ibaialde1-5

7/28/2019 ibaialde1-5

1/48

Lehen Hezkuntzako

Hirugarren Zikloa

GURE IBAIEN

BERRESKURAPENA

7/28/2019 ibaialde1-5

2/48

A U R K I B I D E A

Orr.

IRAKASLEENTZAKO MATERIALA . . . . . . . . . . . . . . . 113

Kontzeptuen eskema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

Unitate didaktikoaren helburuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

Edukiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

Gertakariak, kontzeptuak

eta printzipioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

Pr

oz

edur

ak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

Jarrerak, baloreak eta arauak . . . . . . . . . . . . . . . 114

Orientabide didaktikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

Iharduerak eta curriculumarekiko lotura . . . . 117

Ebaluaziorako orientabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

Iharduerei buruzko iruzkinak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

IKASLEENTZAKO MATERIALA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

(Iharduera Programa)

A.

1

2

3

4

5

6

7

B.

IN

G

U

RU

GIRO

H

EZK

U

N

TZARAKO

M

ATERIALA

Lehen Hezkuntzako Hirugarren Zikloa

GURE IBAIEN BERRESKURAPENA

7/28/2019 ibaialde1-5

3/48

Isurketa urak eta lurazpiko urak.

EAEko sare

hidrografikoa.

Bi isurialdeen artekodesberdintasunak:malda, klima,landaredia, ibaienluzera, arroarenazalera...

Izaki bizidunen etahauen biotopoarenarteko zenbait erlazio.Habitat kontzeptua.

Erlazio trofikoak.

Urak erliebearenegituraketan dueneragina.

Ibaiko urak garraiatzendituen elementuak.

Gure ibaien erabileratradizionalak eta gaureguneko erabilerak.Banaketa geografikoa.

Uholde lautadareneraldaketa.

Basoen ustiapena.

Plagizida eta ongarrienerabilera desegokia.

Bertako ibaieningurugiro arazoak.

Lurzoruaren higadura.

Basoen galera.

Gehiegizko kargasolidoa: uhertasuna, urenkalitatearen galera.

Uholdeek eragindakogalerak.

Jatorri hiritarreko etaindustrialeko isurketekeragindako kutsadura.

Akuiferoen kutsadura.

Gure ibaien arazoeiburuzko ezagutza,sentsibilizazio etakonpromezua.

Kutsaduraren preben-tzioa eta neurrizuzentzaileak(arazketa) industriamailan, etxeetan

Gure ibaienberreskurapenarenalde ekitea.

Oihaneztapena.

Uholdeek eragitendituzten kalteakaurreikustea.

Arazoakelkarrizketaren bidez

konpontzea.

Beheko taulan, unitate didaktiko honetan landuko di-

ren gertakari, kontzeptu eta printzipioak azaltzendira. Hauen arteko batzuk lehen eta bigarren ziklora-

ko prestatutako unitateetan ere azaltzen direnez, ez

ditugu taula honetan jarri.

113

A.1

G U R E I B A I E N B E R R E S K U R A P E N A

K O N T Z E P T U E N E S K E M A

ALDERDI NATURALA ERABILERAK ETA INPLIKAZIOAK ARAZOAK IRTENBIDEAK

L E H E N H E Z K U N T Z A H I R U G A R R E N Z I K L O A

7/28/2019 ibaialde1-5

4/48


114 L E H E N H E Z K U N T Z A H I R U G A R R E N Z I K L O A

A.2 U N I TAT E D I D A K T I K O A R E N H E L B U R U A K

Ikasleek honako gaitasun hauek eskura ditzaten lortunahi da:

s EAEko ibaien ezaugarri nagusiak ezagutzea, ho-rretarako kartografia teknika errazez eta biblio-grafia iturri desberdinez baliatuz.

s Ibaien erabilerei dagokienez, gure lurraldearenhistorian zehar eman diren aldaketak eta eus-kaldunon eta gure ibaien arteko harremanakezagutzera ematea.

s Taldean lan egiteko gaitasuna garatzea eta ara-zoak elkarrizketaren bitartez konpontzera da-raman jarrera komunikatiboa, harkorra eta ja-sanbera bereganatzen laguntzea.

s Ibaietan ematen diren erlazio fisiko-biotikoaketa habitataren kontzeptua ulertzea.

s Harreman zuzena eta oinarrizko ikerketa pro-zedurak direla medio,EAEko ibaien arazo nagu-

siez ohartzea.s Uraren kudeaketan inplikatuta dauden tokiko

erakundeak nahiz Autonomia Erkidegokoakezagutzera ematea.

s Unitatean zehar adierazpen modu desberdinaklantzea: idatzizkoa, ahozkoa eta plastikoa.

s Elkarrizketaren eta hausnarketaren bidez, gureibaien arazoei irtenbideak bilatzea, gure burua-rekiko zein gizartearekiko jarrera kritikoa iza-nez eta ikasleak ibaien kontserbazioaren aldekoekimenetan parte hartzera bultzatuz eta kon-prometituz.

GERTAKARIAK, KONTZEPTUAK ETA PRIN-

TZIPIOAK

s Ibaiko bizidunen eta beraien biotopoaren arte-ko erlazioak.

s EAEko ibaien ezaugarri nagusiak: geologikoak,erliebeari dagozkionak, isurialdeei dagozkie-nak...

s Euskaldunon eta gure ibaien arteko erlazioa.

s Gure ibaien erabilerak. Historian zehar izanda-ko aldaketak.

s Euskal Herriko ibaien arazo nagusiak: kutsadura,ibaiertzen deforestazioa, higadura, uholde lauta-

daren eta ibaiertzen eraldaketa...s Gure ibaien arazoak konpontzeko bideak: neu-

rrizko kontsumoa, arazketa, oihaneztapena

s Uraren kudeaketan inplikatuta dauden erakun-deak.

PROZEDURAK

s Adierazpen modu anitzak: ahozkoa, plastikoa,idatzizkoa, gorputzaren bidezkoa, ikusentzunez-koa...

s Ikerketarako oinarrizko prozedurak.

s Aztertuko den ingurunearekiko, hau da, ibaiare-

kiko harreman zuzena.

s Gatazken konponbidea. Elkarrizketa eta haus-narketa.

s Talde lana.

s Kontsultarako liburuen erabilera.

s Orientazioa: mapa sinplifikatuak eta aztarna na-turalak.

JARRERAK, BALOREAK ETA ARAUAK

s Lan taldeen jarrera komunikatiboa eta harkorra.

s Ibaien kontserbazioa eta erabilera hobetzekokonpromezua.

s Norberarekiko zein gizartearekiko jarrera kriti-koa.

s Gainontzeko guztien iritziei errespetua eraku-tsi.

s Tokiko erakundeen, eskualdekoen zein Autono-mia Erkidegokoen identifikazioa.

s Baloreen eskala propioa.

A.3 E D U K I A K

7/28/2019 ibaialde1-5

5/48


O R I E N T A B I D E D I D A K T I K O A K

115L E H E N H E Z K U N T Z A H I R U G A R R E N Z I K L O A

A.4

Atal honetan Lehen Hezkuntzako hirugarren zi-

klora zuzenduta dagoen unitateari buruzko orienta-zio orokor batzuk ematen dira.

Gainontzeko zikloetarako prestatutako unitateekbe-zala, honako honek ere prozesu bati osotasuna ema-

ten dioten hainbat iharduera biltzen ditu. Horregatik,beste ezeren aurretik, iharduera guztiei eta bakoitza-

ri buruzko iruzkinak irakurtzea gomendatzen dizue-gu. Honela, prozesuaren osotasunaz jabetuko zareteeta ihardueren arteko loturak ezarriko dituzue.

Egiaztatu ahal izango zenutenez, iharduera bakoitzaridagozkion azalpenetan, helburu zehatzen, garapena-ren eta beharrezko materialen berri ematen zaizue.Unitate hau garatu dugunokzuon lana ahal den neu-rrian erraztea nahi izan dugu. Dena dela, eta jakingoduzuenez, dagokizuen lana garrantzi handikoa da, ikas-leak motibatzea, gida lanak egitea eta antolaketa lane-tan aritzea besteakbeste.

Lamiak arazoak ditu izeneko lehenengo ihar-dueraren helburua, hasierako ebaluaziorako tresnaizateaz gain,jokoaren bitartez ikasleak motibatzea da.

Jokoez ez gara iharduera honetan soilik baliatu; ihar-duera guztiak jolasen bidez landuko dira. Lamiaren es-kutitza irakurrita, Lamiak zer adierazten duen (ibaia)eta zein arazori buruz hitz egin duen asmatu behardute ikasleek eta zuek horretan lagunduko diezue. La-mia pertsonaia mitologikoa da eta bera dela medio,gure historiaren, kulturaren eta ohituren hainbat pa-sarte ezagutuko ditugu.

Irteeran zehar ikasleek gogor lan egin beharko dute,baina hala ere, erlaxatzeko eta ibaiataz gozatzeko betaizatea komenigarria da, honek ibaiarekiko jarrera po-sitiboak bultzatzen lagunduko baitigu. Ikasleek atsegi-nez erabiltzen dituzte argazki kamerak eta gainera, al-dizkaria egiteko lagungarri izan daitezke argazkiak.

Azken batez, unitate didaktikoek, ongi pasatuz eta go-zatuz ikasteko parada ematen digute.

Irakasleak, ikasleak motibatzeaz gain, lana antolatu etaprozesuaren garapenerako beharrezko guztia aurrei-

kusi beharko du, unitatea bere taldearen izaerara eta

beharretara moldatuz.

Materialari dagokionez, iharduera batzuetarako behar

den materiala gutxi eta erraz lortzeko modukoa da.

Beste batzuetan, berriz, zerrenda luzeagoa da. Egokie-

na aldez aurretik materiala biltzen joatea da.

Beste iharduera batzuen garapenerako bibliografia

lortzea da garrantzitsuena, eta ez materiala biltzea.

Gogoan izan CEIDAren bulegoetan baliabide ugari di-

tuzuela. Aholkuren bat behar baduzue ere beraienga-

na jo dezakezue.

Iharduera batzukaurrera eramateko ikasgela antolatu

behar da, hau da, talde bakoitza leku jakin batean ko-

katu beharko da. Hori ere aldez aurretik kontuan iza-

tea komeni da.

Esan dugunez, zenbait momentutan taldeka lan egingo

dute ikasleek. Taldeko lana ziklo guztietarako garran-

tzitsua den arren, adin honetarako (10-12 urte) bere-

ziki garrantzitsua dela uste dugu. Izan ere, adin horre-

tan lortzen dute entzuteko, argudiatzeko, arauenbeharraz jabetzeko eta antolatzeko gaitasuna.

Taldeko lanak autonomia pertsonalaren garapenean

eta harreman konstruktibo eta orekatuak lortzen la-

guntzen du. Ikasleek solidarioki jokatzen eta arraza,

sinismenak, sexua e.a. direla eta, inor ez baztertzen

ikasi behar dute eta elkarbizitzaren oinarrian dauden

baloreen garrantziaz jabetu behar dute.

Talde lanerako metodologia baliagarria izan dadin, tal-

de lanak ongi funtziona dezan eta ikasleek gusturaegon eta ikas dezaten, zuen lanak berebiziko garran-

tzia du. Ikasleen artean sor litezkeen tirabirak kon-

pontzen lagun dezake irakasleak, ikasleak beraien ka-

buz arazoak konpontzeko gai ez direla deritzonean.

Taldearen arreta jarraitzen ditugun helburuak gauza-

tzera zuzenduko du. Era berean, eta beharrezkoa de-

nean, ikasleen zenbait jarrera aldatzen lagun dezake:

inposaketak, pasibotasuna,jarrera boikotatzailea...

7/28/2019 ibaialde1-5

6/48


A.4 O R I E N T A B I D E D I D A K T I K O A K

Hasieran esan dugun bezala, iharduera guztiak elkar

erlazionaturik daude, unitateari osotasuna emanez.Orientabide modura, iharduera hauen arteko loturabatzukazaltzen dizkizuegu ondoko lerroetan:

Lehenengo ihardueran, hau da, lehiaketan, lau gaireninguruko galderak landuko dituzte. Aurrerago, gaihauek sakonean landuko dira eta bidenabar ikasleekprestatutako galderei zehaztasun handiagoz erantzu-teko parada izango dugu.

Hirugarren ihardueran, EAEko ibaien ezaugarri nagu-siak azaltzerakoan, irteeran bisitatutako ibaian beha-

tutakoa adibide gisa erabil genezake.

Laugarren ihardueran, higaduraren nondik norakoakaztertzeko esperimentu bat burutuko dugu; zenbateta handiagoa izan malda, higadura handiagoa dela fro-gatuko dugu. Hau, aurreko ihardueran ikasitakoarekinerlaziona dezakegu. Izan ere, isurialde atlantiarrekoibaiak mediterranear isurialdekoak baino malkartsua-goak direla ikusi dugu aurreko ihardueran.

Bestalde, bisitatutako ibai tartean behatutakoaz (lan-

daredia, pa

rtik

ula

solidoak) balia gai

tezke, higad

uraktarte horretan izan dituen ondorioei buruz hausnar-

tzeko.

Bosgarren iharduerak, ibai ekosistemako animalia, lan-dare eta elementu fisikoen (lurzorua, ura, klima) arte-ko erlazioa du hizpide. Bide honetatik, habitatarenkontzeptua azaletik lantzen du. Behin ezagupen ba-tzuk eskuratu dituztenean, ibaiak kontserbatzeak

duen garrantziaz errazago jabetuko dira, ibaiak elka-

rrekin eta gizakiarekin erlazioa mantentzen dutenmakina bat espezieren habitata baitira.

Seigarren iharduerarako simulazio joko bat prestatudugu. Honen bidez, ikasleek, aurretik ikasitakoa azaldueta egiaztatzeko aukera izateaz gain, elkarrizketa delamedio, ikuspuntu berriak jaso eta taldean, ibaiarenarazoez eta hauen irtenbideez hausnartuko dute.

Kutsadurari irtenbideakbilatzeko beharrak (aurrekoihardueran ikusitakoak) eraginda, zazpigarren ihar-dueran miniaturazko araztegi bat eraikitzea propo-

satu dizuegu. Irakasleak egoki baderitzo, seigarreneta zazpigarren ihardueren arteko ordena alda lite-ke. Honela, simulazioaren jokoa aurrera eramatera-ko, araztegiez ezagupen gehiago izango lituzketeikasleek.

Zortzigarren eta bederatzigarren iharduerek aurre-koekin dituzten loturak begibistakoak dira. Ideiakargitzen izenburua duen zortzigarren iharduerarenhelburu nagusia aurretik landu diren kontzeptuak eta

jarrerak errotzea da.

Aldizkaria gauzatzeko, aurretik erabilitako materialguztia eskura izan beharko duzue. Aldizkariarenorrialdeetan beraiek bizitako esperientzien eta haus-narketen, egindako lanen berri emateko parada izan-go dute. Ateratako argazkiak, marrazkiak eta bestedokumentu batzuk ere ager daitezke aldizkarian. Ihar-duera honen bidez amaiera ematen zaio hirugarrenzikloko unitateari.


7/28/2019 ibaialde1-5

7/48

1.Lamiakarazoak ditu. X X

2.Irteera ibaira. X X X X X

3.Gure ibaien ezaugarri nagusiak. X X

4.Uraren zikloa. X X

5.Ibaiaren jokoa. X X X

6.Zer egiten dugu Ibaiondon? X

7.Araztegia eraikitzen. X X X

8.Ideiakargitzen. X X

9.Eta orain... lagunduko al dioguLamiari? X X X X


I H A R D U E R A K E TA C U R R I C U L U M A R E K I KO L O T U R A


A.5

IHARDUEREN ZERRENDA CURRICULUMAREKIKO LOTURA

Ingurune- Arte Gorputz Hizkuntza Mate-

aren Hezkuntza Hezkuntza matika

ezaguera

7/28/2019 ibaialde1-5

8/48


E B A L U A Z I O R A K O O R I E N T A B I D E A K

IBAIALDE Unitate Didaktikoa prestatu dugunok, eba-

luazioari denbora eta ahalegina dedikatzea onuraga-rria dela deritzogu. Ebaluazioa aipatzean, ez gara aria posteriori egiten diren hausnarketez soilik. Hasie-rako ebaluazioa, errealitatearen analisia eta ebaluazio

jarraia ere funtsezkoak direla iruditzen zaigu. Azkenbatez, programan aurrera egiteko aukera emango di-gun informazioaren elkar trukaketa gisa ulertzen duguebaluazioa.

IBAIALDEren Unitate Didaktiko guztiakbezala, LehenHezkuntzako Hirugarren Ziklorako prestatutakoaere, lau ataletan sailkatu ditugun hainbat ihardueraz

osatzen da:ALDEZ AURRETIKO IDEIAK ETA MOTI-BAZIOA, ULERMENA, KONTZIENTZIAZIOA etaPARTEHARTZEA, SINTESIA ETA KOMUNIKAZIOAdira aipatutako atalok.

ALDEZ AURRETIKO IDEIAK atalean iharduera ba-karra azaltzen da, Lamiak arazoak ditu izene-koa. Iharduera honek, lehiaketaren bidez (joko gisaulertuta noski), ikasleek ibaiarekiko duten interesareneta ezagupenen hasierako ebaluaketa izan nahi du.

ULERMENA ETA KONTZIENTZIAZIOARI dagoz-kion ihardueretan ebaluazio jarraia izango da proze-

suko ezaugarri nagusia.

Momentu askotan ikasleek taldeka lan egingo dute.Benetan taldeko lana izan den ebaluatzeko, garapene-an zehar ondoko puntu hauei erreparatuko diegu:

Lana banatzeko eta antolatzeko moduari. Beraien artean izandako elkarrizketa eta eztabaidei

eta adostasunera heltzeko saiakerei. Partaidetza: taldeko kide guztiek neurri berean par-

te hartu duten, ala denbora guztian pertsona berbe-rek hitz egin duten.

Kontuan izan, zuen gidaritzapean ikasleek beraien ja-rrerak hobetzen ikasiko dutela; beraien eginkizunakbetetzeko eta ebaluatzeko irizpideez jabetuko dirazuek irizpide horiekazaldu eta beraien lanaren emai-tza aztertzeko erabiltzen dituzuen heinean.

Proposatu dizkizuegun iharduera guztiek ebaluaziora-ko baliabideak dituzte. Bigarren eta hirugarren ihar-

dueretan esaterako, lanaren emaitzak guztien artean

aztertuko dituzue, bide batez emaitzak ebaluatzekoaukera izango duzuelarik. Laugarren ihardueran, be-rriz, burutuko diren esperimentuei buruzko ondorio-akatera beharko dituzte ikasleek. Honek, higadurarengaiari buruz bereganatu dituzten ezagupenen berriemango digu. Ibaiaren jokoa izeneko ihardueran(5. iharduera), habitat kontzeptua abiapuntutzat har-tuta ikasle bakoitzak idatziko duen ipuina erabilikodugu ebaluaziorako.

Ihardueraren ardatza eztabaida den kasuetan, 6. ihar-dueran esaterako, ebaluaziorako irizpideak ondokoak

izan litezke:

Eztabaidan zehar iritzi desberdinakazaldu al dira? Beraien iritziak defendatzeko orduan, arrazoi sen-

doak erabili al dituzte? Ikasleek besteek esandakoa entzun eta errespetatu

dute ala askotan hitz egin dute denekbatera? Gai askoz hitz egin dute edo eztabaidan oso gai gu-

txi jorratu dira? Partehartzea arrakastatsua izan da a la denbora guz-

tian pertsona berberek hitz egin dute?

Rol jokoan atera dituzten ondorioak (aniztasuna etakalitatea) ere ebaluaziorako irizpideak dira,balio han-dikoak gainera.

Zortzigarren eta bederatzigarren iharduerak, PARTE-HARTZEA, SINTESIA ETA KOMUNIKAZIOA atala-ren barruan daude. Horrexegatik, iharduerak beraiekdira ebaluaziorako tresna. Dena den, aldizkariak bes-te funtzio batzuk ere betetzen ditu; bizi izandakoa,ikasitakoa, taldeka lan egiteko gaitasunaren garapenaeta ingurugiroarekiko konpromezua hurbilekoei

ezagutzera emateko modua baita.

Irakaslegoak programaren garapenean zehar ebalua-keta bat egitea garrantzitsua da. Era berean, garran-tzitsua da ikasleek, beraien bizipenei eta lanari buruzhausnartzea. Horretan laguntzeko dinamikaren batezbalia gaitezke, ondokoaz adibidez; irakaslearen lagun-tzaz, ikasleetako batzuek, beraien lagunak ebaluatze-ko elkarrizketa bat prestatuko lukete, eta hau aldiz-karian agertuko litzateke. Honako hauek izan litezkegalderak:


A.6

7/28/2019 ibaialde1-5

9/48

Ibaiei buruz egindako lan guztietatik zein izan da

gehien gustatu zaizuna eta zergatik? Eztabaida handiak izaten zenituzten taldean lan egi-

tean, ala ongi antolatzen zineten? Ba al zegoen bes-teekbaino gehiago agintzen zuen norbait?

Ibaiei buruz gutxi, nahiko edo asko ikasi duzu? Ibaien defentsan moduren batean edo bestean inpli-

katzerik pentsatu al duzu? Datorren urtean ere, aurten egin duzuenaren an-

tzeko zerbait egitea gustatuko al litzaizuke? Zaila izan al da aldizkaria egitea?

Azkenik esan, ebaluazioen helburua hurrengo batera-

ko lagungarri izatea dela. Beraz, egokiena ohar guztiaktxosten batean jasotzea litzateke, hurrengo bateanerraz kontsultatu ahal izateko moduan.


A.6E B A L U A Z I O R A K O O R I E N T A B I D E A K


7/28/2019 ibaialde1-5

10/48


120

ALDEZ AURRETIKO IDEIAK

A.7 I H A R D U E R E I B U R U Z K O I R U Z K I N A K

LAMIAK ARAZOAK DITU

Helburuak

Iharduerak aurrera eramateko ikas-leak motibatzea.

Dagokigun unitatean landuko direngai nagusiei buruz, hau da, EAEko

ibaiei, hauen erabilerei eta arazoeiburuz aldez aurretik ditugun ezagu-penakazaltzea.

Garapena

Lamia da, berriz ere, gaian murgiltzen eta ikas-leak motibatzen lagunduko digun pertsonaia.Era berean, gaiak jokoen bidez landuko dituguhonakoan ere, baina badakigu adin honetakoikasleek (10-12 urte) ez dutela sinistuko esku-

titza Lamiak idatzi duela. Horregatik eskutitzaB atalean agertzen da, ikasleen materialen ar-tean.

Eskutitza irakurri eta komentatu ondoren,ibaiaren eta gure lagun Lamia hainbeste kezka-tzen duen arazoaren inguruko galdera-eran-tzunen lehiaketa batean parte hartuko duteikasleek.

Horretarako, ikasleak lau taldetan banatukodira.Taldeotako bakoitzak hiru galdera presta-tuko ditu gai honen inguruan: Zer dago ibaie-tan? Gai nagusi hori hainbat bloketan banatudaiteke:

Ibaien kutsadura. (adibidea: ongi al dago ibai-ra kristalezko botilak jaurtitzea?)

Ibaien higadura: (adibidea: ibaia gai al da ha-rriak garraiatzeko?)

EAEko ibaiak (adibidea: non kokatzen da Za-dorra ibaia?).

Ibaietako landaredia eta fauna (adibidea: iga-rabarik bizi al da gure ibaietan?).

Nahitaezko baldintza da talde bakoitzak pres-tatu dituen galderen erantzunak ezagutzea etaerantzun horiek idatzirik edukitzea.

Galderak prest dituztenean (talde bakoitzak

blokeko hiru

galdera p

rest

atu

beharko di

tu,hau da, guztira 12 galdera) talde bakoitza ikas-

gelaren punta batean kokatuko da eta lehiake-tari hasiera emango zaio.

Beharbada, errazena gairik gai joatea da. Lehe-nengo taldeak kutsadurari buruzko galdera bategingo dio bigarren taldeari. Azken honek,ongi erantzuten badu puntu bat lortuko du etaez bada honela ez du punturik lortuko. Baina,bigarren taldeak lehenengo taldeak idatzirikzuen erantzuna okerra dela egiaztatzen badu,

orduan, lehenengo taldeari puntu negatibo batkontatuko zaio.

Lehenengo taldeak jarraituko du galderak egi-ten. Oraingoan hirugarren taldeari egingo diogaldera. Honek, zuzen edo oker erantzutearenarabera, puntu bat lortuko du edo ez du pun-turik lortuko. Lehenengo taldeak idatzirikduen erantzuna okerra bada puntu negatibobat izango du. Azkenik, lehenengo taldeak lau-garrenari egingo dio galdera eta berriz erepuntuakzenbatuko dira.

Lehenengo taldeak galdera guztiak egin ondo-ren, bigarren taldearen txanda etorriko da, on-doren, hirugarrenarena eta, azkenik, laugarrena-rena. Prozesua berbera izango da guztientzat.Laugarren taldekoek galderekin amaitzean, be-rriz ere lehenengo taldea hasiko da galdetzen.Markagailua honelako zerbait izan liteke:

1

.iharduera


7/28/2019 ibaialde1-5

11/48


I H A R D U E R E I B U R U Z K O I R U Z K I N A K

121

A.7

ALDEZ AURRETIKO IDEIAK

1

.iharduera

Irakasleak epailearena egingo du. Baina aldezaurretik, lehiaketaren helburua ongi pasatzea

eta ikastea dela eta puntu gehiago edo gutxia-go lortzeak ez duela garrantzirik ohartarazibeharko diezue ikasleei.

Lehiaketa honen bidez, ikasleek gai honen in-guruan duten interesa eta ezagupenak ohar-tzeko aukera dute irakasleek.

Materiala

Papera eta boligrafoa.Lamiaren eskutitza (135. orrialdea).Arbela edo horren ordezkoa.


(1.TAULA)

I. taldea

Kutsadura

1

1 1

10

1

0

0

1

11

1

1

0

0

3 Puntu 6 Puntu 4 Puntu 3 Puntu

1

1

10

1

11

1

1 1

10

1

1 11

11 11

0

1

1

0

0

1

00

0

1 11

1

0

1

1

1

1

0

0

1

1

1

0

1

10

Higadura

Ibaiak

Fauna

Landaredia

GUZTIRA

2. taldea 3. taldea 4. taldea

7/28/2019 ibaialde1-5

12/48



122

2

.iharduera IRTEERA IBAIRA

Helburuak

Ibaiaz gozatzea eta aldi berean, bera-rekiko begirunez jokatzea.

Higadurari eta kutsadurari dagokie-nez, eta behaketa desberdinen bitar-tez, bisitatutako ibaiaren kalitateaezagutzea.

Ibaiertzeko landarediaren banaketaeta ezaugarri nagusiakbehatzea.

Garapena

Lamiaren eskutitzaz eta lehiaketaz baliatukogara ikasleengan ibaira hurbiltzeko gogoa piz-teko. Izan ere, lehiaketan zehar landutako gaieiburuzko zalantza batzuk agertuko ziren ziu-rrenik. Behin aukeratutako lekura hurbildu ga-renean, behatuko dugun ibaiari buruzko infor-mazio orokorra (izena, iturburua, bokalea,zeharkatzen dituen udalerriak, haranaren izena

eta egiten dituen kilometroak) biltzen duenmapa baten inguruan bilduko gara.

Iharduera burutzeko, 5/7 pertsonako taldeakeratzea litzateke egokiena. Modu honetan, on-doko behaketak egin beharko dituzte, taldeka:

1. Begiz antzeman daitekeen kutsadura.Ur azalean oliorik edo koiperik dagoen iku-si beharko dute eta hala izanez gero paperbatean idatzi. Xaboirik ote dagoen jakiteko,

espe

rimen

tuerr

az

bat

egingo dut

e.Isuriren batez ohartzen badira, bere koka-pen zehatza idatziko dute eta horren leku-ko, argazkiak eta diapositibakaterako dituz-te. Ibaiko uraren lagin bat ere jasoko dute,bere kolorea ur edangarriaren kolorearekinalderatzeko.

2. Uretan dauden partikula solidoak.Ibaiko ur lagin bat iragaziko dute, urak ga-rraiatzen dituen partikula solidoakaztertze-ko.

3. Ibaiertzeko landaredia.

Ingurunea aztertuko dute eta ibaiaren baz-terretikaldentzen goazen neurrian landare-dia ere aldatuz doala egiaztatuko dute.Ibaiertzeko berezko landaredia ingurune le-horrekoarekin alderatuko dute.

Talde bakoitzak ibaiaren tarte bat azter lezake,taldeak elkarrengandik ehunen bat metro al-denduz. Talde bakoitzak argazki kamera banaeta diapositiba karrete bana (argazkiak baino

merkeagoak di

relako gomenda

tzen di

zueg

u)eramango du, beraien lanaren lekuko izateaz

gain, gure azterketarako interesgarria iruditzenzaien guztia (isuriak, zaborrak, zuhaitzak, landa-reak, animaliak, putzuak eta ongi kontserbatu-tako inguruak besteak beste), diapositibetan

jasotzeko.

Oharra: ingurune lehorreko landarearen ma-rrazkia aldez aurretik egingo dute (ikasgelanmarraz dezakete bezperan).

Diapositibak errebelatu ondoren, denen arte-an komentatuko dira ikasgelan. Honela, intereseta ikusmin handiagoa lortuko dugu.

Materiala

Ikaslearen fitxak: 136-137. orrialdeak.Aztertuko den ibaiari buruzko mapak.Kristalezko edo plastikozko ontziak, ur laginak

jasotzeko.Zenbait ur lagin:

Iturriko ur edangarria.Arraskako ura.Garbigailutik hartutako ura, etab.

Kartulina zuri zatiak.Paper iragazlea.Aho zabala duten botilak edo potoak.Irudia hamar aldiz handiagotzen duen lupa.Gutxienez 5 m-ko luzera duten sokak.Papera eta arkatza.Argazki kamerak eta diapositiba karreteak.Ibaiertzeko landarediari buruzko gidaliburuak.Ingurune hezeetako zenbait landare.

Diapositibentzako proiektorea.

ULERMENA


7/28/2019 ibaialde1-5

13/48



123

A.7

3

.iharduera GURE IBAIEN

EZAUGARRI NAGUSIAK

Helburuak

EAEko ibaien ezaugarri nagusiez ja-

betzea.

Mapa desberdinak erabiltzen ikas-tea.

Baliabide bibliografikoak erabiltzeko

gaitasuna garatzea.

Garapena

Orain ikerketaren txanda da izenekoihardueraren azken atala izan ezik, gainontze-ko guztia bakarka zein taldeka (erantzunakguztion artean komentatuz) gara daiteke. Ira-kasleok erabakiko duzue zuen ikasleentzatzein den egokiena.

Ihardueran zehar, zenbait mapa behatuz, gurelurraldeko ibai nagusiak eta hauen ezaugarriak,naturalak zein giza eraginaren ondorio dire-nak, aztertuko ditugu.

Ikasleek kartografiari buruzko zenbait ezagu-pen badituzten arren, ibaien gaineko azterketaegiteko lagungarri izango zaizkien hainbat gai

berrikustea proposatzen dizuegu; mapa topo-grafikoak eta eskalak besteak beste. Hemendatozen azalpenak eta ariketak oso sinpleakdira, baina irakasleak egoki baderitzo azalpe-

nak luzatu eta ariketa gehiago egin daitezke.

Ihardueraren azken atalean taldeka ikerketabat aurrera eramatea proposatzen zaie ikasle-ei.Talde bakoitzak ibai bana aukeratuko du. In-formazio iturriak aurkitzeko irakaslearen la-guntza behar izango dute (ik astetxeakliburutegia baldin badu edo ikastetxetik gertuliburutegiren bat balego, egokia litzateke ber-tara hurbiltzea informazio bila. CEIDAren bu-legoetan ere informazio ugari aurkituko du-

zue).

Iharduera honen helburu nagusia, ikasleak in-

formazioa biltzeko eta lantzeko orduan nora

jo eta zer egin behar duten ikastea da, hau da,

entziklopediak kontsultatzea, atlasak eta ma-

pak erabiltzen ikastea, talde lana antolatzea eta

planteatu zaizkien gaiak biltzen dituen idatzi

bat garatzen ikastea.

Materiala

Ikaslearen fitxak: 138-142. orrialdeak.EAEko ibaien gaineko bibliografia zabala.

EAEko eskualdeei buruzko mapa desberdinak:

Topografikoak.

Prezipitazioen mapak.

Mapa klimatikoak, etab.

Eskala desberdineko mapak, elkarren artean

alderatzeko.

Papera, arkatza eta erregela.

ERANSKINA

Ondoko lerroetan, eta informazio osagarri

gisa 1994ko ibaien uren kalitatea eta ingurune-

aren egoera zaintzeko sarearen araberako, EA-

Eko hiru ibairi buruzko datu batzuk ematen

dizkizuegu. Lurralde bakoitzeko ibai bat auke-

ratu dugu. Baliteke azpiegiturei dagokien infor-

mazioa ez egotea erabat eguneratua (arazte-

giei buruzkoa esaterako), baina hiru ibai hauen

ezaugarri nagusiak ezagutzeko baliagarria da.

IBAIZABAL IBAIAREN ARROA

Ibaiaren luzera: Nerbioi ibaiarekin bat egin

arte 43 km egiten ditu.

Arroaren azalera: 416 km2-koa da.

Hiru ibaiadar nagusi ditu, baina iturburuan

hainbat errekasto biltzen dira. Errekasto hauek

Bizkaiko hego-mendebaldeko mendietan behe-

ra abiatzen dira, Durangon denekbat egiteko.

ULERMENA


7/28/2019 ibaialde1-5

14/48



124

3

.iharduera Ibaizabal ibaiaren arroan populazio dentsitatea

223 bizt/km2-koa da. Industriaren sektoreak

nahikoa tradizio du haranean. Industria gehie-

nak Durango inguruko hiru ardatzen inguruan

daude; Zaldibar eta Durango artean, Elorriotik

Gipuzkoarako errepidearen inguruan eta gai-

nontzekoak Ibaizabal ibaiarekiko paralelo.

250etik gora enpresa kutsatzaile zenbatu dira.

Gehienek metalgintzan dihardute. Industria ki-

mikoak, paper industriak, meatzeak eta erai-kuntzari, nekazaritzari eta abeltzaintzari lotu-

tako industriak gutxiago dira. Industriahauetako gehienek ez dute arazketa sistemarik

eta beraz, ur zikinakzuzenean isurtzen dituzte

ibaira.

Iurretan dagoen hondakin urak arazteko esta-

zioak, neurri batean behintzat, kutsadura mu-

rrizten du. Baina bada paper industria bat, bo-

lumen txikiko isuriak zuzenean ibairatzen

dituena, hau da, araztegira bideratzen ez ditue-

na. Inguru hauetan olio eta aparrak ikusi dira;

baita beste substantzia toxiko batzuk ere.

Zornotza-Etxano: Paper industria baten isu-

riak zuzenean heltzen dira ibaira (ura zurixka

da) baina dagoeneko enpresa hasi da bere urak

araztuko dituen araztegia eraikitzen. Ibaiaren

bazterretan populazio dentsitatea eta indus-trien kopurua izugarri handia da. Saneamendu-

rako azpiegiturak, ordea, ez dira behar adina-

koak. Dena dela, Durangotik aurrera ekoizten

diren isuriakarazten dituen araztegia martxanjarri berria da Zornotzan.

Galdakao: ibaiaren egoerak hobera egiten du.

Izan ere, Lemoan, Arratia ibaiak Ibaizabal

ibaiarekin bat egiten du. Arratia ibaiaren ku-

tsadura maila Ibaizabal ibaiarena baino asko-

zaz tx ikiagoa da eta beraz, bi ibaiak elkartze-

an Ibaizabal ibaiak daramatzan substantziakutsakorrak diluitu egiten dira. Baina Galda-

kaotik behera, hiri handiak eta industrialde

zabalak daudenez, ibairen egoerak berriz ere

okerrera egiten du. Arratia haraneko honda-

kin urak araztuko dituen estazio bat ari diraeraikitzen Bedian.

Ibaizabal ibaikoak, orokorrean, ur kutsatuak

edo oso kutsatuak dira, tarteen arabera.Tarte

batzuetan, ibaiko ura ezin dute giza kontsu-

mora bideratu eta beste batzuetan, tratamen-

du intentsiboak aplikatu eta desinfektatu on-

doren soilik erabil daiteke. Tarte gutx i

batzuetan soilikbizi litezke arrainak, eta ez es-pezie guztiak.

Arratia ibaiaren arroa, ordea, askoz egoera ho-

bean kontserbatu da. Orokorrean urak garbiak

dira, hainbat arrain espezie bizi dira eta uraedangarria izango litzateke prozesu sinple ba-

tzukaplikatu eta desinfektatuz gero.

Ibaizabal ibaiaren zati gaztea Durangoraino

heltzen da eta bertan zati heldua hasten da.

Durangoraino nekazaritza, abeltzaintza eta

industriak, batez ere industria metalurgikoak,

dira iharduera nagusiak. Industria hauek dira

ibaia hain kutsatuta egotearen erantzuleak

(Elorrio, Atxondo, Abadio, Zaldibar eta Be-

rriz artean 100 enpresatik gora daude). Ha-

rrobi batzuk ere ustiatzen dira (Atxarte, Ma-aria), ingurunean inpaktu handia eragiten

dutenak. Durangon eta inguruan industriametalurgikoak eta kimikoak ere badira.

Galdakao zeharkatu ondoren, Ibaizabal ibaiak

Nerbioi ibaiarekin bat egiten du. Eskualde haumendiz inguratuta dago, haran hondoko neka-

zaritza lur, sega larre, konifero landaketa etamuinoetarantz malda handietan behera amil-

tzen diren mendiez inguratuta. Ibaiaren bazte-

rretan jende asko bizi da eta dragatuta daude.

Landarediarik egotekotan, hau nitrofiloa (ga-

ratzeko nitrogeno asko behar duen landare-

dia) da. Baina Ibaizabal ibaiaren adar batzuk,

Arrazola, Atxarte, Maaria, Oka eta abar esa-

terako, dira ibaiertzeko basoa hobekien kon-

tserbatu duten Bizkaiko inguruetako batzuk.

ULERMENA


7/28/2019 ibaialde1-5

15/48



125

A.7

3

.iharduera BIDASOA IBAIAREN ARROA

Ibaiaren luzera: 66 km (Gipuzkoari 9 km da-gozkio soilik).Arroaren azalera: 705 km2 (horietatik 61 km2

dagozkio Gipuzkoari).

Ibai hau Baztanen jaiotzen da eta Hondarribiaeta Hendaia artean itsasoratzen. Bere adar na-gusia Ezkurra erreka da. Bere bidean bi urtegi

dau

de, Leurtz

a eta Menda

urko

urtegiak, alegia.

Urtegiotako bakoitzak20 Ha inguruko azaleradu eta altuera maximoa, berriz, 675 m-koa. Biurtegietako urakDonezteben dagoen Urroze-ko zentral elektrikora zuzentzen dira. Bertarai-no iristeko presiozko hodi batean zehar maldahandiak gainditu behar ditu urak. Zentralarenur beharrizanek urtegietan pilatutako urarenbolumena baldintzatzen dute hein handi bate-an; uraren mailak gorabehera handiak izatenditu eta batzuetan oso ur gutxi egoten da ur-

tegi hauetan. Honek, landarediaren eta fauna-ren garapena galarazten du.

Gipuzkoako tartean ibaiaren egoera ona da;horren lekuko da bertan arrain migratzaileakegotea, izokina eta kodaka besteak beste. Izanere, arrain hauekur garbi eta ongi kontserba-tutako ibilguetan bizi dira soilik. IzokinakEnda-ra errekastoan erruten ditu arrautzak.Alabaina, Irunen parean,jatorri hiritarreko etaindustrialeko isuriak direla-eta, uraren kalitate-ak okerrera egiten du. Arazo hori konpontze-ko Txingudirako Saneamendu Plangintza jarri-ko da martxan.

ZADORRA IBAIAREN ARROA

Ibaiaren luzera: 85 km.Arroaren azalera: 1.350 km2.

Gasteizen izan ezik, Arabako Lautadan (Zado-rra ibaiakzeharkatzen duen haranean) popula-zioakbehera egin du. Bi dira ekonomiaren ar-datzak:

Lehensek

torea: labo

reen, pa

tataren e

ta e

rre-molatxaren landaketa intentsiboa. Baso landa-

ketak.

Bigarren sektorea: industriak.

Agurainen eta Gasteizen ibaia nahiko kutsatu-ta dago, gainontzeko tarte guztian baino kutsa-tuago, behinikbehin. Bi udalerri hauek, honda-kin urentzako araztegi bana dute. Dena dela,Agurainekoak ez du behar bezala funtziona-tzen. Era berean, Gasteizekoan hobekuntza ba-

tzuk egitea behar beharrezkoa da. Nekazaritzalurretarako ongarriek eta industrietako hon-dakinek (olioak, koipeek eta metalek) eragin-dako kutsadura ere detektatu da.

Arro honetarako dauden saneamendu plangin-tzak hobetzea, edota plangintza berriakaurre-ra eramatea, nahiz Ulibarriko urtegia garbimantentzea beharrezkoak dira ibaia berresku-ratu eta uraren kalitateak hobera egitea nahibaldin badugu.

ULERMENA


7/28/2019 ibaialde1-5

16/48



126

4

.iharduera URAREN ZIKLOA

Helburuak

Uraren zikloari buruzko ezagupenakareagotzea, ur kontinentaletan zen-tratuz.

Ibaien higaduraren fenomenoa, zioaketa ondorioak ezagutzea.

Garapena

Lehenik eta behin, uraren zikloari eta berezikiur kontinentalei buruzko hainbat kontzeptuezagutzera emango dira: lurzoruen IRAGAZ-KORTASUNA-IRAGAZKAIZTASUNA, LUR-PEKO URAK, AKUIFEROAK, PUTZUARRUNTAK ETA PUTZU ARTESIARRAK.

Harearriarekin eta pomez harriarekin egingodugun esperimentuan, ikasleek, behatutakoaazal dezaketen hipotesiak eman beharko di-tuzte eta guztien artean eztabaidatu: Harearrian burbuilak eratzen dira, arroka

iragazkorra denez ura mikrozuloetan barne-ratzen baita.

Pomez harriak (edozein farmaziatan erosdaiteke),jatorri bolkanikoko harriak, burbui-la ugari ditu bere barnean harrapatuta, ho-rrexegatik da horren arina eta flotatu egitendu uretan.

Jarraian, ikasleen materialaren artean dagoenur

aren

zikloa

ri b

uruzko e

skema komen

tatu

kodugu denon artean. Une hau aproposa izandaiteke aurretik ikasitakoa berrikusteko etakontzeptu berrietan barneratzeko.

Momentu honetatik aurrera esperimentueiburuzko azalpenak irakurtzeari eta esperi-mentuak egiteari ekingo diogu. Iharduera ho-riek guztiak garatzeko, talde handiak antola-tzea gomendatzen dizuegu. Beharrezkoadenean irakasleak azalpen gehiago emangoditu eta ikasleak modu aktiboan parte hartze-

ra bultzatu.

Ihardueraren bigarren zatia ibaien higadurariburuzkoa da. Prozesua berbera izango da: azal-penak irakurri eta esperimentua denen arteanburutu. Helburua honako hau da: lurzoru mo-taren, klimaren eta landarediaren araberaibaiaren higadura era batean edo bestean ger-tatuko dela ezagutzera ematea.

Helburu horiek lortzen laguntzeko, pista ba-tzuk emango dizkizuegu:

Lurzoru motak eta higadura:

Haitzak gatz mineral bilaka daitezke eta on-dorioz, burdin urak eta ur karetsuaksortu.

Ibaiak zeharkatzen duen lurzoru motareneta honen gogortasunaren arabera, ibaiarenbidea zabalduzjoango da edo arroilak eratu-ko dira.

Ibaiak garraiatzen dituen materialen arabera,alubioiak desberdinak izango dira (haretsuak,putzutuak...) eta baita sedimentazio guneaere.

Landaredia eta higadura:

Esperimentuan frogatu izan dugunez landare-diak inguruaren higaduran eragiten du. Galdeiezaiezue ikasleei malda berdinetan jarritako bikubetetatikzeinetan jaso dugun ur gehiago etazergatik. Ibaiertzean ez badago landarediarikedo hau urria bada, urak bere bidearen ingu-ruko lurzorua eramango du, lurzoru emanko-rraren galera eta urak uherragoak izatea era-ginez.

Ibaiertzeko berezko landareen basoak ekosis-tema aberatsak dira; landare eta animalia espe-zie anitz garatzen dira bertan. Hortaz, ibaier-tzak birlandatzean kontu handiz jokatu beharda eta espezie egokienakaukeratu.

Landaredi mota, ibai tartearen, klimaren, altitu-dearen, urarekiko gertutasunaren eta bestefaktore batzuen arabera aldatzen da.

ULERMENA


7/28/2019 ibaialde1-5

17/48



127

A.7

4

.iharduera Klima eta higadura:

Euriak ere ingurua higatzen du, batez ere euri-jasek. Galde iezaiezue ikasleei zer gertatukozatekeen azken esperimentuan pixkanakaureztatu beharrean ur guztia batera isuri izanbagenu. Ibaiaren emaria aldakorra da bainaurte sasoien artean euriteen kopurua asko al-datzen bada, ibaiak gainezka egitea edota le-hortzea errazagoa da.

Tenperatura ere kontuan hartu beharreko fak-torea da. Beroaren eraginez lurrinketa areago-tu egiten da, eta emaria txikitu. Inguruan elurrabadago, eguzkia gogor jotzen hastean, elurraurtu eta emaria handitu egingo da.

Ibaiaren profila eta higadura:

Galde iezaiezue ikasleei beraiek egindakoibaiaren maketari malda handitzen genionheinean zer gertatzen zen eta zergatik.

Gogora ekar iezaiezue hirugarren ihardueranlandutakoa: ibaien profilak eta kantauriar etamediterranear isurialdeetako ibaien artekodesberdintasunak. Goi ibilguetan higadura go-gorragoa da, desnibela handia baita. Arrazoibera dela-eta, Kantauri itsasoan itsasoratzendirenetan Mediterraneoan itsasoratzen dire-netan baino handiagoa da higadura eta iturbu-ruek pixkanaka-pixkanaka atzera egiten dute.

Ibaiertza urbanizatzeak eta bideraketek higadu-ran eragiten dute:

Gogora dezagun iharduera honetako lehen za-tian ikusitakoa; urbanizatutako inguruek euriuraren iragazketa eta akuiferoen eraketa gala-razten dute, eskorrentia areagotu egiten daeta honekin batera, uholde arriskua.

Ibaiertzeko basoa ur erreserba naturala da, etauholdeaksaihestu eta kontrolatzeko biderake-

takbaino eraginkorragoa da sarritan. Izan ere,bideraketen eraginez korrontearen abiadurahanditu egiten da, eta honekin, hondoko etaibaiertzetako higadura ahalmena areagotu. Bi-deraketek, normalean, alboko alorretan uhol-de arriskua txikitzea lortzen dute, alabaina,ibaiaren beheko tartean arriskua areagotu egi-ten da.

Honekin ez diegu aditzera eman nahi ikasleei,

giza ekin

tza g

uztiek ondo

rio kal

tega

rriak di-tuztela paisajean, bai ordea ekintza guztiak

egokiro planifikatu behar direla, teknologia etaezagupen egokien bidez, naturaren dinamikakontuan izanik, errespetatuz eta berau kaltetugabe. Azken batean, naturan kalteak eragiteangure burua kaltetzen ari gara.

Materiala

Ikaslearen fitxak: 143-147. orrialdeak.

Hondoan zuloak dituen plastikozko kubetabat.Lurzoru gisa erabiliko ditugun material des-berdinak; harea, hartxintxarra, buztina, limoa,porlanaUreztagailuak.Kristalezko edo plastiko gardenezko kutxak.Bi hoditxo (boligrafoen estalkiak).Egurrezko bi kutxa luzeska.Landarerik gabeko eta landareak dituen lurra.Ura jasotzeko bi ontzi.Harearria eta pomez harria.

ULERMENA


7/28/2019 ibaialde1-5

18/48



128

ULERMENA

5

.iharduera IBAIAREN JOKOA

Helburuak

Ibaiko bizitzari buruzko ezagupenakzabaltzea.

Ibaiko elementuen artean ematendiren menpekotasunezko harrema-nez ohartzea.

HABITAT kontzeptura hurbiltzea.

Garapena

Iharduera hau jolas batekin hasiko dugu. Ikaslebakoitzak bere materialaren artean ondokoakaurkituko ditu:

Ibai tarte baten marrazkia. Ibaiko bizidunetako batzuen irudiak. Animalia eta landare horiei buruzko informa-

zioa.

Ikasle bakoitzak irudi horiek moztu eta dago-kien lekuan itsatsi beharko ditu. Gero, irudi ba-koitza elikagaitzat erabiltzen duenarekin lotubeharko dute gezi baten bidez. Urak eta eguz-kiak ere jaso ditzakete geziak, landareen janariiturri baitira.

Gero, guztien artean aztertuko ditugu marraz-kiak, eta izaki bizidunek elkarren beharra du-tela ikustaraziko diegu.

HABITATa zer den ulertarazteko jolas errazbatez baliatuko gara. Ibai ekosistemetako bihabitat nagusiak identifikatuko ditugu: ur gezaeta ibaiertza. Ikasleek, aurreko jokoan azaldudiren bizidunak, bizi diren ingurunearen arabe-ra identifikatu beharko dituzte:

Uretan bizi direnaktalde batean. Ibaiertzean bizi direnakbeste talde batean.

Uretan zein ibaiertzean bizi direnak hiruga-rren talde batean.

Bizidunak identifikatu ondoren ikasleek hiruhabitaten arteko bat aukeratuko dute eta ha-bitat horretan gertatzen den istoriotxo bat as-matu beharko dute.

Ekimen hauen bidez habitatari buruzko ezagu-pen batzuk lortzen dituztenean beraien mate-riala

ren a

rtean dagoen

testu

a irak

urriko d

ute.Testu horretan zera azaltzen da: ibaiaren alde

batetikbestera landaredia eta fauna aldatu egi-ten dela eta izaki bizidun bakoitzak, garatu ahalizateko, habitat egokia behar duela eta bertanbizitzera moldatzen dela.

Materiala

Ikaslearen fitxak: 148-152. orrialdeak.Guraizeak.

Kola.Papera eta arkatza.

ERANSKINA

Ikasgelan akuario sinple bat eraiki eta bertananimalia eta landare desberdinak sartu ditza-kezue. Animalia eta landareok denda espezia-lizatuetan eros ditzakezue edo ibaitik hartu,bestela. Honela, bizidun hauetako bakoitzakzer jaten duen, non bizi den, zer tenperaturabehar duen, eta abar ikasiko dute ikasleek.

Liburu on batek edo dendako langileek jarrai-tu beharreko pausoen berri emango dizuete.Desagertzeko arriskutik kanpo dauden espe-zieaksoilik aukeratu.


7/28/2019 ibaialde1-5

19/48



129

A.7

KONTZIENTZIAZIOA

6

.iharduera ZER EGITEN DUGU

IBAIONDON?

Helburuak

Ingurugiro arazoen aurrean jarrerakritikoa garatzea.

Arazoak elkarrizketaren bidez kon-pontzeko gaitasuna areagotzea.

Kasu baten azterketa dela medio, ba-loreen eskalan lehentasunak ezartzea.

Garapena

Proposatzen dizueguna simulazio jolasa da.Ikasle bakoitzak rol bat bete beharko du. Ho-rretarako ondoko testuaz baliatuko zarete:

Guztiok bizi zarete Ibaiondon, ibai batek ze-harkatzen duen eta bi auzo dituen herri bate-an alegia. Urgoitia eta Urbeitia dira auzoak.Aspaldidanik, eta ibaia dela-eta, bi auzoen arte-an istiluak daude. Izan ere, auzo batekoek ezdute ura zaintzen eta beste auzokoei heltzenzaien urak kalitate arazoak ditu.

Urgoitian, hau da, goiko auzoan bizi direnekoso ur ona dute baina erabiltzeko orduan ezdute inolako ardurarik erakusten. Industriaketa abeltegiak eraiki dituzte eta hauetakonahiz etxebizitzetako ura zuzenean heltzen da

ibaira, aldez aurretik araztu gabe.

Urbeitiara iristerako, ibaiko ura oso kutsatutadago eta ezin dute ur hori ezertarako erabili.Ortuakureztatzeko putzuakaurkitu behar di-tuzte, eta edateko nahiz sukaldean aritzeko,garbitzeko... Urgoitiatik ekartzen dute ura edobotiletan erosten dute.Jadanik ezin dute herriinguruan bainua hartu eta ibaiertzeko anima-liek ere hil ez direnekalde egin dute.

Ibaiondoko udala, arazoa konpontzeko asmoz,

behin eta berriz saiatu da bi auzoetako ordez-

kariakbiltzen, baina inoiz ez dira inongo akor-diora iritsi.

Duela zenbait hilabete, Urbeitiako biztanleekaraztegi bat eraikitzeko dirua biltzea lortu zu-ten; baina teknikariek esan dietenez, hain dagokutsatua ibaiko ura, non araztuta ere ezin izan-go lukete erabili.

Arazoarekin behin betiko bukatzeko bilera be-rr

i baterako deialdia egin da e

ta beha

rrezkoada irtenbide definitibo bat aurkitzea.

Testua irakurri ondoren, eta guztiekulertu du-tela ziurtatu ondoren, ikasleaksei taldetan ba-natuko ditugu.Talde bakoitzakauzo bateko ko-lektibo jakin bat ordeztuko du.

Talde bakoitzak dagokion kolektiboaren egoe-raren berri ematen duen txartel batjasoko du.Txartelak honako hauek dira.

URGOITIAKO INDUSTRIEN JABEAK

Burdina eta metalak lantzen dituzten zen-bait enpresen jabeakzarete (siderometalur-giak). Iharduera hauek direla-eta irabazihandiak lortzen ari zarete. Zuon iritziz, Ur-beitiako biztanleak bekaizkeriaz jokatzenari dira, beraien enpresekin ez dituztelakohorren irabazi handiak lortzen.

Fabrika hauetan auzokide askok lan egitendu. Beraz, ongizatea nabaria da auzoan.

Ez duzue etorkizunera begiratzen, momen-tua bizi duzue. Zuentzat ibaia makineriarenosagai bat besterik ez da, ura atera, erabilieta berriro bueltatzen baituzue bertara. Ezduzue uste zuen fabrikek eragindako kutsa-durak inorentzat ondorio larririk dakarre-nik; zuen ustez ibaia zatarragoa egongo da,baina ez besterik.


7/28/2019 ibaialde1-5

20/48



URGOITIAKO ABELTZAINAK

Zuen iritziz, ibaiak betidanik gainditu izanditu nekazaritzaren eta abeltzaintzaren era-ginak. Zerbaitez bizi behar duzue, eta eragi-ten duzuen kutsadura ibaiak arazorik gabeasimila dezake. Ibaia betidanik dago hor etabertan jarraituko du.

Gaur egun jende askok lan egiten du indus-

trietan, baina gutxi dira nekazari edo abel-tzainak (eta gainera gero eta diru gutxiagoirabazten dute). Zuengatik ez balitz,jendeakez luke ez ogirik, ez esnerik ez eta beste eli-kagairik ere izango. Iharduera hauek ozto-patu beharrean bultzatu egin beharko lira-teke.

URGOITIAKO BIZILAGUNAK

Ibaiko ura edateko, garbitzeko, janariakprestatzeko eta abarrerako erabiltzen du-zue. Ibaiaren goialdera joaten zarete bainuahartzera, zuen auzotik gertu.

Jakin badakizue Urbeitiako biztanleek, ura-ren kalitatea dela-eta arazoak dituztela,bai-na zuen ustez arazoa ez da horren larria.Gertatzen dena zera da, beti kexatzen aridirela. Bainua hartu nahi badute etor daite-zela zuen auzora eta kitto!

Zuon etxeetako hondakin urak ibaira zuze-nean heltzen direla badakizue, ez baitagoaraztegirik, baina zer egin dezakezue zuek?Hamaika arazo dituzue orain hortaz ardu-ratzen hasteko.

URBEITIAKO INDUSTRIEN JABEAK

Zuon industrietan teilak eta zeramikakekoizten dira, eta horretarako ur kopuruhandia behar izaten da. Iraganean zuen pro-duktuak oso ezagunak ziren haranean, osoestimatuak ziren. Aurrerago, ordea, arazoakizaten hasi zineten, batez ere ibaiakzekarrenura gero eta kutsatuagoa zegoelako. Zuen in-dustriek ur garbiak behar dituzte. Horrega-

tik, teilak eta zeramikak ekoiztea gero eta ga-restiago irteten zaizue eta ezin duzue besteenpresa batzuekin lehiatu.

Ibaia garbia behar duzue. Gainera, beti ar-duratu zarete ibaia zaintzeaz eta ez zikin-tzeaz, eta beraz, kexa azaldu duzue.

URBEITIAKO ABELTZAINAK

Abeltegiek kutsadura eragin dezaketela ba-dakizue, baina, baita kutsadura saihesteko

neurriak badirela ere. Zuek horren adibidegarbia zarete; abeltzainakzarete baina ez du-zue ibaia kutsatzen. Izan ere, ongarriak kan-titate egokietan erabiltzen dituzue, behieneta beste abereen simaurra ibaira ez iriste-az arduratzen zarete, nahiz eta horretarakodenbora eta diru gehiago inbertitu beharduzuen eta informatzen jarraitu behar du-zuen.

URBEITIAKO BIZILAGUNAK

Ibaia denona denez eta denok dugunezibaiaz gozatzeko eskubidea, denon arteanzaindu beharko genuke. Horregatik zuenegoerari ez deritzozue bidezkoa.

Urarekin dituzuen arazo guztiak direla me-dio, oso haserre zaudete. Botilaratutako uraerosi behar izaten duzue eta beste erabile-ra batzuetarako behar duzuena Urgoitiatikekarri behar izaten duzue. Etajakina, horrekdirua balio du.

130

KONTZIENTZIAZIOA

6

.iharduera


7/28/2019 ibaialde1-5

21/48

Talde bakoitzak dagokion txartela irakurrikodu soilik eta informazio horretaz baliatuz, aur-kako hiru taldeetako bakoitzari zuzendutakobizpahiru galdera idazteaz gain, hiru taldehauek egingo dizkioten galderei erantzutekoprestatu beharko du. Ordezkari bat ere izen-datuko duzue. Urgoitiako industrien jabeek,esaterako, ondokoa prestatu beharko dute: Urbeitiako industri jabeei zuzendutako biz-

pahiru galdera.

Urbei

tiako abel

tzainei

zuzend

utako bi

zpahi-ru galdera.

Urbeitiako bizilagunei zuzendutako bizpahirugaldera.

Eta horiek egingo dizkieten galderei erantzu-teko prestatu beharko dute.

Prestaketak amaitzean Udaleko ordezkariekinbilduko zarete. Horretarako honela antolatu-ko duzue ikasgela:

Txandaka, talde bakoitzak galderak egingo diz-kie beste auzoko kolektiboei eta hauek eran-tzuten saiatu beharko dute. Ordezkariak izan-go dira galderak egitearen eta erantzunakematearen arduradunak, baina ordezkariekhitz egin ondoren, taldeko gainontzeko kideekparte hartu ahal izango dute, alkate/alkatesakbaimena ematen badie behinikbehin.

Horrela, eztabaida arina sortuko da irakaslea-ren kontrolpean. Galderen txanda amaitzeantalde bakoitzak, txandaka, egoera hobetzera

zuzenduta dauden zenbait ekimen aurrera era-

mateko konpromezua hartuko du eta denonartean eztabaidatuko diren irtenbideak ereproposatuko dira.Alkate edo alkatesak guztieiemango die txanda eta irtenbide posible guz-tiak idatziko ditu. Berak ere irtenbideak pro-posa ditzake.

Iradoki ditzakegun hainbatirtenbide:

Industria, nekazaritza,abeltzaintza eta herrie-tako i

suriaka

razt

eko arazt

egiak eraiki. Herritarrek, toxikoak ez diren garbikariak

soilik erabili eta etxeko ekologia gaia az-tertu:Xaboi neutroak eta fosfato gabeko garbi-

kariak erabili.Lixibaren ordez bikarbonatoa eta ozpina

erabili.Produktu bat erabiltzeko orduan, ahalik

eta kantitate txikiena erabili.Arraskatik produktu toxikorik edo oliorik

ez isuri.

Guztion artean ura aurrezteko konprome-zua hartu.

Guztiok, baina batez ere industriek, urarenkalitateari buruzko legedia errespetatu. Le-gedi honek, ura kutsa dezaketen produktuenisurketa zuzenak zein zeharkakoak debeka-tzen ditu.

Ibaiertza errespetatu eta industriak zeinabeltegiak, ibaitik legediak finkatzen duen dis-tantziara eraiki.

Herri osoaren ongizatea hobetzeko asmoz,industriek teknologia garbietan inbertitzekohitza eman.

Adibide bat: Industria kutsatzaileenetakoak pa-per industriak ditugu. Uretara isurtzen dutenproduktu toxikoetako bat kloroa da. Kloroapapera zuritzeko erabiltzen da, baina paperazuri-zuria izatea ez da inola ere beharrezkoa.Papera grisaxka izanda ere berdin-berdin era-bil daiteke.

Materiala

Ikaslearen fitxak: 153. orrialdea.



131

KONTZIENTZIAZIOA

6

.iharduera

A.7

IBAIONDOKO UDALAURGOITIA URBEITIA

Ordezkariak

Industri jabeak Industri jabeak

Abeltzainak Abeltzainak

Bizilagunak Bizilagunak

Alkatea


7/28/2019 ibaialde1-5

22/48


A.7

132

ARAZTEGIAERAIKITZEN

Helburuak

Hondakin uren arazketa prozesuariburuzko ezagupenak bereganatzenlaguntzea eta arazketaren beharrazkontzientziatzea.

Hondakin uren arazketarekin baterauraren neurrizko erabilera etaibaien kontserbazioaren aldeko ja-rrerak bultzatu behar direla jakina-raztea.

Garapena

Aurreko ihardueran, ibaietako urak jasaten di-tuen eraldaketen arazoa konpontzeko bidedesberdinak daudela ikusi dute ikasleek. Beraz,aurrekoa eta honako iharduera hau erlaziona-tzea garrantzitsua da. Izan ere, araztegiak ir-tenbide horietako bat dira eta iharduera ho-nen bidez, ARAZKETA zer den ik asleeiargitzen saiatuko gara.

Irakasleak egoki baderitzo, iharduera hau 6. eta7. ihardueren aurretik landu daiteke. Zuenikasleek inoiz ez badute araztegirikbisitatu etaeztabaidaren aurretik azalpenen batzuk ema-tea egokia dela iruditzen bazaizue, horixe egin

dezakezue. Maketa eraikitzeko hondakinakerabiliko ditugu, ikasleek etxetik ekar ditzake-tenak. Honek, birziklapenari buruz hitz egitekoaukera emango digu.

Trabeska moztutako plastikozko botila bat 1zenbakia duen ontzia izan liteke. Saretxoakedozein burdindendatan lor daitezke. Bere or-dez botilari itsatsitako oihaltxo bat ere erabildaiteke 2. ontzia eraikitzeko bidoi baten hon-doa erabil dezakezue eta 3. ontzia plastikozkobotila bat ere izan liteke. Hartxintxarrak etaharea ibaitik hartu daitezke edo obraren bate-an eskatu.

Edozein mod

utan, ika

sleak i

zan dai

tezela i

rudi-menez eta trebetasunez maketa eraikiko dute-

nak. Azal iezaiezu eraiki duten maketa beneta-ko araztegien sinplifikazio bat dela eta zenbateta zikinago eta kutsatuago egon ura, are etakorapilotsuagoa eta garestiagoa suertatzendela arazketa. Era berean, funtsezkoa da ondo-ko ondoriora ez iristea: ura araztuz arazoakkonpontzen direnez, ibaiko ura kontu gabeerabili eta zikin dezakegula. Gogorarazi iezaie-zu IBAIONDOn Urbeitiako bizilagunek eraikinahi zuten araztegiarekin gertatu zena.

Materiala

Ikaslearen fitxak: 154. orr..Plastikozko ontziak.Kortxozko bi tapoi. Saretxoak.Harriak, hartxintxarrak eta harea.Buztina eta ura, nahasita.Guraizeak eta kola.

KONTZIENTZIAZIOA

7

.iharduera



7/28/2019 ibaialde1-5

23/48

IDEIAK ARGITZEN

Helburuak

Aurreko ihardueren bidez eskuratu-tako ezagupenak eta jarrerak erro-tzea: higadurak eta kutsadurak era-gindako ibaiko uraren aldaketa,ibaiaren erabilera historian zehareta ibai ingurunearen kontserbazio-

an betetzen dugun papera.

Garapena

Sintesirako eta ebaluaziorako iharduera da ho-nako hau. Berau aurrera eramateko ibai eko-sistemak posterraz baliatuko gara. Ikasleektaldeka lan egingo dute, posterra behatuz etaberaien materialaren artean dauden galderakerantzunez. Horretarako bost edo sei ikaslekotaldeak eratuko ditugu. Galderak erantzuteazgain, talde bakoitzak hormirudi bat egin behar-

ko du, beraiek behatu duten haranaren antze-koa irudikatuz. Kasu honetan, ordea, ingurukobiztanleen erabilera egokia dela medio, garbidagoen ibaia marraztu beharko dute.Talde guz-tiek lana bete dutenean, emaitzak guztion arte-an komentatuko ditugu eta bide batez, aldez

aurretik landutako gaiak berrikusiko ditugu.Honela bada, eta higadura gaiari dagokionez, hi-gadura galarazteko ibaiertzeko landarediakduen garrantziaz eta bere garrantzi ekologiko-az hitz egingo dugu berriro ere. Harrobien era-ginez ingurua higatzen denez, ibaietatik urrunegon beharko lukete eta ustiapena amaitzerakoingurua berreskuratzera bideratutako plangin-tzaren bat prest izan beharko lukete. Ortueneta ibaiaren artean zuhaitz edo zuhaixka ba-tzu

k landatz

ea egokia litz

ateke, l

urra babe

stu

eta korronteak eramatea galarazteko alegia.

Bukaeran talde bakoitzak bere hormirudiaerakutsiko du, ibaiaren arazoentzako aurkitudituzten irtenbideakazalduz. Guztiek ikustekomoduko leku batean jar ditzakegu.

Iharduera hau eta hurrengoa egokiak dira uni-tate didaktikoaren helburuak bete ote direnebaluatzeko.

Materiala

Ikaslearen fitxak: 155-156. orrialdeak.Ibai Ekosistemak posterra, Eusko Jaurlari-tzakargitaratu eta CEIDAkzabaldutakoa.Kartulinak, lapitzak, margoak, errotuladoreak.



133

PARTEHARTZEA, SINTESIA, KOMUNIKAZIOA


8

.iharduera

A.7

ETA ORAINLAGUNDUKOAL DIOGU LAMIARI?

Helburuak

Eskuratutako ezagupenak eta jarre-rak ikastetxe mailan ezagutzeraematea.

Taldean lan egiteko gaitasuna gara-tzea.

Gure ibaien kontserbazioaren aldekoekimenetan parte hartzea, hauek ku-tsatzea eragiten duten ekintzak sala-tuz eta ibaien ongizatearen eta gurebizi kalitatearen aldekoak hedatuz.

Garapena

Aldizkari bat eratzea, berez, ekimen erakarga-rria da. Baina Lamiari laguntzeko nahiak areerakargarriagoa egiten du (adin honetako ikas-9

.iharduera


7/28/2019 ibaialde1-5

24/48




leak,jadanik, Lamia ibaiaren sinbolo gisa erabi-

li dugula ulertzeko gai dira).

Iharduera honen bidez, ingurugiroaren alde

ekiteak eta gure inguru hurbilean ekimen

hauek ezagutzera emateak duen garrantzia az-pimarratu nahi da. Aldizkaria medio egokiaizan liteke iharduera hauetan zehar landutakoaezagutzera emateko:

Gure ibaien ezaugarri fisiko-kimikoak (ibaiabisitatu ostean, ikasleek, korrespontsalak

bailiran, egun horretako kronika idatz lezake-te). Ibaien kontserbazioari begira, gure eran-

tzukizunen inguruko iritzizko artikuluak,ikerketa artikuluak etab. ere idatz ditzakete.

Beste ibai batzuei buruzko informazioa: ira-kaslearen esku dagoen materiala.

Ibai ekosistemetako bizidunak eta kutsadura

arazoak.

Uraren arazketa.

Hasteko, ikasleei kazetarien lanaren berri

emango diegu; artikulu mota desberdinei (iri-

tzizko artikuluak, editoriala, ikerketa artiku-luak...) buruz mintzatuko gatzaie, izenburu era-

kargarriak erabiltzearen garrantzia eta hizkeragarbi eta ulergarria erabiltzearen garrantziaazalduko diegu. Hainbat egunkari/aldizkari era-mango ditugu ikasgelara, denen artean azter-

tzeko. Bide batez informazio iturriei buruz ere

hitz egingo diegu.

Garbi izan behar dute aldizkaria egiteko beha-

rrezkoa dutela ongi antolatzea eta taldean lan

egiteko gai izatea. Irakasleok, zenbateraino di-

ren gai beraien lana antolatzeko ikusi eta ho-rren arabera jokatu behar duzue.Eginkizun honekin hasteko egokia izan litekeguztion artean erabakitzea zein atal landukoditugun aldizkarian. Guztion ideiak kontuanizan eta arbelean idatziko dira. Gero egokienakiruditzen zaizkigunakaukeratuko ditugu.Aldiz-kariaren izena aukeratzeko ere, prozesu ber-bera jarraituko dugu.

Bestetik aldizkariaren formatoa zehaztu be-harko dugu: zutabeetan idatziko dugun, izenbu-ruen tamaina, azalpenak marrazkiez eta argaz-kiez osatuko ditugun, grafikoak gehitukoditugun eta abar.

Aipatu bezala, iharduera honen helburu nagu-siak hauek dira: ikasleen lana jaso eta ebalua-tzearekin batera, ibaien balioaz eta arazoez in-formazioa eskaintzea, informazio hori jendearihelaraztea eta kontzientziatzea. Aldizkariarentruke dirurik jasotzeko asmoa izango bazenu-

te, guztion artean erabaki beharko zenuketediru horrekin zer egin (interesgarria litzatekeibaien aldeko ekimenen batean edo aldizkaria-ren ale berriakargitaratzen inbertitzea).

Materiala

Ikaslearen fitxak: 157-158. orrialdeak.Aldizkari/egunkari desberdinak.Aurreko ihardueretako emaitzak, nahiz ihar-dueretan zehar jasotako apunteak.Testuliburuak eta kontsulta liburuak.Papera, arkatza eta boligrafoak.Errotuladoreak, margoak.Taldeka lan egiteko gela egokia.Ordenadoreak (aukeran).

134


9

.iharduera

7/28/2019 ibaialde1-5

25/48


I H A R D U E R A P R O G R A MA -L E H E N H E Z K U N T Z A KO 3 .Z I K L O A

135

B

Kaixo neska-mutilak! Zermoduz zaudete?

Ez zineten ba nitaz ahaztuko, ezta? Zuon lagun Lamia naiz. Nire lagunek eta nik ibaian bizitzen ja-rraitzen dugu, baina jakingo duzuenez beti ditugu arazoak. Horrexegatik,zuon laguntza behardugu.

Badakizue igeri egiteak eta urazpian jolasteak zoratzen gaituela; buzea-tuz, ibaia goitik behera zeharkatzen dugu batzuetan.Alabaina, aurre-

ko egun batean ezkutaketan jolasten ari ginela, nik, ibaiak egitenduen bihurgune bat, leku itzalbataukeratu nuen ezkutatzeko. Han

nengoela usain nazkagarri bat heldu zitzaidan. Uretara begiratueta marroi kolorekoa zela ikusi nuen. Begiak ibaiertzerantz altxatunituenean han gertatzen zenaz ohartu nintzen; hodi batetik,gure etxea kutsatzen zuen urhiguingarria isurtzen zen.Amo-rru bizian nengoen. Uretatik irten eta urhura nondik zetorrenezagutzeko prestnengoen. Horren guztiaren erantzuleak be-reak eta bi entzun beharko zituen, baina nireak bezalakoahate hankekin... nora joan nintekeen?Lamiok ezin dugu me-tro gutxi batzuk baino aldendu ibaitik. Gainera, ibaiak bide-ratuta daude eta gero eta zuhaitzgutxiago gelditzen direnez

ibaiertzean ezin dugu ia inon ezkutatu. Horrexegatik behar

dut zuen laguntza. Guk ezin dugu egoera hau salatu. Benetanbehar zaituztegu! Oraingoan ere, ezin diguzue huts egin!

Zuon laguna.

Lamia.

P.D: Badakigu, guri bezala,zuoi ere asko gustatzen zaizuela jo-lasean aritzea. Beraz,zergatik ez zarete elkartzen eta gureibaiak nolakoak diren eta non kokatzen diren ezagutzekolehiaketa batprestatzen? Modu horretan errazagoa izangozaizue gure ibaiak, garai bateko urgarbidun ibaiak izaterabueltatzeko saiakeran guri laguntzea.Agian zuek ere zerbait

egin dezakezue ibaia kutsatzen dutenak aurrerantzean horre-lakorik egin ez dezaten konbentzitzeko.

1. iharduera.LAMIAK ARAZOAK DITU

7/28/2019 ibaialde1-5

26/48


136

B

2. iharduera.IRTEERA IBAIRA

GURE IBAIARI BURUZKO DATUAK

Izena: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Iturburua:. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Non itsasoratzen da?: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zeharkatzen dituen herriak: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zein haranetan dago?: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Egiten dituen kilometroak: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

BEHAKETAK

1.Begiz antzeman daitekeen kutsadura.

Ibaira egingo dugun irteeran hainbat behaketa egingo ditugu, ura kutsatuta dagoen ala ez dagoen jakiteko.

Olio eta koipeak: hegaztiei lumetan itsasten zaizkie eta arrainei brankietan, arnasketa galaraziz.

Badaudes Ez daudes

Xaboiak, aparrak: aparrik edo xaborik dagoen ala ez egiaztatzeko poto batean ibaiko ura jasoko dugu, potoa erdi-raino betez. Potoa irabiatuko dugu eta burbuilak desagertu arte iragandako denbora kronome-tratuko dugu. Gauza berbera egingo dugu iturriko urarekin, platerak garbitzeko erabili dugun ura-rekin Honela, alderatu egingo ditugu emaitzak.

Ur mota Burbuilak desagertu arte iragandako denbora

1. Ibaiko ura2.3.4.

Kolorea: ibaiko ura gordetzen duen potoaren atzean kartulina zuri bat jarriko dugu. Bere ondoan iturriko ura duenpoto bat jarriko dugu eta biakalderatuko ditugu. Zein kolorekoa da ibaiko ura?

Gardena s Nahiko kolore iluna dus Oso kolore iluna du s

I H A R D U E R A P R O G R A M A -L E H E N H E Z K U N T Z A KO 3 .Z I K L O A

7/28/2019 ibaialde1-5

27/48


137

B

2.Uretan dauden partikula solidoak.

Baliteke ibaitik hartu dugun ura uherra egotea, uretan flotatzen dauden partikula solidoen eraginez. Partikula hauekuretatik banatzeko aho zabala duen botila batean paperezko iragazkia ipiniko dugu, enbutu itxura emanez. Ibaikoura botilara botatzean iragazkiak iragazi egingo du. Gero, iragazkian gelditu diren partikulak azter ditzakegu lupabatez baliatuz.

Zergatik daramatza urak partikula horiek? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Partikula horiekzein sedimentu motari zegozkion? Lupa erabil dezakezue.

Hareas Harritxoak, Lokatzas Landare hondarraks

Bestelakoaks Beste sedimentu mota bati badagozkio, idatzi zeini: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Urak partikula asko badaramatza, hauek metatzean hondoa lohitu egiten da, arrainek arrautzak erruten dituztenleku asko lokatzaz estaltzen dira eta beraz, arrainak ez dira ugaltzen.

3.Ibaiertzeko landaretza.

Urarekiko gertutasunaren arabera.Behaketa hau egiteko soka luzea beharko duzue (5 metro); metroro korapilo bat egingo diozue. Zabal ezazue sokaibaiarekiko perpendikularki, ibai bazterretik ibaiertzeko landaredia iristen den ingururaino. Gida baten laguntzaz

metroro aurkitzen dituzuen landareak identifikatu eta izena idatzi. Adibidez:

Ibaiertza 1 m 2 m 3 m 4 m[[[[[

Lezkak Sahatsa Sahatsa Haltza

Ingurune hezeetako eta lehorretako landarediaren arteko alderaketaUretatik hurbil bizi den landare bat aukeratu eta kontu handiz, sustrai eta guzti atera lurretik. Marraz ezazue lau-kitxo honetan (ez ahaztu sustraiak irudikatzea). Gero egin ezazue gauza bera ingurune lehorrean bizi den landarebatekin (kaktusen batekin adibidez).

Beha itzazue landare hauen sustrai, zurtoin eta hostoak. Zertan bereizten dira bi landare horiek? Zer adieraztendute desberdintasun horiek?

Gogoan izan landareak, gainontzeko izaki bizidunak legez, bizi diren ingurura eta inguru

horretako baldintzetara moldatuta daudela. Bizidun bakoitzakbere habitat naturala du.

4.Diapositibak.

Atera dituzuen diapositiben artean 5 edo 6 aukeratu eta zuon lagunekin komentatu.

2. iharduera.IRTEERA IBAIRA


7/28/2019 ibaialde1-5

28/48


138

B

Beha ezazue Euskal Autonomia Erkidegoko (EAEko) ibaien mapa eta dagokien lekuan, ezagutzen dituzuen ibaienizenak idatzi. Falta zaizkizuenakAtlas baten laguntzaz bete.

Mapa arretaz begiratu baduzue, erraz erantzungo diozue galdera honi. Non isurtzen dituzten beraien urakEAE-ko ibaiek? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Oso ongi! Eta orain, beraien urak isurtzen dituzten lekuaren arabera, gai al zarete mapa gainean lerro bat irudi-katuz ibaiakbi taldetan banatzeko?

Marraztu duzuen lerro imajinario horri isurialdeen banalerroa deritzo. Kantauriar isurialdeko ibaiak (Bizkaikoitsasoan itsasoratzen direnak) mediterranear isurialdeko ibaietatik (urakEbro ibaira isurtzen dituztenetatik) ba-natzen ditu.

Isurialdeen banalerroa eta hurrengo orrialdean duzuen mendien mapa alderatu. Ba al datoz bat zerbaitetan? .. .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. iharduera.GURE IBAIEN EZAUGARRI NAGUSIAK


7/28/2019 ibaialde1-5

29/48


139

B


EAEko mendilerroek osatzen dute lerro imajinario hori. Euria egiten duenean, lerro honetatik iparraldera erortzenden ura Bizkaiko itsasora heltzen da eta hegoaldera erortzen dena, aldiz, Mediterraneora. Horren inguruan hain-bat bitxikeria konta daitezke; Urkiola isurialdeen banalerroan dago. Esaten denez, Santutegiko teilatuaren alde ba-tera erortzen den euri ura itsaso batera omen doa eta teilatuaren beste aldean erortzen dena beste itsasora.

Arroaren azalerari, klimari, erliebeari eta lurzoruaren izaerari dagokienez, bi isurialdeak desberdinak dira eta on-dorioz, ibaiak ere desberdinak dira.

Beha ezazu

es

ar

e hidr

ogr

afikoar

en (ibaien) mapa eta e

ran

tzun galde

ra ha

uei:

Orokorrean zein dira luzeagoak, kantauriar isurialdeko ibaiakala mediterranear isurialdekoak? ..............................Zergatik? ...........................................................................................................................................................................................Zein arrok dute azalera handiagoa? ...........................................................................................................................................

Kantauri itsasoan itsasoratzen diren ibaiek bide laburragoa egiten dute, mendiak eta itsasoa elkarren hurbil bai-taude. Hori dela-eta, ingurune malkartsuak zeharkatzen dituzte itsasoratu aurretik eta ondorioz higadura handiasortzen da. Hurrengo ihardueran egiaztatu ahal izango duzue hemen esandakoa.

Ibaiak laburragoak direnez, arroak ere ez dira horren zabalak. Beraien urakEbro ibaira isurtzen dituzten ibaiak lu-zeagoak dira eta arroen azalera handiagoa. Iturburutik Ebron ibairatu arte egiten duten bidea ez da horren mal-

kartsua; desnibela isurialde kantauriarrean baino txikiagoa da.

Oiz Izarraitz

Ernio

Aralar

Aizkorri

Urbasako Mendilerroa

Kantauriko Mendilerroa

Gasteizko Mendiak

Arkamu Mendilerroa

Gorbeia


7/28/2019 ibaialde1-5

30/48


140

B

Klima ere desberdina da alde batera eta bestera. Beha ezazue klimaren mapa eta azaldu bi isurialdeetako prezipi-tazio eta tenperaturen arteko aldea.

Bi isurialdeetako ibaien arteko desberdintasunak ez dira faktore naturaletara soilik mugatzen. Giza eragina ere kon-tuan izan behar da gure ibaien arteko desberdintasunakulertzeko. Gizakiari lotutako faktoreen arteko batzuk on-

dokoak dira: Ibaiakzeharkatzen duen haran edo arroan bizi den jende kopurua. Arro horretako giza iharduerak; lurzoruari ematen zaizkion erabilerak.

Nola eragiten ote dute faktore hauek ibaietan? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

MAPEI BURUZKOAK

Iharduera honetan zehar, eta beste aldi askotan ere, ohartuko zineten mapa mota asko daudela. Mapa mota bat to-

pografiari dagokiona da, hau da, mapa topografikoa.

Lurrazalaren erliebea adie-razteko balio dute.


Koska Mendia

Alboa

Ibaia

Alto ibaia

Pikozuri Mendia

BizkaikoItsasoa

500

400

300300

400

500

600

700 800

900

200200

100100

400-500 mm

500-700 mm

700-1.000 mm

1.000-1.500 mm

1.500-2.000 mm

2.000 mm-tik gorakoa

2.000

1.500

1.000

700

500


7/28/2019 ibaialde1-5

31/48


141

Mapa honetan irudikatuta dauden lerroei sestra kurba deritze. Sestra kurba bakoitzak itsasoaren mailatikaltitu-de berdinera dauden puntuak lotzen ditu mapan. Puntu bati dagokion altitudea kota izenaz ezagutzen da.

Behatu ondoko mapa eta esan:

Zein altitudetan dago Alto ibaiaren iturburua? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eta Alboa ibaiarena? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zein altitudetan ibairatzen da Alto ibaia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eta Alboa ibaia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Mapa bat irudikatzeko orduan eskala desberdinak erabil daitezke. Eskalak, neurri errealen eta mapan irudikatu-takoen arteko erlazioa adierazten du. Honela bada, 1:100.000 eskalak, mapako zentrimetro bat errealitatean100.000 (1.000 m = 1 km) zentimetro direla esan nahi du.

Eskalakbeste modu batez ere adieraz daitezke.

Ikus ezazue ikasgelan dituzuen mapetan zein eskala erabili den. Mapa horietako bat hartu eta eskalak erabiliz etaerregela baten laguntzaz kalkula ezazue zein den puntu hauen arteko distantzia:

Azpeitia eta Gasteiz artekoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Agurain eta Durango artekoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Gernika eta Eibar artekoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ORAIN IKERKETAREN TXANDA DA.

Mapak erabiltzen ikasi duzuenez, proposatzen dizuegun ikerketa aurrera eramateko erabil ditzakezue.

Bana zaitezte taldeka.Talde bakoitzak ondoren proposatzen dizkizuegun ibai hauetako bat aukeratu behar duzue:Ibaizabal, Bidasoa eta Zadorra.

Liburutegira, testuliburuetara eta abarretara jo eta aukeratu duzuen ibaiari buruzko ahalik eta informazio zabale-na bildu. Saia zaitezte galdera hauei erantzuten:

Zein isurialdetan dago? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zein altitudetan du iturburua eta zein altitudetan itsasoratzen edo ibairatzen da? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zein herri zeharkatzen ditu? Zenbat biztanle bizi dira herri hauetako bakoitzean? Eta guztira? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zenbat kilometro egiten ditu ibaiak? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zein da arroaren azalera? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Arro horretan bizi den jendeakzertan egiten du lan? Industria asko al daude? Zein motatako industriak? . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B


0 1.000 3.000


2.000

7/28/2019 ibaialde1-5

32/48


142

B

Zein da ibaiaren ingurugiro egoera? Arrantzan egin al daiteke bertan? Zein arrain mota bizi da ibaian? Bertan bai-

nua hartzerik izango al genuke? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bila itzazue inguru berbera erakusten duten mapa desberdinak.

Informazioa biltzen duzunean, pentsa ezazue nola azalduko diezuen gainontzekoei ibaiari buruz ikasitako guztia.

Azalpenekin hasi aurretik, kontuan izan informazio orokor hau:

ZEIN DA GURE IBAIEN EGOERA?

Eusko Jaurlaritzak, 1993an, EAEko Ibaien Ingurugiro Egoera eta Uraren Kalitatea Zaintzeko Sarearen bitartez on-doko datuak jaso zituen:

Aztertu ziren ibai tarteen artean:

% 50 guztiz degradatuak daude, hau da, oso kutsatutako urak dira eta edangarri bihurtzea (giza kontsumorako era-biltzeak) lan handia eskatuko luke. Ur hauetan ez da arrainikbizi.

% 15 produktu toxiko eta agente patogeno (gaixotasunen eragile) asko daramatzate.

% 35 egoera onean daude; urak garbiak dira eta tratamendu sinple bat aplikatuz gero edangarriak izango lirateke.Bertan bainatzea posiblea da eta aisialdirako eta ureztapenerako egokiak dira ur hauek.Jasotzen duten inpaktu ba-karra, eurijasen eraginez ibaira heltzen diren materialena da.



7/28/2019 ibaialde1-5

33/48


143

B

Beha ezazue uraren zikloari buruzko eskema.Azalpen eta esperimentu erraz batzuen bidez uraren zikloarekin ze-rikusirik duten hainbat kontzeptu azaltzen saiatuko gara.

Lurzoru iragazkorrak eta iragazkaitzak.

Hausturak eta espazio irekiak dituzten materialekura beraien barnetik mugitzea ahalbidetzen dute. Horregatikesaten da iragazkorrakdirela.

Porositate txikiko materialek eta haustura gutxi dituztenek eragotzi edo oztopatu egiten dute uraren mugi-mendua. Hauek material iragazkaitzakdira.

Esperimentua.

Lehenik eta behin, material desberdinak jaso behar dituzue: harea, hartxintxarrak, buztina, limoa, porlana... Hondoazulatuta duen plastikozko kubeta bat ere beharko dugu. Material hauekzuloak estaltzeko erabiliko ditugu. Zuloakestaltzen dituzuen aldioro, ur kopuru berdina isuriko duzue kubetara eta zera egiaztatu beharko duzue, zein mate-rialetan zehar iragazten den ura erraztasunez, zeintzuek eragozten duten ura iragaztea eta zeintzuek oztopatzenduten ura iragaztea.

Saia zaitezte materialak lauki honetan sailkatzen:

IRAGAZKAITZAK ERDI IRAGAZKAITZAK IRAGAZKORRAK

Esperimentua.

Har ezazue harearria, eta ura duen ontzi garden batean sartu. Zer gertatzen da? Zergatik irteten dira a ire burbui-la horiek? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Documents

ibaialde1-5