BN'L-ARABI VE MEVLANA ARASINDAK BAZI ORTAKKAVRAMLAR

Yard. Do. Dr. Ekrem Demirli'

ZET

bn'l~Arabi'yle birlikte ortaya kan ve "tasavvufun olgunluk dnemi" diye nitelenen

tasavvuf anlay, kendisinden sonraki tasavvufun geliimini belirledii kadar nCeki tasavvufun

da yorumland genel bir paradigma saylmtr. Bu bakmdan ilk sufilerin tasavvuf dnceleri

bn'l-Arabi'nin yorum yntemiyle ele alnarak incelenmi, bu sayede tasavvuf tarihinde bir uyum

ve ahenk aran mtr. -Mevlana, bn'I-Farz gibi air-suflerin eserleri de bu eksende yorumlanarak

tasavvufun bu btncl ve elikilerden arnm yaps daha gl bir ekilde ortaya

konulmutur. Bununla birlikte Mevlana ve bn'l-Arabl'nin tasavvuf anlaylannn hangi

bakmlardan rtt ve hangi bakmlardan ayrt grrozde de sren bir tartmadr. Bu

yaz, zellikle Mesnevi'deki -baz kavramlarn bn'I-Arabi dncesindeki karlklannn

aratrlmas zerinde durmaktadr. Bu ynyle de, daha nce "Tasavvuf Dergisi, Mevlana

Say"snda yaynlanm makalenin bir devam mahiyetindedir.

ABSTRACT

COLLECTIVE CO NCEPTS BETWEEN IBN AL-ARARI AND MA WLANA

The Mathnawi of Rumi and the Fusus al-Hikam of Ibn al-Arabi are considered the

monumental works of the Sufi tradition. Various commentaries on both Mathnawi and Fusus have

always served to keep these works topical. Commentaries on Fusus did not only appear as the

most significant works of theoretical Sufism but al so shaped the commentary tradition in general.

For instance, commentary tradition of Mathnawi did not only follow Fusus commentaries but also

commentaries of Ibn al-Arabi's other works. Further, commentators of Mathnawi interpreted the

ideas of Rumi together with the ideas of Ibn al-Arabi. However, this approach has always

included the risk of reducing the thought of Rumi to the thought of Ibn al-Arabi. Thus, some

contemporary studies raised criticisms against Mathnawi commentators on this issue. This essays

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi, Tasavvuf Anabilim Dal.

stanbul niversitesi lahiyar Fakiiilesi Dergisi Say: 16, Yl: 2007

230 Yard. Do. Dr. Ekrem Demirli

aims at expounding the intellectual relationship between Rumi and Ibn al-Arabi in reference to

some ideas and concepts within Fusus and Mathnawi.

Giri

Bir iir ile nesir ayn bak asyla yorumlanabilir mi? Ya da her iki tarz kullanan bir dnr sz konusu olduunda, bunlardan birisini nceleyip tekini ona gre mi yorumlayacaz? Sz gelii iir nesir halinde yazlm bir yaznn sanatsal bir forma dntrlmesinden ibaret midir? Bu gibi sorular, tasavvuf

_ tarihinin en nemli air-sufilerinden birisi olan Mevlana ile hem iiri hem de nesri kullanan bn'l-Arabt arasndaki nasl bir bilgi ilikisi kurmak gerektiiyle ilgili yaklamlarda yzyze geleceimiz birka sorudur.

bn'l-Arabi kendi metinlerinde kulland iir ile nesir farkndan sz ederken yle der: 'Kitabn (Ftuhiit- Mekkiyye) blm balarnda zikredilen her kaside, nesir blmnde ayrntl zikredilmi eyleri zetlemek ve onlardan sz etmek amacyla zikredilmemitir. iir, zikredildii blmn aklanmas kapsamndadr. Binaenaleyh iirden sonra gelen szde bir tekrar yoktur. Her blmn aklanmasnda nesre olduu gibi, iire de baklsn! iirde konunun nesir olarak sz edilmemi meseleleri vardr-" bn'l-Arabf Ftilhiit- Mekkiyye'nin hemen her blmnn banda bir iire yer verir ve ilk bakta anlalan ey, bu iirin blmde ele alnacak hususlarn bir zeti olduudur. Yzeysel _lir okuma, bu beklentiyi hakl kartarak iirleri nesirde anlatlan geni konularn zeti saymaya imkan verir. Ancak bn'l-Arabi, byle bir yanlgya kar okuru ikaz etmek iin iiri bir zetierne arac olarak kullanmadna dikkat eker. bn'l-Arabt'nin bu yaklam, tasavvuf tarihinde nemli bir literatr tekil eden manzum eseriere bakta hesaba katmak gerekir. Konu Mevlana Celaleddin Rumi ve _onun manzum eserleri, zellikle bunlarn arasnda en nemli ve messiri saylan Mesnevi olduunda, bu yaklam ayr bir vehe kazanr. Mesnevi'yi okurken yle bir soru sormak anlaml grnmektedir: Manzum bir eser olan Mesnevi' ye sorulacak sorular ve bunlardan beklenecek cevaplar ile bn'l-Arabt'nin -sz gelii- Ftuhat-

Bkz. Suad el-Hakim, bn'lArab1 Szl (ev. Ekrem Demirli, Kabalc, 2005), s. 588.

stanbul Vniversitesi laliyat Fakltesi Dergisi Say: 16, Yl: 2007

F.1b

- -----

BN'L-ARABi VE MEVLANA ARASINDAK BAZI ORTAKKAVRAMLAR 231

Mekkiyye ve Fusfisu'l-Hikem gibi mensur eserlerine ya da Sadreddin Konevi'nin Miftahu'l-gayb'ine vb. sorulacak sorular ile ayn m olacaktr? Soruya verilecek 'evet' ya da 'hayr' eklindeki her iki cevap farkl sorunlara yol aabilir. Cevap 'hayr' ise, o zaman sorun, iirin mahiyeti, ilevi zerinden kapsaml bir aratrma yapmak gerekir. te yandan, manzum eserlerin nasl bir ierie sahip olduu, onlarn oluan tasavvuf nazariyalndaki yerinin ne olduu zerinde durmak gerekir. Cevap 'evet' ise, ortaya kacak ilk soru udur: Acaba Mesnevi'yi manzum bir Fusfisu'l-Hikem veya Ftfihiit- Mekkiyye mi kabul edeceiz? yle ise manzum eserleri, mensur yazlm dnce ve bilgilerin eitli amalarla iir tarznda yazlm eserler mi sayacaz? Tasavvuf sz konusu olduunda ne kan gaye, ilk dnemden itibaren "iari" dilin de danasna yol aan sorunlarla ilgilidir2 Snni tasavvufun teekkl sreciyle birlikte tasavvuf, kendi terimlerini gelitirmeye balarken, srri ve zel ynn korumak iin mecazlarla rl bir dil kullanmay da srdrmt. iir de bu srece katk salayan bir ara grevi grmtr. Sufilerin iiri yaygn bir ekilde kullannn olmalar, ncelikle bu iarf gelenekle arasndaki ilikiyle aklanabilir. bn'l-Arabl'yle birlikte tasavvuf, slam ilimleri ierisinde daha merkezi bir yer elde edinirken, ilk sufilerde ortaya kan iari dilin yerini -zellikle Konevi'nin de katklaryla- daha nesnel bir dil almtr. te yandan yeni dnemde tasavvuf -tpk bn Sina'nn tasavvurunda Metafizik'in zel ilimlerle ilikisinde stlendii grev gibi- btn tarihi sreci ve geirdii aamalaryla tasavvufu slam ilimleriyle irtibat ve ilikileri dahilinde ele almay bir zorunluluk saymt. Bu bak asyla yeni dnem tasavvufu, genellikle nesir tarzn kullannn olmasna ramen, manzum ya da mensur btn tasavvufu yorumlayacak genel bir paradigma olarak kendini sunmutu.

yleyse yukarda dile getirdiimiz soru, bn'l-Arabl nclnde teekkl etmi tasavvuf ekolyle Mevlana'nn dnceleri arasndaki ilikiyi olduu kadar ayn zamanda Mesnevi'yi hangi zeminde ele alacannz probleminin genel erevesini belirleyecek bir soudur. Mesnevi arihleri, genellikle manzum eserler ile mensur eserler arasnda nemli bir fark grmeyerek iiri

Bu konuda bkz. Ekrem Demirli, Sadreddin Konevi'de Bilgi ve Varlk ~stanbu4 z yaynclk, 2005) s. 35 vd.

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 16, Yl: 2007

232 Yard. Do. Dr. Ekrem Demirli

nesre evrneye almlardr. Baka bir ifadeyle erhler, manzum bir esere nesir gzyle bakarak onu nesre evirmeyi ama edinmitir. Bu durum sadece Mesnevi erhlerinde gzlemlenmez. Sz gelii Saidddin el-Fergani'nin bn'lFarz erhinde bu tavr grdmz gibi Mesnevi erhlerinde de benzer tavr grebiliriz. Bu durumda sorduumuz sorunun arihlere gre cevab udur: Mesnevi, manzum bir Ftilhat- Mekkiyye ya da Fusilsu'l-Hikem iken Ftilhat- Mekkiyye nesir yazlm bir Mesnevi'dir. Bir eyin manzum veya nesir olarak yazlmas ise, sadece yazarnn tercih ettii bir slup ve anlatm farkdr.

arihlerin bu yaklam sorunu zm saylamaz. Gnmzde de Mesnevi ve benzeri kitaplar hangi zeminde ele alacamz sorunu, cevabn bulmam bir sorun olarak ortadadr. Bunun balca nedenlerinden birisi, islam kltr ve medeniyeti iinde ortaya kan literatr kuatp tasnif edebilecek bir slam bilim tarihinin ve bu bilim anlaynn ngrd ilkelere gre ekillenmi bir tasavvuf tarihinin yazlmam olmasdr. Bu durumda airler, edipler, sanatkarlar gibi teorik disiplinlerin belirledii yol ve yntemlerin dnda meseleleri ele alan kimselerin slam dncesindeki yeri ve dier disiplinlerle ilikileri sorunu henz cevabn bulamamtr. Tasavvuf tarihinde herhangi bir meseleyi ele alrken, onu irca edebileceimiz iki ana akmn veya erevenin bulunduunu hesaba katmalyz: Birincisi Serrac, Kueyri, Kelabazi gibi sufilerin tekil ettii ve tasavvufu fkh-kelam bilim geleneinin kavramlar ve bilim anlayyla ele alan ekoldr. Bu anlayta tasavvufun ad, Batni fkhtr. Tasavvuf tarihinde ikinci bir yaklam ise, zerninini ve bilimler aras ilikilerini bn'l-Arabi'nin belirledii, sistematik formunu ise Konevi'ye borlu olan metafizik tasavvurdur. yleyse tasavvuf tarihinde herhangi bir kitab veya yazarn ncelikle bu akmlardan hangisine yakn durduunu soruturarak ie balamamz gerekir. Mesnevi'yi bu akmlardan hangisine yerletireceimizi kestirrnek olduka g grnmektedir. arihler, bu sorunu Mevlana'y kendilerini "muhakkikler" diye adlandran bn'l-Arabi geleneine dayandtarak amak istemilerdir. Burada gerekte Saidddin Fergani'nin bn'l-Farz erhi ile balayan iir geleneini bn'l-Arabi'nin dncesiyle yorumlama geleneinin yerine veya yannda Mesnevi' nin yerletirildiini grmekteyiz. Ancak her durumda Mevlana'nn bir btn olarak hangi gelenek iinde durduunu kendi eserlerinden hareketle ortaya koymak, bir zorunluluktur.'

stanbul niversitesi ilahiyat Fakltesi Dergisi Say: 16, Yl. 2007

BN'L-ARABf VE MEVLANA ARASINDAK BAZI ORTAKKAVRAMLAR 233

Gnmzde de Mevlana almalardaki en nemli glklerden birisi, bu zerrin tespiti sorunudur. Bu yaznn amac, Mesnevi' deki baz dnce ve kavramlarn bn'l-Arabl'deki karlklarn ortaya koymaktr.

Mutlak Vuslat Arac Olarak lm: Para'nn Btn' e Kavumas ve eb-i Ars

Mevlana lm "eb-i arus", yani dn gecesi diye niteler. Mevlana'nn lm gecesi yldnmleri de genellikle bu terimle anlarak "eb-i arls" diye isimlendirilmitiL lm, sufilerin zerinde oka durduklar bir konudur. Bununla birlikte onlar lm, riyazetin aanalaryla irtibatlandrarak 'beyaz lm, siyah lm, krmz lm ve en nihayet yeil lm' diye snfladklar riyazetin aarnalarna isim yapmlardr3 Bununla birlikte lm, lm korkusunun yenilmesi ve onu bir sevin vesilesi saymak, ilk sufilerde grlebilir. Sufiler, kend