa-Đéc. ..

Ở Rạch-Gầm, Huệ sai mai phục , Đưa người vào Xòai-Mút ém quân . Chiêu-Sương cùng với Chiêu-Tăng ,

5232- Trúng ₫òn mai phục, chết gần hết quân .

Nguyễn-Ánh sang ₫ất Xiêm nhờ cậy , Nguyễn-Huệ thì quay lại Quy-Nhơn . Bốn lần vào ₫ánh Sài-Côn ,

5236- Bốn lần ₫ại thắng, vinh quang bốn lần.

Nguyễn-Huệ Bắc chinh (1786) Ở Đàng Ngoài hoang tàn ₫ổ nát , Nạn kiêu binh (328) lấn át vua Lê . “Phù Lê, Diệt Trịnh” làm ₫ề ,

5240- Nhạc sai Nguyễn-Huệ diệt ₫i lũ này .

Nguyễn-Huệ ₫ược phong ngay Tiết-Chế , Thống lĩnh quân tòan thể ₫ăng quan. Vượt ₫èo ₫ánh thẳng Phú-Xuân ,

5244- Ngô-Cầu nhanh chóng ₫ầu hàng Tây-Sơn .

Chiến lợi phẩm mấy muôn hộc thóc , Hành quân nhanh ₫ánh thốc Vị-Hoàng . Thẳng ₫ường tiến ₫ến Thăng-Long ,

5248- Trịnh-Khải (329) tháo chạy, cuối cùng sa chân .

Nhà Trịnh gần hai trăm năm lẻ, Bị Tây-Sơn xóa kể từ ₫ây . Nước nhà thống nhất trong tay ,

5252- Thăng-Long, Gia Định, thẳng ngay một ₫ường .

Lê-Hiển-Tông sau cơn binh biến , Điện Kính-Thiên diện kiến tướng quân . Để cho yên phận thần dân ,

5256- Vua bèn hứa gả (330) Ngọc-Hân cho người . ---------------------------------------------------------------------------

328- Ở Đàng Ngoài năm 1784, nạn kiêu binh làm náo loạn kinh thành giết chết Nguyễn-Triêm, phá nhà Nguyễn-Lễ và Dương-Khuông .

329- Tháng 5/1786, Nguyền-Huệ làm Tiết chế quân thủy bộ cùng với Nguyễn-Hữu-Chỉnh, Vũ-Văn-Nhậm, Nguyễn-Lữ đem quân đánh Phú-Xuân. Phạm-Ngô-Cầu ra hàng. Tây-Sơn. Thần tốc tiến quân đến sông Vị-Hoàng.. Trịnh Khải tháo chạy bi bắt ở Hạ-Lôi .

330- Vua Lê-Hiển-Tông gả con gái là công chúa Ngọc-Hân cho Nguyễn-Huệ, lúc đó công chúa mới 18 tuổi..

108

Thư ₫ưa về báo hồi chiến thắng , Lấy Bắc-Hà, chiếm ₫ặng kinh ₫ô , Nghe tin, Nguyễn-Nhạc rất lo ,

5260- Năm trăm binh sĩ vội cho lên ₫ường .

Nhạc sợ Huệ một phương lừng lẫy , Rồng gặp mây vùng vẫy khó thêm . Huệ thừa biết rõ tim ₫en ,

5264- Vội thân ra ₫ón, ₫ưa lên tờ trình .

Bắc-Bình-Vương, (331) nêu danh Nguyễn-Huệ , Đông-Định-Vương ở phía Trấn-Biên .

Giao cho Nguyễn-Lữ cầm quyền , 5268- Trung Ương hoàng-₫ế giữ miền Qui-Nhơn ,

Nhạc và Huệ cùng bàn kế hoạch , Đất Bắc-Hà ₫ể mặc vua Lê . Kiểm tra sắp ₫ặt mọi bề ,

5272- Sai quan chỉnh ₫ốn vỗ về, an bang .

Nguyễn-Huệ biết tay gian Hữu-Chỉnh , Là một người nổi tiếng kiêu ngoa . Khi về ông chẳng nói qua ,

5276- Im lìm binh tướng rút ra khỏi thành .

Chỉnh hay tin thất kinh mất mật , Giong thuyền theo tới kịp Hóa-Châu . Huệ dư biết Chỉnh lo âu ,

5280- Cho nên hạ lệnh tạm giao vùng này .

Lê-Chiêu-Thống (1787-1789)

Lê-Duy-Kỳ (332) lên thay ngôi báu , Thái-Tử này là cháu ₫ích tôn , Của vua ₫ời trước Hiển-Tông ,

5284- Hiệu là Chiêu-Thống, nối dòng họ Lê . ---------------------------------------------------------------------------

331- Tháng 4 Đinh Mùi 1787, Nguyễn Nhạc chia phía Nam làm 3 miền, từ Hải-Vân trở ra Bắc giao cho Nguyễn -Huệ gọi Bắc-Bình-Vương.Đất Gia Định thuộc Nguyễn-Lữ gọi Đông-Định-Vương .Nhạc thì đóng ở Qui-Nhơn xưng là Trung-Ương Hoàng-Đế.

332- Lê-Duy-Kỳ, con trưởng Lê-Duy-Vĩ, là vua Lê-Chiêu-Thống lên ngôi 1786, ở ngôi 2 năm, sau mất vì bệnh trong khi đang sống lưu vong tại Trung-Quốc 1793, thọ 28 tuổi.Nhà Lê tuy gián đọan nhưng xét về danh nghĩa gồm 27 đời vua trên 360 năm .

Khi Tây-Sơn rút về ₫ến Huế , Ở Bắc-Thành, Trịnh-Lệ cướp ngôi . Vua Lê, chúa Trịnh tranh oai ,

5288- Vua tôi mâu thuẫn làm ai cũng buồn .

Trịnh-Bồng (1786-1787)

Trước việc làm tranh phần phủ Chúa , Đinh-Tich-Nhưỡng về phía quận công . Đã ₫ưa Tiết-chế Trịnh-Bồng ,

5292- Lên ngôi kế vị nối giòng Trịnh-gia .

Nội bộ nhà Tây-Sơn mâu thuẫn , Hai anh em ngầm ngấm chống nhau . Nồi da nỡ xáo thịt sao !

5296- Về sau hưu chiến ₫ào hào phân chia .

Ở kinh sư, vua Lê cầu viện . Vì Trịnh-Bồng lấn chiếm hết quyền . Vua bèn sai viết thư riêng ,(1786)

5300- Gọi Nguyễn-Hữu-Chỉnh ₫em quân về triều .

Nguyễn-Hữu-Chỉnh (333) bèn ₫iều binh tướng , Đuổi Trịnh-Bồng, Tích-Nhưỡng chạy xa . Quyền uy một cõi sơn hà ,

5304-“Đường trời mở rộng riêng ta một vùng ”.

Mới thắng, Chỉnh dương dương tự ₫ắc , Việc triều ₫ình qua mặt nhà vua , Huệ nghe tin ấy lòng ngờ ,

5308- Nên ₫em quân sĩ phất cờ trừ gian .

Ngô-Văn-Sở (334) lên ₫ường dẹp loạn , Phan-Văn-Lân dẫn toán bộ binh . Cùng quan Tiết-chế khởi hành ,

5312- Hạ-Lôi tập kết ₫ánh thành Thăng-Long . ---------------------------------------------------------------------------

333- Nguyễn-Hữu-Chỉnh vâng lệnh vua Lê về mộ binh ở Nghệ An. Chỉnh đánh tan thế lực của Trịnh-Bồng một cách dễ dàng, các tướng của Trịnh bỏ chạy. Trịnh-Bồng trốn về xã Dương-Xá rồi Quyết-Võ Hải-Dương và đi mất không ai tìm ra tung tích.

334- Nguyễn-Huệ sai Ngô-Văn-Sở, Phan-Văn-Lân ra Nghệ-An hợp với Vũ-Văn-Nhậm để diệt Chỉnh. Bị quân Nhậm tấn công, Chỉnh đem vua Lê-Chiêu-Thống chạy sang Kinh-Bắc, đến Mục-Sơn thì Chỉnh bị Nguyễn-Văn-Hòa bắt được giải về kinh và giết chết.

109

Chỉnh ₫ưa vua vào vùng Kinh-Bắc , Quân Tây-Sơn xiết chặt vòng vây . Mục-Sơn nương náu mấy ngày ,

5316- Về sau bị bắt trói tay giải về .

Vũ-Văn-Nhậm (335) sai ₫i thay thế ,(1788)

Cũng lộng hành chẳng kể vua quan . Nguyễn-Huệ lại phải lên ₫àng ,

5320- Mười ngày ₫ã tới cửa thành Thăng-Long .

Chém Nhậm xong, ₫ặt Ngô-Văn-Sở , Coi việc quân, trấn ở Đàng Ngoài . Còn Lê-Chiêu-Thống chạy dài ,

5324- Sai Lê-Duy-Đán sang mời quân Thanh .

Trong khi ₫ó, tại thành Gia-Định , Dùng ₫ại binh, Nguyễn-Ánh phản công . Quan quân Nguyễn-Lữ sờn lòng ,

5328- Di tản chiến thuật theo ₫ường Quy-Nhơn .

Bồ-Đào-Nha cử tân sứ giả , Đem quốc thư vua ₫ã chuẩn y , Năm mươi thuyền chiến cho ₫i ,

5332- Theo lời cầu viện những gì ₫ã xin .

Cho con tin là Hoàng-tử Cảnh ,(1787)

Theo Bá-Đa (Rhodes) cùng ₫ến Véc-Xay (Versailles) Nhân danh Nguyễn-Ánh qua ₫ây ,

5336- Ký xong hiệp ước, xin vay khí tài .

Trong hiệp-ước có hai ₫iều khỏan (336) : Nhường cho Tây ₫ảo cảng Côn-Lôn , Tam-Kỳ, cửa biển Hội An , 5340- Để thuyền của họ thông thương dễ dàng. ---------------------------------------------------------------------------

335- Vũ-Văn-Nhậm giết được Chỉnh trở nên lộng hành, mưu phản chống lại Nguyễn- Huệ. Được Ngô-Văn-Sở mật báo, Nguyễn-Huệ trong 10 ngày đem quân ra Thăng-Long và giết chết Nhậm.

336- Pháp hiệp ước Versailles trong đó có 2 điều khoản chính : Chúa Nguyễn nhượng đảo Côn-Lôn và cảng Hội-An cho Pháp để cho Pháp dễ dàng buôn bán. Đổi lại, Pháp cung cấp cho Chúa Nguyễn 4 chiến thuyền, 1650 lính đánh thuê và quân nhu đạn được. Hai hiệp ước với Bồ-Đào-Nha và Pháp chỉ bàn trên giấy tờ chứ không được thực thi. Trong lúc đó Nguyễn Ánh củng cố lực lượng.

Về phía Pháp sẽ nhường cho Chúa , Bốn chiến thuyền, tiền của, quân lương . Cộng thêm nghìn sáu Lê-Dương ,

5344- Để thêm lính tráng, quân trang xử dùng .

Các hiệp ước bàn suông trên giấy , Chưa bao giờ ₫ược thấy thực thi . Hạ-Châu, truyền sứ ra ₫i .

5348- Mua thêm súng ₫ạn ₫em về bổ sung .

Nguyễn-Phúc-Ánh phán cùng các tướng , Lập thao trường huấn luyện rèn quân . Chủ trương ₫ãi ngộ ₫ương nhân ,

5352- Vỗ về tướng sĩ, ₫e răn loạn thần .

Nguyễn-Huệ Đại Phá Quân Thanh (1789)

Năm Mậu-Thân, (1788) lúc gần tháng Chạp , Quân nhà Thanh ồ ạt kéo sang . Hai mươi chín vạn lên ₫ường ,

5356- Tổng-₫ốc (337) Lưỡng-Quảng tiên phong phất cờ .

Nhiệm bàn kế cùng Ngô-Văn-Sở , Ngầm ₫iều quân ₫ến ở Trường-Yên . Rồi cho cấp báo hiện tình

5360- Về cho Nguyễn-Huệ biết tin tức thời .

Buổi trưa ngày hăm lăm tháng Chạp , Vua Quang-Trung truyền khắp mọi nơi Rằng : “Giặc Thanh ₫ã tới rồi ,

5364- Tập trung lực lượng ở ngoài Nam-Quan” .

Quang-Trung Hoàng-Đế (1788-1792)

Núi Ba-Tầng thiết ₫àn làm lễ , Cáo ₫ất trời xin ₫ể lên ngôi . Quang-Trung (338) hiệu triệu mấy lời ,

5368- Lễ xong hạ lệnh tức thời xuất quân . ---------------------------------------------------------------------------

337- Tháng 10 Mậu Thân (1788) 29 vạn quân Thanh chia làm 3 đạo, do tổng đốc Lưỡng-Quảng Tôn-Sĩ-Nghị chỉ huy, ồ ạt -éo vào xâm lược nước ta.

338- Ngày 25 tháng chạp năm Mậu-Thân (1788), Nguyễn-Huệ làm lễ tế cáo trời đất ở phía Nam núi Ngự-Bình ở Phú-Xuân lên ngôi Hoàng đế niên hiệu Quang-Trung rồi lập tức ra lệnh xuất quân, đến Nghệ- An lấy thêm quân.

110

Nghệ-An sẵn có quân tinh nhuệ , Lấy mười ngàn chưa kể dân binh . Vài trăm voi chiến ₫ăng trình ,

5372- Chia ra tả hữu năm doanh rõ ràng .

Vua Quang-Trung ₫ương trường ₫ốc trận , Aó hoàng bào liệt lẫm oai phong . Gươm thiêng nạm bạc ₫eo cùng ,

5376- Trên ₫ầu voi chiến hào hùng ruổi rong .

Sau năm ngày bụi hồng nhuộm áo, Tới Đèo-Ngang, dựng dáo nghỉ chân Vua cho mở tiệc khao quân (339), 5380- Định ngày mồng Bẩy, khai xuân sẽ vào ,

Thăng-Long thành, xuân chào năm mới , Nụ hoa ₫ào chớm ₫ợi ₫ông phong . Cành non thấp thoáng búp hồng ,

5384- Mai vàng núp bóng thẹn thùng nắng mai .

Vua Quang-Trung ₫ến ngay Gián-Khẩu (340), Hành quân qua ₫ánh ₫ạo Sơn-Nam .

Hà-Hồi ở cách trung tâm , 5388- Thăng-Long, nhắm hướng phía Nam nửa ngày .

Quân Tây-Sơn bao vây kín mít , Mà giặc Thanh chẳng biết chút gì . Đầu hôm cho ₫ến nửa khuya ,

5392- Áp vào ₫ồn giặc ₫ợi giờ tấn công .

Sáng mồng năm Quang-Trung ₫ến kịp , Đồn Ngọc-Hồi, tràn nhập quân ta (342) . Trong thành giặc chẳng dám ra .

5396- Chỉ thấy lố nhố hằng hà chông tre . ---------------------------------------------------------------------------

339- Ngày 20 tháng chạp đến Tam-Điệp. ông hạ lệnh cho quân sĩ ăn Tết nguyên đán trước và hẹn ngày mồng bảy tháng giêng Kỷ-Dậu "sẽ vào thành Thăng-Long mở tiệc ăn tết khai hạ". Đất Bắc đang vào những ngày đầu xuân .

340- Quang-Trung dụng binh thần tốc, đêm 30 tháng Chạp quân Tây-Sơn vượt bến đò Gián-Khẩu đánh tan quân trấn thủ Sơn-Nam Hoàng-Phùng-Nghĩa.

341- Ngày mồng 3 tháng giêng Kỷ-Dậu, tiến sát đồn Ngọc-Hồi. Hạ-Hồi cách trung tâm Thăng-Long khoảng chừng 20 km về phía Nam. Quân Tây-Sơn bao vây 4 phía bật loa gọi đầu hàng. Quân Thanh không dám chống cự, ra hàng, nộp hết khí giới lương thực.

Vua sai lấy ván che rơm ướt , Cho trăm voi lên trước tấn công . Vượt qua hỏa pháo, gai chông ,

5400- Dập dồn trống trận xung phong tấn vào .

Xáp lá cà, (342) vượt hào, chiến lũy , Giặc Mãn-Thanh bạt vía kinh hồn . Quân Tây-Sơn tựa sóng cồn . 5404- Tòan quân Thanh xác chất chồng thảm thay .

Hứa-Thế-Hanh chết ngay tại trận , Trương-Sĩ-Long cũng chẳng hơn gì . Quân Thanh ₫ại bại ê chề .

5408- Theo ₫ê Yên-Phụ chạy về Đông-Quan .

Giặc Mãn-Thanh tan hàng vỡ mật , Một cánh quân chạy lạc vào ₫ầm . Chết vì ngựa ₫á voi dầm ,

5412- Chết vì ₫ói khát cạn dần binh lương .

Đô-Đốc Long chặn ₫ường lũ giặc , Dùng kị binh vây chặt Đống-Đa (343). Thâu ₫ồn Khương-Thượng về ta .

5416- Giặc Thanh khốn ₫ốn phải ra ₫ầu hàng .

Sầm-Nghi Đống cùng ₫ường nhỏ lệ . Thắt cổ treo ở lũy Nam-Đông . Lính thì tên trúng mạng vong ,

5420- Chết hơn quá nửa, nửa vòng tù binh .

Nghe ₫ược tin ở thành Khương-Thượng , Đã ₫ầu hàng, binh tướng bị giam . Khiến Tôn-Sĩ-Nghị kinh hoàng

5424- Kéo quân chạy trốn bằng ₫ường cầu phao . ---------------------------------------------------------------------------

342- Sáng ngày mồng 5 đến đồn Ngọc-Hồi quân Mãn-Thanh đóng kín cổng thành, bắn tên như mưa. Trên thành cắm chông, bố trí súng hỏa pháo. Nguyễn-Huệ thân đốc chiến cho hơn 100 voi tiến trước, quân Tây-Sơn mang lá chắn bằng ván và rơm, dắt đoản đao, vượt qua súng đạn và chông sắt xông vào đánh xáp lá cà với quân Thanh.

343- Thừa thắng, quân Tây-Sơn phá vỡ luôn các đồn Văn-Điển, Yên-Quyết. Tướng giặc Trương-Sĩ-Long, Hứa-Thế-Thanh, Thượng-Duy-Thăng tử trận. Ở Đống-Đa, đô đốc Long đem quân chọc thẳng đồn Khương-Thượng trong khi đó một toán quân Thanh bị đánh lạc vào đầm Mực nhiều tên chết vì bị voi ngựa giày đạp. Ở đồn Phương-Thượng, tri phủ Điền-Châu Sầm-Nghi-Đống cạn thế chạy đến gò Đống-Đa, thắt cổ tự vẫn.

111

Cánh Vân-Nam vừa vào cửa ải , Nhận ₫ược tin thất bại hoàn toàn . Tổng-₫ốc Lưỡng-Quảng (344) vội vàng ,

5428- Thu quân tháo chạy theo ₫ường Nam-Quan .

Lê-Chiêu-Thống theo chân Tổng-₫ốc , Cùng tàn quân xâm lược Mãn-Thanh , Chạy về ₫ến ₫ược Yên-Kinh ,

5432- Lưu vong ₫ến thác, giận mình ngu si .

Từ Trang-Tông ₫ến Lê-Chiêu-Thống (345), Mười tám ₫ời, tổng cộng hai trăm (1533-1789) Sáu lăm năm (265) lẻ ₫ủ làm

5436- Triều Lê suy thịnh, nước Nam một giềng .

Ngày mồng Bẩy tháng giêng Kỷ-Dậu (1789), Giữa kinh thành còn dấu chiến tranh (346). Đống-Đa ₫ầy xác quân Thanh ,

5440- Đường in vó ngựa, trên thành cờ bay .

Tiết Khai-Hạ, vua bày trước trận , Lễ ăn mừng chiến thắng Mãn-Thanh . Aó bào thuốc súng bám quanh ,

5444- Trên mình bạch mã long lanh giáp vàng .

Thăng-Long thành, pháo vang, hội mở , Một nụ ₫ào mới nở ₫êm qua , Nhà vua ngắt một cành hoa (347)

5448- Gửi về công chúa nơi xa ₫ang chờ .

Trời Phú-Xuân mừng thơ ₫ại thắng , Thêm cành ₫ào chút nắng tình yêu , Ngọc-Hân có biết bao ₫iều ,

5452- Mừng vui cho bõ những chiều ₫ợi mong . --------------------------------------------------------------------------- 344- Tôn Sĩ Nghị hoảng hốt cắm đầu chạy trốn, quân sĩ nhốn nháo tranh nhau qua cầu phao. Cầu gãy, vô số quân giặc bị chết đuối.

345- Lê-Chiêu-Thống cùng 25 cận thần theo bại tướng Mãn-Thanh về Yên-Kinh. Chiêu-Thống uất ức và chết sau 5 năm sống lưu vong, thọ 28 tuổi .

346- Ngày mồng bảy, tháng giêng, năm Kỷ-Dậu, quân dân Thăng-Long ăn tết khai hạ mùng chiến thắng như lời hứa của vua Quang-Trung. Vua Quang-Trung áo bào còn vương mùi thuốc súng, trước ba quân mở tiệc ăn mừng .

347- Nguyễn-Huệ đã cho đốn một cành đào đất Bắc gởi về Phú Xuân cho vợ là công chúa Ngọc-Hân, mang theo hương vị của khói súng, hương vị của mùa xuân chiến thắng .

Vua yết bảng an dân, tha mạng . Quan quân Thanh thực bụng ₫ầu hàng . Kinh thành, ₫ền miếu sửa sang ,

5456- Giao cho Lân, Sở liệu toan mọi ₫iều .

Ngô-Thời-Nhiệm ₫ứng ₫ầu chính trị , Phan-Huy-Ích phụng chỉ ngoại giao (348) . Sứ Thanh thù tiếp ra vào ,

5460- Bình thường quan hệ với Tầu cho yên .

Vua Càn-Long muốn xem Nguyễn-Huệ , Tiếp phái ₫oàn trọng thể sứ Nam . Cho Phạm-Công-Trị giả làm (349) ,

5464- Thay mình ₫ến lễ vấn an vua Tầu .

Vũ-Văn-Dũng lần sau ₫i sứ , Sang Thanh triều giả bộ cầu thân . Xin miền Lưỡng-Quảng hồi môn ,

5468- Hai bên thương thuyết hãy còn chưa xong .

Sau chiến thắng vô cùng vĩ ₫ại , Vua Quang-Trung trở lại Phú-Xuân . Khẩn hoang, ban chiếu khuyến cần ,

5472- Mở trường dạy học ₫ưa dân về làng .

Mở thi, Nguyễn-Thiếp làm chủ khảo (350), Trọng chữ Nôm từ dạo bấy giờ . Bỏ sưu, giảm thuế, hầu cho .

5476- Nhân dân bớt khổ, bớt lo phần nào ...

”Thiên Hạ, thẻ bài trao : Đại Tín” (1790), Cho công dân tuổi ₫ến trưởng thành . Thu mua ₫ồng thép vào doanh ,

5480- Đúc ra vũ khí, giáp binh, chiến thuyền . ---------------------------------------------------------------------------

348- Việc binh giao cho Ngô-Văn-Sở và Phan-Văn-Lân, về ngoại giao chính trị giao cho Ngô- Thời-Nhiệm và Phan-Huy-Ích .

349- Tháng ba năm Canh Tuất 1790, Phan-Công-Trị giả đóng làm Quang-Trung cùng Ngô-Văn-Sở, Phan-Huy-Ích sang Trung-Quốc dự lễ mừng thượng thọ bát tuần của vua Càn-Long. Càn-Long tiếp đón long trọng sứ đoàn nước ta. .

350- Trường học mở rộng xuống tận xã ấp, mượn đền chùa của phủ huyện để làm trường học.Tháng 8 mở khoa thi Hương dùng chữ Nôm đầu tiên của triều Tây-Sơn. Nguyễn- Thiếp (La-Sơn-Phu-Tử) làm chánh chủ khảo .Vua xá thuế ruộng đất và cấp thẻ bài "thiên hạ đại tín" cho dân vào tháng 10 năm Canh Tuất (1790) . ..

112

Sai ₫úc tiền “Quang-Trung Thông Bảo , Lại lập kho chứa gạo thặng dư . Lục tìm sách cổ tàng thư ,

5484- Khắc in Sử-Ký, Tứ-Thư lưu hành .

Viện Sùng-Chính (351) thuộc ngành giáo dục , Cho nhân tài dịch sách Hán Nôm . Di tích văn hóa bảo tồn ,

5488- Vua truyền Nguyễn-Thiếp kiêm luôn viện này .

Ông Nguyễn-Thiếp, nhân tài hiếm có , Chẳng ngại công, ₫ã bỏ nhiều năm . Chuyển từ Hán ngữ ra Nôm ,

5492- Tứ -Thư, Ấu-Học, bao gồm Ngũ-Kinh .

Triều Quang-Trung, tinh anh chẳng ít , Thời-Nhiệm, Phan-Huy-Ích, La-Sơn . Đến nay trước tác vẫn còn ,

5496- Góp phần di sản, nét son sau này .

Nguyễn-Thế-Lịch (352) là thầy thuốc giỏi , Tìm nhiều phương chữa khỏi cho dân . Đẩy lui bệnh dịch tràn lan ,

5500- Trong năm Đinh-Dậu (1777) Quan Ôn hoành hành .

Ở Đàng Ngoài, nổi danh y trưởng , Người này tên Hải-Thượng Lãn-Ông . Thuốc Nam, Kinh, Mạch làu thông ,

5504- Tim ra nền tảng y tông lâu dài .

Nguyễn-Gia-Thiều, biệt tài thơ phú , Sáng tác bằng cả chữ Hán, Nôm , Đến nay sách vẫn hãy còn ,

5508- Cung-Oán Ngâm Khúc, nỗi buồn tần phi , ---------------------------------------------------------------------------

351- Tháng 6 Tân-Hợi (1791), cho thành lập viện Sùng-Chính ở tập hợp nhiều sĩ phu như Nguyễn-Thiện, Phan-Tố-Định, Bùi-Dương, Lịch-Viện, La-Sơn Phu-Tử phụ trách giáo dục và chuyên dịch sách chữ Hán sang Nôm. Ngô-Thời-Nhiệm biên sọan Hải-Dương Chí-Lược và "Đại Việt Sử Ký tiền biên", Phan-Huy-Chú , Nguyễn-Gia-Thiều .

352- Nguyễn-Thế-Lịch giỏi về y học tác giả các tập: Lý âm dương pháp thông lục, Liêu dịch phương pháp toàn thư. Năm 1777 ông chế ra một loại thuốc chống bệnh dịch đang lan tràn ở Sơn Tây .Lê-Hữu-Trác (1724-1791) hiệu Hải-Thượng Lãn-Ông, đã xây dựng nền y học dân tộc toàn diện về lý luận, phương pháp điều trị bằng dược phẩm có trong nước. ..

Ở Đàng Trong, từ khi quay lại , Nguyễn-Ánh liền canh cải cơ binh , Chia quân còn lại năm doanh ,

5512- Đặt quan Điền-Trấn, bốn dinh từ rầy .

Thành Gia-Định khởi xây kiểu khác , Một vành ₫ai bát giác chung quanh , Kiến-Phương, Kim-Ấn, Gác Mành ,

5516- Đất xưa, Gia-Định ₫ổi thành kinh sư .

Khu ₫ịnh cư trở nên trù phú , Cấp cho dân dụng cụ làm nông , Chọn tay nghề giỏi thủ công ,

5520- Những người tinh xảo ₫ược phong tước hàm .

Cho thuyền buôn ngoại bang giảm thuế , Thóc giống cho cốt ₫ể khuyền nông . Để khuyến khích giới thương nhân ,

5524- Tự do mua bán tăng phần thuế quan .

Giặc nhiễu nhương tràn lan miền Bắc , Miến-Điện riêng muốn ₫ặt bang giao , Trịnh-Cao, Quy-Hợp cùng nhau (353) ,

5528- Cùng quân Vạn-Tượng ₫ánh vào Nghệ-An .

Trần-Quang-Diệu ₫em quân vào trước , Tiến sâu vào ₫ất nước “muôn voi” , Đuổi quân Vạn-Tượng chạy dài .

5532- Tận cùng biên giới mới lui trở về .

Thuở bấy giờ phân chia ranh giới , Triều Tây-Sơn mãi tới Quy-Nhơn , Phương Nam, Nguyễn-Ánh hãy còn (354),

5536- Xây thành Gia-Định ₫ể làm kinh ₫ô . ----------------------------------------------------------------------------------------------

353- Năm 1790 vào tháng ba, Lê-Duy-Chi em ruột Lê-Chiêu-Thống gây loạn ở xứ Trấn-Ninh, Trịnh-Cao, Quy-Hợp liên kết với quân Vạn-Tượng mưu đánh Nghệ-An.. Đốc trấn Nghệ-An là Trần-Quang-Diệu đánh bại quân Vạn-Tượng vào tháng 8, và tiến sâu vào đất nước này, đuổi vua Vạn-Tượng chạy dài đến tận biên giới nước Xiêm mới lui quân về sau khi giết các tướng Phan-Dung, Phan-Siêu, bắt sống Thiều-Kiên và Thiều-Đế.

354- Năm 1790, đô đốc Hồ-Văn-Tự của Tây-Sơn đem 9 ngàn quân đánh chiếm Nha- Phân, Mai-Nương (Thuận-Hải) quân Nguyễn-Ánh rút về Phan-Rí. Nguyễn-Ánh luôn luôn đề phòng và bổ sung lực lượng. ..

113

Năm Canh-Tuất, tướng Hồ-Văn-Tự (355), Dẫn chín nghìn thủy bộ quân binh, Nha-Phân mở trận giao tranh

5540- Nguyễn vương thất thế, Long-Thành rút lui .

Trước tình trạng dầu sôi lửa bỏng , Quân Nguyễn vương bất ₫ộng chờ thời . Lựa khi dịp tốt tới nơi ,

5544- Tung trăm thuyền chiến ₫ánh rồi rút ngay .

Vua Quang-Trung (403) ₫em hai vạn lính , Chuẩn bị vào Gia-Định tảo thanh . Hịch truyền ₫ến các trấn doanh ,

5548- Quy-Nhơn, Quảng-Ngãi, các thành Đàng Trong .

Đặt kế hoạch ngoại trung liên kết , Đối với Tầu, lễ yết cầu hôn . Miền Nam, Nguyễn-Ánh không còn ,

5552- Quốc gia Đại-Việt nước non lẫy lừng .

Nhưng tiếc thay, nửa ₫ường vắn số , Vua Quang-Trung dứt bỏ ra ₫i . Lìa trần một giấc ngàn thu ,

5556- Trăm năm còn lại những gì nữa ₫ây !

Ngọc-Hân ôm ₫ắng cay thảm thiết . Mối hận sầu tử biệt nào nguôi . Khóc chồng ướt ₫ẫm tóc mai ,

5560- Mực mài lệ máu. viết lời bi thương .

“Ai-Tư-Vãn” một chương tuyệt tác , Viết thương chồng quặn thắt niềm ₫au . Ái ân sao vội qua mau ,

5564- Hương yêu còn ₫ọng cành ₫ào Nhật-Tân . ---------------------------------------------------------------------------

355- Năm đó Quang-Trung sai tuyển 2 vạn quân chuẩn bị vào Gia-Định đánh Nguyễn-Ánh. Tháng 7, Quang-Trung đang chuẩn bị nhưng đột nhiên Ngày 29 tháng 7 năm Nhâm-Tý (1792) vua Quang-Trung từ trần, ở ngôi 5 năm, thọ 40 tuổi, mọi kế hoạch của vua về việc câu hôn Công chúa nước Trung-Hoa và dự định tiêu diệt Nguyễn-Ánh phút chốc trở thành một giấc mơ mà người kế nhiệm không thể nào thực hiện được. Công chúa Ngọc-Hân, vợ vua Quang-Trung, được phong làm Bắc cung hoàng hậu vô cùng đau xót trước sự ra đi đột ngột của chồng mình ở tuổi 40. Bà viết bài Ai-tử-Văn để khóc chồng và khóc cho số phận của đất nước và của chính mình. Về sau bà bị bắt phải uống thuốc độc quyên sinh hưởng dương 29 tuổi, hai con bị thắt cổ chết .

AI TƯ VÃN Công chúa Ngọc-Hân khóc vua Quang-Trung

Than rằng :

Chín từng ngọc sáng bóng Trung Tinh, ngoài muôn nước vừa cùng trông vẻ thụy ,

Một phút mây che vừng Thái-Bạch, trong sáu cung, thoắt ₫ã lạc hơi hương .

Tơ ₫ứt tấm lòng ly biệt , Châu sa giọt lệ cương thường .

Nhớ phen bến Nhị thuận buồm, hội bái việt

chín châu lừng lẫy . Vừa buổi cầu Ngân sẵn nhịp, ₫ọan ỷ la

₫ôi nước rõ ràng .

Hôn cấu ₫ã nên nghĩa cả , Quan san bao quản dặm trường .

Nhờ lượng trên cũng muốn tôn Châu, tình thân hiếu ₫ã ngăn chia ₫ôi nước .

Song thế ₫ã trót ₫à về Hán , hội hỗn ₫ồng chi cách trở một phương ,

Lòng ₫au xót thấy cơn cách chánh , Thân lại nhờ gặp hội hưng vương .

Thành Xuân theo ngọn long-kỳ, ₫ạo tề trị gần nghe tiếng ngọc .

Cung Hữu rạng mầu ₫ịch phất, tình ái ân muôn ₫ội nhà vàng .

Danh phận ấy cậy vun trồng mọi vẻ . Nề nếp xưa nhờ che chở trăm ₫ường .

Ơn sâu nhuần gội cỏ cây , chốn lăng tẩm chẳng phạm chồi du tử .

Lòng nặng thơm tho hương khói, cơi miếu ₫ường nào khuyết lẻ cương thường .

114

Mọi nỗi mọi nhờ trọn vẹn . Một ₫iều một ₫ược vẻ vang ,

Phép hằng gia, hạc thược, tước hoa, buồng quế rạng khuôn nội tắc .

Điềm sớm ứng, chung tư, lân chỉ, phái lam thêm diễn thiên hoàng .

Mảy chút chưa ₫ền ₫ức cả . Gót ₫ầu ₫ều trọn ơn sang .

Đền Vị-Ương, bóng ₫uốc bừng bừng, lòng cần miễn, vừa khi gióng giả .

Miền Cực-Lạc, xe mây vùn vụt, duyên hảo cầu, sao bỗng dở dang .

Ôi ! Gió lạnh buồng ₫ào, rơi cầm nẩy sắt . Sương pha cung ₫ỏ, hoen phấn mờ gương .

Tiệc vầy vui nhớ hãy rành rành , dịp ca múa bỗng khuây chừng Thần-ngự .

Buổi chầu chực tưởng còng phảng phất, chuông ₫iểm hồi sao vắng tiếng Cảnh-dương .

Vấn vít mấy ! bẩy năm kết phát . Đau ₫ớn thay ! trăm nỗi ₫oạn trường .

Hé nhà sương, ngắm quyển cung châm, tiếng chi phất hãy mơ màng trên gối .

Nương hiên nguyệt, ngẫm lời ₫ình chỉ, bóng thủy hoa còn nhấp nhoáng bên tường .

Hang núi cũng phàn nàn ₫òi chốn . Cỏ hoa ₫ều sùi sụt mấy hàng .

Liều trâm thoa, mong theo chốn chân du, da tóc trăm thân nào có kể .

Ôm cưỡng bảo, luống ngập ngừng di thể, mãng hài ₫ôi chút lại thêm thương .

Tiếc thay ! Ngày thoi thấm thoắt . Bóng khích vội vàng .

Nếp hoàng tuyền xa cách mấy trùng, nỗi ngao ngán thêm ngừng cơn biệt duệ .

Thuyền ngự tỏa ngang ghềnh Thát-Thủy, bánh long xa thẳng chỉ chốn tiên hương .

Chén hoàng thủy kính dâng một lễ . Xét soi xin thấu cõi dương gian .

******

Vua Quang-Trung mãn phần quá trẻ , Việc triều ₫ình không kẻ ₫ảm ₫ương . Tham lam một lũ, tầm thường

5568- Thái-sư, giám quốc bất lương ngu ₫ần .

Nguyễn-Cảnh-Thịnh (1792-1802)

Nguyễn-Quang-Toản (356) mới tròn mười tuổi , Thế ngôi cha vào buổi ₫âu thu . Hiệu là Cảnh-Thịnh bấy giờ ,

5572- Bùi-Đắc-Tuyên, (357) chức Thái sư ₫ương triều .

Từ trong thành như ngoài nội các , Bọn quần thần ra sức tranh nhau , Triều ₫ình vua lại phó giao

5576- Vào tay kẻ xấu sàm tâu hại hiền .

Năm Quý-Sửu (1793) Phú-Yên bị chiếm , Nguyễn-Ánh ₫iều binh ₫ánh Quy-Nhơn . Nhạc xin cầu viện Phú-Xuân ,

5580- Toản cho Văn-Sở ₫em quân cứu thành .

---------------------------------------------------------------------------

356- Nguyễn-Quang-Toản nối ngôi, con thứ của vua Quang-Trung, niên hiệu Cảnh-Thịnh , ở ngôi 10 năm, bị Gia-Long bắt và giết năm 1802 .

357- Cậu là Bùi-Đắc-Tuyên làm thái sư giám quốc, thâu tóm quyền hành trong tay. Lúc đó Quang-Toản mới 10 tuổi. Đổi niên hiệu Cảnh- Thịnh. Đại thần trong triều ngoài trấn nghi kị lẫn nhau. Quang-Toản không ngăn chặn nổi đành chỉ khóc mà thôi. Cận thần gièm pha về oai quyền Trần-Quang-Diệu quá lớn có thể làm phản . Tư khấu Vũ-Văn-Dũng nổi loạn. Cha con Bùi-Đắc-Tuyên và Ngô-Văn-Sở bị tư khấu Võ-Văn-Dũng giết chết. Dũng nghĩ là Trần-Quang-Diệu, Lê-Văn-Trung cũng là bè đảng với Tuyên nên sai người ra Qui-Nhơn để giết. Diệu biết tin, nên đem quân ra Thuận-Hóa, triều đình Tây-Sơn hỗn loạn. ..

115

Quân Tây-Sơn ₫ại binh vừa ₫ến , Lượng thế mình, chúa Nguyễn rút ngay . Mặc Ngô-Văn-Sở ra tay ,

5584- Thư binh, ₫ồ giáp cho người kiểm kê .

Phe Quang-Toản thu về vũ khí , Lấy binh phù ấn chỉ của vua , Trung-Ương Hoàng Đế chịu thua ,

5588- Quyền hành mất hết sống thừa mà thôi .

Vua Nguyễn-Nhạc ₫ến hồi thất thế , Giận cháu mình huyết thổ chết ngay . Giậu ₫ổ bìm mọc lên thay ,

5592- Hổ sinh con thỏ, sử rày còn ghi .

Tây-Sơn ₫ổ kể từ khi ₫ó , Cả triều ₫ình một lũ tham ô . Trong khi chúa Nguyễn mưu ₫ồ ,

5596- Dàn quân tiến ₫ánh tóm thu dần dần .

Năm Giáp-Dần (1794) quân hơn bốn vạn . Nguyễn Tây-Sơn chiếm trấn Phú-Yên (358). Chu-Lai, cứ ₫iểm giữa miền ,

5600- Chặn ₫ường tiếp viện luôn luôn công thành .

Nguyễn-Ánh phục quốc (1794-1802)

Nguyễn-Ánh trở lại thành Gia-Định , Tôn-Thất-Hội, Diên-Khánh coi quân . Trữ thêm lương thực lúc cần ,

5604- Tây-Sơn yéu thế dần dần lui binh .

Quân chúa Nguyễn, tình hình thắng thế , (1796) Đóng chiến thuyền, thủy kế bày ra , Sắm thêm vũ khí phòng xa ,

5608- Mua sách ngoại quốc khảo tra ₫ể dùng . ---------------------------------------------------------------------------

358- Năm sau (1800) Trần-Quang-Diệu và Võ-Văn-Dũng đem đại thủy bộ vào đánh Qui-Nhơn, chặn đường tiếp tế của quân Nguyễn-Ánh từ Phú-Yên vào, án giữ cửa biển Thi-Nại bằng thuyền, vây thành Bình-Định.Võ-Tánh, Ngô-Tùng-Châu cạn hết lương đành tự vẫn và nhắn gửi cho Nguyễn-Ánh nên đem quân vào đánh Phú-Xuân vì binh hùng tướng mạnh của Tây-Sơn đang ở Bình-Định, Phú-Xuân trống trải đánh ắt là thắng.

Đúc ₫ồng tiền Gia-Hưng Thông Bảo , Hội ₫ồng thi phác thảo lại ngay . Mộ binh huấn luyện thật hay ,

5612- Lấy ₫iều nhân nghĩa giãi bày ba quân ,

Năm Đinh-Tị (1797) sau lần thất bại , Thề trận này lấy lại Quy-Nhơn . Thân chinh Nguyễn-Ánh cùng con .

5616- Đem trăm thuyền chiến giong buồm ra khơi ,

Vừa ₫ến nơi tính không thắng ₫ược , Chúa cho thuyền ra tuốt Quảng-Nam . Đông-cung, Võ-Tánh ước ngầm ,

5620- Qua ₫êm tiến chiếm, bất thần tấn công .

Lượng sức mình thắng không giữ ₫ược , Bèn thu quân về trước lúc nguy . Nguyễn-Văn-Thành, (359) dạy truyền ₫i ,

5624- Trấn miền Diên-Khánh, chỉ huy vùng này .

Khi Xiêm quốc vào tay quân (360) Miến , Ánh cho người cứu viện sang ngay . Đức, Trương, hai tướng ₫ược sai

5628- Chiến thuyền trực chỉ ₫êm ngày hành quân .

Thành Diên-Khánh, Trần-Thường (361) chống giữ , Lệnh Vương truyền ₫ề cử Đông cung , Lấy Bá-Đa-Lộc tháp tùng ,

5632- Thái, Phúc, tùy tướng sẽ cùng công du .

Được biểu tâu của con Nguyễn-Nhạc , Xin về hàng ₫ể dược yên thân . Bời vì lắm kẻ gian thần ,

5636- Những mong chiếm ₫oạt lấy phần ₫ất chia . ---------------------------------------------------------------------------

359- Tháng 8-1 795, Trần-Quang-Diệu bỏ Diên-Khánh lui về Phú Xuân. Nguyễn-Ánh để Tôn Thất Hội giữ Diên Khánh còn mình rút về Gia Định.

360- Tháng 2 Mậu-Ngọ (1798) Miến Điện đánh Xiêm. Xiêm sai sứ sang xin quân cứu viện, Nguyễn-Ánh cho 7000 lính thủy, 100 chiến thuyền dưới quyền của Nguyễn-Hoàng-Đức Nguyễn-Văn-Trương điều khiển.

361- Nguyễn-Ánh sai Đặng-Trần-Thường, Nguyễn-Công-Thái, Tống-Viết-Phúc cùng Bá-Đa-Lộc Đông cung thái tử Cảnh ra trấn giữ miền Diên-Khánh.

116

Ánh liền sai quân ₫i thôn tính (1779), Lần ba này chiếm lĩnh Quy-Nhơn . Công thành, vây hãm Tây-Sơn ,

5640- Quy-Nhơn (362) thất thủ, bắt hơn vạn người .

Cho ₫ổi tên gọi nơi Bình-Định , Xuống chiếu khen tướng lãnh, binh, dân . Tùng-Châu, Võ-Tánh dự phần ,

5644- Giữ thành Bình-Định coi quân ₫ề phòng .

Quân Tây-Sơn với trăm thuyền chiến , Đem ₫ại binh tái chiếm Quy-Nhơn (1800) Cắt ₫ường tiếp liệu quan sơn ,

5648- Chín mươi căn cứ lập ₫ồn chung quanh .

Trần-Quang-Diệu vây thành Bình-Định , Cùng Võ-Văn-Dũng ₫ánh Phú-Yên . Chắn ngang Thị-Nại bằng thuyền ,

5652- Làm cho quân Nguyễn trong thành hết lương.

Năm Tân-Dậu (1801) mấy lần cứu viện , Mong làm sao xoay chuyển tình hình . Cuối cùng Võ-Tánh (363) quyên sinh ,

5656- Trên lầu bát giác ₫ốt mình tự thiêu .

Trong khi ₫ó, binh triều Nguyễn-Ánh , Lại ₫ổi ₫ường không ₫ến Phú-Yên , Xoay qua một thế gọng kìm ,

5660- Tấn công thành Huế, ₫ổ quân ào ào .

Ngày ₫ẹp trời, Ánh vào tới Huế , Cảnh-Thịnh bèn lựa thế rút lui . Trung-Du dựng trại tạm thời .

5664- Chiêu quân ₫ịnh kế, nay mai phục thù . ------------------------------------------------------------------------

362- Năm Kỷ-Mùi 1799 tháng 4, Nguyễn-Ánh đem đại binh vào đánh Qui-Nhơn lần thứ 3. Hạ thành Qui-Nhơn, Nguyễn-Ánh cho đổi tên là thành Bình-Định, bắt hơn 1 vạn người. Võ Tánh, Ngô- Tùng-Châu được giao ở lại giữ thành.

363- Năm sau (1800) Trần-Quang-Diệu và Võ-Văn-Dũng đem đại thủy bộ vào đánh Qui-Nhơn, chặn đường tiếp tế của quân Nguyễn-Ánh từ Phú-Yên vào, án giữ cửa biển Thi-Nại bằng thuyền, vây thành Bình-Định. Võ-Tánh, Ngô-Tùng-Châu cạn hết lương đành tự vẫn và nhắn gửi cho Nguyễn-Ánh nên đem quân vào đánh Phú-Xuân vì binh hùng tướng mạnh của Tây-Sơn đang ở Bình-Định, Phú-Xuân trống trải đánh ắt là thắng. Nguyễn-Ánh theo lời đánh chiếm Phú-Xuân đuổi Quang-Toản-chạy ra Bắc-Hà. .

Ở kinh ₫ô, Vương cho chiếu dụ , Niêm kho tàng chiêu phủ nhân tâm . Tịch biên tài sản bại quân .

5668- Cấm binh lính hại nhân dân trong thành ,

Vương thân hành coi nơi cung khuyết , Thu ấn phù truyền quốc Tây-Sơn ,

Xem qua danh mục kho tàng , 5672- Tịch thu khí giới quân trang chiến thuyền .

Thù bất cộng ₫ái thiên chưa trả , Nay sai người ₫ào mả (364) Quang-Trung . Nghiền xương của vị anh hùng ,

5676- Đầu lâu giam ngục thỏa lòng thù xưa .

Hành ₫ộng này rất ư hèn hạ , Để về sau muôn thuở coi thường . Người tài vẫn ₫ược thu dùng ,

5680- Tuỳ khả năng bổ quan trong tân triều .

Giữa Phú-Xuân, cho khao quân sĩ , Nguyễn-Ánh ra chỉ thị như sau : Quy-Nhơn cử Duyệt trở vào ,

5684- Trương, Thường trấn giữ ₫ịa ₫ầu sông Gianh .

Chu-Viên ₫ứng ₫ầu ngành nghiêm túc , Biên tập ra Cương-Mục Chánh Biên . Ghi rành sự kiện từng niên ,

5688- Từ khi Nguyễn-Ánh sinh tiền ₫ến nay .

Triều Tây-Sơn trước ₫ây chỉnh lý , Cho phát hành Sử Ký Tiền Biên . Mà Ngô-Thời-Nhiệm ₫ược xem

5692- Là người chủ chốt soạn biên sách này .

Dân Tây dương, mấy tay người Pháp , Theo Đông-cung ₫i gấp trở về , “Se-Nhô” (Chaigneau) với lại “Va-Ni-Ê” (Vanier)

5696- Được phong chánh ₫ội cho ₫i hộ phòng . ------------------------------------------------------------------------ 364- Gia-Long cõng rắn cắn gà nhà là một tội. Hành động đào mả Quang-Trung, giam đầu lâu là một hành động trả thù tiểu nhân và hèn hạ, muôn đời sau còn chê ông vua tầm thường này.

117

Với các bậc văn phong, học sĩ , Như La-Sơn Phu-Tử ₫ại nhân . Nếu không cộng tác dự phần ,

5700- Thì cho hưu trú an thân dưỡng già .

Ông “Se-Nhô”(Chaigneau) ₫em qua toán thuật , Viết về môn tính xuất phương Tây. Để vua tham khảo nhân ₫ây ,

5704- “Minh Chỉ Tiên Yếu” luận bày cân phân .

Năm Kỷ-Mùi “A-Đrăng” (Adran) lâm nạn , Vua bèn phong tước nhận Quận-Công . Mộ phần nằm ở bên hông .

5708- Cửa thành Gia-Định, tượng ₫ồng ghi ân .

Nguyễn-Quang-Toản bất thần ₫ột kích , Ba vạn binh chí quyết trả thù . Theo sông Nhật-Lệ tiến vô ,

5712- Liên minh với bọn Tầu-Ô phá thành .

Bọn hải tặc tung hoành cướp bóc , Nên trong dân có khúc hát ngâm : “Lạy trời cho chóng gió Nồm ,

5716- Để cho chúa Nguyễn giong buồm thẳng ra”

Đúng vào lúc người ta oán hận , Bọn cầm quyền táng tận lương tâm . Tầu-Ô ₫i kết làm thân ,

5720- Làm cho ngao ngán lòng dân bấy giờ .

NHÀ NGUYỄN (1802-1945)

Vua Gia-Long (1802-1820)

Hết tháng Tư vào năm Nhâm-Tuất (1802) Giữa triều ₫ình, trước mặt muôn dân . Nguyễn-Vương làm lễ ₫ăng quang (365).

5724- Cáo cùng Trời ₫ất tại ₫àn Nam-Giao . ---------------------------------------------------------------------------

365- Ngày Kỷ Hợi tháng 10 Nhâm-Tuất (1802) ngự tới Thanh-Hóa yết lăng miếu ở Thiên-Tôn-Sơn miếu Triệu-Tổ (Nguyễn-Kim). Ngày Quý-Dậu tháng 11 (1802), lễ tế trời đất, thân kỳ, hôm sau đem tù cáo trước thế miếu rồi đem anh em Nguyễn-Quang-Toản, Trần-Quang-Diệu, Võ-Văn-Dũng xử trị .

Đàn Nam-Giao, ₫ài cao chính thức , Cáo ₫ất trời ₫ất nước Đại-Nam , Gia-Long niên hiệu ₫ổi tên ,

5728- Sáu ₫iều ân ₫iển vua ban cho ₫ời .

Vua Gia-Long cử người ₫i sứ , Sang triều Thanh xin ₫ể phong vương . Cờ trương chuẩn bị lên ₫ường ,

5732- Kéo quân Bắc-tiến vượt giòng Linh-Giang .

Đất Hà-Trung, Tây-Sơn còn giữ , Vua Gia-Long bèn cử thủy binh . Với quân bộ chiến thình lình ,

5736- Đột kích ₫ánh phá chiếm thành Nghệ-An .

Trong mười ngày hành quân tốc chiến , Quân Nguyễn triều tiến chiếm nhiều nơi . Tây-Sơn quân tướng rối bời ,

5740- Tìm ₫ường trốn tránh chạy dài thoát thân .

Thành Thăng-Long dần dần hỗn loạn , Đám tàn binh từng toán lang thang . Triều ₫ình chẳng thấy bóng quan .

5744- Các nơi phủ huyện hoang tàn trống trơn .

Lũ bại quân không ai chế ngự , Chúng trở thành thú dữ hại dân . Nghe tin quân Nguyễn ₫ến gần .

5748- Tướng, quan Cảnh-Thịnh vội vàng rút ngay .

Trong những ngày Tây-Sơn di tản , Cả kinh thành tán loạn khắp nơi . Ngả lên Kinh-Bắc ₫ầy người ,

5752- Vắng hoe phố thị, một trời tang thương .

Ngày Đinh-Tị trên ₫ường Thượng-Trấn , Vua Gia-Long yết bảng chiêu an (366) . Vỗ về, an ủi lòng dân ,

5756- Xử ngay những kẻ ác gian cướp ₫ường . ----------------------------------------------------------------------------------------------

366- Ngày Canh-Thân, Gia-Long ngự giá vào thành Thăng-Long . Đó là ngày thống nhất cả ba miền (Nam Bắc Trung). Gia-Long trú tại Thăng- Long, ngự điện Kính-Thiên, các quan đến làm lễ triệu hạ. Bố cáo trong ngoài biết rằng Bắc-Hà đã đại định rồi. ..

118

Bùi-Thị-Xuân (367) danh vang nữ tướng , Từng cưỡi voi ₫iều khiển chiến trường , Điều binh về ₫ến Thạch-Chương ,

5760- Bị quân Nguyễn-Ánh ₫ón ₫ường bắt giam .

Vũ-Văn-Dũng chạy ngang Ngọc-Xá , Cùng ba người bộ hạ tùy tùng . Bị nhân dân ₫ón chặn ₫ường ,

5764- Bắt về trụ sở trong làng giam riêng .

Nguyễn-Quang-Toản (368) cùng em qua khỏi , Vượt Nhị-Hà gần tới Xương-Giang . Mái cong chùa cổ Thọ-Xương ,

5768- Dừng chân tạm trú tìm ₫ường rút lui .

Gia-Long lấy ngày vui ₫ại thắng , Để làm ngày quốc thống nước ta . Kinh sư, chiếu chỉ ban ra ,

5772- Chiêu an thần tử, thái hòa muôn dân .

Ở kinh thành còn ₫ang rắc rối , Nguyễn-Văn-Thành cũng tới tận nơi . Phân vùng số trấn ₫ủ mười ,

5776- Bộ Binh, Hình, Hộ, ₫ặt người trông coi .

Trong tháng mười, ₫úng ngày mong ₫ợi , Xa giá về vừa tới tỉnh Thanh , Lập ₫àn tế cáo uy linh ,

5780- Yết lăng Triệu-Tổ sinh thành ra vua .

Lễ hiến phù, ₫em tù trảm quyết , Ngày hôm sau sai giết bại quân . Xiềng tay, trói ké, cùm chân ,

5784- Vua tôi Cảnh-Thịnh chém dần từng tên . ---------------------------------------------------------------------------

367- Năm 1802, Nguyễn-Quang-Toản sai Quang-Thùy đem binh đánh Nguyễn-Ánh. Bùi-Thị-Xuân, vợ Trần-Quang-Diệu cỡi voi chỉ huy 5.000 quân. Quân Tây-Sơn không thắng được lui về giữ Dinh Hà-Trung. Vua Gia-Long cất đại quân dễ dàng vượt qua Nghệ An, Thanh Hóa, bắt được Bùi- Thị-Xuân và Trần-Quang-Diệu ở Thanh-Chương, bắt Võ-Văn-Dũng ở Thanh-Hóa (Ngọc- Xá) đám tàn binh Tây-Sơn rút về Thăng-Long.

368- Nguyễn-Quang-Toản cùng em vượt qua sông Nhị-Hà đến Xương-Giang vào trú ở chùa Thọ-Xương bị dân bắt nộp cho Gia-Long .

Triều Tây-Sơn (369) nắm quyền Mậu-Tuất . Hăm bốn năm nghiệp mất từ ₫ây . Gia-Long kế tục lên thay ,

5788- Giang sơn thống nhất từ rày về sau .

Năm Quý-Hợi (1803) bắt ₫ầu ₫úc pháo Cho ra lò chín khẩu thần công . Sai người ₫ắp lại Thăng-Long ,

5792- Lập ₫ền Văn- miếu, tiền ₫ồng làm ngay .

Sửa Phú-Xuân, dùng tài Văn-Yến , Đo dạc rồi nới ₫iện rộng thêm . Vua thân vẽ kiểu ₫ặt nền ,

5796- Duyệt xem kiến trúc ₫ặt tên công trình .

Động Thạch-Bích, người Kinh rất ít , Thiểu số dân lại thích ₫ánh nhau . Tướng Lê-Văn-Duyệt quỳ tâu

5800- Cho quân ₫i ₫ánh tóm thâu bọn này .

Truyền Văn-Phú ra ngoài duyên hải , Cụm Hoàng-Sa, cửa ₫ảo Sa-Kỳ . Mộ dân ngoại tịch cho ₫i ,

5804- Lập thành hải ₫ội phòng khi cần dùng .

Sứ nước Anh sang dâng cống phẩm , Xin thông thương, vua vẫn không cho . Xiêm-La, Chân-Lạp mang ₫ồ ,

5808- Sừng tê, lâm sản, quốc thư dâng ngài .

Vua Trung-Quốc (370) cử ngay sứ giả , Sang nước ta phù tá, tấn phong (1804)

Chiếu thư có ₫oạn rõ ràng : 5812- Ban cho quốc hiệu Việt-Nam bấy giờ . ---------------------------------------------------------------------------

469- Triều Tây-Sơn bắt đầu với Nguyễn-Nhạc xưng Trung-ương Hoàng-đế năm Mậu- Tuất (1778) đến năm Nhâm-Tuất (1802) Cảnh-Thịnh bị Gia-Long bắt, triều đại Tây-Sơn kéo dài 25 năm .

370- Sứ Trung-Hoa là Bồ-Tế-Sâm tháng Giêng năm Giáp-Tý 1804, đem sức và quốc ấn sang tuyên phong đề nghị đổi quốc hiệu Việt-Nam thay vì Nam-Việt như lời yêu cầu của Gia-Long. Vua Gia-Long thuận theo lời đề nghị này của Hoàng đế Trung-Quốc, đặt quốc hiệu nước ta là Việt-Nam . ..

119

Để chính danh truyền cho ₫úc ấn Sáu bộ riêng khỏi lẫn với nhau . Sĩ phu cùng các thân hào ,

5816- Đem ₫iều lợi hại trước sau luận bàn .

Quốc-Tử-Giám, sắc ban thành lập , Cho học sinh ₫ược cấp tiền lương . Chương trình giáo dục tỏ tường ,

5820- Sưu tầm sách vở hiện còn trong dân .

Nguyễn-Công-Trứ (371) ₫ệ dâng Thập Sách , Toàn những là thể cách an dân . Ông là người huyện Nghi-Xuân ,

5824- Toàn tài văn võ, lại sành khẩn hoang .

Đúc sách vàng, xây nền xã tắc , Ở kinh thành sắp ₫ặt nghi trang (372). Thái-Hòa, thổ mộc sửa sang ,

5828- Chọn ngày hoàng ₫ạo ₫ăng quang thiết triều .

Để hiểu rõ trong ngoài quan ải , Đất nước mình của cải tài nguyên . Sai Lê-Quang-Định làm nên ,

5832- Sách “Địa-Dư Chí” trình lên cho Ngài .

Sách mười quyển trình bày cặn kẽ , Cảnh núi sông hiểm thế, cầu ₫ường . Thói quen, thổ sản, sơn quan ,

5836- Nguồn sông cửa biển, mỏ than quặng ₫ồng .

Tiếp ₫ến việc sắc phong Chân-Lạp , Nặc-Ông-Chân cống nạp mỗi năm . Phong vua cho ₫ất Cao-Man ,

5840- Sắc ban chiếu chỉ cho làm quốc vương . ---------------------------------------------------------------------------

371- Tháng 8 (1803), Nguyễn-Công-Trứ người huyện Nghi-Xuân dâng 10 việc điều trần, Trứ là người văn võ song toàn.Tháng Giêng 1826 -Nguyễn Công Trứ đem quân đánh Lê-Duy-Lương. Tháng 3 - 1828, Trứ được cử lãnh chức Doanh-điền-sứ chiêu mộ dân khẩn hoang ở vùng Nam-Định.

372- Năm Bính-Dần (1806) tháng 5 ngày Ất-Tị, lên ngôi hoàng đế ở điện Thái-Hòa, đánh chuông vàng hạ chiếu cáo khắp nơi ban tám điều ân xá, định ngày triều ứng, ngày sóc, vọng. Ngày 5, 10, 22, 25 thiết triều ở điện Cần-Chánh, cho sửa lại thuế, tha thuế 3 năm cho lưu dân . ..

Ở trong nước nhiễu nhương giặc cỏ , Phái người ₫i phủ dụ hoàn lương . Đặt quan coi giữ ₫ê ₫ường ,

5844- Thảo ra ₫ịnh lệ thuế buôn thương thuyền

Năm Nhâm-Thân,(1812) tình hình Chân-Lạp , Trong anh em tranh chấp lẫn nhau . Nặc-Chân dâng biểu khẩn cầu ,

5848- Vua sai Tả-tướng kéo vào Nam-Vang .

Mười ba ngàn bằng ₫ường thủy bộ , Lê-Văn-Duyệt ₫ến xứ Cao-Miên . Cho ₫ắp thành mới Nam-Vang ,

5852- Lô-Yêm cho ₫ặt trữ lương khi cần .

Lại giúp cho Nặc-Chân (373) tiền của , Thêm mười ngàn hộc lúa ₫ể ăn . Sau khi ổn ₫ịnh an dân ,

5856- Triệu hồi Tả-tướng ₫em quân trỏ về .

Trước khi ₫i bàn giao Miên chúa , Lưu ngàn quân bảo hộ Cao-Miên . Khiến dân Chân-Lạp cùng làm ,

5860- Đào kinh Vĩnh-Tế (374) mở ₫àng giao thông .

Xuống chiếu ban ₫ào sông An-Cựu (1814)

Sai ₫ắp ngay ₫ập tới Hà-Trung . Kim-Đôi cũng ₫ược khởi công ,

5864- Tam-Khê vét rộng, lưu thông xuôi giòng .

Cùng năm ₫ó ₫ào sông Bảo Định , Cù-Úc dài ₫ến tận Mỹ-Tho . Mã-Trường vua lại cấp cho .

5868- Theo trong bản vẽ ₫ào từ Phiên-An (375) . ---------------------------------------------------------------------------

373- Tháng 7 làm xong thành, vua Gia-Long thấy Phiên-quốc mới yên, kho tàng thiếu thốn nên viện trợ cho Nặc-Chân 3.500 lạng bạc, 5.000 quan tiền, 10.000 hộc lúa để chi dùng. Trước khi rút quân về để lại quan hiệp trấn là Nhân-Tỉnh cùng 1000 quân ở lại Nam-Vang để bảo hộ nước này.

374- Năm 1819, đào sông Châu-Đốc thông với Hà-Tiên gọi là sông Vĩnh-Tế. Lấy 5.500 người Việt và 5.000 dân Chân Lạp để cùng làm công trình thủy lợi này.

375- Cùng năm này cho đào thêm 2 sông khác là sông Bảo-Định từ vùng Cù-Úc đến sông Mỹ-Tho, sông An-Thông đào từ sông Mã-Trường đến thành Phiên-An, công trình sông An-Thông cũng sử dụng 10.000 dân phu để đào. ..

120

Cho thuyền buôn Ma-Cao và Phàp , Được ra vào tấp nập tự do . Ma-Cao, vua thưởng riêng cho ,

5872- Vì ₫em dâng bản ₫ịa ₫ồ Hoàng-Sa (376) .

Đảo Hoàng-Sa, quan gia họ Phạm , Lập hải trình khảo thám chung quanh . Đến năm Bính Tý hoàn thành (1816)

5876- Cử ngay hải ₫ội giữ canh vùng này .

Việc quốc gia giãi bày sau trước , Bộ “Quốc Triều Thực Lục” soạn ra . Sai Sàng, Thích, Toản, bộ ba .

5880- Làm quan tu sửa ₫ể mà chỉnh biên .

Dâng vua xem “Quốc Triều Luật Lệ” . Làm nếp nề ₫ể dễ trị dân. Cần tra ₫iều luật xét phân ,

5884- Sách hăm hai quyển rất cần khắp nơi .

Địa Lý Việt-Nam, thời Gia-Long .

Duyên-Hải-Lục (377) ₫ưa Ngài ngự lãm , Khảo sát nơi nông cạn xa gần . Men theo bờ biển Việt-Nam ,

5888- Trăm bốn ba cửa hải quan rõ ràng .

Đất nước ta dần dần thay ₫ổi , Qua ngàn năm chìm nổi thịnh suy . Bây giờ cột mốc biên thùy ,

5892- Địa ₫ồ hiệu ₫ính, chỉnh quy tỏ tường .

Nước Việt-Nam thuộc Đông-Nam-Á , Vị trí ngay tại ngã tư ₫ường , Phía Đông giáp Thái-Bình-Dương ,

5896- Phía Tây: Miến-Điện, Thái-Lan, Miên, Lào . ---------------------------------------------------------------------------

376- Năm 1815, đội Hoàng-Sa là Phạm-Quang-Anh ra đảo Hoàng-Sa thăm dò đường biển vào tháng 2 đến tháng 3 năm Bính-Tý (1816) . Thủy quân và đội Hoàng-Sa ra Hoàng-Sa để lập hải trình và trấn thủ. .

377- Duyên-Hải-Lục quy định hải phận, hải cảng, dọc theo bờ biển Thái-Binh-Dương. Biên giới lãnh thổ rõ ràng từ Nam-Quan đến Cà-Mâu.. Biên giới rõ ràng phía Tây với các nước Miến-Điện, Xiêm-La, Cao- Miên, Ai-Lao . ..

Ở phương Bắc, ₫ường vào Trung-Quốc , Ải Nam-Quan cắm mốc phân ranh (378). Đông-Nam, nước biển vây quanh ,

5900- Cà-Mâu, Phú Quốc ₫ất lành cực Nam .

Miền Đông-Bắc, cao nguyên, rừng, núi , Những ₫ường mòn giáp giới Trung-Hoa . Cao nguyên Quảng-Bạ, Bắc-Hà .

5904- Sông Hồng ₫ổ xuống chẩy qua Việt-Trì .

Hồ Thất-Khê, Lạng-Sơn núi ₫á , Những dẫy ₫ồi Cẩm-Phả, Tiên-Yên . Cát-Bà vùng ₫ảo thiên nhiên ,

5908- Hạ-Long nước phẳng, ₫ất liền chân mây .

Miền Tây-Bắc: Lào-Kay, Châu-Mộc , Núi Sa-Pa rừng ₫ất Cúc-Phương , Điện-Biên, Sông-Mã, Mường-Hum

5912- Hoàng-Liên-Sơn xuống tận vùng Nghệ-An .

Miền ₫ồng bằng, ở vùng châu thổ , Cửa sông Hồng, lắm chỗ phì nhiêu . Sơn-Tây, Hà-Nội tiếp theo ,

5916- Hưng-Yên, Phả-Lại, ₫ất nhiều ven sông .

Dẫy Trường-Sơn xa trông tữ Bắc, Thoắt nhìn như một bức trường thành . Tạo ra về mặt ₫ịa hình ,

5920- Vách sườn mỗi dẫy uy linh một vùng .

Trường-Sơn-Đông, núi trông dựng ₫ứng . Phía sườn Tây thoải xuống lưng chừng , Hoành-Sơn, ₫ổi hướng Tây, Đông .

5924- Đèo Ngang một thoáng, Mũi-Ròn ngoài khơi .

Trường-Sơn-Nam chạy dài xuống tới Đất cuối cùng là núi Chứa Chan . Cao-Nguyên năm loại xếp tầng ,

5928- Gia-Lai, Đác-Lác trải dàn về Tây . ---------------------------------------------------------------------------

378- Gia-Long có công thống nhất lãnh thổ từ Bắc chí Nam, từ Nam-Quan, Thất-Khê, Điện-Biên, Hoàng-Liên-Sơn, đến Sơn-Tây. Hà-Nội, xuống đến Trường-Sơn, Hoành-Sơn đến vùng cao nguyên Gia-Lai, Đác-Lác .….

121

Lang-Bi-Ang, mặt quay ra bỉển . Vùng Di-Linh, ₫ất chuyển ₫ịa bàn . Ngã Ba biên giới cao nguyên ,

5932- Tạo thành khung cảnh thiên nhiên tuyệt vời .

Các ₫ồng bằng vòng ₫ai Trung-Bộ , Là các vùng châu thổ Thanh-Hoa . Vượt sườn núi, ₫á dôi ra ,

5936- Từ Thanh-Nghệ-Tĩnh, chạy qua Quảng-Bình .

Từ Trị-Thiên ₫ến vùng Nam-Ngãi, Bình-Định vào cho tới Khánh-Hòa . Đồng bằng dàn trải bao la ,

5940- Đến vùng Ninh-Thuận, Kê Gà, phía trong .

Các núi lửa miền Đông Nam-Bộ , Là Cao-nguyên ₫ất ₫ỏ hiện nay . Lộc-Ninh, An-Lộc phía Tây

5944- Chung quanh Long-Khánh, trải dài Trảng-Bom .

Hạ-lưu sông Đồng-Nai rất thoải , Dứới dạng ₫ồi chạy mãi phía Đông , Đan dầy khe suối và sông ,

5948- Tạo nên khí hậu vô cùng ₫ặc trưng .

Sông Cửu-Long, ₫ồng bằng châu thổ , Đồng-Tháp-Mười là chỗ trũng sâu . Sông Tiền, sông Hậu cùng nhau ,

5952- Mang phù sa lại bồi cao thành giồng .

Đất Vĩnh-Long, Bến-Tre, Sa-Đéc , Vùng Gò-Công, ₫ất sét Trà-Vinh , Cần-Thơ, Phụng Hiệp, U minh ,

5956- Hàm-Luông, Rạch-Giá, Hà-Tiên cuối cùng (379).

Cả một vùng phì nhiêu trù phú , Trải bạt ngàn, ₫ồng lúa tươi xanh . Ngoài khơi hải ₫ảo cũng gần,

5960- Côn-Lôn, Phú-Quốc, vòng quanh bên ngoài . ------------------------------------------------------------------------ 379- ….qua Nghệ-Tĩnh, Bình-Định, Khánh-Hòa, Lộc-Ninh, Long-Khánh, Đồng-Nai, Cửu-Long, Đồng-Tháp Mười. Vĩnh-Long, Bến-Tre, Sa-Đéc, Cân-Thơ, Rạch-Giá. Hà-Tiên đến tận các đảo Phú-Quốc, Côn-Lôn .

Gia Long yếm bạc công thần

Gia-Long sai Văn-Thành (380) Tổng-Trấn , Trở về kinh lãnh ấn trung quân , Con ông Thành ₫ậu Cử-Nhân ,

5964- Tên Thuyên, là một văn nhân có tài .

Thơ xướng họa có lời quá trớn : “Ra tay giúp ₫ỡ chuyển cơ ₫ồ”. Nào ai học ₫ến chữ ngờ ,

5968- Đem thơ diễn dịch cho là ₫ảng gian .

Lê-Văn-Duyệt ghét Thành từ trước , Nhân dịp này , sớ ₫ược tâu lên . Xin vua buộc tội trước tiên ,

5972- Bắt Thành tự vẫn, ₫em Thuyên chém ₫ầu .

Đặng-Trần-Thường bị tâu lạm thuế , Lê-Chất thù, thống kế việc này Vua ra lệnh bắt liền tay ,

5976- Án tuyên tội giảo, giết ngay trong tù .

Năm Kỷ-Mão, (1819) mới vừa tháng Chạp , Vua Gia-Long truyền khắp ₫ại thần . Đến bên giừờng ngự dụ rằng

5980- Thọ mang di chiếu, mệnh chung gần kề .

Xét Gia-Long có bề hào kiệt , Người dựng xây lại nghiệp tổ tiên . Một tay thống nhất ba miền ,

5984- Quách thành xây dựng, một nền Nam-Giao .

Nhưng tội rước voi vào dầy mả , Đem người Âu vào ₫ể tranh phân . Xét ra lòng dạ tiểu nhân .

5988- Đào mồ Nguyễn-Huệ, giết oan trung thần . ---------------------------------------------------------------------------

380- Nguyễn-Văn-Thành người Thừa-Thiên nhưng vào Nam sống đã qua hai, ba đời. ông là công thần của Gia-Long, theo vua từ khi mới khởi nghiệp. Là người có học, không những giữ chức trung quân, ông còn được cử làm tổng tài coi việc soạn sách luật và quốc sử. Con trai ông là Nguyễn-Văn-Thuyên làm bài thơ xướng họa, bị Lê-Văn- Duyệt phát giác cho là có ý muốn phản loạn. Vua Gia-Long ra lệnh chém Thuyên. Nguyễn-Văn-Thành uống thuốc độc mà chết. Bài văn tế "Chiến sĩ trận vong" hiện còn truyền tụng là của Nguyễn-Văn-Thành. ..

122

Vua Minh-Mạng (1820-1841)

Thái tử Đảm lên cầm nghiệp ₫ế (1820) Năm Canh-Thìn tiếp kế lên ngai Quen xưng Thánh-Tổ một thời ,

5992- Niên hiệu Minh-Mạng (381) từ nay bắt ₫ầu .

Vua thiết triều trước sau xét việc , Vốn là người phán quyết thông minh . Châu phê, ghi chú rất tinh .

5996- Tính tình ham học, sử kinh luận bàn .

Trọng văn học, quan tâm thi cử , Cho lập nên Quốc-tử-giám ngay .

Chiếu ban tuyển chọn nhân tài , 6000- Thi Đình, thi Hội ₫ịnh ngày mở khoa .

Cứ mỗi ba năm thi một khóa , Gia-Định cho mở cửa trường công . Đặt quan Đốc-Học từng vùng ,

6004- Khuyến dân học tập những mong cầu hiền .

Vua cho lập trường riêng ngoại ngữ , Đặt chương trình dạy chữ La-Tinh . Pháp văn (382) học tập cho rành ,

6008- Chữ Chàm, chứ Thái học hành siêng năng .

Thầy ngoại quốc dạy môn ₫àm thoại . Cho các quan xuất ngoại học thêm . Mở trường thổ ngữ cao nguyên ,

6012- Tuyên-Quang, Vĩnh-Điện dạy riêng chữ này .

Cho Xương, Thường sang Tây tiếp cận, Đi bằng thuyền sang tận Lưu-Ba , Đóng tầu theo kiểu người ta ,

6016- Trên sông chạy thử, kiểm tra vận hành . ---------------------------------------------------------------------------

381- Nguyễn-Phước-Đảm, con thứ tư của vua Gia-Long, mẹ là Thuận-Thiên Cao hoàng-hậu.. Sinh 1791, ở ngôi 20 năm, thọ 49 tuổi.

382- Khuyến khích học ngoại ngữ như tiếng La-Tinh Pháp, tiếng Chàm, tiếngThổ, tiếng Hoa. ..

Năm Canh-Tý, (1840) khánh thành ba chiếc , Thiết kế theo lý thuyết bốc hơi . Vận hành bằng nước ₫un sôi .

6020- Thanh chuyền khởi ₫ộng kéo lôi chân tầu .

Vua ₫òi Se-Nhô (Chaigneau) vào kiểm soát , Việc ₫ào khai mỏ bạc (383) Thái-Nguyên , Rồi khai kiểm ₫ịnh thêm xem,

6024- Tính ra không lãi, nên ₫em ₫ấu thầu . Tôn-Thất-Lang xin tâu khai ₫ấu , Ở Phú-Yên trăm mẫu ruộng hoang , Hải-An, Giao-Thủy có quan ,

6028- Chiêu dân, khẩn ₫ất khai quang một vùng .

Việc ngoại giao xem chừng không tốt, Chẳng hòa cùng các nước Tây phương . Nước Anh gửi sứ giả sang ,

6032- Hoa-Kỳ, Pháp, (384) cũng ₫ệ tường quốc thư .

Nhưng vua ta chối từ tất cả , Lễ vật dâng cho trả lại liền . Đã không tiếp kiến sứ thần .

6036- Lại còn tỏa cảng bế quan sau này .

Với Trung-Hoa, vẫn ₫ầy giao hiếu , Vua thân hành lãnh chiếu thọ phong , Lễ ₫ài ₫ặt ở Thăng-Long .

6040- Sứ Tầu mang ấn theo cùng chiếu thư .

Giặc giã trong nước Muốn khôi phục cơ ₫ồ triều trước , Phan-Bá-Vành bắt chước dấy binh , Thành Nam ₫ột kích thình lình ,

6044- Giết quan Trấn-thủ, lấy thành như chơi . ---------------------------------------------------------------------------

383- Trước đó vua sai Chaigneau lên Thái-Nguyên khám xét việc khai thác mỏ bạc Tống-Tinh, Minh-Mạng biết chuyện đó do đọc nhật báo của Tây, về sau Phan-Thanh-Giản lên thế.

384- Thủy quân Đại-Tá Pháp là Bougainville mang hai tàu chiến vào cửa biển Đà- Nẵng dâng phẩm vật và quốc thư, xin bang giao nhưng vua lấy cớ triều đình Đại-Nam không ai biết tiếng Pháp nên không tiếp . ..

123

Nguyễn-Công Trứ ₫ược sai dẹp loạn , Đuổi Bá-Vành (385) ra tận ngoài khơi . Bắt Vành với bẩy trăm người ,

6048- Sai quân tiệp báo tin vui về triều .

Lê-Duy-Lương kéo theo bè ₫ảng , Chiếm ba châu cai quản một vùng . Lại thêm có giặc họ Nùng ,

6052- Văn-Vân tên gọi xưng hùng một phương .

Tại Tuyên-Quang, theo ₫ường mật báo , Biết Vân ₫ang ẩn náu trong rừng , Lệnh cho ₫ốt lửa khắp vùng ,

6056- Họ Nùng chết cháy ở trong trận này .

Lê-Văn-Khôi, (386) con nuôi Tả-tướng , Giận gian thần, dấy loạn Phiên-An Chiếm luôn sáu tỉnh miền Nam .

6060- Lập ra Phiên-quốc tính làm mưu gian.

Truyền ₫ưa vào ₫ạo quân Gia-Định , Kế hoạch bày ₫ể ₫ánh giặc Khôi . Quan quân chưa kịp ₫ến nơi ,

6064- Thì Khôi ₫ã chết trước rồi không hay .

Lính bao vây quanh dinh Nguyên-soái , Khi quân triều chiếm lại Phiên-An . Chém ₫ầu dễ ₫ến hai ngàn ,

6068- Chôn chung Mả Ngụy hãy còn có tên .

Lính bắt ₫ược “Mác-Săng” (Marchand) ₫ạo trưởng . Là cố Du ₫ang vướng trong thành . Mặc dù ông cố thanh minh ,

6072- Nhưng rồi cũng bị hành hình như không . ---------------------------------------------------------------------------

385- Thời Minh-Mạng có nhiều giặc giã, trong thì Phan-Bá-Vành, Lê-Duy-Lương, Nùng-Văn-Vân, Lê-Văn-Khôi, ngoài thì Xiêm-La, Chân-Lạp, Quân Xiêm-La nhân cơ hội Lê-Văn-Khôi cầu cứu ý muốn đánh ta vì Chân-Lạp không thần phục nữa .

386-Lê-Văn-Khôi là con nuôi Tả-tướng Lê-Văn-Duyệt. Duyệt bị bạc đãi nên Khôi nổi lọan ở Phiên-An, (Gia-Định) nhưng bị dẹp tan . Quân triều bắt được giáo sĩ Mác-Săng tục gọi Cố Du. Ông này cũng bị xử tử . ..

Cuộc hành hình vô cùng man rợ . Chém treo ngành cũng có ở ta . Lăng-trì xử giảo nghe qua ,

6076- Thật là rùng rợn hình tra bấy giờ .

Với cựu thần dây mơ tới Ngụy , Lê tả quân, hệ lụy thì cho San bằng phá hủy mả mồ ,

6080- Đục bia buộc tội, tịch thu gia tài .

Giặc ở trong, giặc ngoài biên trấn , Quân Xiêm-La muốn tấn công ta . Nhân khi xẩy việc can qua ,

6084- Ngụy Khôi cầu cứu ₫úng là dịp may .

Đường hành quân qua ₫ây nhiều lối , Dàn thủy binh thẳng tới Hà-Tiên (387) . Nam-Vang, quân bộ kéo thêm,

6088- Lại qua Cam-Lộ, ₫ánh xiên cạnh sườn .

Ngả Ai-Lao, theo ₫ường Nghệ-Tĩnh, Cướp phủ nha trong huyện Trấn-Ninh . Giặc nhanh tay chiếm mấy thành

6092- Quân ta lui giữ ₫ầu ghềnh sông Gianh .

Sai các tướng dàn thành thế ₫ánh . Minh-Giảng, cùng Phúc-Đỉnh, Nguyễn-Xuân . Toàn quyền ra lệnh ₫iều quân ,

6096- Chất-Tri nghe thấy tảng thần rút lui .

Ở Ai-Lao, vua người Nam-Chưởng (388), Muốn thông ₫ồng với tướng Xiêm-La . Liệu tình Chiêu-Nội phải qua ,

6100- Xin quân cứu viện nhờ ta giúp dùm . ---------------------------------------------------------------------------

387- Tháng Chạp 1833, 100 binh thuyền Xiêm xâm phạm tỉnh Hà-Tiên. triều đình cử hải quân đến An Giang chặn đánh địch dưới quyền thống lĩnh của Trương-Minh-Giảng và Nguyễn-Xuân. Ở Nam-Vang cũng bị Trương-Minh-Giảng, Trương-Phúc-Đỉnh đánh, Chất-Tri tướng Xiêm chạy..

388- Cánh Cam-Lộ, Quảng-Trị bị Lê-Văn-Thụy phá tan, bắt được tướng Xiêm là Man-sắc Khôn-la-mân. Cánh Trấn-Ninh do Bố-chánh Nguyễn-Đình-Tân, án sát Võ-Đình, quản vệ đạo Trấn-Ninh là Nguyễn-Văn-Thu chống giặc Xiêm. ..

124

Trương-Minh-Giảng cầm quyền bảo hộ , Lê-Đại-Cưong sứ bộ trong quân . Thi hành chiến thuật ‘giâu tằm’ .

6104- Lấy luôn Chân-Lạp thay bằng Trấn-Tây .

Lệnh vua kiểm tra (389) ngay dân số , Mỗi mười năm, muôn hộ tăng thêm . Trăm ngàn dân ₫ược ghi tên ,

6108- Tách từng nhân khẩu chép biên rõ ràng .

Để dễ dàng ₫iều hành việc nước , Vua ₫ặt ngay nội các trong cung . Lập Cơ-Mật-Viện (390) ₫ể cùng

6112- Giúp vua bàn bạc ý chung mọi người .

Chia nước ra ba mươi mốt tỉnh , Rõ từng tên danh chính ₫iều hành . Tổng-Đốc, Tuần-Phủ phân minh ,

6116- Phụ thêm Bố-Chính lập dinh quan phòng .

Một công trình vô cùng tuyệt tác , Chín ₫ỉnh ₫ồng (391) vừa ₫ược ₫úc xong . Nới thêm thành cũ ngoài cùng ,

6120- Dựng lầu Ngũ-Phụng, thiết trùng Ngọ-Môn .

Về văn Nôm dưới triều nhà Nguyễn , Có Nguyễn-Du viết truyện Thúy-Kiều . Muôn nghìn người thấy cũng yêu ,

6124- Xôn xao anh yến, dập dìu trúc mai .

Nguyễn-Huy-Tự có tài thi phú , Truyện Hoa-Tiên là thú ngâm nga . Riêng Phan-Huy-Chú làm ra ,

6128- “Lịch Triều Loại Chí” thật là công phu . ---------------------------------------------------------------------------

389- Năm 1840 vua xuống chiếu kiểm tra dân số. Bộ Hộ báo cáo tổng số hộ trong nước như sau : Năm 1818 dân số : 612.912 người Năm 1839 dân số : 970.516 người. Ruộng đất : 4.063.892 mẫu, Thóc thuế : 2.804.744 hộc .

390- Lập ra Cơ-Mật-Viện vào tháng 12 năm 1834, dùng 4 đại thần đeo kim bài để phân biệt, Cơ-Mật-Viện là cơ quan cùng vua bàn bạc và quyết đinh các vấn đề hệ trọng nhất của đất nước.

391- Tháng 10/1835, cho đúc 9 cái đỉnh đặt ở trước Thái-Miếu, cánh có hoa văn hình núi sông gọi là Cao, Nhơn, Chưởng, Anh, Nghi, Thuần, Truyện, Dù, Huyền. ..

Vua viết bài Thiên Cơ Dự Triệu , Thuyết bàn về vương ₫ạo chăn dân . Để ₫ời bẩy tập thơ văn ,

6132- Bài thơ ₫ế hệ dễ dàng noi theo .

Vua Minh-Mạng có nhiều con cháu , Riêng nữ nhi hơn sáu mươi nàng , Thêm bẩy mươi tám hoàng nam ,

6136- Cung tần mỹ nữ cả ngàn chung quanh .

“Nhất dạ ngũ giao sanh lục tử” (392) . Thú mây mưa ắt dữ trăm ₫ường . Nghe ₫âu toa thuốc cường dương ,

6140- Còn lưu truyền mãi hoang ₫ường ₫ến nay .

Vua Thiệu-Trị (1841-1847)

Năm Canh Tý, (1840) khi ngài tạ thế , Cho ₫òi Trương-Đăng-Quế vào cung . Rước Hoàng Thái Tử Miên-Tông (393).

6144- Chiếu theo di mệnh tấn phong ngôi trời .

Vua lúc ₫ó ba mươi bốn tuổi, Trí thông minh, dễ dãi, ôn hòa . Văn chương ₫áng bậc tài hoa ,

6148- Siêng năng lo việc quốc gia suốt ngày .

Ông là con thứ hai Minh-Mạng , Nối ngôi cha cáng ₫áng việc triều . Hiền thần cũng có khá nhiều ,

6152- Trung thành giúp ₫ỡ mọi ₫iều tận trung .

---------------------------------------------------------------------------

392- Vua có rất nhiều con : 142 người gồm 64 Công chúa và 78 hoàng tử. Tục truyền Minh-Mạng có một toa thuốc cường dương nên có câu "một đêm ngủ với năm bà thì sinh sáu đứa con". (nhất dạ ngũ giao sinh lục tử) .

393- Húy Nguyễn-Phúc-Miên-Tông, -con thứ hai vua Minh Mạng, mẹ là Tá-Thiên Nhân-hoàng-hậu, sinh 1807, thọ 40 tuổi. Hoàng tử Miên-Tông lên ngôi năm 34 tuổi. Mẹ chết lúc mới 13 ngày tuổi được Thuận-Thiên Cao hoàng-hậu nuôi dưỡng, lên ngôi ở điện Thái-Hòa, hiệu là Thiệu-Trị siêng năng chăm chỉ coi việc chính trị đều đặn ở điện Văn-Minh, ngài gọi các đại thần bằng chức tước chứ không kêu tên như các vị vua khác. Là một nhà thơ trước tác hàng ngàn bài thơ để lại . ..

125

Tạ-Quang-Cự hợp cùng Xuân-Cẩn , Nguyễn-Tri-Phương binh trấn Cao-Man . Trương-Đăng-Quế bậc cận thần ,

6156- Lại Nguyễn-Công-Trứ cầm quân vững vàng .

Ở Trấn-Tây,(394) Thổ-man quấy rối , Trương-Minh-Giảng trở lại ₫ất Miên , Xuy, Sức dấy loạn Kiên Giang ,

6160- Nhiều nơi nổi dậy như ₫àn ong ve .

Để bãi binh, vua phê ra khỏi Đất Cao-Man, tạm thoái lui quân . An-Giang, di tản rút dần ,

6164- Dựng thêm ₫ồn lũy bên phần ₫ất ta .

Theo quân ₫i vượt qua biên giới , Trương-Minh-Giảng về tới An-Giang , Nỗi buồn thất trận ngổn ngang ,(1841)

6168- Giận mình, thành bệnh, suối vàng quy tiên .

Nước Chân-Lạp bị Xiêm chiếm ₫óng , Dân thổ cư tìm sống sang ta , Khẩn cầu Nam-Việt giúp cho ,

6172- Võ-Văn-Giai ₫ến ₫iều tra tình hình .

Tướng Doãn-Uẩn (395) ₫em binh ₫i trước , Chỉ vài ngày lấy ₫ược Nam-Vang . Trấn-Tây, quân Việt chặn ₫àng ,

6176- Xiêm-La hoảng hốt ₫ầu hàng khắp nơi .

Tướng Chất-Trí sai người ₫ến báo , Xin nghị hòa, xếp dáo, bãi binh . Hứa lui về lại nước mình ,

6180- Trấn-Tây trả lại với thành Nam-Vang . ---------------------------------------------------------------------------

394- Trước đó giặc giã ở Trấn-Tây nổi lên như rươi có tên Sức và tên Xuy trước làm An-phủ-sứ rồi lên làm loạn ở xứ Kiên-Giang. Quan quân vất vả đánh dẹp không thắng. Vua ra lệnh rút quân về An-Giang.

395- Tháng 6/1848 vua sai đại thần Võ-Văn-Giai đi kinh lược Nam-Kỳ. Nguyễn-Tri- Phương, Doãn-Uẩn đánh quân Xiêm chiếm Nam-Vang và giải phóng đất Chân-Lạp - Tướng Xiêm là Chất-Tri đưa thư xin giải hòa vua thuận cho. Tháng 11/1845 Nguyễn-Tri-Phương, Doãn-Uẩn, Chất-Tri ước hòa tại Hội-quân. Chất-Tri rút quân về nước . ..

Nguyễn-Tri-Phương truyền thu binh chế , Năm Đinh-Mùi (1847) làm lễ tấn phong Ngôi vua cho Nặc-Ông-Đôn ,

6184- Vua ta xuống chiếu, chức Vương cho người .

Ở phương Nam, trong ngoài tạm ổn , Việc ₫ê ₫iều là vốn nỗi lo . Bắc thành, Thanh-Hóa lụt to ,

6188- Truyền cho tu sửa ₫ể ngừa nước dâng ,

Truyền ₫ại thần, trong kinh, ngoài tỉnh . Nạn lũ trôi bàn tính cho xong . Cửu-An ₫ắp ₫ập khơi sông ,

6192- Bồi thêm ₫ất mới, nới lòng mặt ₫ê .

Vua sai mở khoa (396) thi võ học , Cho khắc truyền ấn quốc Đại-Nam . Văn-Quan khai ₫ược mỏ vâng ,

6196- Kiểm tra dân số, kho tàng quốc gia .

Định rõ ra, cân ₫ai phẩm phục , Xúc tiến ngay việc ₫úc súng ₫ồng (1846). Với Thanh, quan hệ bình thường .

6200- Bắc-kinh phó hội niên chương Nhâm-Dần (1842)

Nước Tây-phương như Anh-Cát-Lợi , Sai sứ qua muốn nối bang giao . Nhân khi nước ấy có tầu (397) ,

6204- Gặp cơn bão biển trôi vào nước ta .

Những năm trước mật ra chỉ dụ , Các tỉnh thành theo kỹ giáo dân . Thừa sai bám sát theo chân ,

6208- Âm mưu phản ₫ộng phải ngăn kịp thời . ---------------------------------------------------------------------------

396- Thiệu-Trị sắc xuống Nội các cho các thợ in sách Võ-Kinh 45 bộ để phổ biến, lập khoa thi võ. Nhằm ngày lể Vạn-Thọ nhân lúc tế Nam-Giao cho khởi công khắc 9 chữ 'Đại- Nam Thọ-Thiên Vĩnh-Mệnh Truyền-Quốc-Chỉ' trên ấn ngọc.

397- Tháng 9.1847 hai chiếc tàu nước Anh đến cửa Hàn muốn dâng quốc thơ. Triều đình không thuận nhưng tiễn đưa rất hậu. Vì trước đó vào năm 1844 tàu nước Anh mắc nạn ở Bình-Thuận vua sai quân ra cứu nạn và đưa về. Tôn-Thất-Thường là người đại diện cho Đại-Nam để thương thuyết với nước Anh. ..

126

Nhưng tới ₫ời nguyên niên Thiệu-Trị , Lệnh cấm trên nới nhẹ ₫i nhiều . “Pha-Vanh” (Favin) ₫ại diện Pháp triều ,

6212- Xin cho giảm án người theo ₫ạo này .

Cuộc giao hảo từ ₫ây khởi việc , Pháp cử sang hai chiếc chiến thuyền . “Pi-E” (DeLapierre) ₫ưa quốc thư lên ,

6216- Xin vua cho phép ₫ược truyền Thánh-kinh .

Bỗng ₫ang khi ₫iều ₫ình mọi chuyện , “Giơ-Nui-Y” (398) (Rigault de Genouilly) nổ súng vào ta . Giương buồm vượt biển chạy xa ,

6220- Vua quan nổi giận liền thừa lệnh ngay .

Xuống chỉ dụ : (399) Cấm ngay truyền ₫ạo , Bắt những người che dấu Thừa-sai . Giáo dân, giám mục nhiều nơi ,

6224- Nổi lên chống ₫ối việc này của vua .

Ít có vua như là Thiệu-Trị , Cũng là nhà học sĩ uyên thâm . Vũ Trung Sơn Thủy hồi văn,

6228- Còn nằm trong viện bảo tàng Hiển-Nhơn .

Năm Đinh-Vị (1847) thu tàn, tháng Chín , Hiến-Tổ-Chương bị bệnh băng hà . Bẩy năm ngôi báu trị vì ,

6232- Tiếp theo là Thái-Tử Thì (400) lên ngôi . ---------------------------------------------------------------------------

398- Năm sau thiếu tướng Cecile vào xin lần thứ hai, hai bên đang có sự giao hảo tốt thì vào tháng 3/1847 De Lapierre đang làm thương thuyết, hai tàu của Pháp đậu ở Đà- Nẵng muốn lên bờ bị quân ta ngăn lại, quân Pháp biết không thể xâm phạm được, rồi đột nhiên nổ súng vào thuyền của triều đình làm 5 chiếc thuyền của ta bị đắm, Lãnh-Binh Nguyễn-Đức-Chung, Ly-Diên chết trận, ngày hôm sau chúng giương buồm chạy.

399- Vua và triều đình nổi giận về thái độ ngang ngược đó ra lệnh cấm đạo rất ngặt chỉ mấy tháng sau khi ra lệnh này vua Thiệu-Trị từ trần vào tháng 9/1847 làm vua được 7 năm thọ 37 tuổi .

400- Húy Nguyễn-Phúc-Thì, hiệu Hồng-Nhậm, con thứ 2 của vua Thiệu-Trị, mẹ là Từ-Dũ thái hậu tên Phạm-thị-Hàng, sinh ngày 25 tháng 8 năm Kỷ-Sửu, lên ngôi hiệu Tự-Đức (1829) ở ngôi 35 năm, thọ 55 tuổi táng ở Khiêm-Lăng (lăng Tự Đức) thờ mẹ chí hiếu, tác người nho nhã, mặt hơi dài cầm hơi nhỏ, trán rộng mà thẳng, mũi cao mà tròn, hai mắt tinh mà lanh. Tự Đức bị bệnh đậu mùa . ..

Vua Tự-Đức (1847-1885) Hưởng ngai vàng tuổi ₫ời mười chín , Là một người vóc dáng thư sinh . Hiệu niên Tự-Đức chính danh ,

6236- Khiêm cung, hiếu thuận, thông minh hơn người .

Đối với mẹ rất ₫iều hiếu thảo , Việc nước nhà thường báo cho hay . Chép riêng lời mẹ hằng ngày ,

6240- Quyển Từ-Huấn Lục trong tay xem dần .

Các ₫ại thần như Phan-Thanh-Giản (401) , Nguyễn-Tri-Phương còn vẳng tiếng thơm . Triều thần một dạ sắt son ,

6244- Hoàng-Diệu tuẫn tiết, hết lòng trung quân .

Vua là người hay văn chữ tốt, Để lại ₫ời cả ngót ngàn trang . Phú thơ xướng họa nhiều chương ,

6248- Thức khuya dậy sớm siêng năng việc triều .

Sức thì yếu, việc nhiều không xuể , Nên nhà vua chẳng thể ₫i xa . Dân tình chỉ ₫ược nghe qua ,

6252- Còn như kinh lý quả là hiếm hoi .

Sức khỏe ngài (402) là ₫iều bí ẩn , Vợ thì nhiều mà vẫn không con . Tuổi cao, lực ₫ã cạn mòn ,

6256- Lựa người nối nghiệp nuôi con em mình .

Triều Tự-Đức thịnh hành Nho học , Kẻ ₫ương thời thích ₫ọc từ chương . Văn thơ câu nệ khoa trường ,

6260- Bế quan tỏa cảng ngày càng thoái lui .

--------------------------------------------------------------------------- 401- Các đại thần phò tá như Phan-Thanh-Giản, Nguyễn-Tri-Phương, Hoàng-

Diệu, Tôn-Thất-Cáp, Phạm-Phú-Thứ, Trần-Tiểu-Thành, Ông-Ích-Khiêm...

402- Tự-Đức lấy vợ ở tuổi 15 có tất cả 103 vợ nhưng không có con. Người yếu đuối nên không đi xa được chỉ 1 lần duy nhất là theo cha đi Hà-Nội trong lễ sắc phong, ít khi ra khỏi hoàng cung, chỉ thỉnh thoảng đi săn quanh vùng Huế. ..

127

Xuống chiếu sai thêm người các ngạch , Học vị thì sắp ₫ặt như sau : Thủ khoa, Bảng-Nhãn ₫ỗ ₫ầu ,

6264- Thám-Hoa, Hoàng-Giáp ₫ứng sau bậc này .

Gọi Tiến-sĩ liền ngay sau ₫ó , Rồi Cử-Nhân, chót ₫ỗ Tú-Tài . Đích thân vua xét văn bài ,

6268- Tấn phong Khôi, Giáp, trong ngoài xướng danh .

Vừa hoàn thành “Đại-Nam Hội-Diễn” , Ghi các ₫iều Chế, Chiếu, Biểu, Nghi . Các ₫iều lệ ₫ịnh trường quy .

6272- Chính danh mọi việc dễ bề an dân .

Lập nhà thờ hiền thần, (403) trung nghĩa .(1657) Lại cho tìm hậu duệ các quan , Thành, Chất, Văn-Duyệt tội oan .

6276- Nay cho con cháu chức, hàm, tước, quan .

Võ-Trường-Toản, nổi danh ẩn sĩ Là một người chí khí trung kiên . Học trò lắm kẻ làm nên .

6280- Vua phong Tố-Đức hương yên, phụng thờ .

Mấy năm ₫ầu triều vua Tự-Đức , Một vài nơi giặc cướp nôi lên . Cao-Bằng thổ phỉ phía trên ,

6284- Nông dân làm loạn ở miền Hải-Dương .

Ở Mỹ-Lương có Lê-Duy-Cự , Được tôn làm soái chủ vùng này . Cùng Cao-Bá-Quát dưới tay ,

6288- Chiêu binh chiếm lấy Sơn-Tây cắm cờ.

---------------------------------------------------------------------------

403- cho lập nhà thờ Hiền-Lương, nhà thờ Trung-Nghĩa 2 nhà thờ này lập bên trái chùa Linh-Mụ. Võ-Xuân-Cẩn dâng sớ xin lục dụng con cháu Nguyễn-Văn- Thành, Lê-Văn-Duyệt và Lê-Chất. Vua thuận cho lập nhà thờ để tưởng niệm Võ-Trường- Toản. Nguyễn-Tri-Phương dâng biểu xin hiệu Sùng-Đức sau đổi Tố-đức. Học trò của Võ-Trường-Toản có những người thành danh như Ngô-Tùng-Châu, Trịnh-Hoài-Đức, Phạm-Đăng-Hưng.

..

Cao-Bá-Quát, nhà thơ lỗi lạc , Người Gia-Lâm, Kinh-Bắc ngoại thành . “Chu-Thần Thi Tập” nổi danh ,

6292- Nói rõ lên ₫ược nhân sinh bấy giờ .

Làm quân sư cho Lê-Duy-Cự , Bị án hình xử tử chém treo . Ghép vào tội phản Hoàng triều .

6296- Giúp quân phiến loạn làm ₫iều tác oai .

Sau biến cố dưới thời Thiệu-Trị , Vua Dực-Tông kỳ thị nhiều hơn . Luật ra cấm ₫ạo trong dân ,

6300- Với ₫iều phân sát giam cầm dã man .

Ba giám mục, (404) công dân nước Pháp , Bị triều ₫ình ₫àn áp tả tơi . Bắt giam riêng biệt một nơi ,

6304- Rồi ₫em xử giảo từng người răn ₫e .

Tin thảm sát bay về chính quốc , Nã-Phá-Luân lập tức ra quân , Binh thuyền sửa soạn ₫ưa sang ,

6308- Dò ₫ường xâm lược Đại-Nam của mình .

“Mông-Ti-Nhi” (Montigny) ₫iều ₫ình làm chước , Đến nước ta xin ₫ược bang giao . Cửa Hàn, thuyền chiến kéo vào ,

6312- Sứ thần Pháp quốc dâng triều quốc thư .

Vua chối từ truyền sai chuẩn bị , Lập lũy ₫ồn bố trí tuần tra . Thần công ₫ặt vịnh Sơn-Trà ,

6316- Cửa Hàn, cửa Thuận, quân ta quan phòng .

Tầu của Pháp vào trong cửa Thuận, Đi lòng vòng do thám nước ta . Có khi ₫ến bãi Sơn-Trà ,

6320- Thường xuyên lảng vảng xa xa bên ngoài . --------------------------------------------------------------------------- 404- Ba linh mục Pháp là Charbonnier, Matharon, Bonard bị xử chém, tin này làm xôn xao xúc động cả nước Pháp. ..

128

Ở Biên-Hòa cho người lên bộ , Đến Quảng-Bình neo ₫ể xem tình . Rồi qua Nam-Định, Thái-Bình ,

6324- Lên bờ khảo sát ₫ịa hình ra sao .

PHÁP XÂM CHIẾM ĐẠI NAM Pháp ₫ánh Đà-Nẵng (1858)

Nã-Phá-Luân mở ₫ầu cuộc chiến , Cử ngay ₫i pháo hạm chiến thuyền . “Giơ-Nui-Y” (405) (Genouilly) tướng toàn quyền .

6328- Ba ngàn lính thủy ₫ược ₫em theo cùng .

Tây-Ban-Nha hợp chung với Pháp , Hội ý nhau thành lập liên quân . Quảng-Nam trực chỉ giong buồm ,

6332- Ra sức bắn phá, hạ ₫ồn An-Tôn .(1858)

Lê-Đình-Lý cùng quan Đào-Trí , Dàn binh vùng Cẩm-Lệ giao tranh . Chẳng may trúng ₫ạn trên thành ,

6336- Rút về hậu cứ, chia quân cản ₫ường .

Nguyễn-Tri-Phương tăng cường giữ ải , Đồn Liên-Trì, An-Hải, Trấn-Quan . Dằng dai lựa thế cầm chân ,

6340- Lính Tây bị dịch, thất thần rút ngay .

Pháp chiếm Gia-Định (1859)

Năm Kỷ-Mùi (1859) bao vây Đà-Nẵng , Giặc theo ₫ường kéo thẳng vào Nam . Hành quân ₫ánh thốc Phiên-An .

6344- Sài-Gòn, Gia-Định, (406) chúng bèn chiếm luôn . ---------------------------------------------------------------------------

405- Tháng 7.1858 dưới sự phẫn uất của hoàng hậu Eugenie vợ Napoleon III ra lệnh cho hải quân trung tướng Rigault-de-Genouilly đem 14 chlến thuyền với 3000 quân Pháp, Y-Pha-Nho tấn công cửa Đà- Nẵng bắn phá các đồn lũy rồi chiếm hai đồn An-Hải và Tôn-Hải. Vua sai Đào-Trí, Nguyễn-Tri-Phương, Trần-Hoàng, Châu-Phúc-Minh, Lê-Đình-Lý chia quân chống giữ. Lê-Đình-Lý tử trận .

406- Tháng giêng năm Kỷ-Mùi 1859 Pháp bỏ Đà-Nẵng kéo quân vào Gia-Định bắn phá các đồn Lương-Thiện, thuộc tỉnh Biên-Hòa, Phước-Vĩnh, Danh-Nghĩa thuộc tỉnh Gia-Định và cửa Cần-Giờ . ..

Người chỉ huy là quan Hộ-₫ốc . Thấy giặc càng mỗi lúc một ₫ông . Rút vào tử thủ bên trong (455),

6348- Cuối cùng cô thế tử vong trong thành .

Giặc chiếm xong, phá dinh ₫ốt trại , Hủy kho lương, của cải ₫em ₫i . Giao cho trung tá “Hăng-Ri” (Henri) ,

6352- Đóng quân tại chỗ, chỉ huy vùng này .

“Giơ-Nui-Y” (Genouilly) ₫ược thay người khác (407) , Thiếu tướng “Pa” (Page) ủy thác nghị hòa . Ước thơ mười một khoản là :

6356- Cắt ₫ất cho Pháp tự do ra vào .

Vua ướm hỏi , muốn hòa hay chiến , Quan trù trừ, chẳng tiến tới ₫âu . Đợi thư phúc ₫áp quá lâu ,

6360- Sứ thần Pháp quốc xuống tầu ra ₫i .

Năm Tân-Dậu, (1861) giặc về Gia-Định , Tổng-chỉ-huy : (408) Tư lệnh “Sác-Ne” (Charner) . Nam-Kỳ, giặc muốn lăm le ,

6364- Điều nghiên kế hoạch phân chia từng người .

Pháp tấn công ₫ồn Kỳ-Hòa

Lấy trọn ba tỉnh miền Đông (Biên-Hòa, Gia-Định, Định-Tường )

Đồn Kỳ-Hòa, Cây-Mai, Kiến-Phước , Địch tập trung hỏa lực tấn công . Khói mù, ₫ạn pháo nổ tung ,

6368- Quân Nam cố thủ ở trong chiến hào . ---------------------------------------------------------------------------

407- Sau đó bức thành Gia-Định, quan hộ đốc Võ-Duy-Ninh chạy giấy các tỉnh hội binh cứu viện rồi tự vẫn. Quân ta thua rút lui giặc vào đốt dinh trại kho tàng, lấy lương thực đem đi .

408- Chính phủ Pháp cử Hải-quân Thiếu-Tướng Page thay cho Genouilly. Charner làm tổng tư lệnh hạm đội Pháp đánh chiếm Nam-Kỳ . Đầu năm Tân-Dậu (1861) quân Pháp đánh đồn Gia-Định, đánh các đồn Cây-Mai, Kiển-Phước, Khải-Tường, tấn công vào đồn Trung (đồn Chí-Hòa)- Nguyễn-Tri-Phương chỉ huy trận chiến, ông bị thương ờ cánh tay. Tán lý Nguyễn-Duy-Toản, Nguyễn-Duy em ruột Nguyễn-Tri-Phương bị tử thương, Phạm-Thế-Hiển bị đạn khi về đến Biên-Hòa thì mất. ..

129

Súng thần công ào ào trực chỉ . Giặc tràn vào chiến lũy quân ta . Hai bên ₫ánh xáp lá và ,

6372- Quân Nam yếu sức rút ra khỏi ₫ồn .

Nguyễn-Tri-Phương, ₫ốc quân kháng chiến, Đang dõi theo diễn biến từng giờ . Điều binh, tiến thoái phất cờ ,

6376- Cùng quan Tham-tán dặn dò ba quân .

Chẳng may ông bị thương, trúng ₫ạn , Tán-Lý quan vong mạng trước ₫ồn . Nguyễn-Duy, Thế-Hiển tử thương ,

6380- Quân ta tan tác rút luôn ra ngoài .

Đồn Kỳ-Hòa từ ₫ây thất thủ , Nguyễn-Tri-Phương, rút ở Phiên-An . Biên-Hòa, dừng lại dưỡng quân ,

6384- Bổ sung thêm ₫ược gần ngàn tinh binh .

Ở triều ₫ình nghe tin rúng ₫ộng , Lời ₫iều trần trước chẳng thèm nghe . Bá-Nghi (409) ₫ã chỉ mối nguy ,

6388- Giặc luôn cơ ₫ộng ta thì ngồi yên .

Ở Gia-Định, giặc ₫em quân ₫ánh , Nơi Cửa Hàn, thế mạnh dương oai . Cát-Bà, Cửa Thuận tới lui (410) ,

6392- Chiến thuyền của Pháp ngoài khơi tuần hành .

Quân lính Pháp chia thành mấy mũi , Ở phía Tây lấn tới Hóc-Môn . Ven sông Ngưu-Chử ₫óng ₫ồn ,

6396- Vượt giòng Vàm-Cỏ vào ₫ường Long-An . ---------------------------------------------------------------------------

409- Tháng 7/1861 Nguyễn-Bá-Nghi là thượng thư bộ hộ tâu rằng "tình hình tỉnh Biên- Hòa suy yếu, đánh giữ không được mà hòa lại không xong nên giảm bớt quân thử phái người đi cầu viện nước khác". Vua giáng chức Nghi trước đó vì Nghi có tâu : "Sự thế Nam- kỳ chỉ có hòa mới được. Chẳng dùng thế đó e còn sanh điều ngại khác".

410- Vua chẳng nghe nên về sau quân Pháp dần dần thôn tính Nam Kỳ. Tàu chiến của Y-Pha-Nho đến Biên Hòa rồi ra cửa Cần-Giờ, quanh vùng Cát-Bà đưa thư cho quan trấn thủ xin ở núi Đồ-Sơn, lập sở tuần ty tại huyện Nghiêu-Phong tỉnh Quảng-Yên trong 10 năm sẽ trả lại. Nếu triều đình không cho thì sẽ gây chiến ở Bắc Kỳ. ....

Giặc nghênh ngang như vào nhà trống , Sửa soạn quân nuốt sống Định-Tường . Tấn công ₫òn ở Tân-Hương (411),

6400- Tiến qua cứ ₫iểm Trung-Lương dễ dàng .

Vàm-Cỏ-Tây vượt sang ₫ể ₫ánh Cửa Đại rồi tiến ₫ến Tịnh-Giang . Bắt quan Tướng-quốc Công-Nhàn ,

6404- Mỹ-Tho bỏ ngỏ, quân Nam chạy dài .

Mất Định-Tường, (412) tin bay tới Huế , Cả triều ₫ình không thể làm ngơ . Cử ngay Hộ-Bộ Thượng-Thơ ,

6408- Ý vua cũng hiểu phải lo ₫ề phòng .

Ở miền Đông, quân ta cố thủ , Từ Đồng-Nai cố giữ Mỹ-Hòa . Miền Tây, giặc ₫ã dần dà ,

6412- Gò-Công tiến chiếm, tràn qua Tháp-Mười .

Nam-Kỳ Kháng Chiến

Bỏ Mỹ-Tho, ta lui Cai-Lậy , Lệnh triều ₫ình giữ lấy Vĩnh-Long . Nghĩa quân cát cứ Ba Giồng ,

6416- Quan gia Phủ Cậu (413) một lòng vì dân .

Trương-Công-Định cầm quân chống chọi , Đất Gò-Công Huyện-Toại chiêu binh . Di-Dương, viên lại triều ₫ình ,

6420- Thủ-khoa-Huân cử ₫iều hành việc quân . ---------------------------------------------------------------------------

411- Trung tá Bourdal theo đường sông đi vào Bảo-Định, men theo lộ đánh Tân-Hương. Vượt sông Vàm-Cỏ đánh Long-An, tiến về phía Trung-Lương. Một cánh khác của giặc theo ngả cửa Đại đánh chiếm Tịnh-Giang.

412- Tổng đốc Nguyễn-Công-Nhàn vừa mới bổ nhlệm đến Định-Tường dùng kế hỏa công ở Tịnh giang nhưng không thành công . Mỹ Tho bỏ ngỏ giặc chiếm thành, Bourdois bỏ mạng, thiếu tướng Page đi trên pháp thuyền Fransé vào lấy Mỹ Tho

413- Ở Đồng-Tháp-Mười Võ-Di-Dương được phong chức thiên hộ, dân gọi ông là Thiên-Hộ-Dương ông rất can đảm nhưng "hữu dõng vô mưu", mọi việc binh bị đều giao cho Thủ Khoa Huân điều khiển. Ở Cai Lậy có Phủ-Cậu là vị quan già về hưu bị bệnh cùi đứng ra điều khiển việc quan bản dinh đóng ở Ba-Giồng, Thuộc-Nhiêu. Ngày 29-8-1861 bao vây giặc ở Cái-Thia, giết được 22 tên giặc Pháp. Giặc Pháp bắt cha của Phủ-Cậu giết chết để trả thù . ..

130

Nguyễn Trung-Trực (414) mấy lần dụ ₫ịch , Đội nghĩa thuyền tập kích bên sông , “Ét-Pê-Răng” (Espérance) ở giữa giòng ,

6424- Hỏa hồng Nhật-Tảo, tấn công, tầu chìm .

Vùng Cái-Thia thuộc miền Mỹ-Quý , Giặc tiến dần về phía Vĩnh-Long . “Lơ-Bri” (Lebris) ₫ại-tá tập trung

6428- Bọn người theo giặc tấn công Nam triều .

Tướng “Bô-Na” (Bonard) ₫ược ₫iều sang thế, Thay “Sác-Ne” (Charner) tổng chỉ huy quân . Viễn chinh của Pháp ₫ang cần (415),

6432- Đổi thay chiến lược nuốt dần miền Nam .

Giặc chiêu mộ những tên phản nghịch , Lập một ₫oàn nô dịch quấy ta , Lấy tiền, chức tước ban cho , 6436- Tay sai một lũ côn ₫ồ Việt-gian

Đánh Biên-Hòa, tiến sang Bà-Rịa , Lấy Vũng-Tầu, cứ ₫ịa Bình-Tuy . Miền Đông nay ₫ã lâm nguy (416) .

6440- Vĩnh-Long thất thủ, cấp kỳ báo tin .

Kẻ thù mới từ miền xa lạ , Võ khí thì chất nổ tối tân . Mưu mô chiến thuật ₫iều quân ,

6444- Khác xa các nước lân bang quanh mình . ---------------------------------------------------------------------------

414- Nguyễn-Trung-Trực nghi binh trên sông Vàm-Cỏ-Đông ở Bến-Lức đốt cháy tàu Espérance và tấn công đồn binh Lê-Dương Phi-Luật-Tân đóng dọc theo sông giết không còn một tên . Ông rút lui ra khỏi đồn Vĩnh-Trị qua trú tạm ở huyện Duy-Minh về sau Nguyễn- Trung-Trực bị trảm quyết ở Rạch-Giá ngày 20-10-1868.

415- Hải quân thiếu tướng Bonard được điều sang thế Charner y thay đổi

chiến lược, dùng người bản xứ để đánh người bản xứ, dụ dỗ tuyên truyền, chia rẽ lương giáo.

416- Mở màn là các trận đánh về phía Đông : Biên-Hòa, Vũng-Tàu, Bà-Rịa lần lượt bị Pháp chiếm, đồng thời ở phía Tây đột nhiên Pháp chiếm Vĩnh Long dưới quyền chỉ huy của trung tá Reboul với lực lượng 1.000 quân đổ bộ xóm Lò-Gạch ở xã Hòa-Mỹ cách Long-Châu 5 cây số. Hai bên giao chiến đến tối thì tổng đốc Trương-Văn-Uyển liệu thế khó giữ nên đốt dinh trại kho tàng. ..

Vua quân cả triều ₫ình bối rối , Trước tình hình tiến thoái lưỡng nan . Giặc Tây chiếm nửa miền Nam ,

6448- Nghị Hòa hay Chiến biết làm sao ₫ây ? Trước ₫ó ₫ã có người dâng kế , Xin ₫ức vua liệu thế về sau . Nghị hòa hơn ₫ể thua ₫au ,

6452- Vì so với giặc kém nhau quá nhiều .

Xin vua theo gương người (417) Nhật-Bản , Và nhà Thanh, hãy tạm bang giao . Để cho nhiều nước cùng vào ,

6456- Tự nhiên thành thế vạc dầu ba chân .

Đất không mất mà quân vẫn giữ , Việc giao thương thì cứ phồn vinh . Người ta ₫em tới văn minh ,

6460- Giao lưu văn hóa, (418) dân mình lợi thêm .

Vua có xem nhưng không hiểu biết , Lời ₫iều trần tâm huyết ₫ưa ra . Kế hay thì lại bỏ qua ,

6464- Bế quan tỏa cảng riêng ta một mình .

Đến bây giờ, triều ₫ình mới thấy , Bọn giặc Tây cướp lấy vương quyền . Biên-Hòa, Gia-Định, Trần-Biên (419),

6468- Định-Tường, Cai-Lậy thêm miền Vĩnh-Long . ---------------------------------------------------------------------------

417- Tháng 5/1879 Nguyễn-Hiệp đi xứ Xiêm về. Vua hỏi tình hình nước Xiêm. Hiệp tâu rằng: "Chúng tôi hỏi thăm nước ấy khi trước có người Bút-tu-khô ở đó buôn bán, thời tình thế phương Tây cũng đã hơi biết, đến khi người Anh đến cầu thông thương, nước ấy hòa với nước Anh, nên Anh không gây oán được, vì thế đã không mất đất mà lại được giảng hòa với chín nước (Pháp, Ý, Phổ, Mỹ, Y Pha Nho, Tây Ban Nha, Hà-Lan, Bút và Anh) chức lãnh sự thì cho Anh đứng đầu, qua lại giao tiếp không trở ngại gì cả, mà nước Xiêm vẫn giữ được quyền, người ngoài không hiếp chế được."

418- Có những người tâm huyết như giáo dân Đinh-Văn-Điền, 1868 người huyện An- Mô, tỉnh Ninh-Bình dâng bảng điều trần, Nguyễn-Trường-Tộ (1828-1871) đã gởi cho triều đình gồm cả một chương trình cải cách rộng lớn lời lẽ thống thiết xác thục như bản điều trần về tình thế phương Tây, về việc ngoại giao ngày 16-9-1871.

419- Pháp dần dần tiến chiếm thêm các tỉnh Định Tường, Vĩnh Long . ..

131

Hòa Ước Nhâm-Tuất (1862)

“Bô-Na” (Bonard) cử “Xi-Mông” (Simon) trung tá , Ở trong vai sứ giả chiêu hàng . Đem thuyền neo ở Sông Hương .

6472- Buộc ta phải ký và nhường ₫ất cho (420).

Giao Định-Tường cũng như Gia-Định , Nhượng Biên-Hòa, các tỉnh phía Nam . Đất ₫ai, ₫ịch cứ lấn dần ,

6476- Biến thành thuộc ₫ịa thực dân cả rồi .

Phan-Thanh-Giản, vua sai thương thuyết , Thảo sơ qua hòa ước tay ba . Tây-Ban-Nha, Pháp và Ta .

6480- Định năm Nhâm-Tuất (1862) trình qua triều ₫ình .

Hòa ước ấy chia thành ba bản , Mười hai ₫iều, các khoản như sau : Tự do giảng ₫ạo ra vào ,

6484- Buộc ta cắt ₫ất ₫ể giao cho người .

Phan-Thanh-Giản với tài tranh cãi , Theo nghị hòa ₫òi lại Vĩnh-Long . Vua sai ông ấy buộc rằng

6488- “A-Ri-Ét” (Ariès) trả Vĩnh-Long về triều (421) .

Thiệt quá nhiều theo như hòa-ước , Triệu cãc quan tính chước nghị bàn . Chọn ngày sứ bộ gửi sang ,

6492- “Pa-Ri” (Paris) “Ma-Drít” (Madrid) lên dường thuyết du. ---------------------------------------------------------------------------

420- Bonard cử trung tá Simon đến chiêu hàng triều đình Huế. Cuộc thương thuyết kéo dài từ 26-5-1862 đến 5-6-1862 hòa ước Nhâm-Tuất (5-6-1862) ký giữa Pháp, Y-Pha-Nho, và nước ta có 12 điều khoản cắt đất Gia Định, Định-Tường, Biên- Hòa cho Pháp.

421- Ngày 25-5-1863 hải quân thiếu tướng D'ariès lãnh nhiệm vụ bàn giao tỉnh Vĩnh- Long cho Phan-Thanh-Giản.Sau khi ký hòa ước thấy mình quá thua lỗ nên vua cử một phái đoàn gồm có Phan-Thanh-Giản, Phạm-Phú-Thứ, Ngụy-Khắc-Đản lên đường sang Pháp và Madrid để đàm phán lại. Sứ bộ đem theo 64 gói hàng, thùng đựng lễ vật và 1 cái kiệu, 9 cái lọng, và 24 gói lễ vật để tặng cho Y-Pha-Nho, Đoàn tùy tùng có 62 người ngày 22-6-1863 đến Sàigòn ngày 4-7 đáp tàu Européen sang Pháp trong đoàn có Trương-Vĩnh-Ký và Tôn-Thọ-Tường làm thông ngôn ngày 9-9-1863 cập bến Toulon rồi Marseille từ Lyon lên Paris .. ..

Đoàn sứ giả giã từ qua Pháp , Thanh-Giản ₫i với cấp trưởng ₫oàn . Tham-Tri Phú-Thứ phó quan , 6496- Thọ-Tường, Vĩnh-Ký ₫ứng làm thông ngôn .

Nã-Phá-Luân truyền cho bệ kiến , Sứ thần ta ₫ánh tiếng lên rằng : “Vì ₫ức ₫ộ lẫn tài năng

6500- Xin cho chuộc lại mấy vùng ₫ất ₫ai” .

Khéo tìm lời, Pháp hoàng (422) từ chối , Sứ giả Phan bối rối vô cùng . Những lời du thuyết tiêu vong,

6504- Bao nhiêu công sức mất không cả rồi .

Từ nước ngoài quay về ₫ến Huế , Tâu lại vua sự thể ₫ầu ₫uôi . Trước triều ông kể khúc nhôi .

6508- Rằng vua nước Pháp tìm lời nói quanh .

Phạm Phú-Thứ chép thành một tập . Viết lại ₫iều mắt gặp, tai nghe . “Đông Tây Luận” một bài thi .

6512- Vẫn còn tính cách khinh khi người ngoài .

“Grăng-Đi-E” (Grandière) trong vai thiếu tướng , Được cử sang thanh toán nghĩa quân . Tuân theo lệnh Nã-Phá-Luân (423),

6516- Bác lời thỉnh nguyện sứ thần của ta .

“Ô-Ba-Rê” (Aubaret) tòan quyền Pháp cử , Trước sân chầu giữ lễ tâu vua : Mấy ₫iều hòa ước khi xưa ,

6520- Giữ nguyên không ₫ổi xin ₫ưa xét tường . ---------------------------------------------------------------------------

422- Ngày 5-11-1863 sứ bộ được hoàng đế Napoléon III tiếp kiến. Vua nước Pháp từ chối các đề nghị của sứ bộ. Napoléon gởi tặng vua Tự-Đức một bộ đồ sứ.

423- Hải quân thiếu tướng De-La-Grandière được cử sang nước Nam để “dẹp loạn”. Tháng 9.1866 khâm sứ thượng thư Pháp ở Gia-Định là Paul Vial về Huế xin đất 3 tỉnh An-Giang, Vĩnh Long, Hà Tiên. Vua không thuận. Tháng 6.1867 Pháp huy động một số lớn thuyền chiến đến Vĩnh-Long đưa tối hậu thư cho Phan-Thanh-Giản . Giản nói thế nào chúng cũng không nghe .

..

132

Theo như lời của hoàng ₫ế Pháp , Vẫn duy trì hòa ước ký xong . Chỉ cho trả lại Vĩnh-Long ,

6524- Còn ba tỉnh khác xin ₫ừng bàn thêm .

Pháp chiếm ba tỉnh miền Tây (1867)

Muốn ₫oạt luôn những miền còn lại , Mấy năm sau (1867) ₫ánh lấy miền Tây . Tối hậu thư gửi ₫i ngay ,

6528- Nhưng vua Tự-Đức ₫ể ngoài lời đe . Phan-Thanh-Giản cử ₫i Kinh-Lược . Gửi thêm quân vào trước trong Nam , Đắp thành, phòng thủ lo toan ,

6532- Ghé qua Gia-Định hỏi han tình hình .

Bọn giặc Pháp thình lình rạng sáng , Lệnh khởi binh tiến ₫ánh Vĩnh-Long . Một ₫oàn thuyền chiến rợp sông ,

6536- Thủy quân lục chiến tấn công vào thành .

Quan Kinh-Lược không ₫ành nhìn thấy , Cảnh ₫ầu rơi máu chẩy dân mình . Cho nên ông phải thân chinh ,

6540- Mở lời ₫àm phán, hạ mình cứu nguy .

Thế giặc mạnh, màng chi thương thảo , Cứ tràn vào vũ bão chiếm luôn . Hà-Tiên, Châu-Đốc ₫ầu hàng ,

6544- Pháp thâu sáu tỉnh miền Nam bấy giờ .

Ông không ngờ thực dân tráo trở , Khiến cho ông ₫au khổ vô cùng . Nhịn ăn ₫ến lúc lâm chung (424),

6548- Áo bào ấn triện, gửi dâng về triều . ---------------------------------------------------------------------------

424- Pháp chiếm Vĩnh-Long, An-Giang, Hà-Tiên. Phan-Thanh-Giản đem triều bào, ấn triện và làm tờ sớ gởi về dâng, nhịn đói mà chết. Đồ-Chiểu làm một bài thơ khóc Phan-Thanh-Giản trong khi đó vua quan triều Nguyễn lại trách cứ họ Phan đã để mất Nam-Kỳ án di trảm danh cho họ Phan và vua Tự- Đức ra lệnh đục bỏ tên tuổi của họ Phan trên bia Tiến-sĩ. ..

Nguyễn-Đình-Chiểu, giấy ₫iều chấp bút , Viết một bài thơ khóc họ Phan . Còn vua và các ₫ình thần ,

6552- Trách Phan không quyết ₫ánh quân bạo tàn .

Miền Nam dưới thời thuộc ₫ịa

Đất miền Nam trở thành thuộc ₫ịa , Pháp bắt ₫ầu nghĩ kế an dân . Chính quyền quan lại ₫ặt dần ,

6556- Hương, Ấp chiêu mộ việt gian tham tiền .

Tỉnh Gia-Định, Trấn-Biên (425) thay ₫ổi , Chọn Sài-Gòn ₫ất mới làm kinh . San ₫ường, lập chợ xây thành ,

6560- Khơi sông, lập cảng, dựng nhanh nhà tù .

Dinh Toàn-quyền làm khu Soái-phủ . Lập nhà thương, mở phố bán buôn . Xây cầu, ₫ường xá, khai mương ,

6564- Nhà thờ Thiên-chúa, gác chuông chọc trời .

Ngạch Niết-Ty bổ người cai trị (426), Trường “Ta-Be” (Taberd) dạy trẻ Tây-phương . Khuyến thêm tiểu thủ công thương ,

6568- Lập ra chi nhánh Đông-Dương Ngân Hàng .

Thành lập ra Hội-Đồng Quản-Hạt , Phép tắc thi dựa luật của Tây . Xử dân theo kiểu luật này ,

6572- Hội-₫ồng hàng tỉnh bầu ngay từng miền . ---------------------------------------------------------------------------

425- Đất miền Nam đã trở thành thuộc địa của Pháp và chúng bắt đầu thiết lập ở Gia- Định một thành phố. Sàigòn được chọn là nơi đặt nền móng cơ sở của chính phủ thuộc địa. Dinh toàn quyền xây dựng rất sớm, nhà thờ Đức-Bà năm 1880, bưu-điện 1886, bệnh viện Grall, dinh Soái-phủ (dinh Gia-Long) 23-3-1868 .

426- Khi Pháp đặt nền đô hộ ở Sàigòn họ đặt ra quan cai trị thuộc ngạch Phán-ty, ngạch tư pháp là Niết-ty. Cho sửa lại trường hậu bổ ở Huế và tăng cường các giáo sư Pháp .Aumonier là viên công sứ Pháp là một học giả viết nhiều đề tài về Việt-Nam và dân tộc Chăn. Linh mục Kerlan cha sở nhà thờ Sàigòn là người sáng lập trường Tabert linh mục từ trần năm 1872. Đông Dương ngân hàng thành lập do chỉ dụ ngày 21-1-1875 . Nhà thờ đức bà do giám mục Colombert cử hành ngày 7-10-1877. Lệnh bãi bỏ dùng chữ Hán do Lafont ký ngày 6-4-1878 mãi đến ngày 30-1-1882 mới thi hành. . ..

133

Để thông tin tuyên truyền các huyện , Đặt ₫ường dây ₫iện tín nhiều nơi . Công ty tầu thủy ₫ường dài ,

6576- Nam-Vang, Thượng-Hải ₫ặt ngay tức thời .

Xây thêm ₫ồn sai người cắt ₫ặt , Thành Chí-Hòa cho ₫ắp lên cao . Chung quanh xây bức tường rào ,

6580- Thép gai, lô cốt, cổng chào thật to .

Chẳng mấy hồi dân ưa nếp sống , Sành tiếng Tây, nói ngọng tiếng ta . Phần ₫ông quan lại xin qua ,

6584- Nhập vào Pháp tịch như là dân Tây .

Trước quốc nhục ngoại lai xâm chiếm , Dân Nam-Kỳ Kháng Chiến vùng lên . Đông Tây khắp cả hai miền ,

6588- Nghĩa quân hoạt ₫ộng bưng biền hội quân .

Diệt thực dân lập nên khu chiến , Cắt ₫ứt ₫ường tiếp viện vùng sâu . Nghĩa binh ₫óng góp sức vào ,

6592- Để ngăn quân giặc ₫ào hào diệt gian .

Nghĩa Quân Miền Nam Kháng Chiến

Cả miền Nam sục sôi máu lửa , Dân căm hờn ruột ngứa, sôi gan . Cùng nhau chống lại thực dân ,

6596- Tầm vông, dáo mác, tòng quân lên ₫ường .

Đất Gò-Công có Trương-Công-Định (427) , Cù Lao Rồng nổi tiếng Thủ-Khoa . Phan-Liên dũng lược tài ba ,

6600- Lại thêm Trương-Huế theo cha diệt thù . ---------------------------------------------------------------------------

427- Trương-Công-Định đánh Pháp ở Gò-Công (1861). Năm 1864 bị Huỳnh-Công-Tấn dẫn Pháp đến đánh. Ông tử trận ngày 20-5-1864. Thủ-Khoa-Huân sau khi tách ra khỏi Thiên-Hộ-Dương ông tụ tập nghĩa quân chống Pháp bị giặc bắt và bị chém ở cù lao Rồng. Phan-Liên, Phan-An là con Phan-Thanh-Giản, Trương-Huế là con Trương-Công- Định theo chí cha nối gót lãnh đạo quân dân Nam bộ chiến đấu với thực dân xâm lược. ..

Thủ-Khoa-Huân cầm ₫ầu kháng chiến , Người Định-Tường, nổi tiếng khắp nơi . Ra tay ₫ánh Pháp tơi bời ,

6604- Bị ₫ưa an trí ra ngoài Côn-Lôn.

Được tha về, không quên thù nước , Tập họp quân ₫ánh tiếp thực-dân . Tiếc thay, thế lực có ngần , 6608- Sức không ₫ương nổi ông ₫ành bó tay .

Bắt ông, chém ở ngay Phú-Kiết , Cả mìền Nam thương tiếc biết bao . Mấy câu nhắn gửi ₫ồng bào ,

6612- Lời thơ khảng khải, ₫ời sau còn truyền .

Thân-Văn-Nhiếp (428) ₫ứng lên chống lại , Lễ Giáng-Sinh, Cai-Lậy công ₫ồn , Cái-Mơn, Bà-Vát, Trà-Côn ,

6616- Tổng-Thu, Tổng-Cậy, Cầu Vồng lừng danh .

Từ Bến-Thành, Trà-Vinh, Vĩnh-Trị , Qua Cổ-Chiên, Tây-Thủy, Vị-Giang , Rạch-Gầm, Cần-Giuộc, Trung-Lương ,

6620- Nghĩa quân nổi dậy diệt phường ác ôn .

Trương-Công-Định, một phen chống Pháp , Ở Biên-Hòa gặp lại Phan-Trung . Dấy binh ₫óng ở Gò-Công ,

6624- Thuyền, ghe, khí giới, binh ₫ông vạn người .

Phục kích ₫ánh tả tơi lính ngụy , Giết chỉ huy, ₫ại úy “Bác-Bê” (Barbé) Đánh ₫ồn như thế chẻ tre ,

6628- Tân-An, Cần-Giuộc, răn ₫e ngụy quyền .

---------------------------------------------------------------------------

428- Thân-Văn-Nhiếp tự xưng là nguyên soái tụ tập nghĩa binh tấn công đồn Cai-Lậy vào ngày lễ giáng sinh 1870 bị giặc giết 1-1-1871 . Nghĩa quân ở vùng Ba-Vát , Cái-Mơn, Cần-Thơ dưới quyền điêu khiển của Tổng Thu, Tổng Cậy đã đánh tây vào ngày mồng 3 tháng giêng Nhâm Thân (1872) khắp nơi ở Nam bộ từ Sàigòn cho đến Trà Vinh, Vĩnh Trị, Cổ Chiên, Tây Thủy, Cần-Giuộc, Trung-Lương... khắp nơi nghĩa quân, thân hào nhân sĩ nổi lên chống Pháp rầm rộ. ..

134

Tướng “Bô-Na” (Bonard) cho thuyền vây bủa , Khu Bình-Xuân, chặn cửa Gò-Công . Sa cơ, thát thế cuối cùng ,

6632- Bị giặc bắt giết, tiếng còn lưu hương .

Thiên-Hộ-Dương, bạn Trương-Công-Định , Trấn cả vùng Thiên-Lãnh, Cái-Thia . Pháp cho tướng “Grăng-Đi-E” (Grandière) .

6636- Đưa quân truy quét dẹp phe bưng biền .

Trường-Công Định (429) còn tên Quản-Định , Mới nghe tên, quân ₫ịch khiếp hồn . Tân-Uyên phục kích công ₫ồn ,

6640- Hải-quân pháo hạm chìm luôn giữa giòng .

Đất Kiên-Giang vẫn còn ghi dấu , Chiếm giữ thành, ₫oạt lấy súng Tây . Đê hèn, giặc Pháp giận lây .

6644- Sai Hùynh-Công-Tấn bắt ngay mẹ già .

Xót thương bà trong tay ác quỷ , Nên ₫ành lòng giải thể nghĩa quân . Đem mình nạp lũ thực dân ,

6648- Tận trung, trọn hiếu, tấm thân chẳng cần .

Hùynh-Công-Tấn (430) và Trần-Bá-Lộc , Trần-Tử-Ca cùng loạt việt gian . Theo ₫uôi lũ giặc tham tàn ,

6652- Liếm giầy “mẫu quốc” chẳng màng chi dân .

Đỗ-Hữu-Phương thăng lên Tổng-₫ốc . Là một người giúp Pháp thực dân , Chó săn, lùng sục nghĩa quân ,

6656- Đón bắt Trương-Huế ở gần Long-An . ---------------------------------------------------------------------------

429- Trương-Công-Định đánh Pháp ở Gò-Công 1861. Năm 1864 bị Huỳnh-Công-Tấn dẫn Pháp đến đánh và bắt mẹ ông. Ông tử trận ngày 20-5-1864. Thủ-Khoa-Huân sau khi tách ra khỏi Thiên-Hộ-Dương ông tụ tập nghĩa quân chống Pháp bị giặc bắt và bị chém ở cù lao Rồng.

430- Những việt gian tay sai khét tiếng đàn áp phong trào đáng kể là : Trần-Bá-Lộc, Huỳnh-Công-Tấn, Trần-Tử-Ca, Đỗ-Hữu-Phương, Đỗ-Kiểng-Phước. ..

Tình hình xã hội và biến cố ở Bắc-Kỳ

Ở trong Nam là phần thuộc Pháp , Ngoài Bắc-Kỳ loạn lạc khắp nơi . Tạ-Văn-Phụng mạo danh người,

6660- Họ Lê làm loạn miền ngoài Quảng-Yên .

Giặc ₫ủ tên : Cờ Vàng, Cờ Trắng , Quân Tầu-Ô có ₫ảng Cờ-Đen , Cướp bóc, quấy phá hải duyên ,

6664- Lạng-Sơn cát cứ, chiếm miền Tuyên-Quang .

Vùng biên giới ở gần Trung-Quốc . Thổ-phỉ quân càng lúc càng ₫ông Cao-Bằng có giặc Ngô-Côn ,

6668- Giặc Nùng, giặc Thổ, ₫ông hơn mấy ngàn .

Nguyễn-Tri-Phương rồi Trương-Quốc-Dụng , Ông-Ĩch-Khiêm, Đô-thống Trọng-Bình (431). Được vua giao việc ₫iều binh ,

6672- Tìm phương ổn ₫ịnh tình hình rối ren .

Lại giặc Mọi ở gần Quảng-Ngãi , Ra khỏi rừng nhiễu hại cư dân . Nguyễn-Thân ₫ược lệnh cầm quân ,

6676- Ra sức chiêu dụ dần dần vỗ yên .

Ở Thừa-Thiên có nhiều biến cố , Xây Khiêm-Lăng, lựa chỗ khởi công . Tốn hao tiền bạc vô cùng ,

6680- Dân tình khổ cực, bất ₫ồng ý vua .

Nên nhiều kẻ thừa cơ nổi loạn , Hương-Tập toan nghịch thoán thí vua . Không may mưu lộ phải thua ,

6684- Bị ₫em trảm quyết, ngăn ngừa loạn sau . ---------------------------------------------------------------------------

431- Trong khi đó ở Bắc-Kỳ có Tạ-Văn-Phụng nổi lên chống triều đình bị Nguyễn-Tri-Phương đánh tan và xử tử, các đảng cướp giặc cỏ, giặc tầu ô Trung-Quốc, nạn thổ phỉ nổi lên lung tung làm cho xã hội càng thêm rối rắm như ở Cao-Bằng có Ngô-Côn chiếm Cao-Bằng, năm 1888 vua cử Phan-Chi-Hương đi tiễu trừ. Giặc Mông-Hùng-Thạc ở Tuyên-Quang có dư đảng đến 10.000 người, Năm 1862. Nguyễn-Tri-Phương, Ông-Ích-Khiêm, Đỗ-Trọng-Bình, Trương-Quốc-Dụng, Lê-Tuấn có công bình bình định. ..

135

Hai năm tiếp vào ₫ầu thánh Tám , Có Đoàn-Trưng (432) dấy loạn Chày-Vôi . Cùng em, Ái, Trực, mấy người ,

6688- Cúc làm nội ứng, ₫ịnh ngày khả thi .

Cuộc chính biến có ₫à thắng lợi , Trực chưa chi ₫ã vội mừng vui . Hồ-Oai, Chưởng-vệ kịp thời ,

6692- Cứu nguy bắt ₫ược bọn người loạn quân .

Quân tạo phản kinh hồn tăng ₫ởm , Trước tình hình thoái tiến lưỡng nan . Dân phu rối loạn tan hàng ,

6696- Bị quân thị vệ dễ dàng dẹp xong .

Sau chính biến Dực-Tông thức tỉnh , Xét lại nhiều quyết ₫ịnh từ xưa . Tìm người tài ₫ức giúp vua .

6700- Tìm ₫ường chống lại mưu ₫ồ ngoại xâm .

Nguyễn-Trường-Tộ uyên thâm Hán học , Đã ₫i theo Giám-mục “Gô-Chi-Ê” (Gauthier) Xuất dương tìm kế ra ₫i ,

6704- Đem ₫iều quan sát chép ghi rõ ràng .

Dâng lên bản ₫iều trần tâm huyết , Những vấn ₫ề giải quyết của ta . Duy tân làm lợi nước nhà ,

6708- Cho mau bắt kịp người ta phú cường .

Ở Cái-Mơn có Trương-Vĩnh-Ký , Chủ trương dùng quốc ngữ xiển dương , Cho nền văn học Việt-Nam ,

6712- Dùng loại chữ mới trong trường phổ thông .

---------------------------------------------------------------------------

432- Vọng vạn niên cát địa vào tháng 9-1864 cho khởi lên xây Khiêm-cung (lăng Tự-Đức)..Tháng 12-1864 công tử Hương-Tập mưu giết vua việc phát giác bi xử trảm. Tháng 8-1866 Đoàn-Trưng cùng em Đoàn-Hữu-Ái, Đoàn-Tư-Trực... Tôn-Thất-Cúc làm nội ứng cùng với các phu phen lính đang ở Khiêm-Cung kéo về Hoàng-thành mưu giết vua Tự Đức có Long-Võ Đinh-Hồ-Oai, Cáp-Văn-Sum ngăn chận . Cuộc đảo chánh thất bại. ..

Ký (433) thường làm thông ngôn sứ bộ , Sang Tây-phương ngôn ngữ ngoại giao . Trở về sau ₫ó it lâu ,

6716- Chuyên tâm chuyển ngữ khá nhiều Hán-Nôm .

Pháp ₫ã chiếm nhiều phần ₫ất nước , Đất Nam-Kỳ xâm lược từ lâu . Bắc-Kỳ tính sẵn mưu sâu (434).

6720-“Bua-Ray”(Bourayne) thuyền chiến khởi ₫ầu tiến vô.

Năm Nhâm-thân tên “Đồ-Phổ-Nghĩa” (Jean Dupuis) Đem thương thuyền dựa vía giặc Tây (1872) Mượn ₫ường buôn bán qua ₫ây (435),

6724- Vân-Nam, Hà-Nội, vẽ ngay giang trình .

Phan-Đình-Bình cùng quan Khâm-mạng , Gọi “Đuy-Puy” (Dupuis) ₫àm phán giao thương . Cấm không cho chở ₫i ₫ường ,

6728- Gạo, thóc, ₫ạn dược, súng trường, quân trang .

“Giăng-Đuy-Puy” coi thường khuyến cáo, Vẫn cho thuyền chạy tới Vân-Nam . Quan ta ra lệnh bắt giam ,

6732- Những tên thủy thủ nghênh ngang trên tầu .

“Giăng Đuy-Puy” (Jean Dupuis) bắt ₫ầu làm loạn , Kéo lên bờ sửa soạn tấn công . Bắt ₫i mấy lính hộ phòng ,

6736- Hai viên quan lại giam chung một phòng . ---------------------------------------------------------------------------

433- Thời đó, Trương-Vĩnh-Ký là người biết nhiều ngôn ngữ tây phương, thường được dùng làm thông ngôn trong nhiều cuộc hội đàm giữa ta và các phái đoàn tây phương .

434- Lục quân thiếu tướng L'arbaud thay đô đốc Dupré cho chiếc tuần dương hạm Bourayne đi tuần du khắp nơi.

435-Tháng 11- Jean Dupuis đi 3 chiếc tàu đến cửa Cấm thuộc tỉnh Hải-Dương mượn đường qua Vân-Nam có tên tự xưng tri phủ nước Mãn Thanh là Lý-Ngọc-Trị cùng đi theo.

Vua sai Phan-Đình-Bình cùng với khâm mạng Nguyễn-Tri-Phương gọi Dupuis để cùng nghị hội, nhưng không có y. Thuộc viên trong tàu còn lại là Uông-Gia-Sư và Hà-Sầm. Quan quân ta muốn khám tàu, hai bên cự cãi sau đó Pháp điều động Fancis-Garnier đang đóng ở Thượng-Hải về Hà-Nội . ..

136

Pháp chiếm thành Hà-Nội (1873)

Trong khi ₫ó giặc ₫ang kiếm cớ , Gọi “Gác-Niê” (Garnier) ₫ang ở Trung-Hoa . Tuần dương hạm Pháp kéo qua ,

6740- Hai bên họp ₫ể tìm ra giải trình .

Đang thương thuyết thình lình giặc ₫ổi , Vây hãm thành gửi tối hậu thư . Tri-Phương viết lệnh gửi ₫i

6744- Phải mau bẻ gẫy mưu ₫ồ của Tây .

Cửa Đông-Nam, giặc vây dầy ₫ặc (436) , Tấn công thành, ₫ại bác nổ vang . Cư dân sửng sốt bàng hoàng ,

6748- Còn quan Khâm-Mạng bị thương ở ₫ùi .

Thành ₫ã rơi vào tay giặc Pháp , Dùng luật rừng trấn áp quan quân . Cho người lùng sục trong dân ,

6752- Bắt giam nghĩa sĩ ₫ể ngăn chống ngầm .

Phò-mã Lâm mặc dầu trúng ₫ạn , Gục trên thành, tay vẫn cầm gươm . Tứớng quân cũng ₫ã bị thương ,

6756- Chối từ băng bó vết thương trên ₫ùi .

Nguyễn-Tri-Phương ngậm ngùi vận nước , Trước ₫ịch quân, nhả thuốc nhịn ăn . Ba mươi tháng Chạp (1873) trối trăn :

6760- “Một ₫ời vì nước ₫ành quên thân mình” ---------------------------------------------------------------------------

436- Lúc 6 giờ 20- 11-1873 Pháp nổ súng vào thành Hà-Nội, Nguyễn-Tri-Phương bị trúng đạn ở bắp đùi, bị Pháp bắt .Ông quê quán ở Thừa-Thiên làm quan từ thời vua Minh-Mạng, có nhiều chiến công hiển hách. Ông từ trần ngày 30-12-1873. Trong trận này con trai ông là Phò-mã Nguyễn-Lâm cũng tử trận.

"Giặc Pháp khởi sự bắn súng vào thành Hà-Nội hồi 6 giờ sáng ngày 20.11.1873. Thống chế Nguyễn-Tri-Phương cầm quân đánh giặc, con là phò mã Nguyễn-Lâm ra thăm cha ở Hà-Nội, hai cha con chống giữ ở cửa Đông-Nam. Quân Pháp phá cửa ấy, Nguyễn-Lâm trúng đạn chết, Nguyễn-Tri-Phương bị thương ở đùi, Francis Garnier bắt được đem về băng bó thuốc thang, ông nhịn ăn, phun thuốc, từ chối sự săn sóc của địch đến ngày 30.12.1873 thì qua đời." ..

Pháp hạ xong ₫ược thành Hà-Nội Bèn xuất quân tiến tới trung châu . Hưng-Yên, Phủ-Lý tóm thâu ,

6764- Ninh-Bình, Nam-Định tiếp sau ₫ầu hàng .

“Hốt-Tơ-Phơi” (Hautefeuille) hải quân thiếu úy , Chiếm Hải-Dương (437) như thế trở tay , Giáo dân Phát-Diệm theo Tây ,

6768- Vui mừng ₫ược thấy quan thầy trước kia .

“Frăng-Xi-Gác-Ni Ê” (Francis Garnier) tử thương

Hoàng-Kế-Viêm ₫ược chia trấn thủ , Làm Tiết-Chế Quân-Vụ Bắc-Kỳ . Cờ-Đen cướp biển ₫ưa về ,

6772- Do Lưu-Vĩnh-Phúc chỉ huy bọn này .

Quân Nam triều ra tay trấn giữ . Giặc Cờ-Đen cố nhử bọn Tây . Vu vơ mấy phát ₫ạn bay ,

6776- Dụ cho quân Pháp rời ngay khỏi thành .

Quân Cờ-Đen thu binh chạy trốn , Pháp ₫uổi theo ra ₫ến ngoại ô . Đến chân Cầu-Giấy thì vừa

6780- Lọt vào ổ phục bất ngờ của ta .

Trận phục kích thật là diệu kế , Ta bấy giờ ở thế thượng phong . “Gác-Niê” (Garnier) (438) trúng ₫ạn tử vong .

6784- Làm cho quân giặc vô cùng lo âu . ---------------------------------------------------------------------------

437- Pháp chiếm được Thăng-Long, phân binh tiến chiếm vùng Trung- Châu Bắc-Bộ. Hải quân trung-úy Balny chỉ huy pháp hạm Espagnole đánh chiếm Hưng-Yên, Phủ-Lý. Ngày 4.12.1873, hạ thành Hải-Dương. Hautefeuille chiếm Ninh-Bình ngày 5.12.1873. Ngày 11.12.1873 Pháp làm chủ trọn miền Trung-Châu gồm có sáu thành Hà- Nội, Hưng-Yên, Phủ-Lý, Ninh-Bình, Hải-Dương và Nam-Định.

438- Hoàng-Kế-Viêm được phong làm Tiết-chế quân Bắc-Kỳ, giặc Cờ-Đen, người Trung-Hoa, đầu hàng quân Nam-triều, chủ tướng là Lưu-Vĩnh-Phúc được cho giữ lại chức vụ. Hoàng-Kế-Viêm cho Lưu-Vĩnh-Phúc đóng quân ở đồn Hương-Ngạnh (Phủ Hoài-Đức) Quân Cờ Đen tấn công vào thành rồi giả vờ rút chạy, Francis-Garnier đem quân đuổi theo qua vùng Thủ-Lệ đến cầu Giấy thì bị binh ta phục kích giết chết. Trong trận này chết chung với Francis-Garnier còn có Bonifay, Dagorne và trung úy Balny . ..

137

Quân ta ₫ã từ lâu yếu thế , Nhưng trận này khống chế giặc Tây . “Đuy-Prê” (Dupré) Thống-₫ốc lên thay ,

6788- Liền sai sứ giả trình bày với ta .

“Phi-Lát-Trơ” (Philastre) (439) thanh tra ₫ại úy , Theo lệnh Tây ₫ến Huế ₫iều ₫ình . Cùng ta giải quyết tình hình ,

6792- Sao cho ₫ừng ₫ể chiến tranh lan tràn.

Hòa-ước Giáp-Tuất (1874) Năm Giáp-Tuất (440), hoàn thành hòa ước , Hăm hai ₫iều ký kết như sau : Đặt cho lãnh sự ra vào ,

6796- Ưu tiên thương mại ngoại giao nước ngoài .

Nguyễn-Văn-Tường Khâm-Sai Chánh-Sứ , Được triều ₫ình cắt cử nghị thương . Còn “Krăng” (Krant) ₫ại dịện Tây-dương ,

6800- Buộc ta cắt ₫ất ₫ể nhường cho Tây .

Từ Giáp Tuất tới nay, năm Ngọ ,(1882) Pháp và ta ₫ã tỏ bình yên . Sứ thần trao ₫ổi hai mìền ,

6804- Khâm-sứ “Phi-Lát” (Philastre) giữ quyền ngoại giao .

Ông “Phi-Lát”, mặc dầu người Pháp , Nhưng lại ưa học tập Hán văn , Biết ông hiện tại ₫ang cần ,

6808- Vua sai thầy ₫ến dần dần dạy cho . ---------------------------------------------------------------------------

439- Thống đốc Nam-Kỳ là đô đốc Dupré cử Philastre đến Huế để thương thuyết với triều đình: Nguyễn-Văn-Tường cùng đi với Philastre ra Hà-Nội để giải quyết việc F. Garnier nhưng được tin quân Cờ- Đen đã giết chết F. Garnier . Philastre và các sĩ quan cao cấp dưới tàu đập tay tức giận bảo Nguyễn-Văn-Tường "Việc chắc không xong”. Tường thấy giặc đương nóng giận sợ hư việc lớn nên mới thong thả dựa lời biện bạch thuyết phục. Philastre nghe theo ra đến Hải Phòng. Ra lệnh trả các thành trì lại cho ta,

440- Hòa ước gồm 22 điều khoản, chiếu theo khoản 11, Pháp và Nam triều ký một điều ước thương mãi ở Sàigòn ngày 31.8.1874 đại diện chính phủ Pháp là Hải-quân thiếu tướng Krant, quyền thống-đốc Nam-Kỳ. Hiệp ước này gây cho ta bị thiệt thòi nhiều như việc buôn bán thuế khóa đều do Pháp điều khiển, cấm nhập cảng thiết bị, binh khí vào Trung kỳ, các thành phố Hải- Dương, Hà-Nội, Quy-Nhơn đều được Pháp đặt tòa lãnh sự. ..

Việc giao hảo giữa ta và Pháp , Đã trở nên hòa hợp nhiều hơn . Vấn ₫ề trao ₫ổi ngoại thương ,

6812- Được ₫em bàn bạc luận cương rõ ràng .

Việc truyền ₫ạo có phần cởi mở , Giáo sĩ ₫ược giúp ₫ỡ khá nhiều . Để dân thoát cảnh ₫ói nghèo ,

6816- Văn-Điền mật tấu mấy ₫iều an dân .

Chính phủ Pháp tặng tuần dương hạm ,(1876)

Cùng khí tài súng ₫ạn cho ta (441). Vua sai Tham-Tá ₫i qua ,

6820- Nhận về năm chiếc tuần tra dọc bờ .

Năm Mậu-Dần, (1878) cấp cho Hà-Nội , Súng trăm cây, quà gửi của Tây . Để cho hai nước từ ₫ây ,

6824- Giữ niềm hòa khí lâu dài song phương .

Bộ Ngự-Chế ₫ược biên mấy quyển Vịnh sử Nam, (442) những chuyện xa xưa . Luật hình vua lại truyền ₫ưa ,

6828- Gửi cho Khâm-sứ của ta làm quà .

Vua sai người giao hòa thăm viếng ,(1881) Một tháng hay hai tháng một lần . Có khi tại cửa Ngọ-Môn ,

6832- Giao hòa yến tiệc ₫ãi ₫ằng sứ Tây .

Nguyễn-Thành-Ý (443) ₫ược sai ₫i Pháp ,(1877) Đấu xảo ₫ưa các thức thổ nghi . Lấy thêm ₫ồ ₫ệ ₫em ₫i ,

6836- “Tu-Lu” (Toulouse) ở lại học nghề ₫ộng cơ . ---------------------------------------------------------------------------

441- Tháng năm Bính Tý (1878), sai Nguyễn Hữu Độ vào Gia Định nhận chiếc tàu trận của Pháp tặng. Đến tháng 9, Pháp tặng triều đình Huế thêm 5 chiếc tàu, vua có làm bài ký "Ngũ lợi thuyền" .

442- Tháng 6.1877, vua gởi tặng một bộ luật của nước ta mới in vì Phllastre nói là "luật nước ta tinh tường và đích đáng lắm" vua ban thêm 1 bộ ngự chế Việt-sử tổng-vịnh...

443- Tháng 10. 1877 Nguyễn-Thành-Ý đem các đô thổ nghi qua Paris để đấu xảo trong một hội chợ quốc tế. ..

138

Lại chọn người tuyển cho sang Pháp ,(1879) Sang nước Anh quan sát xứ người .(1881) Mua tầu của Đức năm rồi (1872)

6840- Bang giao với Ý, tiếp người Tây phương .

Pháp chiếm Hà-Nội lần thứ hai (1882)

Lúc “Rây-Na” (Rheinart) sang thay “Phi-Lát” Tức là khi nội các của Tây . Lại bầu Thủ-tướng khác thay ,

6844- Chính sách hải ngoại ₫ổi ngay tức thì .

Pháp muốn chiếm Băc-Kỳ lần nữa , Một nguồn tin báo của nước Anh . Vua ta nghe ₫ược phong thanh,

6848- Rằng chính-phủ Pháp ₫ộng binh tới rồi .

Năm Nhâm-Ngọ, tháng Hai vừa quá , (1882)

“Ri-Vi-E” (Rivière) ₫ại-tá hải-quân , Đem hai chiến hạm tuần dương ,

6852- Mấy ngàn lính thủy lên ₫ường tới nơi .

Đến Hà-Nội, ₫óng nơi Đồn-Thủy (444) , “Ri-Vi-E” gửi tối hậu thư . Tổng-Đốc Hoàng-Diệu khước từ ,

6856- Chia quân chống giữ ₫ể ngừa tấn công .

Thành Thăng-Long chìm trong khói lửa , Súng trong kho cháy nửa ₫êm khuya . Tứ bề, ₫ạn pháo, can qua ,

6860- Quân ta giao chiến xông pha chiến hào .

Bọn việt-gian cài vào từng tổ , Đợi thực-dân súng nổ tấn công , Túa ra ₫ốt phá lung tung ,

6864- Khiến quân Hoàng-Diệu khó lòng giữ yên . ---------------------------------------------------------------------------

444- Henri-Rivière ở trong ngạch hải quân đã 37 năm với cấp bậc đại tá, ông cũng là một văn sĩ tài hoa. Khi được đề cử làm tổng chỉ huy đánh Hà-Nội ông đã viết một bức thư gởi cho Ferdinand-de-Lannay tờ báo Le Temps " theo tôi ngả Bắc Kỳ sẽ đi vào Hàn-Lâm-Viện". Ngày 3.4.1882, Henri Rivière rời Sàigòn ngày 26.3.1882 với hai chiến hạm Drac và Parvesel, ngày 3.4.1882 đến Hà-Nội đóng quân ở Đồn-Thủy . ..

Tôn-Thất-Bá, (445) tay chân của giặc , Là việt-gian sẵn ₫ặt trong thành . Đốt kho thuốc súng, nghi binh ,

6868- Giúp cho lũ giặc tràn nhanh ào ào . Lúc bình minh, chúng vào tiến chiếm , Tổng-Đốc Hoàng chạy ₫ến Hành-cung , Thảo tờ di biểu tận trung (446),

6872- Buộc dây oan nghiệt, tạ lòng nước non .

Miếu Quan-Thánh vẫn còn ghi dấu , Mối căm cờn nung nấu tâm can , Chữ Trung với nước vô vàn ,

6876- Ngàn sau ai dám dễ dàng lãng quên .

Quan Tổng-Đốc có tên Hoàng-Diệu , Người Điện-Bàn, thuộc ₫ạo Quảng-Nam . Di thư ₫ể lại danh ngôn ,

6880- Những lời tâm huyết ₫au buồn còn ghi :

“Tướng bất tài, thậm chi vô ích , Để mất thành dẫu chết ₫ành cam” . Noi gương dũng tướng trung can ,

6884- Máu hòa nước mắt, sắt son một niềm .

Cả toàn dân bừng lên khởi nghĩa , Mới khởi ₫ầu là phía văn-thân , Dâng cao như ngọn sóng thần ,

6888- Bình-Tây, sát Tả, ₫uổi quân Tam-tài (447).

Ở Nghệ-An : Như-Mai, Trần-Tấn , Lãnh ₫ạo chừng nửa vạn dân quân , Truy lùng diệt lũ tham quan ,

6892- Nối dáo cho giặc phản dân hại nòi . ---------------------------------------------------------------------------

445- Giặc Pháp tấn công Hà-Nội, án sát Tôn-Thất-Bá đốt kho thuốc súng, rồi đầu hàng giặc .

446- Tổng đốc Hoàng-Diệu viết tờ di biểu để lại và đến miếu Quan-Thánh thắt cổ tự vẫn cho trọn lòng với đất nước.

447- Sau khi Hà-Nội thất thủ, tổng đốc Hoàng-Diệu vì nước quyên sinh, khắp nơi trong nước làn sóng nổi dậy chống lại giặc Pháp ngày càng mãnh liệt với chiêu bài Bình-Tây Sát-Tả (dẹp Tây, giết đạo). ..

139

Chiếm ₫ược rồi, vào thành Hà-Nội , Pháp bèn trao cho bọn tay sai , Tôn-Thất-Bá ₫ược giao ngay .

6896- Nắm quyền sinh sát thay Tây ₫iều hành .

Ở kinh thành, nhiều người phẫn uất , Trước cảnh ₫au nước mất nhà tan . Nam triều họp mật mấy quan ,

6900- Sớ dâng xin ₫ánh giết quân tử thù .

Vua truyền lệnh giao cho Túc, Độ , Lập hội-₫ồng thượng lộ Thăng-Long . Bởi vì giặc Pháp tính chung .

6904- Lợi nhiều nếu trả ₫ất vùng này ₫i .

“Ri-Vi-E” (Rivière) liệt kê (448) mười khoản , Buộc triều ₫ình nhượng hẳn Hà-thành . Từ việc binh ₫ến chính quyền ,

6908- Độc thu quan thuế thương thuyền bán buôn .

Chính phủ Pháp ₫ược quyền bảo-hộ , Trên tòan phần lãnh thổ Đại-Nam . Trước nhiều ₫òi hỏi tham lam ,

6912- Vô cùng láo xược tập ₫oàn thực dân .

Toàn nước Việt, quân dân, thề quyết , Suốt ba miền phải biết quốc thù . Với quân cướp nước côn ₫ồ ,

6916- Cần-vương tụ nghĩa, phất cờ Văn-thân .

Giặc ₫ánh chiếm bất thần Nam-Định , Cho pháo thuyền thôn tính Hòn-Gay (449). Quan quân chiến ₫ấu mấy ngày ,

6920- Sức không ₫ương nổi, sau này ₫ành thua . ---------------------------------------------------------------------------

448- Henri Rivière đòi 4 khoản : -Nước Nam phải nhận nước Pháp bảo hộ. Phải nhường thành phố Hà-Nội cho Pháp. -Pháp được đặt thương chánh ở Bắc-Kỳ. -Sửa lại việc thương chánh ở các nơi và giao cho Pháp cai quản.

449- Pháp chiếm Hòn Gay, ngày 27.3.1883 vào rạng sáng, súng trên các pháo thuyền dưới sự chỉ huy của H. Rivière nổ ran, quân ta bắn trả làm hư hại hai pháo thuyền Surprise và Fanfare, bắn gãy chân trung tá Careau, tuần sau Careau chết. Đến 11 giờ giặc hãm thành. Đề đốc Lê-Văn-Điếm, án sát Hồ-Bá-Ôn tử trận.Pháp chiếm luôn Hòn-Gay ...

Bắn gẫy chân “Ca-Rô” (Careau) trung-tá , Đốt cháy luôn hạm cả “Xuyếc- Pri” (Surprise) Quân ta chiến ₫ấu gan lì ,

6924- Đến khi hết ₫ạn rút ₫i một chiều .

Hoàng-Kế-Viêm cùng Lưu-Vĩnh-Phúc , Giữ các ₫ồn khu vực Gia-Lâm . Ngầm cho Quang-Đản tấn công ,

6928- Đánh cho Tây phải về ₫ồn thủy binh .

Quân Cờ-Đen thình lình ₫ánh Pháp , Nhắm chiến thuyền pháo tập bắn sang . Lính Tây mất mật kinh hoàng ,

6932- Làm tên ₫ại-tá vội vàng lui binh .

Điểm trăm quân ra thành ₫ánh ₫uổi , Quân Cờ-Đen rút khỏi rất nhanh . Lui về Cầu-Giấy phục binh ,

6936- “Ri-Vi-E” (Rivière) bám, cố tình ₫uổi theo .

Chân Cầu-Giấy buổi chiều lãng ₫ãng , Vẫn im lìm hoang vắng thê lương . Phục binh nằm sẵn bên ₫ường ,

6940- Đột nhiên pháo lệnh nổ vang trên ₫ầu .

Giặc tranh nhau tìm ₫ường trốn thóát , Quân Nam-triều nhất loạt xông lên , Điểu thương súng ₫ã nổ rền,

6944- Chơ vơ còn lại mấy tên cầm đầu .

“Ri-Vi-E” (Rivière) rướn cao lảo ₫ảo (450) , Một mũi gươm kết liễu cuộc ₫ời . Nghĩa trang “Mông-Mác” (Montmartre) ngậm ngùi .

6948- Hải quân ₫ại tá thành người thiên thu . ---------------------------------------------------------------------------

450-Tổng đốc Bắc-Ninh Trương-Quang-Đản cùng phó-kinh-lược Bùi-Ân-Niên đánh quân Pháp ở Gia Lâm, tàu binh Pháp chạy về Đồn-Thủy Hà-Nội để trốn. Đêm 11.5. 1883, Pháp đóng quân ở tả ngạn sông Hồng. Nửa đêm bị quân Cờ-Đen nã đạn pháo vào các chiến thuyền của giặc Henri-Rivière vô cùng tức giận, lấy 500 quân rời khỏi thành rượt đuổi quân Cờ-Đen tới ô Cầu-Giấy. Bị phục binh, Rivière tử trận vào ngày 19.5.1883 đầu lâu của đại tá H.Rivière bị quân Cờ-Đen bỏ vào 1 cái hộp vôi chôn cạnh vệ đường đi Sơn-Tây . Bốn tháng sau giặc Pháp mới đào tìm được chỗ chôn đầu lâu, còn xác không đầu thì mãi đến 8-10-1887 mới tìm ra .

140

Triều-₫ình Huế gặp giờ bối rối , Lúc nhà vua hấp hối trong cung . Trung tuần (451) tháng Sáu lâm chung (16-06-1882)

6952- Là khi giặc Pháp sục lùng khắp nơi .

Vua Tự-Đức vốn người hay chữ , Băm sáu năm nắm giữ ngôi vua . Văn chương thi phú có thừa ,

6956- Rành về văn học nhưng chưa trải ₫ời .

Thật hiếm hoi thấy ngài kinh lý , Ra khỏi thành hiểu ý nhân dân . Có ₫i mới hiểu ₫ược rằng

6960- Quanh ta thế giới muôn phần văn minh .

Ếch ₫áy giếng tưởng mình là nhất , Hóa ra rằng vốn thật bán khai Văn minh mình chẳng bằng ai (452) ,

6964- Bế quan tỏa cảng càng ngày thêm ngu .

Vây quanh vua, triều thần thiển cận , Bỏ ngoài tai những bản ₫iều trần . Chỉ nghe một lũ nịnh thần

6968- Ước mong chỉ muốn sao bằng Mãn-Thanh .

Nguyễn-Trường-Tộ tâu trình việc nước , Dâng lên vua mưu chước canh tân . Các quan thiển cận bàn ngang ,

6972- Để người Thiên-Chúa sẵn sàng theo Tây .

Lại cấm ₫ạo càng ngày càng dữ, Đốt thánh ₫ường, giáo xứ tan hoang . Thừa sai linh mục kinh hoàng ,

6976- Chặt ₫ầu, xử giảo, dã man vô cùng . ---------------------------------------------------------------------------

451- Ngày 16 tháng 6 năm Quý-Tỵ (1882) vua Tự-Đức hấp hối và băng. Đọc tờ di chiếu ở điện Cần-Chánh, tự quân hoàng trưởng tử Dục-Đức lạy và lên ngôi. Trong di chiếu viết "tính phả hiếu dâm, diệc đại bất thiện" nghĩa "là tánh dâm đãng lại chẳng tốt nên đáng lẽ không lập làm vua..." lời ấy làm cho Dục-Đức vô cùng khó chịu.

452- Ông là người có tài văn chương uyên bác nhưng không quyết đoán được việc nước, chần chừ, đợi thời, chung quanh là các đại thần thì thiển cận nên đă ngăn chặn nhiều ý kiến cải tổ của các nhân sĩ có dịp xuất dương đem cái hay cái tốt của nước ngoài tâu lên. ..

Về văn hóa, nói chung tạm ₫ược , Có rất nhiều trước tác khá hay . Hoàng, Quang, còn ₫ược ₫ến nay ,

6980- Chữ nghĩa như Quát, tài hay hại mình .

Vua Dục-Đức ,Vua Hiệp-Hòa (1883)

Tự-Đức ₫ã viết thành di chiếu , Dục-Đức là người thiếu tác phong . Tạm ₫ưa lên giữ ngôi rồng ,

6984- Triều thần tuân chiếu thuận lòng tôn lên .

Mấy ₫ại thần Tiễn-Thành, Tường, Thuyết , Chuyên quyền, bèn phủ quyết phế ₫i . Sai người giam bắt tức thì (453),

6988- Vua tôi triều Nguyễn ₫ến khi mạt thời .

Rước Hiệp-Hòa (454) lên ngôi trị nước , Lễ tấn phong ở trước Thái-Hòa . Trong khi buổi lễ chưa qua,

6992- Bất ₫ồng ₫ã xẩy giữa ba ₫ại thần .

Vị tân vương, ₫ich thân tự quyết , Truất binh quyền Tường, Thuyết trong quân . Giao cho Tuy-Lý hoàng thân ,

6996- Đối ₫ầu cùng Pháp giữ phần quân binh .

Ngầm sai quan Tiễn-Thành phụ chính , Vào trong cung nhận lãnh mật thư . Thi hành chiếu chỉ của vua .

7000- Lấy ₫ầu Tường, Thuyết kể từ hôm nay . ---------------------------------------------------------------------------

453- Ngày 24.7.1883, Dục-Đức mời ba vị Phụ-chánh đại thần vào điện riêng bàn xin bỏ bớt đoạn ấy đi, Tường và Thuyết giả bộ ưng thuận nhưng khi ra giữa triệu đình nhằm lúc Trần-Tiễn-Thành đọc di chiếu bỏ bớt đoạn chỉ trích vua, Tường và Thuyết lập tức buộc tội Dục-Đức đã thay đổi di chiếu.và giết đi .

454- Nguyễn-phước-Hồng-Dật, con thứ 29 vua Thiệu-Trị, lên ngôi, hiệu là Hiệp Hòa, lên ngôi thay Dục-Đức được 4 tháng thì bị Tường, Thuyết giết. Hiệp-Hòa muốn dùng kế trừ bớt thế lực của Tường và Thuyết, phong Tuy-Lý-vương coi việc giao thiệp giữa triều đình và chính phủ Pháp. Hồng-Phi con của Tùng-Thiện-Vương dâng mật sớ đề nghị Hiệp-Hòa chém đầu Tường và Thuyết. Vua dạy thái-giám đem cho Đệ nhứt phụ chánh Trần-Tiễn-Thành phụng mệnh, chẳng may lá sớ lọt vào tay Nguyễn-Văn-Tường, cơ mưu bại lộ, Tường, Thuyết sai Ông-Ích-Khiêm đến bắt vua và buộc phải tự vẫn . ..

141

Nhưng cơ mưu không may bại lộ , Thuyết và Tường bèn trở tay ngay . Tam ban triều ₫iển trên khay ,

7004- Đổ mồm ₫ộc dược chết ngay tại nhà .

Rồi hạ lênh ₫iều tra cặn kẽ , Giết Tiễn-Thành lặng lẽ trong ₫êm . Triều thần xanh mặt ním êm ,

7008- Tấn tuồng khủng bố càng thêm kinh hoàng ,

Tình thế gặp lúc ₫ang khủng hoảng , Thuyết và Tường quấy loạn trong cung . Trong khi ₫ại-tá hải quân ,

7012- Bị ta giết chết tin hung ₫ưa về .

Hạ-viện Pháp tức thì biểu quyết , Chuẩn chi liền hai triệu phật-lăng . Cử ngay Thiếu tướng lục quân ,

7016- Cùng viên Đô-₫ốc hải quân tháp tùng .

Pháp Chiếm Cửa Thuận-An

Cửa Thuận-An (455) chập chùng thuyền chiến, Cờ tam tài trên biển phất phơ . Đô-₫ốc Lê-Sĩ hô to :

7020- Giặc Tây ₫ổ bộ lên bờ phía Nam .

Đồn Trấn-Hải, giặc tràn công phá , Quân Nam triều chống trả vùng lên . Giặc Tây bắn phá như ₫iên ,

7024- Chung quanh ₫ại bác nổ rền inh tai ,

Lỗ châu mai, Nam quân bắn trả , Lũ giặc Tây xác ngã chồng nhau . Mấy lần giặc cố xông vào ,

7028- Quân ta tử thủ trong hào giao thông . ---------------------------------------------------------------------------

455- Tàu binh của giặc đến Trà-Úc thường đi gần cửa Thuận-An. Vua sai chưởng-vệ Lê-Văn-Sĩ đem một cây cờ lệnh và một cái bài "dùng việc binh" trao cho Tôn-Thất- Thuyết được phép tùy tiện xử dụng. Thuận An thất thủ, triều đình Huế vội vàng sai Nguyễn-Trọng-Hợp, Trần-Đình-Túc, Huỳnh-Hữu-Thường đại diện cho Nam triều thương thuyết với phái đoàn Pháp do bác sĩ Harmand cầm đầu. ..

Mặt biển Đông ỳ ầm tiếng súng , Pháo thuyền Tây bắn trúng vào thành , Ở ₫ồn Hà-Nhuận, Nam binh

7032- Rút lui qua ngả Hà-Thanh về Truồi .

Tối ngày rằm trăng soi Bạch-Mã , Đầm Cầu-Hai ₫ạn phá ngang trời . Chiến thuyền nhấp nháy ngoài khơi ,

7036- Âm hồn tử sĩ lạc loài trong ₫êm .

Quan trấn-thủ trung kiên tử tiết , Lê-Sĩ bèn nhất quyết hi sinh . Tới lui trên mặt pháo thành ,

7040- Mặc cho ₫ạn nổ chung quanh bên mình .

Thái dương tỏa bình minh trên biển, Chính là khi giặc hãm công thành , Nguyễn-Trung, Thúc-Nhẫn, Lâm-Hoành ,(456)

7044- Liệu chừng thất thế gieo mình trận vong .

Chiếm Thuận-An, giặc vòng về Huế , Địch hành quân như thế chẻ tre . Kinh thành sắp sửa lâm nguy ,

7048- Vua sai Lại-Bộ ra ₫i ₫iều ₫ình .

Năm bẩy dặm ngoài kinh ₫ô Huế , Tụi giặc Tây tìm kế ₫i lên , Bị dân ở xã An-Tuyền ,

7052- Phục kích dáo mác hai bên vệ ₫ường .

Lấy gai chông rải trên quan tái Mong cầm chân lũ quáí ‘Lê-dương’ . Ra công chống lũ bạo cường,

7056- Dốc tòan lực lượng chặn ₫ường chung quanh .

Giầy ‘sắng ₫á’ ngả nghiêng lính giặc , Lòng yêu quê quặn thắt từng cơn . Có gì ngoài cánh tay trơn ,

7060- Đền ơn sông núi cho tròn nghĩa dân . ---------------------------------------------------------------------------

456- Nguyễn-Trung, Thúc-Nhẫn, Lâm-Hoành tử trận, ..

142

Theo ₫ường thủy giặc tràn vào nữa , Từ Thuận-An ₫ến Ngã-Ba-Sình . Hạp-Chân nằm dưới Bao-Vinh

7064- Là kho thuốc súng ₫ể dành cho quân .

Đồn Hòa-Duân, Côn-Sơn chiến lũy , Lính ‘lê-dương’ phá hủy tan tành . Thêm kho thuốc súng ₫ể dành .

7068- Chẳng may trúng ₫ạn cháy banh cả làng .

Lũ giặc Tây sắp tràn tới Huế , Buộc quân ta vào thế ₫ầu hàng . Chiếm ₫ồn Nhuận-Hải, Thuận-An ,

7072- Hiệp thương ₫ược ký vội vàng với Tây .

Hòa Ước Quý-Mùi (1883)

Cuối tháng Tám Quý-Mùi, hòa-ước (457) , Lại cũng còn gọi ₫ược : “Ác-Măng” (Harmand) Hai mươi bẩy khoản ghi rằng :

7076- Từ ₫ây Nước Việt-Nam mình thuộc Tây .

Trong hòa ước ghi ngay mấy khoản , Một : Nước Nam mất hẳn chủ quyền . Hai : Là Công-sứ kế bên ,

7080- Ba là : Thu thuế, ₫ộc quyền bán buôn .

Chính phủ Pháp chủ trương xâm lược , Cùng việt-gian bán nước lưu manh . Hình thành một khối liên minh ,

7084- Mang ₫i tất cả tài nguyên nước mình .

Trong khi ₫ó nội tình triều chính , Phế lập vua theo lệnh quyền thần . Sá gì phép nước luật dân ,

7088- Loạn trong nên khó phần toan tính ngoài .

---------------------------------------------------------------------------

457- Hòa ước Quí-Mùi được ký vào ngày 25.8.1883 còn gọi là hòa ước Harmand. Nước ta mất hẳn nền độc lập. Ngoại giao, chính trị, quân sự, tài chính thuộc vào thực dân Pháp.

..

Vua Kiến-Phúc (1884)

Tường và Thuyết cho mời Hoàng-tử , Là Ưng-Đăng về ở trong kinh , Đăng quang tại trước triều ₫ình

7092- Hiệu là Kiến-Phúc cầm quyền quốc gia .

Nhưng quyền hành thực là Tường, Thuyết . Hai ông này xét duyệt thay vua . Lựa người thân tín, a dua ,

7096- Sửa sang quân bị phòng ngừa giặc Tây .

Còn dân chúng từng ngày ngao ngán , Thấy triều ₫ình thanh toán lẫn nhau . Giặc Tây rồi ₫ến giặc Tầu ,

7100- Tranh giành xâu xé, lòng ₫au vô vàn .

“Nhất gian lưỡng quốc nan phân thuyết , Tứ nguyệt tam vương triệu bất tường ” Đồng dao trẻ hát ngoài ₫ường ,

7104- Nghe như cay ₫ắng, ngẫm càng ₫ắng cay ,

Trong tình thế mỗi ngày một tệ , Trong trìều ₫ình cắn xé lần nhau , Tây cho gián ₫iệp xen vào ,

7108- Dùng tiền, vàng, bạc, làm xiêu lòng người .

Ở miền Trung nhiều nơi gần Huế , Lắm phong trào bắt bớ giáo dân (458). Bình Tây, sát Tả dã man ,

7112- Thánh ₫ường ₫ốt phá, việt gian truy lùng .

Vùng Kim-Long, Cát-Pa (Caspar) giám mục , Dặn giáo dân gặp lúc lâm nguy , Tòa Khâm theo hướng mà ₫i ,

7116- Chớ nên ngoan cố ở lì nơi ₫ây .

--------------------------------------------------------------------------- 458- Nguyễn-Văn-Tường và Tôn-Thất-Thuyết ra mật lịnh cho Đoàn-Kiệt,

đêm 30.11.1883 nổi lên phá nhà thờ Thiên-Chúa và giết giáo dân trong khắp cả nước vì cho rằng những người này là gián điệp của giặc. Linh Mục Caspar dẫn đoàn giáo sĩ từ Kim-Long qua ty nạn ở tòa Khâm-sứ ở Huế, cuộc khủng bố đẫm máu này là cái hố chia rẽ trầm trọng giữa người có đạo Thiên- chúa và dân lương. ..

143

Vì vùng này, Hường-Thành công tử, Kêu mọi người bức tử giáo dân . Lục tìm khắp cả mấy làng ,

7120- Gần chùa Linh-Mụ, dọc ₫àng Kim-Long .

Cặp Tường, Thuyết ra chung mệnh lệnh , Cho Đoàn-Kiệt triệt ₫ánh nhà thờ . Cho rằng nơi ₫ó mưu ₫ồ ,

7124- Bắt tay với Pháp, kẻ thù dân ta .

Đối với giặc, tạm ra quốc lệnh , Truyền quan quân ngừng ₫ánh giặc Tây . Chiếu theo hàng ước mới ₫ây ,

7128- Triệt binh quân thứ phải ngay thi hành .

Vua ₫ầu hàng, dân binh vẫn ₫ánh , Khắp cả miền Hà-Tĩnh, Nghệ-An . Cũng như lục tỉnh trong Nam ,

7132- Bên ngoài Bắc, Thái, Hải-Dương, Ninh-Bình .

“Pa-Tơ-Nốt” (Patenotre) thân hành ₫ến Huế , Xem lại ₫iều áp chế trước ₫ây , Điều nào không hợp thì thay ,

7136- Mà hiệp ước Quý Mùi này ₫ã ghi .

Thảo luận ₫ất trước kia ₫ã cắt , Nhất ₫ịnh ta ₫òi giặc trả ngay . Hai bên thương thuyết cù nhầy,

7140- Qua năm mới ký với Tây mấy phần .

Hòa Ước Giáp-Thân (Pa-Tơ-Nốt) (1884)

Hòa-ước theo Giáp-Thân (459) ₫ã ký , Pháp trả vài tỉnh lị cho ta . Từ Thanh Nghệ Tĩnh trở ra ,

7144- Cũng như Bình-Thuận trao qua Nam-triều .

---------------------------------------------------------------------------

459- Sứ thần Patenôtre đi Bắc-Kinh nhận chức, Thủ tướng Ferry giao bản hòa ước Harmand đã sửa lại những điều áp chế trước đây. Hòa ước Patenôtre được ký tại Huế ngày 6.6.1884 giữa Nguyễn-Văn-Tường và Patenôtre . Pháp giao trả lại các tỉnh Thanh-Hóa, Nghệ-An, Hà-Tĩnh và Bình-Thuận lại cho ta. ..

Có một ₫iều Pháp ₫òi không ₫ược , Thu ấn vàng (460) của nước Đại-Nam . Do vua Trung-quốc gửi sang ,

7148- Vào ₫ời Thế-Tổ ₫ăng quang trị vì .

Thành Lập Liên Bang Đông Dương

Pháp muốn chia Đông-Dương từng miếng , Việc ₫ầu tiên là ₫ến Trung-Hoa . Thiên-Tân ký kết nghị hòa (1884)

7152- Bắt tay Trung-Quốc, buộc ta hết ₫ường .

Rồi quay sang Cao-Miên dụ dỗ , Bảo nước này hãy cố nghe theo . Đông-Dương liên kết lợi nhiều ,

7156- Pháp-Quốc bảo hộ, nên vào Liên-Bang .

“Nô-Rô-Đôm” nghe bàn mưu chước , Ký vào tờ Hiệp-Ước Kim-Biên (1884) Từ ₫ây ₫ất nước Cao-Miên (461),

7160- Do tay người Pháp nắm quyền quốc gia .

Qua Ai-Lao ₫ặt tòa Lãnh-sự , Cử “Pa-Vi” (Pavie) ₫ại sứ lên ₫ường . “Um-Kham” (Oumkham) Vạn-Tượng quốc vương

7164- Nghe lời Đại-sứ, ₫ất nhường cho Tây .

Kể từ ₫ây Đông-Dương (462) thuộc Pháp , Chúng ₫em quân trấn áp khắp vùng . Đầm lầy, sơn cốc, truy lùng ,

7168- Ra tay vơ vét vô cùng dã man . ------------------------------------------------------------------------

460- Pháp muốn thu lại cái ấn bằng bạc mạ vàng có chạm một con lạc đà nằm phủ phục dưới khắc mấy chữ : "Đại Nam quốc vương chi ấn" cái ấn này do nhà Thanh ban cho nước ta nay Patenôtre được lịnh thu bảo ấn đem về Pháp. Triều đình ta không chịu, cuối cùng giải quyết bằng cách nấu chảy cái ấn đó ra.

461- Thống đốc Charles Thompson bắt vua Norodom ký hiệp ước Kim-Biên ngày 17.6.1884 từ đó Cao-Miên thuộc Pháp. Năm 1887, August Pavie được quốc vương Ai-Lao là Oumkham thảo luận và đặt Ai-Lao dưới quyền bảo hộ của Pháp thế là liên bang Đông-Dương đã hình thành.

462- Pháp ký hiệp ước Thiên-Tân với Trung-Hoa, Pháp thành lập Liên Bang Đông-Dương .Việt-Nam mất hẳn chủ quyền và trở thành thuộc địa Pháp. ....

144

Cái “Liên-Bang Đông-Dương” thuộc Pháp , Là ý ₫ồ ₫ã ₫ược Thực-dân , Âm mưu thôn tính lần lần ,

7172- Cướp quyền, giành ₫ất, nhử dân, tranh phần.

Không che ₫ược chứng nhân trong nước , Là những người hiểu ₫ược nỗi ₫au . Chung tiền góp sức cùng nhau ,

7176- Khắp nơi hưởng ứng phong trào Văn-Thân .

Vua Hàm-Nghi (1884-1888)

Vua Kiến-Phúc thân băng ₫ã kể , Ưng-Lịch lên ₫ể thế ngôi vua . Hàm-Nghi, (463) niên hiệu bấy giờ ,

7180- Tân quân quá trẻ tuổi vừa mười ba .

Giặc bung ra ngoại ô Hà-Nội , Chuẩn bị cho quân ₫ội viễn chinh , “Ác-Măng” (Harmand) rời khỏi hành dinh (464),

7184- Cử viên Trung-tá chiếm thành Hải-Dương .(8-1883)

Nhận ₫ược tin Thuận-An thất thủ , Quân Nam-triều khốn khó nhiều hơn . “Bi-Sô” (Bichot) nhân thể ₫ánh luôn ,

7188- Ninh-Bình thất thủ, bỏ ₫ồn trống trơn .

Thành Sơn-Tây (465) chiến trường ₫ẫm máu ,(12-1883) Pháp ra quân trên sáu pháo thuyền . Trong thành Tán-Lý Kế-Viêm ,

7192- Cùng Lưu-Vĩnh-Phúc giữ quyền ₫iều binh . ---------------------------------------------------------------------------

463- Vua Hàm-Nghi là Ưng-Lịch, em ruột vua Kiến-Phúc, sinh năm 1872. Ngày 23-5-1885 xuất bôn lãnh đạo phong trào chống Pháp, căn cứ tại Tuyên-Hóa Quảng-Bình. Năm 1888 bị Trương-Quang-Ngọc bắt nộp cho Pháp, bị đày sang Algérie, mất 1943 thọ 71 tuổi..

464- Pháp cho triệt mấy khẩu súng đại bác để trên mặt kinh thành chỉ qua lầu khâm sứ và cho lấp các ngòi súng đại bác hết thảy là 45 khẩu. Trước đó vào tháng 8-1883, Harmand sai lục quân trung tá Brionval đánh chiếm Hải-Dương .

465- Đêm 11.12.1883, đô đốc Courbet ra lệnh xuất quân. Hạm đội gồm có 7 pháo thuyền như chiếc Trombe, Eclair, Yatayan... sáng 14 đến 17, Pháp tấn công Sơn-Tây, quân Nam-triều và Cờ-Đen tử trận lối 1000 người, phía giặc Pháp có 82 tử trận, trong đó có 4 sĩ quan và 319 bị thương. ..

Hơn ba ngày giao tranh ác liệt , Trong nội thành cạn hết quân lương . Hơn nghìn quân sĩ tử thương ,

7196- Kế-Viêm hạ lệnh mở ₫ường rút lui .

Quân Mãn-Thanh theo lời cầu viện , Đã vượt biên tiến ₫ến Bắc-Ninh . Cùng ta chuẩn bị chiến tranh ,

7200- Đào hào, ₫ắp lũy, xây thành cao thêm .

Ở dưới quyền “Mi-Lô” (Millot) thống lĩnh , Đem lữ ₫òan thiện chiến ₫ưa sang . Trong tay hỏa lực sẵn sàng (466),

7204-Trong vòng nửa tháng ₫ánh tràn Thái-Nguyên .

Chiếm Bắc-Ninh rồi liên tiếp tới , Hưng-Hóa xong, tiếp nối Tuyên-Quang . Giặc ₫ang hưng phấn nghênh ngang ,

7208- Quân ta yếu thế vội vàng rút lui .

Hoàng-Kế-Viêm tri thời mẫn thế, Theo lệnh vua về Huế trần tình . Để vua hiểu rõ tình hình ,

7212- Nhiều người thất thế ẩn danh vào rừng .

Dù Hòa-Ước Thiên-Tân ₫ược ký , Quân Mãn-Thanh há lẽ chùn chân . Giúp ta vẫn cứ ₫ưa quân

7216- Phục binh Bắc-Lệ giết hơn chục người .

Nước Pháp gửi tức thời sứ giả , Phản kháng (467), Thanh vì ₫ã nuốt lời . Đem quân tiếp viện các nơi ,

7220- Ở vùng biên giới Lào-Kay, Cao-Bằng . ---------------------------------------------------------------------------

466- Thống tướng Millot được cử làm Tổng-tư-lệnh đã điều một lữ đoàn có 8.000 quân gồm 4 chiếc chiến hạm đánh chiếm lần lượt Đáp-Cầu 12.3.1884. Thái-Nguyên, ngày 16.3.1884 . Hưng-Hóa thất thủ 12.4.1884.

467- Sau hòa ước Thiên-Tân, quân Mãn-Thanh vẫn ngấm ngầm giúp quân ta đánh Pháp. Sứ thần Patenôtre phản kháng đòi Thanh triều phải trả 250 triệu binh phí. Nếu không thì sẽ tấn công Đài-Loan. Pháp huy động sư-đoàn hải-quân của đô đốc Courbet đang ở Hạ-Long, Sư đoàn của đô đốc Lespes đang ở Thượng-Hải. ..

145

Dùng Hải-quân biểu dương lực lượng , Cho hành quân về hướng Đài-Loan . Báo cho Trung-Quốc ₫ầu hàng (468),

7224- Nếu không chúng sẽ ₫ánh tràn Kê-Lung .

Mấy sư ₫òan ₫ược dùng ứng chiến , Đưa tầu từ vùng biển Hạ-Long , Dàn ngang một dẫy thần công ,

7228- Bắn tan hàng pháo Kê-Lung trên bờ .(8-1884)

Ở Phước-Châu bấy giờ hỗn loạn , Quân nhà Thanh dàn trận chiến thuyền . Bị ngay chiến hạm tuần duyên ,

7232- Hải quân của Pháp bắn chìm hết trơn .

Vùng Lạng-Sơn, giặc dồn ào ạt , .(11-1884) Đổ quân vào ₫ánh tạt Nam-Quan . Cháy nhà bên phía Đồng-Đăng ,

7236- Kỳ-Lừa, phố chợ tan hoang bấy giờ .

Vùng biên giới mịt mờ khói ₫ạn , Phùng-Tử-Tài phá tán Lạng-Sơn . (1885) Cờ ₫en vây ở Tuyên-Quang (469).(8-1884)

7240- Giặc Tây ₫em lính “lê-dương” tiễu trừ .

Việc Hàm-Nghi lên ngôi Hoàng-Đế .(8-1884) Lễ không trình Khâm-sứ của Tây . “Mi-Lô” (Millot) thống tướng liền sai ,

7244- Tướng Tham-Mưu-Trưởng ₫ến ngay Nam-triều .

Buộc triều ₫ình tuân theo nguyên lệ , Tổ chức ngay một lễ ₫ăng quang . Tên sứ thần Pháp nghênh ngang ,

7248- Dành quyền tuyên bố phong vương cho người . ---------------------------------------------------------------------------

468- Ngày 5.8.1884 thiết giáp hạm Galissionnière nổ súng bắn pháo đài Kê-Lung của Trung-Quốc. Hừng sáng ngày 23.8, hai phóng ngư lôi 45, 46 của Pháp đã đánh chìm tuần dương hạm Phước-Bộ và Giang-Ước của Trung-Quốc.

469- Ngày 13.2.1885, thiếu tướng De Négrier đánh chiếm Lạng-Sơn. Viên thiếu-tướng này ra lịnh phá ải Nam-Quan. Giữa tháng 11.1884, đại tá Duchesne đem 700 dân Tuyên-Quang để đánh nhau với quân Cờ Đen, giặc Pháp bị vây ở Tuyên Quang, Pháp chết 33 người, hơn 200 bị thương. .. ..

“Đơ-Cuốc-Xi”(De Courcy) ₫i ngay ₫ến Huế , Y muốn vào chính cửa (470) Ngọ-Môn . Quan ta nhất ₫ịnh không nhường ,

7252- Vì nhục quốc thể, tổn thương triều ₫ình .

“Đơ-Cuốc-Xi”(De Courcy) tức mình ra lệnh , Buộc triều thần phải ₫ến vấn an . Cho mời tất cả các quan ,

7256- Sang tòa Khâm-Sứ ₫ể bàn việc dân .(1885) .

Các ₫ình thần vô cùng phẫn nộ , Trước ý ₫ồ của lũ giặc Tây . Dụ Tôn-Thất-Thuyết qua ₫ây ,

7260- Nhân cơ hội ₫ó bắt ngay ông này .

Tôn-Thất-Thuyết là tay dũng lược , Nên ông ₫à tính ₫ược nguy cơ . Ông bèn hạ lệnh bấy giờ ,

7264- Phải cho chuẩn bị, dự trù ₫ộng quân .

Kinh ₫ô Huế thất thủ

Ngày Hăm Ba tháng Năm Ất-Dậu ,(05-07-1885) Lúc canh tư hỏa pháo ₫ầy trời , Là giờ phát lệnh khắp nơi ,

7268- Tấn công nhất loạt ₫ánh loài ngoại xâm .

Thuyết chia quân ra làm hai mặt , Vượt sông Hương vây chặt tòa Khâm . Đây là ₫ầu não Pháp quân ,

7272- Giao Tôn-Thất-Lễ (471) diệt tan tức thì . ---------------------------------------------------------------------------

470- Thống tướng Millot sai tham mưu trưởng là đại tướng Guerrier đem 600 quân và một đội pháo binh vào Huế bắt buộc Nam-triều phải nhận vị đại diện của Pháp làm lễ phong vương cho vua Hàm-Nghi . Thống tướng Decourcy đến Huế muốn đi vào đại nội bằng cửa Ngọ-Môn (cửa này chỉ dành cho vua đi mà thôi). De Courcy nói năng ngạo mạn . Ngày 4.7.1885 mở tiệc buộc các quan đại thần phải qua tòa Khâm-sứ để trình diện, nhân tiện để bắt Tôn-Thất-Thuyết. Thuyết biết điều đó nên cáo ốm, lánh mặt.

471- Thuyết chia quân ra làm hai đạo, một đạo do em trai là Tôn-Thất-Lệ chỉ huy vượt qua sông Hương đánh Tòa Khâm, Đạo chính do Thuyết cùng Trần-Xuân-Soạn chỉ huy đánh vào Mang-Cá.. Tại đây quân Pháp xuống hầm ẩn núp đợi sáng mới phản kích chỉ có pháo thuyền Javelin đậu trên sông gần Bảo-Vinh thỉnh thoảng bắn trả . ..

146

Mặt thứ nhì do Trần-Xuân-Soạn , Đồn Mang-Cá thanh toán thật nhanh . Giặc Tây bị ₫ánh thình lình ,

7276- Xuống hầm trú thất kinh bàng hoàng .

Lính “lê-dương” từ ₫ồn Mang-Cá (472) , Chia ra làm hai ngả tiến binh . Mặt sau ₫ánh cửa Hòa-Bình ,

7280- Bên hông công hãm cửa thành Đông-Ba .

Chiếm thượng thành tiến qua Lục-Bộ , Tiến ₫ến gần Thượng-Tứ, Ngọ-Môn , Dân binh hỗn loạn kinh hồn ,

7284- Giặc Tây ₫ốt phá chẳng còn kể chi .

Từ Tịnh-Tâm ngó về Thượng-Tứ , Cờ tam tài lộng gió tung bay . Tin ₫ưa thất thủ kỳ ₫ài ,

7288- Vào lúc ₫úng Ngọ, trưa ngày Hăm Ba .

Giặc phá nhà cướp ₫i của cải , Đốt Chợ-Mới rồi trại Tuyển-Phong . Đốt khu Long-Võ, Bộ Công,

7292- Vào ngay chính ₫iện tấn công Kiền-Thành .

Phiá hữu ngạn Nam binh rút chạy , Vượt qua sông bám lấy Kim-Long , Giặc ₫ang ở thế thượng phong ,

7296- Bắn thêm hỏa phảo phản công Nam triều .

Át tiếng kêu lương dân vô tội , Súng của Tây vang dội ₫ì ₫ùng . Kinh ₫ô lửa cháy hãi hùng .

7300- Giòng người trốn giặc ₫ạp chồng lên nhau (473). ---------------------------------------------------------------------------

472- Đến 3 giờ sáng ngày 5-7-1885 trung tá Pernol và thiếu tá Metzinger mang hai đội quân từ Mang-Cá tiến ra. Đội quân thứ nhất di chuyển từ Cầu-Kho, Tĩnh-Tâm tiến đánh cửa Hòa-Bình và cửa Hậu, cửa An-Hòa. Đội thứ hai di chuyển ngả cửa Trài vượt Thăng-Long đánh vào cửa Đông-Ba. Theo thượng thành giặc chiếm dãy nhà Lục-Bộ rồi cửa Thượng-Tứ đánh thẳng vào Ngọ-Môn.

473- Đến đâu chúng đốt sạch cửa nhà, cướp bóc của cải, dân chúng chạy loạn một số rất lớn bị chết vì dày xéo lên nhau nhất là ở các cửa thành rất thương tâm. Người thì bị đạn, kẻ dùng giây xuống thành, giây đứt rớt chết, số chết kể đến hàng nghìn người.. ...

Người với người cắm ₫ầu tháo chạy , Hai bên ₫ường nhà cháy ra tro . Qua khúc Gia-Hội vạn ₫ò ,

7304- Dưới sông xác nổi vật vờ thảm thương .

Đò ₫ưa qua bên làng Tiên-Nộn , Dân chạy ùa ₫ến huyện Phú-Vang . An-Tuyền người ₫ã ₫ầy tràn ,

7308- Phú-Lương, Mỹ-Chánh tìm ₫àng lánh thân .

Vua Hàm-Nghi linh hồn Kháng Chiến

Trong khi ₫ó quan quân hộ giá , Vua Hàm-Nghi và cả Tam cung . Cấm Y , loan giá theo cùng (474).

7312- Hai bên thị vệ hết lòng theo chân .

Khi Tam-cung ₫ến thôn Văn-Xá, Thuyết theo ₫oàn ngự giá cùng ₫i . Gặp nhau trước ở Tràng-Thi ,

7316- Vội vàng tôi chúa kể chi nhọc nhằn .

Bước gian nan xuôi ₫àng Quảng-Trị , Ngày hôm sau tạm nghỉ nơi ₫ây , Đức vua chiếu chỉ viết ngay ,

7320- Thưa cùng Thái-Hậu nên quay trở về .

Kẻo ₫ường ₫i mịt mờ khe núi , Chốn rừng xanh lắm nỗi truân chiên . Rừng già, dốc núi sơn lam ,

7324- Địa ₫ầu Mai-Lĩnh, Mán, Mường quy theo .

Ngọn Ấu-Sơn cheo leo vực thẳm , Đêm càng khuya càng ₫ẫm hơi sương . Bút ngà thảo dụ Cần-Vương ,

7328- Ra lời hiệu triệu chỉ ₫ường dân hay . ---------------------------------------------------------------------------

474- Nguyễn-Văn-Tường có nhiệm vụ là hộ giá vua và tam cung lục viện đi Quảng- Trị. Hai võ quan là Nguyễn-Hanh và Hồ-Văn-Hiểu chỉ huy lực lượng hộ tống này. Vua Hàm-Nghi và bà Từ-Dũ từ đại nội ra khỏi hoàng thành bằng cửa hữu, qua đò Kẻ-Van rồi lên Kim-Long đến chùa Linh-Mụ, qua chợ Thông, Chợ Mai rồi ra Văn-Xá điếm cuối cùng của cuộc di tản là Quảng-Trị. ..

147

Hịch Sát-Tả Bình Tây gửi ₫ến (475), Cứ như lời theo hịch Cần-Vương . Sĩ phu khắp nước lên ₫ường ,

7332- Tới miền Hà-Tĩnh phò Vương diệt thù .

Vua Đồng-Khánh (1885-1888)

Pháp xếp ₫ặt ₫ể ₫ưa nhiếp chình, Nguyễn-Hữu-Độ thân tín bên tay . Bù nhìn Ưng-Ký lên thay , (19-09-1885)

7336- Tân vương hội kiến ₫ịnh ngày tấn phong .

Hiệu Đồng-Khánh, (476) Chánh-Mông nhậm chức , Là anh vua Kiến-Phúc, Hàm-Nghi . Thực quyền là tướng “Quốc-Xi” (Courcy)

7340- Toàn-quyền Khâm-sứ chỉ huy xứ này .

Viện ngân sách từ nay trong nước . Kể từ ₫ây lệ thuộc người ta , Quỹ lương, bổng lộc phải qua ,

7344- Lệnh bên Khâm-sứ chi ra ₫ể dùng .

Vua Đồng-Khánh hết lòng với Pháp , Hữu-Độ cùng với các tay chân , Triều ₫ình, việc nước, việc dân,

7348- Rơi vào tay lũ gian thần theo Tây .

Trấn Bình-Đài cắt ngay cho Pháp . Nấu súng ₫ồng, xếp sắp ₫em ₫i , Mấy vùng ₫ất Quảng lại chia ,

7352- Làm khu nhượng ₫ịa giao về cho Tây .

Cờ bảo hộ tung bay khắp chốn , Treo cả nơi công cộng vui chơi . Hội hè Tây ₫ến lả lơi ,

7356- Với ₫ầm mặc váy cả cười vui chung . ---------------------------------------------------------------------------

475- Ngày 9-7-1885 vua Hàm-Nghi từ Quảng-Trị lên Tân-Sở.Ngày 13-7-1885 vua đưa ra Dụ Cần Vương.

476- Nguyễn-Phúc-Ưng-Ky, anh vua Kiến-Phúc và Hàm-Nghi.sinh năm 1863, lên ngôi năm 1885 (Pháp thay vào ngôi khi vua Hàm-Nghi bôn đào, thọ 25 tuổi. Nguyễn-Hữu-Độ là tay sai đắc lực của Pháp là người bảo hộ và đề cử Ưng-Kỵ lên thay vua Hàm-Nghi đó là vua Đồng-Khánh. Tất cả quyền hành rơi vào tay Độ và thực dân Pháp. ..

Nền văn hóa không cùng quan ₫iểm , Việc khắc xung ₫ã diễn nhiều nơi . Khen chê bút chiến lắm bài ,

7360- Triều ₫ình lụn bại, ₫ất ₫ai mất dần .

Còn dân chúng ₫a phần oán thán , Theo Cần-Vương thanh toán kẻ thù . Quảng-Nam, Chánh-sứ Văn-Dư (477),

7364- Lê-Ninh, Hà-Tĩnh diệt trừ việt gian .

Đất Quảng-Bình, Cần-Vương phò ₫ế , Nguyễn-Phạm-Tuân thanh thế muôn phần . Văn-Mao ₫ánh phủ Thọ-Xuân ,

7368- Thân hào Bình-Định, Nguyễn-Loan, Tam-Kỳ .

Cờ phò vua Bắc-Kỳ nở rộ , Các cựu thần nhân ₫ó nổi lên . Đốc-Thu, Đốc-Sửng : Hưng-Yên ,

7372- Bắc-Giang : Bá-Phúc, Thái-Nguyên xưng hùng .

Nguyễn-Thiện-Thuật (478) trấn vùng Bãi-Sậy , Miền Hưng-Yên biên ải một phương . Bắc-Ninh, Đồng-Quế ₫ường ₫ường ,

7376- Ngày ₫êm tập kích, ₫ối phương kinh hoàng .

Chuyện Nam triều gian nan như thế , Dân Thần-kinh ở Huế gọi ₫ùa : Một nhà sinh ₫ược ba vua

7380- Vua còn vua mất, vua thua chạy dài ”

---------------------------------------------------------------------------

477- Trần-Văn-Dư lập Nghĩa-Hội ở Quảng-Nam, Lê-Ninh ở Hà-Tĩnh,Tri-phủ Nguyễn- Phạm-Tuân ở Quảng-Bình, Hà-Văn-Mai ở Thanh-Hóa, Trương-Đình-Hội ở Quảng-Trị. Ở Bắc-Kỳ phong trào Cần-Vương cũng lên cao : Bắc-Ninh, Hưng-Yên có Đốc-Sửng, Đốc-Thu Bắc-Giang có Bá-Phúc, Hưng-Hóa có Đề-Ngữ, Hải-Dương có Nguyễn-Thiện-Thuật, Thái-Nguyên có Hoàng-Hoa-Thám. Các lãnh tụ phong trào Cần-Vương ở mỗi tỉnh tự lập các đội dân quân làm cho quan quân thuộc địa phải điên đầu đối phó.

478- Tán tương quân vụ Nguyễn-Thiện-Thuật nổi lên chiếm vùng Hải-Dương đánh nhau với giặc Pháp...Ở Bắc-Ninh có Đồng-Quế, khắp các vùng trên đất Bắc thân hào nhân sĩ nổi lên, có khi hợp thành một toán nghĩa quân đông đảo, có khi lẻ tẻ, quân Pháp không kiểm soát được nên càng ngày càng sa lầy. ..

148

Từ Sơn-Phòng chiếu thư gửi tới , Hịch Cần-Vương kể tội giặc Tây . Bôn ba góc biển chân mây ,

7384- Cơm không kịp bữa, áo ₫ầy bụi pha .

Nguyễn-Đình-Trình trốn ra ₫ầu thú , Pháp sai ₫em thơ dụ ₫ầu hàng , Mời Trương-Quang-Ngọc (479) xuống ₫ồn ,

7388- Lập ra kế hoạch liệu ₫ường bắt vua .

Lúc nửa ₫êm khi vừa mới ngủ , Ngọc lẻn vào ₫ược chỗ ngự miên , Đâm Tôn-Thất-Thiệp chết liền ,

7392- Bắt vua, sai lính võng khiêng giải về .

Lũ giặc Pháp hả hê ra mặt , Điện về Tây báo bắt ₫ược vua . Giải ngài về tới kinh ₫ô (480) ,

7396- Rồi tên Khâm-sứ ₫ưa thư dụ hàng .

Vua Hàm-Nghi ₫ường ₫ường từ chối , Chúng bèn cho ₫ày ải ₫ưa sang “An-Gie” (Alger) cách trở ngút ngàn ,

7400- Để người ở ₫ó biệt giam bên ngoài .

Được tin buồn rằng Ngài bị bắt , Cả toàn dân phẫn uất hờn căm . Hận thù bè lũ việt gian ,

7404- Bán vua cho giặc tìm ₫àng tiến thân . ---------------------------------------------------------------------------

479- Ngày 12-10-1888, Nguyễn-Đình-Trình ra đầu thú với Pháp ở đồn Đông-Ca, Pháp sai đem thư chiêu hàng Trương-Quang- Ngọc, Ngọc là con của Trương-Quang-Thụ là một tướng giặc năm 1874 có lần kéo quân đánh đồn ở Hà-Tĩnh, Thọ chết, Ngọc thay cha trấn thủ vùng Thanh-Tuyền, giữ thế thủ trên sông Nai, Ngọc không đầu hàng Pháp và cũng chẳng phục triều đình về sau theo phò Hàm-Nghi Pháp dụ dỗ Ngọc làm phản. Nửa đêm Ngọc vào chỗ vua ở, cùng các binh lính dưới quyền giết, chết cha con thống chế Nguyễn-Thúy, giết Tôn-Thất-Thiệp (con Tôn-Thất-Thuyết) cận vệ của vua Hàm-Nghi.

480- Hai giờ chiều ngày 14-11-1888 vua Hàm-Nghi được đưa về đồn Thuận-Bài ở Quảng-Bình sau đó đem về ở cửa Thuận-An. Khâm sứ Rheinardt cố thuyết phục vua nhưng vua cương quyết từ chối, chính phủ bảo hộ đày Hàm Nghi qua Alger. Trên chiếc pháo thuyền, vua Hàm Nghi đến Alger vào thượng tuần tháng 1/1889, ông bị lưu đày ở đó suốt 47 năm . ..

“Pôn-Be” (Paul-Bert) (481) ₫ược ₫ưa sang thay thế , Với chiêu bài dụ ₫ể dân ta Tự mình ₫iều khiển quốc gia ,

7408- Còn nền bảo hộ chỉ là giúp cho .

Nên văn hóa tự do trao ₫ổi , Cùng dân Nam lập mối ân tình , Với nhau chung sống hòa bình ,

7412- Xây nền dân chủ giả hình giao thương .

Lập Liên-Bang Đông-Dương thuộc Pháp . Việt, Mên, Lào, hợp tác với nhau . Pháp quốc chủ thể ₫ứng ₫ầu ,

7416- Lãnh phần ₫ại diện bang giao nước ngoài .

Lừa thiên hạ chiêu bài bảo hộ , Pháp ra tay tráo trở lần lần . Thu quyền Kinh-Lược Đại-Thần

7420- Dùng tiền mua chuộc các quan Nam triều .

Các sĩ phu vâng theo chiếu dụ , Phò Cần-Vương ₫ánh lũ Tây dương . Tôn-Thất-Đạm, một tấm gương ,

7424- Vị thân báo quốc danh thơm bấy giờ .

Phan-Đình-Phùng, quan Đô-Ngự-Sử , Vì ₫ưa ra chứng cớ rõ ràng , Vạch trần thâm ý Thuyết, Tường ,

7428- Mưu toan phế lập lúc bàn giao ngôi .

Cặp Thuyết, Tường bèn sai bỏ ngục , Phan-Đình-Phùng (482) ngay lúc giữa triều , Trước mặt tất cả bao nhiêu

7432- Đình thần khiếp vía, tuân theo Thuyết, Tường . ---------------------------------------------------------------------------

481- Paul Bert được thủ tướng Pháp là De Freycinet bổ nhiệm chức Tổng-Thống Toàn Quyền do chỉ dụ ngày 31-1-1886 .Ngày 12-2-1886 y đáp tàu Melbourne đến Sàigòn nhậm chức, viên toàn quyền cũ là De Courcy ra đi.

482- Phan-Đình-Phùng người làng Đông-Thái huyện La-Sơn, Hà-Tĩnh, đậu Đình- Nguyên tiến-sĩ làm quan đô-ngự-sử. Vì can gián mà bị Tường, Thuyết bắt giam 10 ngày cách chức sau đó thả cho về quê quán. Tháng 10.1885 cùng các đồng chí, Phan-Đình-Phùng yết kiến vua Hàm-Nghi ở hành tại, vua phong làm tán lý quân vụ thống tướng, ông chiêu mộ tụ nghĩa xây dựng căn cứ ở núi Vụ-Quan . ..

149

Ở Vụ-Quan, sau khi phóng thích , Ông mở ₫ầu chiến dịch ₫ánh Tây . Cần-Vương phò tá ₫ưa ngay

7436- Hội quân, kích tướng cho người tuyển binh .

Việc ₫ầu tiên, bắt ngay Quang-Ngọc , Chém ₫ầu bêu ở trước nhân dân . Tế cờ trong buổi ra quân ,

7440- Chiếm ngay cứ ₫ịa Hương-Sơn mấy vùng .

Ông Cao-Thắng (483) thành công chế súng , Dựa theo Tây chế ₫úng năm trăm . Điểu thương loại cỡ bẩy trăm ,

7444- Làm cho Pháp cũng kinh tâm phục thầm .

Cuộc kháng chiến mười năm gian khổ , Nhưng nghĩa quân vẫn tỏ ₫iềm nhiên . Đánh Tây thất ₫ảo bát ₫iên ,

7448- Làm cho Bảo-hộ ngày ₫êm nhức ₫ầu .

Hoàng-Cao-Khải, (484) mưu sâu chước quỷ , Dùng tình xưa, lấy lý khuyên can . Xin mau quy thuận thực dân ,

7452- Tiền tài phú quý vinh thân suốt ₫ời .

Quan Ngự Sử trả lời son sắt : “Trước vì dân, vì nước, vì nhà . Bảo toàn thể diện quốc gia

7456- Chí ta ₫ã quyết khó mà ₫ổi thay”

Sống kham khổ, chẳng may bệnh lị , Phan-Đình-Phùng ngã qụy nửa chừng .(12-1895) Tiếc thay một vị anh hùng .

7460- Một lòng yêu nước, tận trung trọn ₫ời . ----------------------------------------------------------------------------------------------

483- Cao Thắng là cánh tay mặt của Phan-Đình-Phùng, theo Phan-Đình-Phùng .Cao Thắng mới 20 tuổi, ông lập xưởng đúc súng trong mấy tháng ông làm được 350 khẩu súng giống như súng của Tây . Cụ Phan bị bệnh kiết lỵ rút quân về núi Quạt, và mất 8 giờ sáng ngày 13-11 năm Ât Mùi (1895) .

484- Hoàng-Cao-Khải làm kinh lược sứ Bắc-Kỳ là thông gia với Phan-Đình-Phùng . Ông ta là một tay sai đắc lực của Pháp viết thư dụ hàng .Phan-Đình-Phùng. trả lời rất chí tình nhưng rất cương quyết. Họ Hoàng xem xong biến sắc sai dịch bức thư đó gởi cho toàn quyền Lanessan và cho họ Phan là "hôn mê bất ngộ" đề nghị đem quân tiễu trừ... ..

Kể từ ngày vua tôi bị bắt , Cho ₫ến khi Lê-Trực ₫ầu hàng , Là lúc chủ lực Cần-Vương ,

7464- Bắt ₫ầu tan rã, chẳng còn như xưa .

Giặc bèn ₫ưa những tên phản quốc , Bọn việt-gian bán nước theo Tây , Nguyễn-Thân, Cao-Khải, thẳng tay ,

7468- Tha hồ băt giết, tù ₫ày nghĩa quân .

Sau khi diệt Tán-tương Bãi-Sậy (485). Giặc ₫ược ₫à quật lại Xuân-Ôn , Bùi-Điền, Xuân-Thưởng, Nguyễn-Phương (486).

7472- Phạm-Bành, Công-Tráng cùng ₫ường phải thua .

Viên Toàn-quyền “Bi-Ua” (Bihourt) sang thế , Mấy tháng sau lại ₫ể “Công-Tăng” (Constant) “Ri-Sa” (Richard) nhiếp chính việc quan ,

7476- Tạm thời hành xử chức năng Toàn quyền .

Bọn thực dân ₫ã nhìn thấy ₫ược , Cái tìềm năng của nước Việt-Nam . Đất ₫ai mầu mỡ vô vàn ,

7480- Rừng vàng, biển bạc công nhân chuyên cần .

Chúng dự trù vời nền công nghiệp , Khai thác sau liên tiếp nhiều năm . Tài nguyên, sản phẩm, công nhân ,

7484- Sẽ là yếu tố dễ thành công hơn .

Mỏ than ₫á lộ thiên Bắc-Bộ , Từ Hòn-Gay, Cẩm-Phả, Hải-Ninh . Trải dài mấy tỉnh chung quanh ,

7488- Đến vùng Yên-Tử thành hình cánh cung .

---------------------------------------------------------------------------

485- Ngoài Bắc thì Hoàng-Cao-Khải đem quân đánh dẹp quân Bãi-Sậy. Nguyễn-Thiện- Thuật sau đó bỏ qua Trung-Quốc lánh nạn.

486- Tân thống đốc Nam-Kỳ là Philippini ra lệnh cho De Lorme, công sứ Aumonier, Trần-Bá-Lộc đem quân đi đánh Văn-Thân ở Bình Thuận, Mai Xuân Thưởng và 2 phó tướng là Bùi-Diễn, Nguyễn-Đức-Nhuận bi bắt rồi rồi bị chém . ..

150

Hoàng-Liên-Sơn, núi rừng trùng ₫iệp , Có mỏ ₫ồng, chì, thiếc, bạc, vàng . Rừng trà ở miệt Suối-Giàng ,

7492- Vô cùng hấp dẫn, ₫ào miền “Sa-Pa” (Chapa) .

Rừng Trường-Sơn chưa qua khai thác , Vùng Cam-Ranh bãi cát bạt ngàn . Quế, hồi, Quảng-Ngãi, Quảng-Nam ,

7496- Dọc theo duyên hải, cá, tôm thật nhiều .

Miền Nam ₫ất phì nhiêu (487) bát ngát, Những cánh ₫ông lúa sát chân mây , Cao-Nguyên cây kỹ nghệ ₫ầy ,

7500- Cao su khai thác, cất xây ₫ồn ₫iền .

Đường xe lửa (488) từ Nam ra Bắc , Vốn ₫ầu tư, khai thác tư nhân . Công thương kỹ nghệ lấn dần

7504- Tài nguyên thu vét, muôn phần thương ₫au .

Nền kinh tế bắt ₫ầu phát triển , Một hạng người xuất hiện trong dân . Bỏ nghề lao ₫ộng tay chân ,

7508- Học làm thư ký thông ngôn cho người .

Chữ quốc ngữ nhiều nơi dạy học , Thay Hán văn khó nhọc hơn nhiều . Cần năm bẩy tháng noi theo ,

7512- Đọc ngay, viết ₫ược những ₫iều phổ thông .

Để thực dụng chủ trương xâm lược , Đem văn minh các nước phương Tây . Âm thầm du nhập vào ₫ây ,

7516- Bằng nhiều thủ thuật qua tay cáo già . ---------------------------------------------------------------------------

487- Labasfe một đại địa chủ của Pháp có đồn điền rộng mười ngàn mẫu. Những cánh đồng mỏi cánh cò bay của Đông bằng Nam-bộ với những tài nguyên thủy sản trên sông rạch cũng như ven biển là miếng mồi bổ béo mà tư bản thực dân Pháp để tâm đến.. Hầu hết những đại điền chủ người Việt sau này ở miền Nam là tay sai của Pháp lúc đó .

488- Đặt đường hỏa xa, sửa đắp lại đường thiên lý, xây thêm hải cảng ở Hải-Phòng, Hà-Nội, Sàigòn, Huế. Công ty hỏa xa "Compagne francaise des Chemins de fer de l'lndochine et du Yunnanfou .. .

Vì văn hóa cũng là vũ khí , Thuyết phục người bởi ý canh tân . Đề cao chủ nghĩa cá nhân ,

7520- Làm cho một số xa dần ₫ạo Nho .

Trên vũ ₫ài tung hô dân chủ , Dùng chiến tranh ₫ể giữ hòa bình . Lập thành quân ₫ội viễn chinh ,

7524- Thực chất xâm lược biến hình mà thôi .

Trong bối cảnh ₫ương thời rối rắm , Khắp ba kỳ ta thán nhiều hơn . Phất cờ tụ nghĩa văn thân

7528- Xích xiềng nô lệ cũng ₫ang nặng nề .

Vua Thành-Thái (1889-1907)

Năm Mậu-Tý (1888) dễ bề cai trị , Cơ-Mật theo chỉ thị Tòa Khâm , Văn-Cương cố ý dịch lầm

7532- Phong cho Hoàng tử Bửu-Lân nắm quyền .

Lễ ₫ăng quang ₫ầu niên Kỷ-Sửu (1889), Thành-Thái (489) là Hoàng tử Bửu-Lân . Hoàng bào, ₫ai ngọc tân quân ,

7536- Duyệt qua sứ bộ quần thần hai bên .

Viện Cơ-Mật (490) nắm quyền quốc sự , Thực ra là trú sứ của Tây . Nắm quyền quyết ₫ịnh trong tay .

7540- Viện kia là chỉ ₫ể bày cho vui .

Mười tám năm trên ngôi Hoàng-Đế , Vua ngẫm suy thời thế, bản thân , Việc nhà, việc nước, việc dân ,

7544- Ngôi vua chẳng lẽ giam thân ₫ời mình . ---------------------------------------------------------------------------

489- Nguyễn-Phúc-Bửu-Lân, con vua Dục-Đức, mẹ là Từ-Minh-Huệ thái-hậu, sinh 1879, lên ngôi 1889, tức là vua Thành Thái, bị Pháp đưa đi an trí tại Vũng Tàu rồi đày sang đảo Réunion (châu Phi thuộc Pháp), về nước 1947 bị quản thúc, mất 1954 ở Saigòn, thọ 75 tuổi. .

490- Trương-Quang-Đảng và Nguyễn-Trọng-Hợp làm phụ chánh viện cơ mật chỉ là cơ quan bù nhìn của chính phủ Nam triều. ...

151

Vua du hành ₫ể mong nhìn thấy , Cảnh nước nhà nát bấy ra sao . Ngấm ngầm tổ chức mưu cao .

7548- Lập ra kế hoạch ₫ối ₫ầu với Tây .

Vua thường bày những trò quái ₫ản , Đánh lừa Tây cùng bọn tay sai , Giả ₫iên, giả ₫iếc, giả cười ,

7552- Giả người ngốc nghếch coi trời bằng vung .

Ở trong cung ngấm ngầm tổ chức , Lựa nữ binh cho tập kiếm cung . Tập tành gian khổ vô cùng ,

7556- Làm quân hậu bị ₫ể dùng về sau .

Súng ₫ồng bỏ khi giao Tân-Sở , Cho chuyển về ₫ể ở lò vôi . Nung ra ₫úc súng mà chơi .

7560- Nghi ngờ, Khâm-sứ cho người dò la .

Những dấu hiệu xem ra rõ rệt , Thành-Thái liền cương quyết ₫ổi thay . Bác lời Khâm-sứ thẳng tay ,

7564- Thượng-Thư Bộ Lại, ₫uổi ngay, bỏ liền .

Mưu của vua giả ₫iên bại lộ (491), Trương-Như-Cương ₫i tố chuyện này . “Lê-Véc” (Lévecque) Khâm-sứ mới hay ,

7568- Bàng hoàng chưa biết chuyện này tính sao ,

Đề-Thám : Nghĩa Quân Yên-Thế

Khắp cả nước cao trào nổi dậy , Muôn vạn người ₫ã thấy Thực-dân . Toàn là một lũ ác nhân ,

7572- Kéo theo Đề-Thám xin làm nghĩa binh .

---------------------------------------------------------------------------

491- Mười tám năm trên ngôi hoàng đế nước Nam, Thành Thái đã trưởng thành, phần nào ông nhận thấy dã tâm của thực dân và ông muốn giành lạị quyền độc lập cho nước nhà. Nhưng dự định của vua Thành-Thái bị bại lộ và Pháp bắt năm 1907, đưa đi an trí tại đảo Réunion (Phi châu). ..

Hùm Yên-Thế (492) dụng binh du kích , Đòn bất ngờ ₫ánh ₫ịch sau lưng . Khiến cho Pháp ngại vô cùng ,

7576- Hoang mang lo sợ khó lòng ngồi yên .

“Véc-Lét-Cô” (493) (Verlesco) làm tên thuyết khách Lên Yên-Thế tìm cách nghị hòa . Thư ₫ưa Đề-Thám xem qua ,

7580- Ông bèn chấp thuận, quân ta cũng cần .

Lực lượng ông hiện ₫ang yếu thế , Để kiện toàn vị trí ₫óng quân . Nên cần phải có thời gian ,

7584- Cho quân luyện tập vững vàng mới hay .

Nếu cứ ₫ánh, lâu ngày lực cạn , Vậy phải cần tính toán nghiêm minh . Tương quan giữa ₫ịch và mình ,

7588- Tạm thời hòa hoãn, dưỡng binh, bố phòng .

Mười năm ròng, luyện quân, hưu chiến , Có thời cơ, ₫iều kiện hưng binh . Chính quy, sắp sẵn ₫ội hình ,

7592- Vạch ra chiến thuật giúp mình thành công .

Để mở ₫ầu Nghĩa-Hưng, ₫ánh trước , Cài quân vào khu vực Thăng-Long , Hạ ₫ộc tất cả trù phòng ,

7596- Trúng thực và chết tính chung cả nghìn . ---------------------------------------------------------------------------

492- Hoàng-Hoa-Thám còn gọi là Đề-Thám tên thật Trương-Văn-Nghĩa quê làng Dị-Chí, huyện Tiên-Lữ, tỉnh Hưng-Yên, sinh 1858. Tháng 4 năm 1892 sau khi chủ tướng bị sát hại, Đề-Thám trở thành thủ lãnh tối cao của phong trào Yên-Thế. Trong 2 năm (1893-1895) Pháp tập trung lực lượng để đàn áp phong trào nhưng thất bại nên quân Pháp phải hòa hoãn với Đề-Thám.

493- Giám mục Verlasco được Pháp làm thuyết khách chiêu hàng Đề-Thám và Đề- Thám đã chấp thuận . Lễ quy thuận ký kết ở Tòa đại lý Nhã-Nam, tỉnh Bắc-Giang ngày 29-2 Tân-Sửu (1901) chỉ sau 2 năm Pháp tráo trở định nhân lúc bất ngờ đánh bật Đề-Thám, nhưng âm mưu đó đã bị Đề-Thám bẻ gẫy, lại một lần nữa Pháp lại xin đình chiến. ..

152

Vụ ₫ầu ₫ộc gây nên chấn ₫ộng (494), Từ Nam triều ₫ến tận “Pa-Ri” (Paris) . Pháp cho Thống-sứ Bắc-Kỳ ,

7600- Điều tra, gửi tiếp quân ₫i tiễu trừ .

Quân vạn rưởi, tiến từ nhiều ngả Tổng-chỉ-huy, Đại-tá “Ba-Tay” (Bataille) Lê-Hoan, khuyển mã theo Tây ,

7604- Tiến vào Yên-Thế, bao vây khắp vùng .

Hơn một năm tấn công cứ ₫iểm , Phía nghĩa quân quyền biến khôn lường . Bám ₫ất, chống trả ₫ối phương ,

7608- Về sau thế cạn tìm ₫ường rút lui .

Đám dân binh lần hồi tan rã , Vũ khí ta thì quá thô sơ . Cạn lương hết ₫ạn bấy giờ ,

7612- Ông cho giải tán ₫ể chờ thời cơ .

Ba vạn “phăng” (francs, tiền Pháp) thưởng cho ai bắt . Lương-Tam-Kỳ ở sát ông ta (495), Tham tiền bỏ nghĩa bạn bè ,

7616- Bắn ngay chủ tướng thật là khốn thay .

Phan-Bội-Châu vốn người xứ Nghệ , Đỗ ₫ầu năm Canh-Tý (1900), Hội khoa . Suốt ₫ời cách mạng bôn ba ,

7620- Đông-Du khởi xướng gần xa hết lòng .

Đưa Cường-Để ₫i sang Hương-Cảng , Đến Phù-Tang, tới mạn Hoành-Tân . Học sinh trong nước ₫ưa lần ,

7624- Sang qua Nhật-Bản, học dần từng môn . ---------------------------------------------------------------------------

494- Ngày 27-6-1908 âm mưu đầu độc lính Pháp không thành, thống soái Piel ra lệnh truy lùng. Việc chiến tranh lại tiếp tục .

5495- Pháp huy động một lực lượng hùng hậu với 15.000 quân và Lê-Hoan tấn công cứ điểm ở Yên-Thế. Hơn 1 năm đánh nhau lực lượng nghĩa quân yếu thế. Mặt khác thực dân Pháp dùng tiền tài và tung ra một đòn tâm lý. Pháp treo đầu Đề-Thám với giải thường 30.000 francs, Lương-Tam-Kỳ tên trùm thổ phỉ đã đầu hàng Pháp cùng với bọn chỉ điểm người Hoa theo dõi ông. Tháng 2.1913 (Quý Sửu) Đề-Thám bị bọn này ám sát gầm chợ Gở .Giặc Pháp chặt đầu bêu 2 ngày ở chợ Nhã-Nam . ..

Từ chính trị, việc quân, kỹ thuật , Đào tạo sao cho thật tới nơi . Để mai ₫ất nước cần người ,

7628- Có ngay ₫ầy ₫ủ nhân tài chuyên môn .

Nhưng Nhật-Bản thông ₫ồng với Pháp , Năm Dậu này (1909) muốn triệt Đông-Du . Trục xuất ngay Phan-Bội-Châu (496),

7632- Khiến tiên sinh phải lao ₫ao một thời .

Vị thủ lãnh thành người thất thế , Pháp nhờ tay ₫ế chế Trung-Hoa , Bắt người khi tạt ngang qua ,

7636- Rồi ₫em ra xử tại tòa Quảng-Châu .

Trong bước ₫ầu, vua ta Thành-Thái , Đã công khai chống lại bọn Tây . Sĩ phu khắp nước tiếp tay ,

7640- Hô hào chống lại giặc Tây, phất cờ . Trước bối cảnh gay go như thế . Pháp chọn ₫ường hạ bệ vua ta , Có lần Thành-Thái nói ra ,

7644- Trong khi kinh lý Bắc-Hà thăm dân :

“Những mong diệt giặc yên dân ₫ấy , Ai ngờ ₫ất nước mãi ₫iêu linh”. Câu này làm Pháp giật mình ,

7648- Buộc vua thoái vị, ngôi dành cho con .

Vua Duy-Tân (1907-1916)

Danh hiệu gọi Duy-Tân Hoàng ₫ế , Pháp ₫ặt quan Giám-Chế canh chừng . Như-Cương, Cao-Khải ₫ược lòng ,

7652- Của viên Khâm-sứ tháp tùng bên vua . ---------------------------------------------------------------------------

496- Phan-Bội-Châu người làng Đan-Nhiễn, huyện Nam-Đàn, tỉnh Nghệ-An cùng bạn học tổ chức ra Sĩ-Tử Cần-Vương đội, năm 1900 đỗ thủ khoa trường Nghệ. Năm 1903 yết kiến Kỳ-Ngoại-hầu Cường-Để. Năm 1906 sang Nhật gặp Lương-Khải-Siêu, lập ra phong trào Đông-Du đưa thanh niên Việt-Nam ra nước ngoài học tập. Ông cùng Tử-Kính, Ngọ-Sanh, Minh-Chung, bôn ba nhiều nơi để tránh sự săn đuổi của Pháp sau khi Nhật giải tán phong trào Đông-Du năm 1909. Cuối cùng bị bắt và an trí ở Huế cho đến cuối đời.. ..

153

Ngôi ₫ược ₫ưa Vĩnh-San (497) cáng ₫áng , Lúc ₫ăng quang mới tám tuổi ngoài . Mười năm ngồi ở trên ngai ,

7656- Uy quyền chẳng có, ₫óng vai bù nhìn .

Nhói trong tim nghe tin Thành-Thái , Bị sinh cầm ₫ầy ải ₫i xa . Đau lòng trước cảnh quốc gia ,

7660- Non sông gấm vóc giặc qua chiếm rồi .

Đất Nam-Kỳ là nơi thuộc ₫ịa , Cũng có nhiều nhân sĩ thân thương. Như Trần-Chánh-Chiếu, An-Khương (498),

7664- Minh-Tâm cơ sở chủ trương giúp người .

Lầu Nam-Trung, vốn nơi khách sạn , Làm bản doanh kết bạn trong ngoài . Cử ₫i du học nhân tài ,

7668- Cho sang bên Nhật trau dồi kiến văn .

Đất Bắc-Kỳ ở gần Trung-Quốc , Nên thông tin mỗi lúc một nhiều . Viết lách có Lương-Khải-Siêu ,

7672- Quốc hồn khơi dậy lắm ₫iều hay ho .

Sách dạy cho dân giầu nước mạnh . Chuộng thực hành xa lánh từ chương . Biết thêm khoa học tinh tường ,

7676- Nâng cao kỹ thuật tính ₫ường kinh doanh . ---------------------------------------------------------------------------

497- Nguyễn-Phúc-Vĩnh-San, con thứ 8 của vua ThànhThái, sinh 1900, lãnh đạo phong trào khởi nghĩa cùng Thái -Phiên và Trần-Cao-Vân...bị bắt đày sang Réunion.Thế chiến II, vua Duy-Tân tham gia lực lượng quân Đồng-Minh chống Phát xít, sau mất trong một tai nạn máy bay tại Bắc-Phi (26-12-1945) thọ 45 tuổi. Ngày 8-9-1907 đặt niên hiệu là Duy-Tân. Lúc đó vua mới 8 tuổi. Trương-Như-Cương và Hoàng-Cao-Khải được cử làm Cơ mật đại thần kèm bên cạnh vua. Vua chỉ đóng vai bù nhìn .10 năm trên ngôi, ông vua con này càng ngày càng trưởng thành và nhận rõ bộ mặt trái của thực dân Pháp.

498- Trên khắp đất nước, từ Nam Kỳ là xứ thuộc địa của Pháp từ đầu, nhưng trong dân chúng vẫn nổi lên, những phong trào yêu nước hưởng ứng phong trào Đông-Du như Gilbert Trần-Chánh- Chiếu là một xã-trưởng ở Rạch-Giá là người nhiệt tình với phong trào yêu nước. Các cơ sở Nam-Trung Khách-Sạn, Minh-Tân Công-Nghệ là nơi yểm trợ tiền bạc và tinh thần cho phong trào Đông-Du như tổ chức cho Đỗ-Văn-Y, Nguyễn-Hảo-Vĩnh đi ra nước ngoài để học hỏi. ..

Lập trường tư Đông-Kinh-Nghĩa-Thục (499) , Quy tụ về mấy chục sĩ phu , Phong trào ₫ổi mới Đông-du ,

7680- Nguyễn-Quyền, Bá-Trạc dự trù xướng lên .

Hoàng-Tăng-Bí vang trên thương giới , Đông-Thành-Hưng mở lối khuếch trương . Kinh tài hậu thuẫn khôn ngoan ,

7684- Cho trường Nghĩa-Thục còn ₫ang cần tiền .

Phan-Châu-Trinh ở miền Tây-Lộc (500), Huyện Hà-Đông, tỉnh thuộc Quảng-Nam . Thấy dân ₫ói rét lầm than ,

7688- Sưu cao thuế nặng, lang thang không nhà .

Cổ ₫ộng trào gọi là Tiễn-Phát , Biểu tình ₫òi giảm bớt thuế tô . Giải mê một số sĩ phu ,

7692- Công kích, chống bọn hủ nho quan trường .

Trần-Qúy-Cáp vạch ₫ường cách mạng , Làng Bát-Nhi thuộc tỉnh Quảng-Nam . Đỗ khoa Tiến sĩ Giáp-Thìn, (1904)

7696- Giữ chân Giáo-Thụ Thăng-Bình, Phú-Yên .

Giúp dân ₫en vùng lên chống thuế , Bị giặc Tây chém xẻ ngang lưng . Việc gây phẫn uất vô cùng ,

7700- Làm dân cả nước bừng bừng ₫ấu tranh. ---------------------------------------------------------------------------

499- Đông-Kinh Nghĩa-Thục bắt chước theo kiểu Khánh-Ưng Nghĩa-Thục của Nhựt-Bổn mục đích của trường là bảo tồn quốc túy, giáo dục phổ thông, đề cao lòng yêu nước. Các học giả cách mạng như : Dương-Bá-Trạc, Hoàng-Tăng-Bí, Võ-Hoành, Lê- Đại, Nguyễn-Quyền là 5 học giả đầu đàn của Đông-Kinh Nghĩa-Thục. Pháp giải tán Đông-Kinh Nghĩa-Thục, bắt bỏ tù đày ải các nhân sĩ.

500- Trong khi đó ở Quảng Nam thì Phan-Chu-Trinh cùng với Trần-Quý-Cáp, Huỳnh-Thúc-Kháng, năm 1904 đi vận động nhân dân nổi lên chống lại thực dân Pháp. Trần-Quý-Cáp, Huỳnh-Thúc-Kháng, Ngô-Đức-Kế là điển hình của cao trào này.Trần-Quý-Cáp lãnh đạo ở Nha-Trang bị thực dân xử tử.

Trong lúc phong trào Đông-Du do Phan-Bội-Châu, Tăng-Bạt-Hổ, Nguyễn Thượng-Hiền, Đặng-Thái-Thân hoạt động mạnh ở hải ngoại thì Phan-Chu-Trinh cùng các đồng chí ông hoạt động chủ yếu trong nước. ..

154

Trần-Qúy-Cáp rồi Hùynh-Thúc-Kháng , Bạn ₫ồng khoa vào tận trường thi . “Chí Thành Thông Thánh” ₫ề ghi ,

7704- Nộp ngay một quyển nhắn nhe mọi người

Tỉnh hồn nước, gọi ₫ời thức dậy , Phải nhìn ra ₫ể thấy năm châu . Dân quyền, kế sách hàng ₫ầu ,

7708- Mở trường, lập hội phải mau kịp thời .

Bỏ nếp cũ, khuyên người tự lập , Lo tự cường hãy gấp nhanh ₫i . Chớ mong ngoại quốc làm gì ,

7712- Tự mình cứu lấy ₫ợi chi người ngoài .

Theo chủ trương của người Ấn-Độ , Không bạo hành là kế ₫ấu tranh , Đình công, bãi khóa, biểu tình ,

7716- Hô hào dân chủ, liên minh ba miền .

Phan-Châu-Trinh (501) bôn trình khắp chốn, Giương ngọn cờ Bình-Đẳng, Dân-Quyền . Thực dân bảo-hộ phát ₫iên ,

7720- Chúng liền hạ lệnh giam riêng ông này .

Năm Canh-Tuất (1910), nhân ngày ₫ại xá , Hội Nhân-Quyền Pháp ₫ã ₫ệ ₫ơn . Yêu cầu Thủ tướng “Ray-Mông” (Raymond)

7724- Tự-do phải trả cho Phan-Tây-Hồ .

Khi Đông-du bắt ₫ầu tan rã , Phan-Bội-Châu cũng ₫ã bị giam , Âu-châu thế chiến lan tràn ,

7728- Quân Đức thắng thế, Pháp càng lo âu . ---------------------------------------------------------------------------

501- Pháp hiểu rõ điều đó nên tống xuất ông ra khỏi nước. Trong những năm tháng ở Pháp ông vẫn luôn luôn kêu gọi Pháp phải trao lại quyền cho dân tộc Việt- Nam. Cuộc vận động phục quốc của các sĩ phu Việt-Nam đã được manh nha (khoảng 1907-1908) như phong trào Minh-Xã do Phan-Bội-Châu chủ xướng, Am-Am xã lãnh đạo là Phan-Chu-Trinh với chủ thuyết bất bạo động kiểu Ấn-Độ. Thực dân đàn áp 2 phong trào này dã man, chúng đưa đi đàynhiều nhân sĩ như Nguyễn-Tiểu-La, Phan-Thúc-Duyên, Huỳnh-Thúc-Kháng, Ngô-Đức-Kế, Phan-Chu- Trinh. ..

Bên chính quốc sắp ₫ầu hàng Đức , Quan bảo-hộ nắm chắc lấy quyền . Truy lùng khủng bố liên miên ,

7732- Thẳng tay ₫àn áp dân mìền trong Nam .

Cả toàn dân chẳng cam vận nước Gặp thời cơ ₫ể ₫ược nói lên , Dân-Sinh, Dân-Chủ, Dân-Quyền ,

7736- Tự-Do, Độc-Lập, giữ nguyên cõi bờ . Tăng-Bạt-Hổ quân cơ ngày trước , Đặng-Tử-Kính người bước ₫i theo . Sĩ phu mỗi lúc một nhiều ,

7740- Thiền-sư Thiện-Quảng cũng theo về cùng .

Dân cả nước nóng lòng chờ ₫ợi , Cách-mạng rồi sẽ tới nay mai , Giặc Tây cho lũ tay sai ,

7744- Tìm cách trấn áp những người chủ mưu .

Đỗ-Chân-Thiết, quần siêu xứ Bắc, Người Thịnh-Hào, ở ₫ất Hà-Đông . Nhiệt thành yêu nước ₫ến cùng ,

7748- Với nhiều ₫ồng chí ₫ã chung bạc tiền .

Vốn ₫ầu tư “Đông-Kinh-Nghĩa-Thục”, Giúp nhân tài những lúc khó khăn , Về sau bị lũ việt-gian ,

7752- Báo cho mật thám bắt giam vào tù .

Giặc tung kế hỏa mù chia rẽ (502) , Ở triều ₫ình nhiều kẻ hám danh . Sẵn lòng ₫em bán rẻ mình ,

7756- Cho quân cướp nước tung hòanh nhiễu nhương .

---------------------------------------------------------------------------

502- Cuộc chiến đấu dằng dai của các chiến sĩ Việt-Nam làm cho thực dân ngày càng sa lầy. Chúng ra sức mua chuộc bọn ham danh hám lợi, gây chia rẽ trong quần chúng và nhân sĩ.

Trong tôn giáo gây hiềm khích đạo Thiên-chúa và đạo Phật giữa người Kinh và người dân tộc.

..

155

Trần-Cao-Vân và Việt-Nam-Quang-Phục-Hội

Có một người ở làng Tư-Phú , Phủ Điện-Bàn thuộc xứ Quảng-Nam . Thấy quân Pháp quá tham tàn ,

7760- Dấy binh tụ nghĩa vạch ₫ường ₫ánh Tây .

Trần-Cao-Vân, một tay uyên bác , Tư tưởng ông rất ₫ược ₫ời ưa . Trung-Thiên Dịch Thuyết” bấy giờ ,

7763- Gieo mầm cách mạng vào cho dân mình .

Cùng Thái-Phiên liên minh lập ₫ảng , Quy tụ quân cấch mạng dưới tay . Việt-Nam Quang-Phục lập ngay ,

7768- Vạch ra kế họach ₫ánh Tây diệt thù .

Họ nhắm vào vị vua yêu nước , Cài người vào ₫ến ₫ược kinh ₫ô . Giả làm tài xế cho vua .

7772- Cùng bàn kế hoạch diệt ₫ồ ngoại bang .

Vua Duy-Tân (503) trong lòng nôn nóng , Hội kiến cùng với nhóm Thái-Phiên . Cao-Vân giả lão chèo thuyền ,

7776- Doanh-Châu ₫ảo nhỏ dập dềnh nước khua .

Hồ Tịnh-Tâm sen vừa vào Hạ , Nắng hanh vàng ₫ã quá giữa trưa . Phiên, Vân, diện kiến ₫ức vua ,

7780- Làm sao chuyển ₫ổi cơ ₫ồ nước Nam ?

Khi luận bàn tình hình thế giới , Biết rằng Tây ắt phải ₫ề phòng . Tăng cường phòng tuyến phía Đông ,

7784- Nghe ₫âu quân Đức tấn công mặt này . ---------------------------------------------------------------------------

503- Trần-Cao-Vân (1866-1916) người làng Tư-Phú, phủ Điện Bàn, tỉnh Quảng-Nam là tác giả bộ "Trung-Thiên-Dịch" Ông vừa là nhà thơ vừa là nhà tư tưởng. Vào Việt-Nam Quang-Phục-Hội ông được cử làm quân sư. Phan-Hữu-Khánh tốt nghiệp trường Bá-Công Huế được cài vào làm tài xế cho vua Duy-Tân. Vua Duy-Tân đi vào Hồ-Tịnh-Tâm và gặp Thái-Phiên và Trần-Cao-Vân đang giả làm người câu cá ở đó. ..

Tính : Thực dân nay mai thất bại , Hỏi : Làm sao giữ mãi Đông-Dương ? Ta nhân cơ hội sẵn sàng ,

7788- Ngàn năm một thuở bẻ tan xích xiềng .

Người trong nước, tuyên truyền chống Pháp , Rỉ tai ngầm khắp các ₫ội quân , Nhất là trong ₫ám lính sang

7792- Âu-châu ₫ỡ ₫ạn cho phường giặc Tây .

Một giờ ₫êm, mồng hai trời sáng , Lê-Cảnh-Vân sẽ bắn thần công . Báo cho dân, lính hợp ₫ồng ,

7796- Nhất tề nổi dậy xung phong chiếm ₫ồn .

Trước, phải dồn giặc vào thế bí , Chiếm xong rồi ta sẽ phát binh . Riêng vua tạm phải di hành ,

7800- Vào vùng Quảng-Ngãi lập thành chíến khu .

Theo kế họach ₫ánh qua Mang-Cá. (504) Trứ, Chương, Hà, ₫ột phá trung tâm , Khải, Hàn, Trinh ₫ánh tòa Khâm ,

7804- Cao-Vân hộ giá men ₫ường quan san .

Áo ₫ỏ sẫm, vai quàng bảo kiếm , Chít khăn ₫en, lưng quấn dải vàng . Theo hầu, tay nỏ Côn-Quang ,

7808- Bốn tên thị vệ, lên ₫ường : Vua ₫i .

Bến Thương-Bạc, nửa khuya về sáng , Trên trường thành lấp lánh sao ₫êm , Sông Hương nước vỗ mạn thuyền ,

7812- Lòng vua cứng lại quay nhìn hoàng cung . ---------------------------------------------------------------------------

504- Sau khi nhận xét tình hình cùng Trần-Cao Vân và Thái-Phiên, vua Duy-Tân đề nghị lấy ngày 2-4 Bính Thìn (1916) làm ngày khởi nghĩa vào lúc 1 giờ sáng. Kế hoạch đặt ra là chiếm 3 tỉnh Thừa-Thiên, Quảng-Nam, Quảng-Ngãi làm bàn đạp tổng tấn công. Tôn-Thất-Đề, Nguyễn-Quang-Siêu có nhiệm vụ trấn giữ hoàng thành, Trần-Cao-Vân phò vua tạm thời vào Quảng-Ngãi. Thái-Phiên làm tổng chỉ huy, Lê-Cảnh-Vận sẽ nổ phát súng thần công để Phạm-Văn-Chương, Lại-Hà, Nguyễn-Đình-Trứ đánh Mang-Cá. Lê-Cảnh-Vân, Đặng-Khánh-Khải, Trần-Đại-Trinh đánh tòa Khâm. .. ..

156

Buồn nỗi lòng vô cùng thấm thía , Đất nước, chừ ! tứ phía ngoại xâm . Toàn dân một dạ hờn căm ,

7816- Bởi quân cướp nưỡc dã man quá chừng .

Sông Lợi-Nông, thuyền bồng vừa ₫ến , Nguyễn-Đình-Trứ (505) bái kiến ₫ức vua . Không ai học hết chữ ngờ ,

7820- Tên này phản bội báo cho kẻ thù .

Việc khởi nghĩa bấy giờ bại lộ , Thuyền chở người về ở Hà-Trung . Dời thuyền lên núi Ngũ-Phong ,

7824- Quanh co dốc ₫á, ₫ồi thông quay về .

Làng Ngũ-Tây gần kề An-Cựu , Nằm liền bên dãy núi Thiên-An . Dừng chân tạm với các quan ,

7828- Nhưng Tây biết ₫ược ₫ón ₫ường bắt vua .

Tin cấp báo về tòa Khâm-sứ , Để Toàn-quyền vào xử việc ngay . Bởi y chẳng thể chuyển lay ,

7832- Trước lời tuyên bố của ngài Duy-Tân .

Trước thất bại vì quân phản bội . Vua bị bắt cùng với các quan Cả Thái-Phiên lẫn Cao-Vân (506) ,

7836- Đề, Siêu, cũng bị tống giam vào tù .

Thực-dân Pháp dự trù hành quyết , Chúng ₫em ra giết chết bốn người . Để hòng dọa nạt, ra oai ,

7840- Để hòng dập tắt dân ₫òi Tự-Do . ---------------------------------------------------------------------------

505- Nguyễn-Đình-Trứ làm Thông-phán ở tòa sứ là một trong những nhân vật chủ chốt đã phản bội. Sau khi y đón và gặp vua Duy-Tân ở sông Lợi-Nông (sông Lợi Nông là sông An Cựu) theo kế hoạch thay vì vào vị trí chiến đấu ở Mang Cá, y đã đầu thú với Khâm-sứ làm kế hoạch của Trần-Cao-Vân bị bại lộ.

506- Khoảng 2000 người bị án khổ sai, bị đày đi Lao Bảo, Côn-Đảo, 14 người bị chém. ông Lê-Ngưng và Cử sau đã tự vẫn bằng thuốc độc vẫn bị đem thi hài ra chém ở pháp trường Cam-Lộ. ..

Những tử tù hiên ngang chẳng ngán , Giữa phàp trường lên án Thực-dân , Điểm tên, chỉ mặt từng thằng ,

7844- Buôn dân, bán nước, manh tâm hại người ..

Cửa An-Hòa, tại nơi bãi chém , Bọn Thực-dân dẫn ₫ến mấy người . Cao-Vân vẫn nở nụ cười ,

7848- Phất tay viết lại ₫ể ₫ời mấy câu :

“Anh hùng ₫âu xá chi thành bại , Sử xanh ngàn năm mãi chép biên” Mấy lời tâm huyết lưu truyền ,

7852- Ngàn năm gương ₫ó vẫn nguyên ₫ể ₫ời .

Vua bị bắt mới mười bẩy tuổi , Pháp ₫ày sang hoang ₫ảo Phi-châu . Ôm trong lòng mối hận sầu ,

7856- Mất trong tai nạn trên tầu hồi hương .

Cuộc Kháng Chiến Toàn Quốc

Lúc bấy giờ bốn phương trong nước , Nhiều phong trào của các sĩ phu , Ngấm ngầm thành lập chiến khu ,

7860- Tích trữ lương thực, dự trù quân trang ,

Tụi Thực dân vào lăng Tự-Đức (507), Tìm kho tàng báu vật thời xưa . Chúng ₫ào ₫ến tận quách vua ,

7864- Nhân tâm xao xuyến thâm thù giặc Tây .

Để trấn an, giặc bày ra kế Cho dựng nhà Khai-Trí, mị dân , Nam-Phong, (508) báo của việt-gian

7868- Viết bài xã luận nói gần nói xa . ------------------------------------------------------------------------

507- Mahé được cử làm Khâm-sứ Trung-Kỳ. Y nghĩ rằng trong Khiêm-Lăng có nhiều báu vật nên ép bọn quan lại ký vào đơn để đào lăng vua Tự-Đức. Việc này làm cho dân chúng và sĩ phu rất căm phẫn.

508- Hai tên đại việt gian Hoàng-Trọng-Phu làm hội trưởng, Hội Khai Trí Tiến Đức Phạm Quỳnh làm tổng thư ký, cơ quan ngôn luận của Hội là báo Nam-Phong, người điều khiển thực sự là Louis Marty, Chánh Mật Thám Phủ Toàn-quyền . ..

157

Với mục ₫ích gian tà lừa bịp , Đánh bóng lên : “Pháp Việt ₫ề huề” , Ru dân nhằm ₫ể dễ bề ,

7872- Đặt nền thống trị ₫ễ chia giống dòng .

Trương biểu ngữ : “Nam Long phun bạc”. Hô : “Đánh ₫ổ Đức tặc” mở mào . Mười kỳ quốc trái rêu rao ,

7876- Đền ơn mẫu quốc viết vào Nam-Phong .

Lũ lưng cong làm bồi cho giặc , Tư tưởng hèn gieo rắc trong dân , Bọn này lặng lẽ phá thầm ,

7880- Phong trào cứu quốc thêm phần khó khăn .

Đất miền Nam ₫ã thành thuộc ₫ịa , Biến Sài-Gòn theo phía Tây-phương . Nhà thờ, trại lính, sở ‘Đoan’ ,

7884- Xây thêm dinh thự, mở ₫ường giao thông .

Viện “Pát-Tơ” (Pasteur) cử ông “Can-Mét” (Calmette) Nghiên cứu gia về cách lên men (509) , Sản xuất một số thuốc tiêm .

7888- Đậu mùa, bệnh tả, bệnh ₫iên chích ngừa .

Ông gợi ý nên ₫ưa nguồn lợi , Từ trong tay các hội người Hoa , Sản xuất rượu ₫ế mạch nha ,

7892- Tiền thu thêm ₫ược rôi ra rất nhiều .

“ Y-Éc-Xanh” (Yersin) men theo ₫ường bộ , Từ Khánh-Hòa tới chỗ Lâm-Viên , Tìm ra Đà-Lạt, Cao-nguyên ,

7894- Hoàng triều cương thổ thuộc quyền thực dân , ---------------------------------------------------------------------------

509- Năm 1891, Albert Calmette được cử sang Sàigòn lập viện Pasteur. Ở đây ông nghiên cứu sản xuất ra được một số thuốc ngừa bệnh đậu mùa, bệnh chó dại, tìm được một loại men làm rượu gọi là Amylomyces Rouxit - ông đề nghị bọn thực dân cầm quyền nên giành nguồn lợi nấu rượu từ tay người Trung-Quốc và ông đưa ra được một chi tiết để thuyết phục bọn ấy là nguồn lợi kinh doanh rượu mỗi năm ở Nam-Kỳ là 5 triệu phật lăng một số tiền không phải là nhỏ, đồng thời sản xuất rượu sẽ góp phần làm băng hoại ý thức quốc gia. Bác sỹ Yersin là người tìm ra Đà-Lạt và cao-nguyên để thành ra Hòang-Triều cương thổ sau này. ...

Hai ông này có công mang ₫ến , Nền y khoa tân tiến Tây-phương Đặt nên nền móng xây trường ,

7900- Dược, Y, ₫ại học trên ₫ường văn minh .

Pháp hoạt ₫ộng thiên hình vạn cách , Chiếm lần hồi toàn ₫ất Đông-Dương , Văn minh, kỹ thuật chủ trương ,

7004- Cho dân bánh vẽ, quên ₫ường chống Tây .

Chúng cũng bày ra trường Cao-Đẳng , Lập Hội-Đồng Tư-Vấn (510) lòe dân . Cũng cho báo chí rần rần ,

7908- Phô trương dân chủ, bất phân lập trường .

Bọn bồi Tây cũng chường mặt mẹt , Cũng nhi nhô láo khoét chướng tai . Chung quy một lũ tay sai ,

7912- Việt-gian, mọt nước, một loài sâu dân .

Vua Duy-Tân sau lần thất bại . Bị bắt về giam tại ₫ề lao , Mấy lần Khâm-sứ ra vào (511),

7916- Tìm tòi lời lẽ ngọt ngào dỗ vua .

Hồ-Đắc-Trung, Thượng-Thư bộ Học (512) , Được Nam-triều ủy thác xử vua . Dẫu thân mang án tử tù ,

7920- Cao-Vân lén gửi mật thư ra ngoài .

“Trung là ai ? Cân ₫ai võng lọng , Cố làm cho thánh thượng sanh toàn” . Mấy lời tâm huyết trối trăn ,

7924- Gởi quan Chánh-án phải bằng cách sao . ---------------------------------------------------------------------------

510- Năm 1907, Paul Bert ký nghị định thành lập Hội Đồng Tư Vấn Bắc Kỳ và thành lập trường Cao Đẳng để phục vụ cho ý đồ nô dịch văn hóa, và làm nơi đào tạo các công chức cao cấp phục vụ cho chế độ thực dân.

511- Thực dân Pháp không thuyết phục nổi vua Duy-Tân nên chúng kỳ hạn trong vòng một tuần lề phải đưa vụ Duy-Tân ra xử công khai .

512- Trần-Cao-Vân và Thái-Phiên đang ở trong ngục chờ ngày ra pháp trường biết Thượng Thư Bộ Học Hồ-Đắc-Trung sẽ làm chánh án xử vua Duy-Tân. Chánh án Hồ Đắc Trung là tổ phụ bốn đời Hồ Đắc Duy, tác giả tập thơ này. ..

158

Tụi Thực dân lại trao cho sẵn , Xử nhà vua bản án tử hình . Nhưng khi tuyên án, thình lình (513),

7928- Vị quan già ấy lại truyền : “Tha Vua” .

Quả bất ngờ với tên Khâm-sứ , Bàng hoàng thêm cả lũ tay sai . Chúng bèn hạ lệnh giam ngay .

7932- Quan ngài Chánh-án vào thay chỗ người .

Vua bị ₫ày ra nơi hải ₫ảo , Đông Phi-châu ở phía “Đơ-Ni” (Denis) Ba mươi năm sống cách ly .

7936- Nhưng lòng luôn vẫn hướng về quê hương .

Ở Nghệ-An có ông ₫ầu xứ , Tụ nghĩa binh hùng cứ một phương . Lựa thời ₫ột kích ₫ón ₫ường ,

7940- Đánh cho giặc Pháp cuống cuồng thất kinh .

Phan-Châu-Trinh và Ngô-Đức-Kế . Hùynh-Thúc-Kháng, còn kể Tiểu-La . Bị quân giặc Pháp ₫ày xa ,

7944- Côn-Lôn lao lý, lệ nhòa mắt dân .

Ở trong Nam có Phan-Văn-Quế (514), Tự xưng mình Hoàng ₫ế Xich-Long . Nghe ₫âu có luyện phép gồng ,

7948- Dựng cờ khởi nghĩa tấn công giặc thù .

Ở Sài-Gòn cũng như Chợ-Lớn , Tám quả bom mô phỏng kiểu Tây . Được ₫em cài sẵn nơi ₫ây .

7952- Gần bên dinh thự, nối dây giật mìn . ---------------------------------------------------------------------------

513- Chúng đã thảo ra một bản án tử hình giao cho quan chánh án đọc, nhưng khi công khai tuyên án thì Hồ-Đắc-Trung tuyên án tha bổng vua Duy-Tân.Thực dân pháp bàng hoàng, vô cùng tức giận bèn giam ngay ông chánh án Nam triều. Và sau đó chúng đày vua ra đảo Réunion, thủ phủ là St.-Denis, phía đông Châu Phi..Bốn vị anh hùng chủ chốt bị chém tại bãi chém An Hòa cách thành phố Huế khoảng 4 cây số vào ngày 17-5-1916.

514- Ở Sàigòn thì Phan-Văn-Quế xưng là hoàng đế Xích-Long, khởi binh đánh Pháp đêm 23-3-1913. Pháp giam Phan-Xích-Long ở khám lớn Sàigòn, kêu án khổ sai chung thân. Ngày 15-2-1916 các nghĩa quân tấn công khám lớn để cứu vị lãnh tụ này. ..

Việc bại lộ, giặc tìm bắt bớ , Bắt họ Phan giam ở Sài-Gòn . Kêu tù bản án chung thân ,

7956- Phá tan sào huyệt ở gần Hóc-Môn .

Vây khám lớn, quyết tâm giải thoát . Đánh Nhà-Đèn ₫ồng loạt xung phong . Nghĩa quân thề chết một lòng ,

7960- Giải vây chủ tướng thoát vòng lao lung .

Cuộc khởi nghĩa dù không thắng lợi , Nhưng tiếng thơm lưu mãi ngàn năm . Anh hùng vị quốc vong thân ,

7964- Là gương nhắc nhở cho dân hiểu rằng .

Không gì quý cho bằng Độc-Lập , Không gì hơn Dân-Tộc phồn vinh . Đuổi ₫i lũ giặc viễn chinh .

7968- Cởi ách nô lệ, quyền dành Tự-Do .

Ông Đội-Cấn tên là Trịnh-Đạt (515), Người cầm ₫ầu tổ chức chống Tây . Cùng Lương-Ngọc-Quyến giúp tay ,

7972- Phất cờ khởi nghĩa lựa ngày khởi binh .

Chọn Thái-Nguyên, ₫ịa hình nổi dậy , Cùng quân dân chiếm lấy ₫ề lao . Tấn công trại lính, phá rào ,

7976- Đập tan xiềng xĩch buộc vào dân ta .

Với quân số hơn ba trăm lính , Chỉ một tuần chiếm lĩnh nhiều nơi . Giặc ₫ưa tiếp viện ngàn người ,

7980- Phản công ₫è bẹp ₫ánh lùi nghĩa binh . ---------------------------------------------------------------------------

515- Đội-Cấn tên là Trịnh-Văn-Đạt cùng với Lương-Ngọc-Quyến, Đội-Giá,-Đội Trưởng, Đội-Xuyên, Trần-Trung-Lập lập ra Quang-Phục-Quân chiếm Thái-Nguyên. Sau 3 tháng lực lượng nghĩa quân yếu dần rút về vùng núi Tam-Đảo. Cuối cùng Đội-Cấn bị giặc phục kích bắn vào chân ở Phú Sơn, ông dùng súng để kết liễu đời mình, Lương-Ngọc-Quyến tự sát, các đồng chí khác tản mạn. Trần-Trung- Lập chạy sang Trung-Hoa, sau cùng Đoàn-Kiểm-Điểm trở về đánh ở vùng biên thùy giáp Trung-Hoa, sau thất bại ông bị xử tử hình ở Lạng-Sơn vào cuối tháng 12/1940. ..

159

Quân của mình rút về Tam-Đảo , Để tạm thời nương náu nơi ₫ây . Đợi thời phục kích bao vây ,

7984- Dần dần lực cạn, càng ngày càng suy .

Vua Khải-Định (1916-1925)

Giặc Pháp ₫ày Duy-Tân Hoàng-Đế , Đưa Bửu-Đảo lên thế ngôi vua , Ấy là Khải-Định ₫ược cho . (516)

7988- Vì ông thân Pháp, về hùa với Tây .

Khi lên ngôi tuổi ngoài ba chục , Vợ thì nhiều, tấm tức... không con . Luôn luôn bên cạnh bàn ₫èn .

7982- Thân hình bạc nhược gầy còm thảm thương .

Ngồi trên ngai, dung nhan giống hệt (517), Theo nhà văn “Xom-Xét Mô-Gam”(Somerset Maugham) Trông như pho tượng ₫ồng ₫en ,

7986- Người không tình cảm, gầy còm, vô tri .

Năm Nhâm-Tuất, (1922) vua ₫i sang Pháp , Hội chợ phiên ở cấp “Mác-Xây” (Marseille) Công du quá trán vung tay ,

8000- Hết tiền quốc khố phải xoay thêm vàng .

Bày ra chuyện tứ tuần ₫ại khánh , Thông cáo cho bá tánh miền Trung , Bắt dân vàng bạc chúc mừng ,

8004- Dẫu là sinh nhật tuổi tròn bốn mươi . ---------------------------------------------------------------------------

516- Nguyễn-Phúc-Bửu-Đảo, con vua Đồng Khánh, sinh 1882, mất vì bệnh năm 1925 lúc 43 tuổi. Sau khi đày vua Duy-Tân sang đảo Réunion, thực dân đưa Bửu-Đảo là con vua Đồng-Khánh lên ngôi năm 1916. Thực ra khi truất phế Thành-Thái, Pháp cố tình đưa Bửu-Đảo làm vua mặc dầu có chống đối của triều đình Huế vì đình thần không muốn đặt lên ngai vàng một người nghiện hút, thiếu tư cách, ngu đần "Bửu-Đảo lên ngôi lấy hiệu Khải-Định, lúc ấy 32 tuổi. .

517- Trong một buổi lể tứ tuần đại khánh (lễ chúc thọ nhân sinh nhật 40) nhà văn người Anh là W. Somerset Maugham đă có nhận xét về Khải Định như sau : "Người đứng bất động mặt vàng dài và nhỏ không biểu lộ tình cảm, một người rất gầy giống như một pho tượng... khó mà nhận biết một người đang sống ngồi đó...". Thật là một mối nhục cho nước ta và cho triều Nguyễn. ..

Vua bù nhìn ở nơi ₫ất Huế , Bày lắm trò miệng thế chê bai . Chửi , cười cả lũ tay sai ,

8008- Cúi ₫ầu làm làm mọi cho loài thực dân .

Vua lại sai xây lăng Khải-Định , Kiến trúc nom thực chẳng giống ai . Nửa Âu, nửa Á nực cười .

8012- Loẹt lòe chỉ ₫ể cho ₫ời mỉa mai .

Phạm-Hồng-Thái

Làng Ngọc-Điền ở ngay Nghệ-Tĩnh , Phạm-Hồng-Thái, (518) quán ₫ịnh ở ₫ây . Cha làm Huấn-₫ạo nơi này ,

8016- Là người chống Pháp trong thời Cần-Vương .

Noi tấm gương vì dân, vì nước , Chàng thanh niên dấn bước ra ₫i . Sá gì một buổi chia ly ,

8020- Kể chi một chút nữ nhi thường tinh .

Đường cách mạng thênh thênh phía trước , Phải làm cho dân ₫ược ấm no . Phải dùng bạo lực mà ₫o ,

8024- Ra tay giết sạch kẻ thù mới thôi .

Đã bôn ba chân trời góc bể , Khi Trường-Sơn, khi ở ₫ất Xiêm . Xuống tầu ra Thái-Bình-Dương .

8028- Ghé vào Thượng-Hải theo ₫ường Quảng-Châu .

Ở nơi ₫ây, gặp Hồ-Tùng-Mậu , Cùng bạn bè qua thấu Đông-Kinh . Chủ trương cổ ₫ộng tuyên truyền ,

8032- Vào sâu trong giới thanh niên bên ngoài . ---------------------------------------------------------------------------

518- Phạm-Hồng-Thái (1896-1924) tên thật là Phạm-Thành Tính, tự Phạm-Đài, cha là Phạm-Thành-Mỹ làm Huấn-Đạo dưới đời Tự-Đức, theo phong trào Cần-Vương. Phạm-Hồng-Thái đã từng làm phu mỏ Hòn-Gai, phụ tài xế. Năm 1918 vượt biên giới sang Xiêm, qua Hương-Cảng đến Quảng-Châu, sau ngày thành lập Tâm-Tâm xã cùng với Hồ-Tùng-Mậu sang Hương-Cảng rồi qua Nhật. ..

160

“Tâm-Tâm-Xã” là nơi hội quán , Chỗ cho người cách mạng vào ra . Xiển dương tư tưởng quốc gia ,

8036- Chủ trương bạo ₫ộng vẫn là ưu tiên .

Tin Toàn-Quyền Đông-Dương vừa ₫ến , Lệnh ám sát ₫ược tiến hành ngay . Phạm-Hồng-Thái (519) nhận việc này ,

8040- Diệt tên ₫ầu sỏ cho người biết ta .

Tựa Kinh-Kha, lên ₫ường quyết tử . Ông ngấm ngầm theo kỹ “Méc-Lanh” (Merlin) Bám từ Thượng-Hải theo kèm ,

8044- Đông-Kinh quay lại, ghé miền Quảng-Châu .

Nhân buổi lễ ngoại giao ₫ại yến , Nằm ở ₫ường Sa-Diện, Tô Châu . Đội lốt ký giả lọt vào

8048- Liệng bom giết lũ cầm ₫ầu thực dân .

Tiếng bom nổ vô vàn dữ dội . Là tuyên ngôn ₫ối với thực dân . Rằng bay ₫ã ₫ến ngày tàn ,

8052- Chính sách thuộc ₫ịa chẳng còn bao lâu .

Phạm-Hồng-Thái ₫i vào lịch sử , Đã làm tròn nghĩa vụ vinh quang . Là người liệt sĩ Việt-Nam ,

8056- Vong thân vị quốc nêu danh cho ₫ời .

Hoàng-Hoa-Cương là nơi an nghỉ , Người anh hùng tiết khí ngàn năm . Nợ ₫ền, Tổ quốc tri ân ,

8060- Hi sinh tính mạng, gieo mầm Tự-Do . ---------------------------------------------------------------------------

519- Năm 1924, Tâm-Tâm xã quyết định ám sát Toàn-quyền M. Merlin khi tên này đến Nhật. Phạm-Hồng-Thái cùng Lê-Hồng-Sơn theo dõi Merlin từ Nhật đến khi y ghé lại Quảng-Châu vào đêm 16-6-1924, dự tiệc tại khách sạn Victoria Phạm-Hồng-Thái giả làm phóng viên nhà báo liệng một quả bom giữa đám người dự tiệc. Bom nổ - Merlin bị thương.

Phạm-Hồng-Thái lao mình xuống sông tuẫn tiết. Để trả thù, giặc vớt xác để phơi nắng ở bờ sông mấy ngày mới cho chôn. Dân Trung-Quốc cảm phục lòng yêu nước của nhà cách mạng đem chôn ở chân đồi Bạch-Vân, năm 1925 cải táng để ở Hoàng-Hoa-Cương là nơi an nghỉ của 72 liệt sĩ Trung-Hoa. ..

Phan-Châu-Trinh, Phan Bội-Châu

Năm Ất-Sửu (1925), vì lo vận nước , Phan-Châu-Trinh (520) tuy sức ₫ã tàn , Vẫn còn gắng soạn truyền thông,

8064- Bàn về ₫ạo ₫ức Tây, Đông nghị trình .

Vốn là người nặng tình Dân-Chủ , Quyết ₫ưa ra tranh thủ vấn ₫ề . Quốc gia sở dĩ suy vi ,

8068- Cũng vì chuyên chế, cũng vì ngu dân .

Cần bỏ kiểu tự thân cổ hủ , Giảm bớt ₫i lối cũ từ chương . Phải ₫em khoa học vào trường ,

8072- Dạy cho bọn trẻ biết ₫ường văn minh .

Phan-Bội-Châu (521) nhân danh công lý . Lên án Tây, lũ quỷ thực dân . Người Nam sao phải hờn căm ,

8076- Vì sao ₫ói kém, lầm than mọi bề .

Trong ₫iều trần, ông quy trách nhiệm , Cho bọn Tây ₫ã biến nước này , Thầnh nơi ₫ịa ngục ₫ọa ₫ầy ,

8080- Là nơi quân phiệt ra tay làm giầu .

Kêu gọi dân mau mau ₫ổi mới , Việc quốc gia cần phải canh tân . Đập tan ₫ế quốc thực dân ,

8084- Giành quyền tự chủ non sông về mình . ---------------------------------------------------------------------------

520- Năm 1925, ông được trở về nước. Khi đến Sàigòn, Phan-Chu-Trinh tuy sức đã cùng, lực đã kiệt vẫn cố gắng soạn 2 bài diễn văn để nói trước dân chúng, bàn về "Luân lý và đạo đức Đông Tây" "Quân Trí - Dân trí". Đêm 12-2 năm Bính-Dần (1926), cụ trút hơi thở cuối cùng, hưởng thọ 55 tuổi. Đồng bào toàn quốc cử hành lễ truy điệu rất long trọng. Phong trào học sinh bãi khóa suốt từ Nam chí Bắc.

521- Với bản án tử hình, Phan-Bội-Châu bị bắt mang về nước trước hội đồng đề hình 1925. Bride ngồi nghề chánh án, Boyet làm biện lý, Larre và Bonard làm luật sư, Phan- Bội-Châu đã mạnh mẽ kịch liệt lên án lũ thực dân Pháp xâm lược đất nước ta cùng với bè lũ quan lại tay sai. Pháp lên án tử hình ông một lần nữa. Trước sự phản kháng mãnh liệt của nhân dân ta, tên toàn quyền Varenne phải ân xá ông và giam lỏng ông ở Nam-Giao, Huế cho đến mãn đời. ..

161

Bọn ₫ương quyền mang ông ra xử , Quyết ₫ưa ông xử tử làm gương . Ngờ ₫âu dân Việt kiên cường ,

8088- Đấu tranh chống lại, xuống ₫ường hô vang .

Viên Toàn quyền Đông-Dương mới ₫ổi , Trước cuồng phong phản ₫ối của ta . Nhằm lúc Khải-Định băng hà .

8092- “Va-Ren” (Varenne) ₫ành phải bỏ qua chuyện này .

Vua Bảo-Đại (1925-1956)

Vua Bảo-Đại (522) lên thay Khải-Định , Lập Hội Đồng Phụ Chánh ₫iều hành . Từ nay coi việc triều ₫ình ,

8096- Để cho Vĩnh-Thụy chương trình học xong .

Trong ý ₫ồ vô cùng nham hiểm , Đưa sang Tây ₫ể biến hoàng thân , Ăn chơi, hủ hóa lâu dần .

8100- Trở thành quen thói, mất dần khả năng .

Triều ₫ình Huế nay dường mất hết. Chẳng khác nào một thớt máy xay . Chạy theo ngân sách của Tây,

8104- Vua quan ₫ược Pháp từng ngày trả lương .

Viện Cơ-Mật khi bàn việc nước , Nghị trình phải gửi trước cho Tây . Bời vì chúng buộc từ nay ,

8108- Nhất cử, nhất ₫ộng báo ngay Toàn-Quyền .

Các thành viên Hội Đồng Cơ Mật , Chủ Tịch là ngườì Pháp chính tông Mặc dù nghị luận bàn chung ,

8112- Nhưng quyền quyết ₫ịnh cuối cùng là Tây . ---------------------------------------------------------------------------

522- Pháp đưa Đông cung Hoàng thái tử Nguyễn-Phúc-Vĩnh Thụy lên kế vị, hiệu là Bảo Đại. thoái vị tháng 8-1945. Định cư taị Pháp, mất năm 1998 .Triều Nguyễn đến đây chấm dứt, gồm 13 vua trị vì 143 năm (1820-1945). Bảo-Đại được đưa sang Pháp để học từ năm 1922 đến 1932 mới trở về lại Việt Nam. Trong thời gian vắng mặt, Pháp lập ra một Hội đồng Phụ chính thay mặt vua điều hành việc nước. Hội Đồng Cơ Mật hoàn toàn do Pháp nắm giữ. Vua chỉ là một con cờ bù nhìn. ..

Việt-Nam-Quốc-Dân-Đảng — Nguyễn-Thái-Học .

Thời Pháp thuộc, nhiều tay tranh ₫ấu Đòi Tự-Do bằng máu kẻ thù . Đánh tan tất cả mưu ₫ồ ,

8116- Để giành Độc-Lập lại cho nước nhà .

Nguyễn-Thái-Học hiểu ra ₫iều ₫ó , Sau nhiều năm trăn trở suy tư . Lập ra chi-bộ bấy giờ ,

8120- Cùng nhau bàn tính dự trù chọn tên .

Quốc-Dân-Đảng (523) ₫ã liên kết lại , Đồng chí cùng từng trải bên nhau . Lần ₫ầu họp ở Thể-Giao ,

8124- Chỉ trong mấy tháng, người vào khá ₫ông .

Hồn Cách-Mạng, giòng sông của Đảng , Gieo vào lòng tư tưởng vì dân . Đảng viên trong nước nhiều lần ,

8128- Bầu ra Tổng-Bộ bao gồm mấy ban .

Nguyễn-Thái-Học cử làm Chủ-Tịch , Phó-Đức-Chính giữ việc chỉ huy . Trưởng ban ám sát : Song-Khê ,

8132- Ký-Con, Nhượng-Tống, giỏi nghề chế bom .

Biết Thái-Học linh hồn của Đảng , Pháp cho người ₫eo ₫ẳng bám theo . Năm nghìn, tiền thưởng ₫ược treo .

8136- Chúng dùng tiền bạc ₫ể xiêu lòng người .

Há dễ ₫âu, giết ai chẳng thấy , Đảng Quốc-Dân sóng dậy như cồn . Phố phường cho rải truyền ₫ơn ,

8140- Giết Tây, ám sát, nổ bom vang rền . ---------------------------------------------------------------------------

523- Viêt-Nam Quốc-Dân-Đảng được thành lập do liên minh các nhóm cùng có chí hướng như ở Thanh-Hóa nhóm : Hoàng-Văn-Tùng, BắcNinh : Nguyễn-Thế-Nghiệp, Bắc-Giang: Nguyễn- Khắc-Nhu (Song-Khê) Đệ nhất chi bộ là chi bộ đầu tiên họp ngày lễ giáng sinh năm 1927. Một hội nghị toàn thể tổ chức ở làng Thể Giao, Hà Nội đã khai sinh ra Việt-Nam Quốc-Dân-Đảng. Nguyễn-Thái-Học được bầu làm chủ tịch. Tổng-bộ gồm có 15 người. ..

162

Giết Thừa-Mai, (524) một tên phản ₫ảng , Xử tử Kinh, thanh toán Đội-Dương . Giữ nghiêm luật Đảng, kỷ cương ,

8144- Tiến hành khởi nghĩa ngày càng nhanh hơn .

Một bản án rộng ₫ường khủng bố , Giết “Ba-Gianh” (Bazin) trong sở mộ phu . Tên buôn người, kẻ ₫ại thù ,

8148- Bị ₫oàn ám sát bắn cho nát ₫ầu .

Một tháng sau, giặc tung thám tử , Quyết truy lùng Tổng-Bộ Trung Ương . Đảng viên bị bắt cả ngàn ,

8152 - Nhiều tên phản ₫ảng, việt-gian ra hàng .

Theo chủ trương Hội Đồng Tổng-Bộ , Phải tấn công ₫ạp ₫ổ quyền hành , Học coi cánh ở Bắc-Ninh ,

8156- Khắc-Nhu : Phú-Thọ ; ngoại thành : Ký-Con .

Trong Rừng-Sơn, cạnh vùng Yên-Báy , Phó-Đức-Chính nói với ₫ội viên , Hẹn giờ nơi ₫ánh trước tiên ,

8160- Tấn công trại lính, chiếm liền các kho .

Giặc yếu thế, thua to trốn chạy , Đợi sáng lần quay lại phản công . Quân ta cố gắng xung phong ,

8164- Dần dần hết ₫ạn, rút không vào rừng .

Ở miền xuôi, khoảng chừng Phả-Lại , Năm ₫ạo quân vây trại công ₫ồn . Bất thành vì sớm một hôm ,

8188- Cơ mưu bại lộ, chạy sang La-Hào . ---------------------------------------------------------------------------

524- Pháp treo một giải thưởng 5000 đồng cho ai bắt, chỉ điểm, giết được Nguyễn Thái Học. Việt-Nam-Quốc-Dân-Đảng đã ra lệnh giết những kẻ phản đảng như vụ giết Bùi-Tiến-Mai. Mai là đảng viên QDĐ nhưng cũng làm thừa-phái ở Thái-Bình nên còn gọi là Thừa-Mai. Sau khi bị Tây bắt y đã cung khai danh tánh đảng viên của Tổng-bộ và toàn hạt Thái-Bình, và được Tây thăng làm Tri-phủ . ..

Ở Vĩnh-Bảo, (525) xông vào huyện lị Hoàng-Gia-Mô qụy lụy xin tha . Huyện thành ₫ã thuộc về ta .

8172- Nhân dân làm cỗ, bày ra hội mừng .

Máy bay ₫ịch trên không trinh sát , Để nhắm chừng oanh tạc phe ta . Bộ binh của giặc tràn qua ,

8176- Đốt thiêu một số cửa nhà của dân .

Chúng truy nã nghĩa quân ráo riết , Các ₫ảng viên bị bắt sạch dần . Tin ₫ưa giặc ₫ã hành quân .

8180- Đánh tan Hưng-Hóa, vây gần Lâm-Thao .

Thành Hà-Nội ₫ược giao cho Nghiệp , Phải làm sao cố triệt thông tin . Ném bom công sở, chính quyền ,

8184- Xung phong chiếm lĩnh Nhà-Đèn trung ương .

Quân ₫ối phương tưởng chừng thắng thế , Chúng truy lùng mọi phía của ta , Tịch thu vũ khí tìm ra ,

8188- Tăng cường trấn áp, soát nhà, lục dân .

Các lãnh tụ Quốc-Dân hầu hết , Bị bắt ₫i, kẻ chết trong tù , Người thì thất thế bơ vơ ,

8192- Rút vào bóng tối ₫ể chờ thời cơ .

Các chi bộ hầu như tan vỡ , Giặc ₫êm ngày bắt bớ lung tung . Biết nơi Thái-Học ₫ường cùng ,

8196- Là ấp Cổ-Vịt, quanh vùng bắt anh . ------------------------------------------------------------------------ 525- Năm 1930, nhóm Việt-Nam Quốc-Dân ĐảngVĩnh-Bảo do Trần-Quang-Riệu, tục gọi là Chưởng-Bạ Riệu, người làng Cổ-Am chỉ huy đánh chiếm huỵện lị Vĩnh-Bảo, bắt được tri-huyện Hoàng-Gia-Mô, giết chết vứt xác xuống sông Nhân-Mục. Mô là con Hòang-Mạnh-Trí, cháu nội Hoàng-Cao-Khải tên việt-gian tay sai đắc lực thời đó. Mô con nổi tiếng là một tên tri huyện tham nhũng, bất lương nhất trong hàng quan lại đương thời. Pháp ném bom xuống làng Cổ-Am, chết oan một số dân chúng và cháy nhiều nhà cửa . ..

163

Người lãnh tụ trở thành biểu tượng , Cho linh hồn Cách-Mạng nhân dân , Nổi lên chống Pháp tham tàn,

8200- Thoát ách nô lệ, ₫uổi quân gian tà .

Trên Yên-Bái, mười ba liệt sĩ , Tiến lên ₫ài, ₫ường bệ, hiên ngang . Một vòng nguyệt quế vinh quang ,

8204- Mà dân tộc ₫ã khóc dâng cho Người .

Vẫn tươi cười trên ₫ài hành quyết , Hô “Việt-Nam Vạn Kiếp” rền vang , Một lời nhắn nhủ quốc dân.

8208- Trước giờ vĩnh biệt nước non ₫ồng bào .

Nỗi hờn ₫au thấy trên ánh mắt , Sáng ngời trên gương mặt các anh . Giữa rừng, dân chúng bao quanh , 8212- Người người xúc ₫ộng, nghiêng mình tiếc thương .

Bước lên ₫ài ₫ường ₫ường dõng dạc , Quắc mắt nhìn lũ giặc ngoại xâm , Một lòng Vị Quốc Vong Thân ,

8216- “Thành công không ₫ược, thành nhân với ₫ời”.(526)

Trống ba hồi, ₫ầu rơi khỏi cổ , Giữa pháp trường máu ₫ổ thây phơi , Dường như vang vọng bao lời :

8220- “Tự-Do, Độc-Lập, muôn ₫ời Việt-Nam”.

Có một người âm thầm theo dõi , Nở nụ cười tạ gửi các anh . Ngậm hờn giọt lệ long lanh (527), 8224- Đã từ lâu ₫ứng vòng quanh pháp trường . ---------------------------------------------------------------------------

526- Thành công không được, thành nhân với đời ”. Lời nói tuyệt mệnh của Nguyễn-Thái-Học trước khi lên đoạn đầu đài .

527- Cô Giang chứng kiến cảnh chồng mình lên máy chém, quay về lại viết một bức thư tuyệt mạng gửi cho cha mẹ và các đồng chí rồi về làng Thổ-Tang tự tử bằng súng. Khi ấy Cô Giang có thai được mấy tháng. Pháp trả thù cái xác Cô Giang bằng cách để thi hài bộc lộ dưới ánh nắng, phó cho ruồi nhặng đến hai ba hôm mới cho mai táng. ..

Giọt lệ thương, lòng ₫ầy sầu thảm, Viết bức thư tuyệt mạng gửi cha , “Sống thừa ngàn nỗi xót xa,

8228- Đời mà ai biết, người mà ai hay”.

Nguyễn-Thị-Giang sau này mới rõ , Là một trang liệt nữ anh hùng , Khăn xô một dải cho chồng ,

8232- Bài thơ ₫oạn thế tạ lòng giang san .

30 năm chiến tranh (1945-1975)

Rồi thế giới chiền tranh bùng nổ , Nhật chiếm Trung-Hoa ở Á-Đông . Âu châu, Đức chiếm nhiều vùng .

8236- Thế giới thành bãi chiến trường khắp nơi .

Quân ₫ội Nhật cấp thời chiếm ₫óng Khắp Đông-Dương, Pháp chống sao ₫ang . Mặc cho quân Nhật nghênh ngang 8240- Bắt dân phá lúa ₫ể làm ruộng ₫ay .

Đường vận tải biển khơi bế tắc Lại mất mùa nguy ngập khôn lường , Nạn ₫ói Ất-Dậu thê lương

8244- Hai triệu người chết, thảm thương vô vàn.

Việc phải ₫ến, Nhật làm ₫ảo chính Pháp ₫ầu hàng chẳng tính thiệt hơn.(09-03-1945) Để vua, giữ lại kỷ cương .

8248- Quân Chủ Lập Hiến, theo ₫ường văn minh .

Nội các Trần-Trọng-Kim (528) ₫ược lập , Dĩ nhiên là do Nhật chỉ huy , Bảo-Đại cũng lại làm vì .

8252- Nội các lúng túng giúp gì ₫ược vua . ---------------------------------------------------------------------------

528- Tại chính quốc Pháp đầu hàng Đức, lập chính phủ Pétain.Tại Đông-Dương, ngày 09-03-1945 Nhật đảo chính. Pháp đầu hàng ngay trong 24 giờ. Nhật muốn thành lập chế đô Quân-Chủ Lập-Hiến, như của Nhật, vẫn để Bảo-Đại giữ ngôi vua và thành lập chính-phủ do Trần-Trọng Kim làm thủ tướng nhưng chỉ được mấy tháng, chưa làm được việc gì thì Nhật đầu hàng Đồng-Minh. ..

164

Được mấy tháng, Nhật thua Anh, Mỹ (529), Rắn không ₫ầu, bỏ ngỏ chính quyền . Việt-Minh (530) lợi dụng ₫ứng lên ,

8256- Tự xưng giải phóng khắp miền Bắc Nam .

Giao cho vua chức làm (531) Cố-vấn , Lại bù nhìn mụ mẫm hơn xưa . May sao, gặp ₫ược thời cơ ,

8260- Trốn sang Hương-Cảng sống nhờ ít lâu .

Pháp trở lại lần sau những tưởng , Đưa về làm quốc trưởng ₫ồ chơi . Bính-Thân (1956) Bảo-Đại hết thời ,

8264- Ngô-Đình-Diệm phế,(532) Nguyễn-Triều tiêu vong .

Đến khi Mỹ dùng bom nguyên tử (533) Sức phá tàn không thể ước lường . Quân Nhật ở khắp chiến trường

8268- Được lệnh buông súng ₫ầu hàng Đồng-Minh .

Việt-Minh sắp ₫ặt thành hàng ngũ , Thành lập ngay chính phủ lâm thời .

Toàn dân hồ hởi mừng vui 8272- Quốc gia ₫ộc lập hưởng ₫ời tự do . ------------------------------------------------------------------------

529- Nhật đầu hàng Đồng-Minh Anh, Mỹ .Thế chiến chấm dứt , ảnh hưởng rất nhiều đến Việt-Nam. Từ đây là một khúc quanh quan trọng trong lịch sử Việt-Nam bắt đầu bằng một cuộc chiến tranh ý thức hệ đẫm máu suốt 30 năm giết chết hàng triệu dân, hàng triệu thanh niên của cả mấy phe lâm chiến .

530- Việt-Minh là tên tắt của tổ chứcViệt-Nam Độc-Lập Đồng-Minh Hội do Nguyễn-Ái-Quốc cán bộ của Cộng-Sản Đệ Tam Quốc Tế cầm đầu, chủ trương giải phóng dân tộc và thực hiện chủ nghĩa cộng sản. Lợi dụng được thời cơ mọi người, kể cả chính phủ lúc đó đang lúng túng trước thời cuộc, tự xưng là giải phóng,. Nguyễn-Ái-Quốc đổi tên là Hồ-Chí-Minh nắm được chính quyền một cách rất dễ dàng và thành lập chinh phủ dưới danh hiệu Việt-Nam Dân Chủ Cộng-Hòa.

531- Khi Việt-Minh tiếp thu triều đình, Bảo-Đại thoái vị và tuyên bố “Thà làm dân một nước độc lập còn hơn làm vua một nước nô lệ”. Việt-Minh cho làm chức cố vấn gọi là “Cố-vần Vĩnh-Thụy” (dĩ nhiên lại bù nhìn nữa) . Sau đó cố vấn Vĩnh-Thụy trốn sang Hương-Cảng.

532- Kể từ đây chấm dứt triều Nguyễn, với 13 ông vua, trị vì 143 năm .

533- Đức thua Đồng-Minh ở Âu châu. Mỹ ném hai trái bom nguyên tử xuống hai thành phố Nagasaki và Oasaka của Nhật. Nhật đầu hàng Đồng-Minh vô điều kiện. Thế chiến thứ hai chấm dứt . ..

Cò biết ₫âu họa to từ ₫ấy Ba mươi năm ₫ây rẫy ₫au thương . Chiến tranh, chết chóc, kinh hoàng ! 8276- Bằng ₫ủ mọi cách quê hương ₫iêu tàn .

Nguyễn-Ái-Quốc, (534) là trùm Cộng sản , Một thành viên cốt cán Nga-Xô , Cầm ₫ầu chính phủ bấy giờ . 8280- Đổi tên ₫ổi họ là Hồ-Chí-Minh .

Tại Ba-Đình, mồng Hai, tháng Chin Hồ-Chí-Minh ₫ọc bản Tuyên-Ngôn (535) Việt-Nam Độc-Lập bắt nguồn 8284- Tự-Do, Hạnh-Phúc ₫ể lên hàng ₫ầu.

Lập ₫oàn thể, dùng câu Cứu-Quốc . Khắp trẻ già cả nước góp tay . Cộng-Sản ₫ảng giải tán ngay, 8288- Toàn dân ₫oàn kết dựng xây nước mình .

Nhật bị quân Đồng-Minh giải giáp . Anh giúp cho quân Pháp theo chân . Giở ngay thủ ₫oạn thực dân 8292- Đưa chiến hạm chiếm Nha-Trang, Sài-Gòn (30-10-1945).

Tướng Trung-Hoa Tiêu-Văn, Lư-Hán Được lệnh vào tiếp quản Bắc-Phần . Đúng là một ₫ám tàn quân

8296- Áo quần rách rưới, ống chân sưng phù .

Nhờ có vàng quyên thu ₫út lót Tướng Trung-Hoa bắt họp tức thời (536) Các ₫ảng phải kíp chọn người .

8300- Chính phủ liên hiệp ra ₫ời bầu ngay . ---------------------------------------------------------------------------------- 534- Nguyễn-Ái-Quốc thên thật là Nguyễn-Tất-Thành một cán bộ nòng cốt của đệ tam quốc tế cộng-sản, mang mấy chục tên khác nhau. Khi về Việt-Nam năm 1945 dùng cái tên cuối cùng là Hồ-Chí-Minh . 535- Bản tuyên ngôn độc lập Hồ-Chí Minh dọc ngày 02-09-1945 tại công trường Ba-Đinh gọi tên nước là Việt-Nam Dân-Chủ Cộng-Hòa với ba tiêu đề Độc-Lập, Tự-Do, Hạnh-Phúc, mở đầu chế độ Cộng-Hòa tại Việt-Nam.

536- Tướng Trung Hoa bắt phải bầu ngay chính phủ . Pháp chiếm Sài-Gòn ngày 30-10-1945. Việt-Minh tổ chức Nam-Bộ Kháng- Chiến chống Pháp . ..

165

Hồ Chí Minh, chân tay sẵn có Hơn phiếu nên ₫ắc cử ₫ương nhiên . Chủ tịch chính phủ ₫ầu tiên . 8304- Hiệp ước Trùng Khánh, Hoa nhìn nhận ngay.

Pháp mượn tiếng ₫ến thay gỉải giáp , Đưa chiến thuyền vào sát Hải-Phòng Hiệp ₫ịnh sơ bộ (537) ký xong 8308- Hai bên Việt, Pháp cầm chừng tạm thôi .

Hội nghị kéo dằng dai mấy tháng Phông-ten-nơ-blô (Fontainebleau) chẳng ₫ến ₫âu .

Hai bên rình rập lẫn nhau 8312- Tình hình căng thẳng khác nào lửa sôi .

Việc phải ₫ến tất rồi phải ₫ến , Pháp ₫ưa quân tiến chiếm Hải-Phòng (538)

Mười chín tháng chạp (19-12-1946) nổ bùng , 8316- Toàn quốc kháng chiến một lòng chống Tây .

Cơn binh lửa từ ₫ây thảm thiết Ba mươi năm bắn giết ₫au thương Thịt rơi, máu ₫ổ khôn lường (1945-1975) 8320- Cả Nam lẫn Bắc, hai phương tơi bời.

Chiếm Hải-Phòng, ₫oạn rồi Hà-Nội . Pháp tính ₫ường trở lại một phen . Việt-Minh kêu gọi toàn dân

8324- Trường kỳ kháng chiến góp phần máu xương.

Rút ra ngoài hậu phương củng cố , Du kích quân quấy phá khắp nơi . Trong tay Pháp sẵn lá bài (539) 8328- Cựu-hoàng Bảo Đại ₫ược mời về ngay . ---------------------------------------------------------------------------

537- Hiệp định sơ bộ ký kết giữa Hồ-Chí-Minh và Sainteny ngày 06-03-1946 Pháp công nhận nước Viêt-Nam Cộng-Hòa. Việt-Minh đón tiếp Pháp khi Trung-Hoa rút về .

538- Ngày 19-12-1946 Pháp đưa quân vào chiếm thành- phố Hải-Phòng rồi kéo về chiếm đóng Hà-Nội, mở đầu cuộc chiến 30 năm, được gọi bằng nhiều tên: Pháp-Việt, Nam-Bắc, Quốc-Cộng, Mỹ-Việt, tàn phá Việt-Nam, giết chết mấy triệu người của cả hai, ba, bốn phe lâm chiến .

539- Pháp lại dùng lá bài chính trị Bảo-Đại nhưng không thành công . ..

Hạ-Long, hiệp ước (540) này ký kết Bảo-Đại và Bô-Léc (Bollaert) ₫ứng tên . Quốc gia quyền chính dựng nên

8332- Khắp nơi làng xã mang tên ‘Hội-Tề’ .

Dân thời này ê chề khốn khổ , Bời vì thân một cổ hai tròng . Ban ngày Pháp bố vừa xong 8336- Ban ₫êm du kích truy lùng giết oan .

Hậu phương, Pháp ₫em quân càn quét Đi ₫ến ₫âu ₫ốt, giết thảm thương Máy bay oanh kích khắp phương .

8340- Nơi nơi chết chóc, thê lương thấu trời .

Rồi một ₫ám tay sai của Pháp Cũng lập ra nội các nọ kia . Chẳng ai làm ₫ược trò gì : 8344- Văn-Xuân, Văn-Hữu rồi thì Văn-Tâm (541)

Cộng sản Nga, Hoa ngầm viện trợ Cho Việt-Minh võ khí quân nhu . Lập thành quân ₫ội chính quy , 8348- Đối ₫ầu ₫ược với mọi khu chiến trường .

Nhiều trận ₫ánh ngửa nghiêng, ₫áng kể Pháp dần dần yếu thế nhiều nơi Nghĩa-Lộ thất thủ tả tơi (18-10-1953) (542) 8352- Rồi Điện-Biên-Phủ (07-05-1954) biển người Pháp thua .

Thiếu-tướng Pháp Cát-Tri (Castries) bị bắt (543) Cả hai bên tổn thất nặng nề (544) Quốc tế ₫ặt nặng vấn ₫ề

8356- Đưa ra hội nghị Giơ-ne (Genève) cãi bàn. ------------------------------------------------------------------------ 540-Hiệp ước Hạ-Long ký ngày 07-12-1947

541- Các chính phủ Nguyễn-Văn-Xuân, Trần-Văn-Hữu, Nguyễn-Văm Tâm do Pháp đặt ra dưới thời quốc-trưởng Bảo-Đại .

542-18-10-1952 Nghĩa-Lộ thất thủ. 543- 07-05-1954- Điện-Biên-Phủ thất thủ . Tướng Pháp De Castries bị bắt . 544- Theo tài liệu độc lập thì : Pháp : chết 3000, bị thương 6000, 8000 bị bắt làm tù

binh. Viêt-Minh: Chết 8000, bị thương 18000. Tài liệu của Việt-Minh thì: Pháp : chết 6000. Bị thương hàng ngàn. Bị bắt 16000. Tài liệu của Pháp thì :Việt-Minh chết :25000, bị thương hơn 10000. ...

166

Điều kiện giữa hai bên tiến triển Hiệp ₫ịnh ra ₫ình chiến Giơ-Ne (Genève) (545) Việt-Nam bị cắt ₫ôi bề

8360- Vĩ tuyến mười bẩy hai bờ Bắc Nam .

Sông Bến-Hải phân ranh rõ rệt, Ba trăm ngày thu xếp hai bên .

Tự do ₫i lại hai miền , 8364- Kiểm soát quốc tế phái ₫oàn kiểm tra .

Từ Bến-Hải trở ra : Miền Bắc Lập chính quyền theo chước Nga, Hoa Cải cách ruộng ₫ất tung ra (546) 8368- Tổ chức ₫ấu tố thật là thảm thương .

Khắp ₫ấu trường, thịt rơi máu ₫ổ . Bốn thành phần Trí, Phú, Địa, Hào, Kẻ thù giai cấp từ lâu

8372- Phải bốc tận rễ, phải ₫ào tận căn .

Cuộc giết chóc kinh hoàng khủng khiếp , Hàng trăm ngàn người chết oan khiên . Trước cơn tang tóc kinh thiên

8376- Hai triệu người chạy vào miền Quốc-gia .

Ngô-Đình-Diệm ₫ứng ra chấp chưởng (07-07-1954) Lập chính quyền Thủ-tướng tạm thời , Bảo-Đại tuy ở trên ngôi 8380- Làm vua nhưng cũng là ngồi hư danh .

Ngô-Đình-Diệm ₫ược dân ủng hộ , Được Hoa-Kỳ chiếu cố tận tình ,

Tổ chức quân ₫ội phân minh , 8384- Vượt qua ₫ược lúc tình hình khó khăn . ---------------------------------------------------------------------------

545- Hiệp đinh chiến Genève ký hồi 2g45 ngày 21-07-1954, nhưng ghi ngày 20-07-1954 giữa tướng Deltiel của Pháp và Tạ-Quang-Bửu Thứ trưởng quốc phòng Việt-Minh.

546- Theo cuốn “Lịch Sử Kinh Tế 1945-2000 do viện Kinh Tế xuất bản tại Hà-Nội thì trong “Cuộc Cải Cách Ruộng Đất”, 500.000 người bị quy là địa chủ, Trong số 172.008 nạn nhân thì có 123.266 người được ghi là oan. Địa chủ cường hào gian ác là 26.453 người thì 20.493 oan. Địa chủ thường 82.777 thì 51.480 oan. Địa chủ kháng chiến có 586 người thì 290 người oan. Phú nông 62.192 người thì 51.003 oan .Con số này do chính phủ Hà-Nội công bố, dĩ nhiên có thể đã giảm đi rất nhiều . ..

Bình ₫ịnh ₫ược sứ quân mấy cõi , Dàn hoà các giáo phái vài nơi . Trật tự dần ₫ược vãn hồi ,

8388- Ổn ₫ịnh cuộc sống triệu người di cư (547).

Biểu tình truất phế vua Bảo-Đại , Dứt thời quân chủ mãi ngàn xưa . Lập nên chế ₫ộ Cộng-Hòa .

8392- Tổng Thống lãnh ₫ạo quốc gia ₫ương thời .

Ngô-Đình-Diệm là người ₫ạo ₫ức, Nhưng kiến văn, ở mức trung bình . Chịu nhiều áp lực gia ₫ình (548)

8396- Để cho vây cánh chung quanh lạm quyền .

Lại dung túng anh em tham nhũng , Làm mất lòng dân chúng, quân nhân . Nổi lên chống lại mấy lần ,

8400- Cuối cùng bị giết muôn phần ₫au thương .

Ba anh em chịu chung số phận , Giòng họ Ngô ₫oản mệnh tiếc thay . Quốc gia từ khúc quẹo này 8404- Chính quyền hỗn ₫ộn ₫ến ngày tiêu vong (30-4-1975) .

Sau khi ông Ngô-Đình-Diệm chết , Các quân nhân không biết chính tình .

Chủ tịch : Tướng Dương-Văn-Minh 8408- Bộ trưởng hầu hết nhà binh cầm quyền .

Tranh dành nhau mấy lần ₫ảo chánh : Khánh, Phát, rồi vây cánh Thiệu, Kỳ (549) . Tướng tá cũng chẳng ra gì ,

8412- Trong khi Bắc-Việt ₫ược thì dấy lên . ---------------------------------------------------------------------------

547- Ông Diệm dẹp các nhóm Bình-Xuyên, Năm Lửa, hòa với các giáo phái Cao-Đài, Hòa-Hảo . Định cư được gần 2 triệu người từ Bắc di cư vào Nam trở nên một hậu thuẫn quan trọng cho ông .

548- Anh cả: Giám mục Ngô-Đình-Thục, em ruột: Ngô-Đình-Cẩn, Ngô-Đình-Nhu và vơ là Trần Lệ-Xuân, thao túng chính quyền, tham nhũng làm nhiều điều thất nhân tâm .Nhóm quân nhân đảo chánh ngày 01-11-1963 giết cả ba anh em Diệm, Nhu và Cẩn.

549- Thiếu Tướng Nguyễn-Khánh, Thiếu Tướng Lâm-Văn-Phát, Trung Tướng Nguyễn-Văn-Thiệu, Thiếu Tướng Nguyễn-Cao Kỳ và nhiều tướng lãnh khác . ..

167

Khí giới Nga, Hoa thêm tiếp viện , Hàng sư ₫oàn tiến chiếm miền Nam . Tình hình quân sự khó khăn

8416- Hoa-Kỳ trực tiếp ₫ưa quân ₫ội vào .

Nửa triệu quân và bao khí giới (550) Được cầp kỳ ₫ưa tới vô vàn . Bắc tung hàng chục sư ₫oàn .

8420- Hai bên chiến ₫ấu ngút ngàn máu xương .

Bao trận ₫ánh ₫au thương thảm khốc Cả hai bên chết chóc khiếp kinh : Đồng-Xoài, Ấp Bắc, Khe Sanh 8424- Hà-Tiên, Quảng-Tri, Kiên Giang, Tháp Mười ….

Máy bay Mỹ khắp nơi oanh tạc , Dọc ₫ường mòn từ Bắc vô Nam .

Trút xuống hàng triệu tấn bom (551) 8428- Gây nên chết chóc ₫iêu tàn khắp nơi .

Miền Bắc giỏi trò chơi ₫iệp báo , Cài người vào ₫ẫu não miền Nam , Cố vấn Tổng Thống nhiều năm (552) 8432- Tin tức báo cáo ngọn ngành chẳng sai .

Thế miền Nam ngày ngày suy thoái , Mỹ lăm le rút khỏi miền Nam ,

Lính chết hơn năm chục ngàn , 8436- Phong trào phản chiến lan tràn khắp nơi .

Mỹ tính chuyện bỏ rơi Nam Việt Cho ngoại trưởng là Kit-Xin-Gơ (Kissinger) Cùng Lê-Đức-Thọ bấy giờ

8440- Cùng nhau họp tại Pa-Ri (Paris) hội bàn (1973) ---------------------------------------------------------------------------

550- Mỹ trực tiếp tham chiến, đưa vào quân số 580.000 ngườicùng với những phi đòan khu trục cơ hàng trăm máy bay, với những oanh tạc cơ hạng nặng B29 .

551-Hàng triệu tấn bom được thả xuống nhiều nơi tại Bắc-Việt và đường mòn Hồ-Chí-Minh.

552- Gián điệp Vũ-Ngọc-Nhạ, Hùynh-Văn-Trọng, Pham-Ngọc-Thảo nằm ngay trong dinh Tổng-Thống với tư cách cố vấn . Phạm-Xuân-Ẩn nằm trong Việt-Tấn-Xã. Nguyễn-Hữu-Hạnh cấp chuẩn tướng nằm trong bộ Tổng-Tham-Mưu Quân Đội miền Nam . ..

Mỹ hoàn toàn rút quân chẳng ₫oái , Mặc Bắc Nam thắng bại cùng nhau . Biển xanh bỗng hóa nương giâu (553)

8444- Miền Nam thất thế phải ₫ầu hàng ngay (30-04-1975)

Ba mươi tháng tư, ngày lịch sử . Bắc hoàn toàn chiếm cứ miền Nam . Là ngày thống nhất giang san, 8448- Sau bao nhiêu nỗi tóc tang thảm sầu .

Ba mươi năm khổ ₫au chinh chíến (1945-1975) Mấy triệu người chết uổng thương ôi ! (554) Đạn bom vang nổ tơi bời

8452- Tám mươi triệu tấn, ₫ất trời biết chăng ? (555)

Năm mươi tám ngàn quân của Mỹ Vong thân cùng binh sĩ miền Nam . Chiến phí ₫ược kể rõ ràng 8456- Là ba trăm tỉ tính bằng mỹ kim (556).

Kể từ ₫ây mở thiên sử mới . Thắng bất ngờ tiếp nối ra sao . Chính quyền lúng túng biết bao ,

8460- Phải nên xử trí thế nào với dân.

Nên mắc nhiều lỗi lầm ₫áng kể : Tạo ra nền kinh tế khó khăn . Thực phẩm chẳng có ₫ủ ăn .

8464- Thuế má quá nặng nhân dân than trời . ---------------------------------------------------------------------------

553- Tổng thống miền Nam Dương-Văn-Minh kêu gọi quân đội buông súng , tuyên bố đầu hàng ngày 30-04-1975.

554- Tổng kết thiệt hại sau 30 năm chiến tranh (1945-1975) Tài liệu miền Bắc công bố: binh sĩ chết : 1.100.000, bị thương không được ghi, số dân thiệt mạng cả 2 miền: 2.000.000 (Lịch sử Việt-Nam 1940-1975 .Trần Nhã-Nguyên trang 705) .

Ước tính của Nam Việt-Nam: chết : binh sĩ 250.000 chết, 750.000 bị thương. thường dân chết 430.000. bị thương : 1.000.000 cán binh cộng sản chết : 900.000 .

555- Tổng cộng số bom đạn trong 30 chiến tranh trên toàn cõi Đông-Dương là 8 triệu tấn, gấp 4 lần tổng số bom đạn các nước đồng minh dùng trong đệ nhị thế chiến . (Lịch sử Việt-Nam 1940-1975 .Trần Nhã-Nguyên trang 705) .

556-Chiến phí của Mỹ tại Việt-Nam trong mấy năm là 300 tỉ mỹ kim. (Lịch sử Việt-Nam 1940-1975 .Trần Nhã-Nguyên trang 705) .

168

Bắt nhốt trăm ngàn người tù tội, Đánh, giết, và ngược ₫ãi thảm thương . Đuổi ₫i ₫ến các nông trường 8468- Vùng kinh tế mới núi rừng hoang vu .

Khoai thay gạo bữa no bữa ₫ói . Trâu bò làm ruộng rẫy còn thua . Người thương mại, kẻ gốc Hoa , 8472- Kiểm kê tài sản, tịch thu gia tài (557).

Công-an trị ai ai cũng sợ , Nơm nớp lo khủng bố tù ₫ầy , Liệu ₫ường cao chạy xa bay . 8476- Vượt biên là chước rủi may bấy giờ .

Hàng triệu người ₫ổ xô ra biển Trên những thuyền tam bản nhỏ nhoi . Làm sao chống nổi nạn trời , 8480- Phong ba bão tố sức người phải thua .

Cũng có khi gặp cơ ₫ói khát , Đến ₫ường cùng gửi xác biển sâu. Ngút ngàn muôn nỗi khổ ₫au .

8484- Tre rừng làm bút kể sao hết lời .

Hải tặc Thái một loài quỷ dữ , Hãm hiềp rồi cướp của giết người . Nửa triệu mạng chết dập vùi , 8488- Trong lòng biển cả làm mồi kình ngư (558).

Tự cổ kim từ xưa chẳng thấy , Động lương tâm thế giới khắp nơi

Tim phương cứu kẻ lạc loài , 8492- Đem tầu rẽ sóng vớt người vượt biên . ---------------------------------------------------------------------------

557- Mới cướp được chính quyền, chính phủ lúc đó không có một chương trình an dân nào, mặc cho các cán bộ và địa phương muốn làm gì thì làm nên xẩy ra những chuyện đau thương như vậy và trở nên một lỗi lầm rất lớn ghi lại một nét đau thương trong lịch sử Việt Nam và lịch sử nhân loại .

558- Số người vượt biên được cứu vớt vào các trại tị nạn Thái Lan, Mã-Lai, Nam-Dương, Philippines khoảng 1.500.000 người . Số người chết dưới lòng biển ước lượng khỏang 500.000 . ..

Đem về giúp ₫ỡ cưu mang Cho ăn, cho mặc, việc làm sinh nhai Mỹ, Anh, Pháp, Úc, chẳng nài 8496- Canada rộng, ₫ón người tha hương .

Rồi cuộc sống bình thường ổn ₫ích , Hàng triệu người Việt-tịch thành công , Nhưng tình ₫oàn kết cộng ₫ồng 8500- Chia năm sẻ bẩy khó lòng bảo nhau .

Nên có chuyện hàng ₫ầu ₫áng ngại , Là kẻ thù lợi hại Bắc phương , Chúng toan tính ₫ủ mọi ₫ường

8504- Dành dân chiếm ₫ất, thói thường ngàn xưa .

Tổ tiên ta chống ngừa gìn giữ , Mấy nghìn năm hùng cứ một phương . Lẽ nào ₫ể chúng coi thường

8508- Bắt ta Bắc thuộc như phường ngựa trâu .

**** Đại Việt Sử Lược Diễn Ca tạm ngưng ở câu 8508. Sau này ai vỉết tiếp xin viết từ sau câu này. Ít hàng ₫ể ₫ời sau nối tiếp . Lịch sử còn phải viết muôn ₫ời ,

Khách quan, trung thực mà thôi . 8512- Cổ, kim, hay, dở, mọi người soi chung . --------------------------------------------------------------------------- Bốn câu cuối cùng xin dành lại ₫ể tiếp mãi mãi về sau . Chỉ xin viết trung thực, khách quan, không bẻ cong ngòi bút khi víết lịch sử .

30-04-2009 Kiểm soát và hoàn tất ngày 22-09-2012

Nguyễn Bá Triệu và Hồ-Đắc-Duy

169



HỒ-ĐẮC-DUY và

NGUYỄN-BÁ-TRIỆU ĐVSLDC chưa in . Quý vị nào muốn có một bản thảo xin

email cho tôi [email protected]” và địa chỉ, số điện thoại để tôi tiện liên lạc .

Trân trọng . Triệu.

VIỆT SỬ THI

VIỆT SỬ DIỄN CA

ĐẠI VIỆT QUỐC SỬ DIỄN CA

ĐẠI VIỆT SỬ VẬN VĂN

VIỆT SỬ VẬN VĂN


Đề nghị chọn một trong những tên này làm

tựa ₫ề cuốn sách

( xin ý kiến tham khảo)

170



HỒ-ĐẮC-DUY và


.

171

Lời Mở Đầu

8136 câu lục bát từ Hồng Bàng đến Lê Trung Hưng.

Tác giả không rõ tên nhưng nghe văn phong thì biết là một ấm sinh ở ẩn vì đi thi mấy lần không đậu

“Cổ kim vương tướng khôn bì Hạ thì Thần-Mỹ, Lê thì Trịnh-Vương . Xem khi Nghệ, Tróc làm thương , Cùng khi Mạc tiếm mới tường phân minh . Tôi phiền am cỏ lều tranh Cha ông đã đội triều đình chút ân . Trọn dời đã được ấm ban , Sang giầu đã gặp ở ăn qua đời . Tiếc nhẽ ba bận làm chay Cô hồn phải đói bởi rầy tòa thiêng . Cùng sinh trong đạo thánh hiền , Thi thư cám sượng, lửa đèn chập suy” .

Tác giả là con một vị quan lớn trung thành với chúa Trịnh rất khinh miệt chúa Nguyễn, có thể đã viết trong thời kỳ 100 năm Trịnh-Nguyễn đình chiến (1672-1774,).

“Vẹn thâu núi trất, non cùng, Hết ngoài di dịch vào trong vương đồ . Chút còn một đất Hóa Chu , Nhà sang mải việc ruồng dư chẳng nhìn . Cấy cày súc sỏi chẳng nên , Cỏ lang tươi biếc, lá hiên ố vàng . Triều đình chút chẳng thông sang , Nhĩ binh vả lại quyên lương chẳng làm ..................................................................

Nay đức Thống-Đại (Trịnh Căn) khí cương , Ra tay thần vũ sửa sang cõi bờ .

172

Đoái thương chút nghĩa Chúa Bà , Nó là bọt dãi hơi là ngoại tôn .

Lấy công phép mà dồn Giết thời lại dự đau hồn chiêu huân .

Văn cách thì ở mức bình thường, dùng rất nhiều điển cố Bắc phương và rất nhiều câu tối nghĩa, thất vận hoặc sai chính sử .

Thiên Nam Ngữ lục Tại sao ta có thể ngâm nga Truyện Kiều, Chinh Phụ Ngâm nghiên cứu thơ Đường, Bạch Cư Dị , Đỗ Phủ, Thôi Hiệu, Trường Hận Ca mà không chú ý đến những tập thơ lịch sử Việt Nam như Thiên Nam Ngữ Lục, Đại Nam Quốc Sử Diễn Ca

Đại Nam Quốc Sử Diễn Ca Lê-Ngô-Cát và Phạm-Đình-Toái

2054 câu, từ Hồng Bàng ₫ến Tây-Son

Quốc Sử Ngâm Tổng Lược .

100 câu của Huấn-₫ạo Nguyễn Tống San viết năm 1938 .

Đọc quốc sử để mà nhớ Tổ Chuyện muôn năm ta cố lưu truyền : Hồng-Bàng là họ đầu tiên

004- Làm vua đất Việt nòi Tiên giống Rồng .

Mười tám đời hiệu Hung-Vương cả Hai trăm năm lại lẻ sáu trăm

Văn Lang tên nước chẳng nhầm

173

008-Lạc-Hầu, Lạc-Tướng quần thần giúp vua .

Đến Thục-Phán làm vua Âu-Lạc Xây Loa-thành nhờ được Kim-Quy Nỏ rùa nào có ích chi ., 012- Thành tan nước vỡ, ngu si còn truyền .

Đến Võ-Vương dựng liền nhà Triệu Chín sáu năm lo liệu mở mang Phiên-Ngung đóng quận vẻ vang 016-Đến đời Kiến-Đức giang san thuộc Tầu .

Cuộc đô hộ dãi dầu mười kỷ Quân Tầu sang cai trị ác sao Mấy phen khởi nghĩa xem nao 020- Trưng-Vương, Triệu-Ẩu lại nào Lý-Bôn .

Vua Tiền-Lý, Long-Biên đóng quận Năm mươi năm chưa vững sơn hà Ngô Quyền khôi phục nước nhà 024- Cổ-Loa đống quận mở nhà Ngô-Vương .

Hăm sáu năm Ngô vong , nội biến . Các sứ quân lên tiếng tranh cường Đinh-Bộ-Lĩnh, Vạn-Thắng-Vương 028- Sứ quân đã dẹp mở đường an dân .

Mười hai năm Đinh quân đã mất Phải Đại-Hành đồ bất lương thay Long bào, Dương-hậu trao tay 032- Mặc con Đinh-Toản, gái này tệ sao .

Nhà Tiền-Lê lẽ nào hưng vượng Con, Ngọa-Triều dâm đãng vô cùng Thực là nhơ nhuốc ngôi rồng 036- Triều thần oán giận, chỉ mong đổi đời .

Đĩnh băng hà triều thời chọn chúa, Tôn Lý-Công, vạn tuế tung hô . Tám vua Lý kế cơ đồ 040- Chiêu Hoàng mất nước nhường cho họ Trần .

Tội cũng có, công Trần đuổi giặc Phá quân Mông thảo tặc Chiêm Thành Vua Trần làm chúa non sông 044- Nổi danh thịnh trị, anh hùng vẻ vang

Đuổi Mông Cổ hét sang quẩy rối Đánh Chiêm Thành bờ cõi mở mang Hai châu Ô, Lý rõ ràng

048- Vua Mân đem đổi lấy nàng Huyền Trân .

Cuối nhà Trần vua thường tửu sắc Quyền chính thời vua mặc quần thần Quý-Ly ngoại thích cũng gần

052- Vua tin, nó giết trung thần còn ai .

Dời đô về Tây-Giai làm chước Hồ-Quý-Ly đã được nhường ngôi Bẩy năm báo ứng bởi trời

056- Cha con bị bắt hết đời Hồ-Ly .

Việc võ bị lại hay tập luyện Đóng thuyền nhiều chinh chiến uy danh

Cướp châu Đông Ngãi Chiêm Thành 060- Quảng Nam, Quảng Ngãi, uy danh nhà Hồ

Trương-Phụ sang lại thì Bắc-thuộc Quân Tầu nay bạo ngược muôn vàn Lê- Lợi quê ở Lam-Sơn 064- Thương dân khởi nghĩa tỏ gan anh hùng

Nhờ có nhiều tôi trung tướng giỏi , Nhà Hậu Lê vững chãi một thời . Đăng Dung thoán nghịch chiếm ngôi

068- Gọi là triều Mạc năm mươi niên liền .

Được Nguyễn Kim chiêu hiền đãi sĩ Lập lại nhà Lê đế Trung Hưng Con rể : Trịnh Kiểm nối giòng 072- Vua ngồi làm vị, chúa trông việc triều .

Nguyễn-Hoàng sợ lánh vào Thuận-Hóa

174

Lập nên thành Nguyễn Chúa trong Nam . Hai bên Trịnh Nguyễn phân tranh 076- Gây nên cuộc chiến nát tan vô cùng .

Cuộc xoay vần cũng trong tạo hóa Tây-Sơn lên Nguyễn đã trốn rồi Lê đổ Trịnh cũng đi đời

080- Quang Trung nổi tiếng ở nơi Bắc-Hà .

Quân Thanh kéo hơn ba mươi vạn Ố ạt sang tiến đánh nước ta

Quang Trung chiến thắng Đống Đa 084- Lên ngôi cửu ngũ mở nhà Tây- Sơn .

Nhạc và Huệ anh em lục đục Nguyễn Ánh về khôi phục ngôi vương

Hòa cùng các nước Tây phương 088- Về sau Minh, Thiệu coi thường ngoại giao .

Pháp bèn đem quân vào chiếm đóng Nam Bắc Kỳ nhanh chóng ít lâu Quan quân ta ngậm tủi sầu .

Nước ta tứ đó bắt đầu thuộc Tây .

Kể các vua từ ngày Pháp chiếm Hiệp(Hòa),Kiến(Phúc),Hàm(Nghi) rồi đến vua Đồng(Khánh). Thành Thái lại kế ngôi rồng 096- Duy-Tân, Khải(Định), Bảo(Đại), xem trong sử nhà .

Tứ dân ta ơn nhờ bảo hộ Phải trung thành đừng có nghi ngờ.

Công to giáo hóa đến giờ 100- Kể ra sao xiết, còn nhờ ơn sâu .

Đất nước ta hóa ra thuộc địa

Nhân dân thành bị trị đau thương

Vùng lên chống lại bạo cường Giành nền độc lập, quê hương thái hòa .

Documents

ĐẠI VIỆT SỬ LƯỢC DIỄN CA I VI T S L C DI N CAXây thành Cổ Loa mãi không được.Thần Kim Quy mách chước trừ ma và cho móng làm nỏ thần để phòng