175
EDICION EN LINEA Enero 2012 T T a a j j t t a a k k e e t t z z a a P P a a l l I I j j t t z z a a l l k k u u Narradores en náhuat Ynes Masin y otros Recopilación, transcripción, anotación y edición original Leonhard Schultze Jena Retranscripción, nueva edición, introducción, glosas y preguntas para discusión Alan R. King

II jj tt zz aa ll kk uu - TUSHIK – Lenguas del centro de

  • Upload
    others

  • View
    2

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

EDICION EN LINEA

Enero 2012

TT aa jj tt aa kk ee tt zz aa

PP aa ll

II jj tt zz aa ll kk uu

Narradores en náhuat

Ynes Masin y otros

Recopilación, transcripción, anotación y edición original

Leonhard Schultze Jena

Retranscripción, nueva edición, introducción, glosas y preguntas para discusión

Alan R. King

2

Disponible para descarga libre y gratuita de http://alanrking.info

Cualquier persona puede descargar este documento y utilizarlo para usos normales como la lectura y el estudio. No está permitido ningún uso comercial o lucrativo. La distribución de este material no implica negar ningún derecho legal o moral que pudiera ser aplicable a las fuentes en las que el mismo está basado.

Todos los materiales nuevos © Alan Roy King, 2006, 2012

ini amat

pal ne takamet wan siwatket

ká techmakaket ini tajtaketza;

nusan pal muchi

ne kitasujtat wan tajpiat tay ipal

wan te kiajkawat ma miki,

ka…

“INI TUMIN YULTUK!”

PREFACIO PARA LA EDICION EN LINEA DE ENERO, 2012

Como se explicará más detalladamente en la introducción que sigue, los textos in náhuat presentados en este volumen constituyen la parte más importante del corpus de este idioma y, por lo tanto, representan por un lado un tesoro que pertenece al pueblo pipil, y por el otro un material imprescindible para el estudio y documentación del idioma. Por estas razones,

debe ser accesible tanto a los nahuahablantes como a los estudiantes avanzados y estudiosos de la lengua náhuat y la cultura pipil. Dado que no lo estaba, preparé esta

edición pensando en cumplir esas necesidades y para restaurar al pueblo pipil uno de sus bienes que, por decirlo así, se les había extraviado. Quería que este material se conociera y

su utilizara por medio de su distribución entre los interesados, en particular, repito, los nahuahablantes y los estudiantes avanzados. Entre 2002 y 2004 me encontré en El Salvador pero había que hacer tantas cosas a la vez para tratar de encaminar un proceso a favor de la

recuperación del náhuat, y éramos tan pocos, que no hubo manera de llevar a cabo este cometido en aquel momento. En 2005 ya me hallé de nuevo en Europa y con más tiempo, y

fue una de las metas que me propuse y cumplí en ese año, de modo que para febrero del 2006 entregué una copia electrónica de este documento a IRIN - Te Miki Tay Tupal, la

Iniciativa para la Recuperación del Idioma Náhuat, con instrucciones para que se estudiara la manera de llevar a cabo su distribución y difusión. Estoy seguro que así se habría hecho si hubiera sido posible, pero ni existían mucho recursos ni se había generado todavía una gran demanda por algo así, porque no había alcanzado todavía la implantación y madurez

que tiene este movimiento en el día de hoy. Por eso el documento se repartió de una manera muy limitada entre las pocas personas que podían apreciar su utilidad y sacarle algo de

provecho. Y así hasta el día de hoy, cuando ya nos encontramos en un momento diferente y se puede decir que la demanda y la necesidad de tener a mano este material, en una

presentación accesible y orientada a lo que será útil para las personas que saben náhuat y no solamente quieren estudiar acerca del náhuat.

Aquí no he cambiado nada en la “pre-edición” de 2006, salvo unas mínimas revisiones de la ortografía para que esté más en línea con las reglas que actualmente se promocionan, se enseñan y se usan, y la adición del prefacio que están leyendo. Se constata que el sistema

ortográfica que tenemos actual ya estaba consolidada en 2006, por lo que no ha sido necesario cambiar mucho. De hecho lo único que he hecho es realizar las siguientes sustituciones: en vez de niyaw, tiyaw, tiupan y tiutak he puesto las formas que ahora

escribimos que son: niaw, tiaw, teupan y teutak.

Alan R. King, Euskal Herria, 22 de enero de 2012

4

Introducción

Tajtaketza Pal Ijtzalku es un libro de gran importancia para el pueblo

pipil1, los hablantes y estudiantes de la lengua náhuat2, y cualquier

persona interesada en la historia, cultura e identidad de los pueblos indígenas de Centroamérica, sus tradiciones, sus lenguas y sus literaturas, pues se trata del conjunto de textos más extenso que existe en

náhuat, y de un compendio único de costumbres, recuerdos, creencias y conocimientos de los pipiles, que aquí se encuentran expresados por pipiles, en sus propias palabras, en su propio idioma.

El libro es básicamente una transcripción literal de cosas que varios

hombres y mujeres de Izalco3 contaron al doctor Leonhard Schultze Jena en el año 1930. Después de su regreso a Alemania, este “americanista” y profesor de Geografía en la Universidad de Marburg tradujo los materiales

que había recopilado al alemán. Escribió una gramática del idioma náhuat y compiló un léxico basándose en estos textos. También se basó en este material para escribir un comentario acerca del mundo conceptual de los

pipiles. Todo esto lo reunió en un libro de 364 páginas, con doce fotografías, con el título de Indiana II: Mythen in der Muttersprache der Pipil von Izalco in El Salvador4, es decir: “Mitos en la lengua materna de los pipiles de Izalco en El Salvador”, que fue publicado como el segundo tomo

1 Los pipiles son un pueblo indígena del oeste y centro de El Salvador, Centroamérica. 2 El náhuat (Nawat en la ortografía náhuat utilizada aquí) es la lengua propia del pueblo pipil; algunos escritores la llaman lengua pipil. El náhuat/pipil es pariente próximo –o dialecto lejano, si se prefiere– del nahuatl, lengua del antiguo imperio azteca cuyos dialectos modernos son hablados en diversas áreas del sur de México. Hoy la mayoría de pipiles ya no pueden hablar náhuat. No se sabe con exactitud el número actual de hablantes, pero parece no superar el centenar, y generalmente se trata de personas mayores que viven en lugares aislados. Han escaseado los intentos serios de revitalización del náhuat, pero en el presente momento se está luchando por su recuperación, destacándose en este sentido el papel de la Iniciativa para la Recuperación del Idioma Náhuat (IRIN). 3 Izalco o Ijtzalku (véanse los textos número 5 y 28), en el departamente salvadoreño de Sonsonate, es un conocido pueblo pipil situado a unos 55 kilómetros al oeste de San Salvador, 5 kilómetros al este de la ciudad de Sonsonate (o Sentzunat), cabeza del departamento, y 30 del puerto de Acajutla en la costa Pacífica. El pueblo está ubicado al pie del volcán del mismo nombre, aún activo, cuyo jóven cono se alzó hace pocos siglos. Cuando los europeos llegaron a estas tierras el “reino de los Izalcos” constituía un importante centro de poder pipil, e Izalco siempre fue un punto de referencia de mucha importancia histórica y simbólica para los pipiles de la zona, además de mercado regional, destacado foco de población indígena y, hasta el siglo XX, reconocido baluarte de la lengua náhuat. 4 Verlag von Gustav Fischer in Jena [Alemania], 1935.

5

de una serie de estudios por diferentes autores titulada Indiana (o sea, de estudios “indios” o indígenas).

Lástimosamente, este trabajo tan interesante e importante jamás pudo ser circulado entre los propios pipiles, por una multitud de razones.

Primero, el libro está en alemán, salvo las narraciones de los pipiles, que aparecen en el libro en náhuat y en alemán. Por otra parte, durante el

intervalo que transcurrió entre cuando Schultze visitó El Salvador (1930) y cuando su libro fue publicado en Alemania (1935), fueron consumados unos terribles actos de genocidio contra el pueblo pipil a manos del ejército

nacional salvadoreño, siguiendo las órdenes de los mandatarios políticos, precisamente en y alrededor de Izalco1.

Era, pues, imposible que los pipiles pudieran tener acceso a ese tesoro de su propio pueblo recopilado por el doctor Schultze y publicado en

Alemania en 1935. Ademas, hay que recordar que los pipiles nahuahablantes (entonces y aún hoy) por lo general no saben leer, además de encontrarse económicamente marginados, desheredados de sus tierras,

e inmersos en la más profunda miseria material.

Cuarenta años después de su publicación en alemán, el libro de

Schultze fue traducido al español y publicado en dos partes por Ediciones Cuscatlán de San Salvador. La primera parte de la edición salvadoreña,

que contiene los textos (en náhuat y traducidos [del alemán] al castellano) juntos con la traducción de los comentarios de Schultze, vio la luz en 19772, y la segunda, en la que se recogen la gramática y el vocabulario, en

19823. Tampoco parece que este hecho haya proporcionado a los pipiles nahuahablantes sensiblemente mejor acceso a los textos que habían sido

trasmitidos por algunos de sus ancianos. De hecho, el impacto de esta reedición sobre el conjunto de los salvadoreños ha sido casi nulo, ya que en la actualidad es virtualmente imposible conseguir copias de los libros,

ni siquiera en las bibliotecas públicas del país.

1 Diversas fuentes cifran entre diez y treinta mil el número de indígenas asesinados en la masacre (véase, por ejemplo, Monica Ward, A template for CALL programs for endangered languages [tesis de maestría], 2001). Cito estas líneas escritas hace años por el erudito salvadoreño Tomás Fidias Jiménez en su trabajo “La lengua de los pipiles, sus relaciones con el dialecto lenca y su distribución en El Salvador” en Anales del Museo Nacional “David J. Guzmán” 8, 1959, pág. 19-47:

“Es de lamentarse que desde el año de 1932 la extinción de este idioma es cada día más acentuada a consecuencia del complejo despertado dentro de la comunidad indígena, cuando tuvo lugar su última sublevación en favor de la reivindicación de sus derechos y en la que fueron muertos todos sus caudillos y miles de sus correligionarios.” (pág. 33)

“Desde estos mismos años primeros del Siglo XX, arranca la decadencia del pipil...; es decir, un olvido de [la lengua]... hasta parar con la Revolución Civil de 1932, puramente campesina, que hizo que esta lengua, por ellos hablada, se escondiera dentro del secreto indígena, ya que esta gente fue la que sufrió las mayores consecuencias al ser vencida y ajusticiada.” (pág 36) 2 Leonhard Schultze Jena (traductoras: Gloria Menjivar Rieken y Armida Parada Fortin), Mitos y leyendas de los pipiles de Izalco, Ediciones Cuscatlán, San Salvador, 1977. 3 Leonhard Schultze Jena (traductoras: Gloria Menjivar Rieken y Armida Parada Fortin), Gramática pipil y diccionario analítico, Ediciones Cuscatlán, San Salvador, 1982.

6

Considerando lo dicho, no es difícil pensar en argumentos a favor de proponer una nueva edición de estos textos. Pero opino que, si nos

esforzamos en tomar una postura ideológicamente correcta y justa, las razones realmente importantes pueden y deben resumirse en una, que es la de devolver a los pipiles y nahuahablantes actuales algo que es suyo.

En este contexto, suyo podría entenderse como sus textos (que

fueron compuestos por pipiles), sus tradiciones (que aparecen en los textos, y que también los incluyen, en la medida en que esos mismos

textos forman parte de su literatura y sabiduría tradicional), sus derechos sobre ese material y el reconocimiento de esos derechos, y por último pero no por ello menos importante, su lengua, en la que los textos están

expresados, la cual hoy día está en grave peligro de extinción.

Y cuando digo devolver a los pipiles, una manera en que podemos entender esto es en el sentido de que todas las cosas que acabo de

mencionar les pertenecen a ellos por derecho, aunque no han podido disponer de ellos. Es innegable que durante demasiados años los pipiles han ido perdiendo, o se les ha negado, cualquier facilidad de acceso al

contenido de estos textos y toda la información que aportan sobre sus propias tradiciones, su recuerdo colectivo e individual, el control sobre un material producto y patrimonio de su propio pueblo y parte esencial de su

propia cultura, el reconocimiento de su autoría individual y como pueblo, y la vida misma de su idioma, que todavía era hablado por los autores

materiales de estos textos.

Ahora bien, yo quisiera ir más allá de interpretar eso de devolver como meramente entregar, pues creo que es nuestro deber asumir una responsabilidad más activa y comprometida, la de facilitar, apoyar y

ayudar en la recuperación de lo perdido.

Una manera de ayudar a que los pipiles obtengan acceso a este material (y junto con él, a otros muchos aspectos de su cultura) es la de colaborar en la recuperación por los pipiles de su lengua, y quizás también

en la alfabetización de los hablantes existentes. Una vez encaminado ese proceso, otro paso es naturalmente el de intentar acercar unos textos tan importantes como estos a ese público, en una forma auténtica y accesible.

No es mi intención menospreciar el gran trabajo del doctor Schultze;

sin embargo opino que convendría mantener una distinción entre el texto náhuat original, que es lo que los indígenas colaboradores de Izalco aportaron, y lo demás, es decir las traducciones, la clasificación y la

interpretación, en las que los pipiles no participaron.

Particularmente en este momento especial de iniciación de la

recuperación del náhuat, sería sumamente interesante y provechoso que los pipiles tuvieran ahora su oportunidad para confrontar el texto original

–por lo tanto, el texto náhuat– y ejercer su propia capacidad y criterio para entenderlo, interpretarlo y disfrutarlo, con un mínimo de interferencia

7

(bien intencionada seguramente, pero aún así interferencia), sea de parte del doctor Schultze, de parte mía o eventualmente de otros estudiosos o

académicos.

Por ello, en esta nueva edición he optado por abstraer el texto

náhuat original, sin la traducción y los comentarios de Schultze, presentándolo aquí únicamente con aquellos complementos cuya finalidad es facilitar la lectura y comprensión de los pasajes por alguien que posea

conocimientos del idioma náhuat1.

Proveniencia, autoría y carácter del texto

Schultze escribía:

En los siglos después del declive de Tula, los toltecas2 esparcieron su tesoro espiritual por todo el occidente y sur de los reinos mayas. Hoy es precisamente en

El Salvador, donde de los mayas sólo ha quedado lo que se ha conservado bajo

tierra, que sobrevive la lengua de los descendientes dispersos de aquellos

emigrantes toltecas.

Me propuse ir a explorar in situ las bases de esa lengua para descubrir qué

recuerdos de su temprana escisión del tronco de donde provinieron aún perduran

entre los descendientes actuales, y así indagar cuánto estos restos aún pueden

aportar para su comprensión.

Para ello disponía de los meses de agosto, septiembre y octubre del año 1930. Recuerdo con agradecimiento los esfuerzos del vicecónsul alemán señor Wolfgang

J. Giessler para presentarme a las autoridades gubernamentales en la capital. El

señor Héctor Herrera facilitó con gran amabilidad mis paseos por la Costa del

1 Creo también que hoy es el momento más oportuno para devolver estos textos a los pipiles en el sentido simbólico de reconocer de manera formal su autoría real, cosa que no ocurre en las ediciones previas donde el único nombre que aparece como autor de la obra es el del doctor quien recopiló, transcribió, tradujo, editó, analizó y glosó el material primario (el texto náhuat) pero no lo compuso.

Este tipo de hechos, que son o al menos han sido la práctica común y aceptada entre los estudiosos al realizar este tipo de trabajos, son molestos para muchos indígenas, hasta el punto de provocar ciertas actitudes hostiles o cuando menos recelosas hacia los que expresemos un deseo de estudiar y conocer sus lenguas y culturas.

Si los estudiosos buscamos un trato generoso de parte de quienes han sufrido un sinfín de traiciones y engaños durante tantos siglos, aunque sea con el genuino fin de apoyar a la misma comunidad indígena, es imprescindible que no escatimemos esfuerzos en la creación de relaciones de buena fe, que no abusemos de ellas si es que se logran, y en particular que evitemos participar en la repetición de pasadas injusticias como son el robo, material o moral, de los escasos bienes que a los indígenas les quedan, que incluyen sus bienes culturales, su patrimonio etnográfico, su memoria histórica, su literatura oral, su lengua, en resumen, sus propias señas de identidad como pueblo. 2 La idea hoy divulgada de que el pueblo ancestral de donde los primeros pipiles migraron al sur fuera el tolteca (“del imperio de Tollan o Tula”, en el sur de México), es una especulación difundida por un alemán contemporáneo de Schultze, Walter Lehmann (véase Zentral-Amerika, Berlin, 1920) y que ha sido cuestionada por algunos especialistas. Campbell (1985, pág. 6 y siguientes) contiene un repaso al tema.

8

Bálsamo y al Volcán de Santa Ana. No me olvidaré de la hospitalidad con la que

ambos caballeros pusieron sus casas a mi disposición.1

Así nos cuenta Schultze las circunstancias de su visita a El Salvador. Para vislumbrar las estrategias que el académico utilizó para

obtener los materiales que le proporcionaron sus interlocutores indígenas, el siguiente pasaje nos ofrece alguna pista:

En este respecto me cabe insistir que en ninguna ocasión he establecido yo, ni tan siquiera he insinuado, el tema de los relatos. Mi única solicitud solía ser:

“¡Cuénteme lo que se cuenta entre ustedes!” El que de ahí saliesen a la luz ahora

reminiscencias de sacrificios humanos o canibalismo cúltico, ahora recuerdos de

los primeros encuentros con los españoles, no fueron más que sorpresas

imprevistas.

Sólo de vez en cuando preguntaba acerca de la vida cotidiana. Una discusión de la

vida personal del indio referente a la alimentación y las actividades económicas

era un requisito para mi iniciación en la comprensión del idioma. El lector que desee seguir mis pasos deberá conformarse al principio con las simples descripciones del trabajo de la milpa o la preparación de alimentos. A

continuación comprobará cómo gradualmente va dominando la fantasía.2

La manera en la que Schultze se expresa deja entrever que fueron

varios los informantes que le dieron material. Entonces, ¿qué se puede decir sobre la identidad de los autores de los textos que componen este libro? Lamentablemente, muy poco. No nos queda otra que estudiar los

comentarios de Schultze leyendo atentamente entre líneas, como por ejemplo cuando escribe:

Ahora bien, ningún cuestionario subyacía las narraciones por los indios campesinos que siguen a continuación en pronunciación figurada … En las

primeras semanas aún no poseía la confianza de la gente.3

Los indios y la gente implican que sus interlocutores fueron más de uno. A continuación Schultze se refiere a quizás dos, o talvez tres informantes (un

hombre y al menos una mujer), cuando dice:

El hombre da en el Texto I un retrato más vivo y coherente de su trabajo que la mujer, quien se retrae y prosigue más según los dictados de su memoria que

ordenadamente. Pero tampoco es despreciable en cuanto que especimen lingüístico expresivamente muy sencillo lo relatado por una india poco sofisticada

acerca de sus labores en el Texto II.4

Aquí tenemos por lo menos el hombre y la mujer, siendo bien esta o

bien una tercera persona una india poco sofisticada. ¿Acaso se trata del matrimonio cuyas fotografías se incluyeron al final del libro, es decir don

1 Schultze (1935), pág. iv. (Como regla general, las glosas en castellano citadas de Schultze dentro de las notas de lectura en esta edición, las cuales se identifican con “Sch.”, fueron tomadas de la edición salvadoreña (en castellano), pero las citas en la introducción las he tomado y traducido de la edición original alemana. 2 Ibidem, (1935), pág. 3. 3 Ibidem, (1935), pág. 8. Las énfasis son mías aquí y en las citas que siguen - ARK. 4 Ibidem, pág. 8.

9

Ynés Masin y su esposa (cuyo nombre Schultze no registró)? Sólo podremos sospechar o imaginar que quizás sí.

Según la información que acompaña la primera de las fotografías (la número 6), se trataba de “Ynés Másin”1, un hombre ciego2 de 86 años y

“ex-alcalde” (sic)3 de Izalco. La siguiente fotografía (número 7) es identificada como una “campesina izalqueña” quien, se nos informa, es la esposa del citado Ynés Masin4.

En otra página podemos leer lo siguiente:

Una actitud amistosa hacia los extranjeros se refleja asimismo en la pequeña plática del Texto 47, con la cual el primer indio al que me acerqué satisfizo

improvisadamente mi petición que me contara algo. El, tomando como motivo mi llegada al pueblo, vocaliza por la boca de una joven muchacha sentimientos que

expresan una disposición ingenua hacia el extranjero “español”: confianza,

admiración y deseos de amistad.5

En esta ocasión tenemos al menos la seguridad de que el primer indio al que se acercó Schultze en Izalco, el cual le proporcionó el texto mencionado, era un varón (¡aunque en su respuesta interpretó para el

investigador el “personaje” de una muchacha!), y además la casi certeza de que no llegó a ser su único informante ni, probablemente, uno de los principales, por la manera en la que Schultze se refiere a él en el pasaje

citado.6

Este importante corpus, que constituye un rico fondo de materiales

etnográficos y preserva para la posteridad relatos o reminiscencias autóctonos de considerable antigüedad, también contiene pasajes que al

1 Y no “Masín” como viene acentuado erróneamente en la edición salvadoreña. Mi colega Cecilia de Méndez, de Izalco, ya me advirtió, mucho antes de que tuviéramos acceso a la edición alemana (donde efectivamente se lee Másin), que “Masín” debía ser incorrecto ya que este apellido pipil de Izalco es paroxítono (con acento en la penúltima). 2 El comentario con el que concluye el capítulo 22, donde el narrador dice: “Nemi tetekia wejka ne tunal. Ken se yawal. Uni yawal kipia ijikshi, kipia imejmey wan ijish. Inat ka tawilua.” – “Está tremendamente lejos el sol. Es como un yagual (o sea, redondo). Ese yagual tiene piernas, tiene brazos y ojos. Dicen que alumbra.”, se entiende con más facilidad si suponemos que el narrador era un ciego de nacimiento. 3 Las traductoras salvadoreñas tradujeron “ehemalige Bürgermeister von Izalco” literalmente como “Alcalde que fue de Izalco”, sin cuestionarlo (a pesar de que suelen tomar la libertad de intercalar sus propias opiniones a lo largo del texto, la mayoría de las veces sin identificar para el lector sus divergencias de la fuente alemana). No obstante, doña Cecilia de Méndez, de Izalco, me ha sugerido en comunicación personal que parece mucho más probable que don Ynés Masin haya sido acaso alcalde del común, una posición de autoridad entre la comunidad indígena local pero no un cargo municipal, una matización importante que aparentemente Schultze tampoco captó. 4 La edición alemana incluye también el retrato de otro hombre indígena (número 8) sólo identificado como un Bauer von Izalco (campesino izalqueño) de 63 años. 5 Ibidem, pág. 168. 6 La explicación dada por Schultze probablemente explica por qué, siendo su primer ensayo de transcripción, este pasaje resulta particularmente confuso como texto. Según la interpretación dada por Schultze se trataría de un vuelo de fantasía expresada por medio de fragmentos dialogados entre la muchacha y una amiga, primero, y con su madre después, dodne cuenta sus relaciones con el “español” y su esposa, a cuya casa habría ido como sirvienta, para regresar finalmente con dinero, por medio del cual va a hacerse construir su propia casa.

10

parecer hicieron ruborizar a un europeo nacido en el siglo diecinueve, aun teniendo la sofisticación y experiencia del académico Schultze Jena.1

Un claro ejemplo es el capítulo 39, que parece recoger recuerdos de una antigua costumbre según la cual, al casarse una joven, esta pasaba

previamente, para su iniciación y preparación, por las manos de un hombre mayor, quien sólo entregaba la novia a su marido después de que aquel, metafóricamente digamos, kitajkalilia ne itan ne siwapiltzin pal te kitankwa ne piltzintzin (“le rompe el diente a la muchacha para que éste no le muerda al jovencito”). Al comentar este pasaje, Schultze asegura:

La seriedad con la que esto me fue relatado por un hombre experimentado y fiable

de unos cincuenta años no deja ninguna duda en mi mente de que se trata aquí de

una antigua costumbre que, allá donde las circunstancias lo justifican, aún hoy

no está mal vista.2

Aquí tenemos clara –aunque indirecta– evidencia de que Ynés Masin no fue el único pipil varón que le proporcionó material a Schultze, ya que Masin

tenía ochenta años en 1930, no cincuenta.

Es interesante constatar que la lengua náhuat carece de cualquier

palabra nativa que signifique de modo inequívoco alguno de los conceptos cuento, historia, ficción, fantasía, imaginario, irreal, mito, leyenda, sobrenatural, creencia, superstición, etc. Tampoco matiza, claro está, entre las diferentes ideas literarias que la cultura europea denomina cuento, mito, fábula etc. En cambio, el título original del libro de Schultze se refiere a mitos, que en el de la traducción al español se encuentra expandido a mitos y leyendas. Para guardar neutralidad incluso a este nivel, el título de

la presente edición dice simple y llanamente tajtaketza, que se podría traducir como “pláticas”.

Esta edición

La presente edición de Tajtaketza Ipal Ijtzalku ha sido diseñado

específicamente para la lectura. Ya que se trata de una edición monolingüe

en náhuat, es obvio que los lectores que se han tenido en mente son personas con al menos algunos conocimientos de este idioma.

1 Vergüenza que aparentemente no compartían los narradores, según toda la evidencia proporcionada por estos textos. En varios cuentos observamos el fácil y casi jocoso empleo de temas considerados de mal gusto por la cultura europea. En el caso del capítulo 40, el apuro del editor fue tan grande que optó por omitir la habitual traducción al castellano y en su lugar ofrece a sus eruditos lectores una versión… ¡en latín!, mientras que las líneas 26 a 38 del capítulo 53, incluídas en náhuat y alemán por Schultze, son simplemente omitidas –sin avisar– por las editoras salvadoreñas de la traducción española, sin duda alguna por su carácter indecoroso, por lo que la versión amputada publicada por ellas resulta ininteligible. Desde aquí aviso a los lectores que en la presente edición no se ha expurgado nada para dejar intactas las voces de los narradores izalqueños. ¡Caveat lector! 2 Ibidem, pág. 137.

11

La mayoría de las veces se da por supuesto que los libros son para los que los leen y para quienes saben leer. No obstante, no es esta la única

manera de usar un libro. En el presente caso se trata de una obra de literatura oral, y pienso que lo más natural sería que el libro sea leído en voz alta y que haya quienes escuchen.

También es importante considerar otro grupo de lectores potenciales de este libro: los que están aprendiendo el náhuat. Este libro constituye

toda una escuela para quienes queramos aprender o mejorar nuestro conocimiento del idioma, tanto que ningún estudiante avanzado de náhuat

puede permitirse el lujo de ignorarlo.

Como ya se ha dicho, un principio fundamental ha guiado la edición

de Tajtaketza Pal Ijtzalku: permitir que las voces pipiles de “Ynes Masin y otros” lleguen, tan limpias y claras como sea posible, hasta los

nahuahablantes de hoy y mañana. Para ello, ne he quitado nada de sustancia de las palabras que fueron registradas por Leonhard Schultze, ni tampoco se ha añadido nada, para que el texto primario se escuche con

una máxima nítidez.

En el libro que publicó Schultze los textos están divididos en 54

capítulos o secciones numeradas que representan narraciones independientes. Aquí se ha mantenido esta división, orden y numeración,

que ayudará a los estudiosos o lectores a comparar esta edición con la de Schultze si así lo desean,1 ya que no tengo otra clasificación mejor para ofrecer.

En cambio, he decidido omitir el resto de los elementos estructurales de la publicación original. Schultze puso a cada uno de los 54 capítulos

mencionados un título en alemán. Dividió los capítulos más largos en subsecciones, a las que puso subtítulos. No me parece ni necesario ni

conveniente reflejar tal intervención editorial en la presente edición. Un simple título es capaz de predeterminar en algún grado la manera de interpretar un pasaje, y eso algo que he tratado de evitar.

Ortografía y formas dialectales

En su libro, Schultze representa el texto náhuat por medio de un sistema

improvisado de transcripción fonética2, pero en un libro destinado a la lectura no conviene una transcripción fonética sino una representación

1 Hay dos componentes de texto en náhuat, y algunas listas de palabras, que no se incorporan a la numeración empleada por Schultze pero que he juzgado interesante retener. En esta edición se encuentran al final, sin números, titulados Ne Metzti ‘La Luna’ y Ne Mexikat ‘Los Mexicanos’. 2 O “prefonémica”, como la llama Lyle Campbell.

12

ortografiada1. Ya que ahora disponemos de una ortografía2 para la escritura en náhuat, esa misma es la que se ha utilizado para la

retranscripción de las palabras de Ynés Masin et al. en esta edición. Pero no es el propósito de esta edición silenciar los rasgos específicos en la

expresión de los hablantes que produjeron este texto, ni tampoco ocultar la particularidad de su lugar de proveniencia. No pretendemos ni “traducir” estos textos a otro tipo distinto de náhuat, ni tampoco “corregir”

su forma especial de expresión.

Un problema diferente es el de la puntuación y disposición del texto

en frases y párrafos. La puntuación utilizada en una obra de estas características puede considerarse, en gran medida, una interpretación

impuesta por el editor a un texto transmitido oralmente. He considerado que es admisible cambiar la puntuación original, siguiendo criterios coherentes, con el objetivo de hacer más fácil su comprehensión. Pero por

el mismo hecho de que la puntuación es una “imposición” al texto oral original, he procurado puntuar conservadoramente.

Las diferentes maneras de manipular la presentación del texto a las que me acabo de referir presuponen una correcta comprehensión del texto

de parte del editor. Obviamente, en la medida en que mejoren nuestros conocimientos de náhuat, nos convertiremos en editores más hábiles. La presente edición es el resultado, y una medida, del progreso que se ha

hecho hasta hoy tanto en el estudio del náhuat como en el desarrollo de su codificación escrita.

Lo que busca la ortografía utilizada es que haya ciertas normas básicas que sean comunes a todos los escritores en náhuat. No se trata de

proponer que los hablantes de tal lugar cambien su manera de pronunciar el náhuat para dar gusto a los hablantes de tal otro sitio.

Hay aspectos de la escritura que no requieren una homologación forzosa. En muchos casos no hay nada malo en que, leyendo un escrito, sea posible adivinar de donde es su autor, igual que sucede con toda

normalidad en la comunicación hablada. Algunas marcas diferenciadoras pueden ser el uso de ciertas palabras o expresiones en lugar de otras; una

diferencia en el significado o en la forma de ciertas palabras; el uso de formas gramaticales específicas, etc.

Veamos unos cuantos ejemplos de elementos en el náhuat de Tajtaketza Pal Ijtzalku que podemos identificar como característicos de este

náhuat, contrastando con otras variedades de la misma lengua (como podría ser la de Santo Domingo de Guzmán, por ejemplo, que por conveniencia tomaremos como punto de referencia para la comparación):

1 Si alguien desea realizar un análisis fonológico de este texto, debería referirse a la edición original para tal propósito, ya que conserva información sobre la pronunciación que, como es lógico, aquí se omitirá. 2 Se trata de las bases ortográficas propuestas y acordadas entre Alan King, Werner Hernández y Genaro Ramírez en 2003 e implementadas posteriormente en todas las publicaciones de IRIN, entre otras.

13

ALGUNAS DIFERENCIAS DIALECTALES

OBSERVABLES EN TAJTAKETZA PAL IJTZALKU

Palabras:

chijchin = chikitik, ‘pequeño’ wetzka = paki, ‘reír’ seki = seuk, sejseuk, ‘otro, otros’ mukawa = naka, ‘quedarse’ se wipta = seujti, ‘una vez’ teya = —, ‘cosa’ yualu = ilwit, ‘fiesta’ nuechkaw = numanuj, ‘mi hermano (mayor)’

Significados:

Izalco: Santo Domingo:

tenkal ‘puerta’ ‘patio’ takati ‘nacer’ (nesi) ‘crecer’ nesi ‘verse, aparecer’ (muita) ‘nacer’ wipta ‘vez’ ‘pasado mañana’ maya shiwi ‘¡no vengás!’ ‘¡vení nomás!’

Formas: inte = te (o tesu), ‘no’ kwakuni = kunij, ‘entonces’ ashkan = ashan (o an), ‘hoy, ahora’ chiupi = chupi, ‘poco’ tey = tay, ‘qué’ nian = nan, ‘ni’ teika (tika) = taika, ‘por qué’ nemá = nemanha, ‘luego’ ká = kaj, ‘quién’ kicha = kichiwa, ‘hace’ kenhaya = kenha, ‘asimismo’ kilia = kilwia, ‘le dice’ ijkiuni = kiuni(j), ‘así’ asi = ajsi, ‘llega’

Formas gramaticales: kitapuk = kitapuj, ‘abrió’ kukunet = kujkunet, ‘niños’ walak = walaj, ‘vino’ siwapipil = sijsiwapil, ‘muchachas’ tajtanki = kitajtan, ‘pidió’ n(i)u-nikita = niaw nikita, ‘voy a ver’ kipishki = kipiak, ‘tuvo’ yu-kita = yawi kita, ‘va a ver’

En todos los casos que se muestran aquí, y otros parecidos, a lo

largo de esta edición se respetan las formas, palabras y usos de los autores izalqueños de Tajtaketza. Las notas al pie de página servirán de ayuda o

aclaración para lectores no familiarizados con cualquier expresión en el texto diferente del dialecto que conocen.

Sin embargo, ya que se trata de un material de lectura y no de un tratado de fonética o de dialectología, se han adoptado ciertas convenciones ortográficas unificadoras que obvían cuestiones menudas de

14

variación que podrían estorbar la lectura antes que enriquecerla. No se reproducen, por ejemplo, ciertas contracciones normales (aunque no

obligadas) en el habla1, ni efectos ocasionales de sandhi consonántico2 o vocálico3, ni otros fenómenos esporádicos4.

Ocasionalmente se ha considerado de interés indicar al lector en una nota el hecho de que tras cierta palabra escrita de manera “estándar” en el

texto hay una pronunciación divergente, en el habla de los izalqueños al menos, como podría ser una contracción, por ejemplo.5

Los lectores de Tajtaketza Pal Ijtzalku

El lenguaje de Tajtaketza Pal Ijtzalku es accesible para hablantes nativos

de náhuat, sea cual sea su pueblo de origen y el dialecto de náhuat que hablen. Su lectura no sólo es posible, sino que será bien provechosa;

proporcionará una experiencia no sólo placentera, sino enriquecedora, pues a nivel del idioma ensanchará los conocimientos del lector y los reforzará al ayudarle a recordar su propia habla y la de sus padres y

abuelos, mientras que a nivel del contenido cultural, le enseñará y hará que reflexione sobre lo que ya sabe y sobre lo que significa su herencia

étnica.

El estudio colectivo de los materiales contenidos en Tajtaketza Pal Ijtzalku podría, además, fomentar y animar un interesante ejercicio de discusión auto-exploradora y profundizadora sobre (y en) su idioma y su

identidad como pueblo, la naturaleza y los elementos claves de su cultura heredada, etc., a través del cual cada participante ganaría una oportunidad de autoafirmación, de aprender de unos y enseñar a otros, y

de alcanzar una mayor cohesión del grupo por medio de este proceso.

A cambio de estos beneficios, el esfuerzo, al menos inicial, que

deberá hacerse estará centrado en vencer cualquier extrañeza que cause

1 Así por ejemplo, restaurando las formas plenas, por ‘gimá’ escribimos kimaka; por ‘na’ escribimos naja; no ‘temet’ ni ‘anmemet’ ni ‘yemet’ sino tejemet,anmejemet y yejemet; no ‘ti’ sino tey (= tay); no ‘nitagil’ sino ne itakil; no ‘gajku’ sino ka ajku., etc 2 Así por ejemplo por ‘nigingishtia’ nosotros escribimos nikinhishtia; no ‘gwejka’ sino wejka; no ‘gigwigat’ sino kiwikat; no ‘yajkaua’, ‘yelnamiki’ sino kiajkawa, kielnamiki; no ‘sejkalajtuk’ sino sekkalaktuk; no ‘nijmati’ sino nikmati, no ‘nejnutzki’, ‘mejnutzat’ sino nechnutzki, metznutzat, etc. 3 Por ejemplo no escribimos ‘ni et’ sino ne et; no ‘intiuk’ sino inteuk (= Santo Domingo ‘teyuk’); no ‘i yesiu’ sino iesyu: 4 Por ejemplo en lugar de ‘ishtik’ o ‘istik’ escribimos ijtik; en lugar de ‘giyunet’ escribimos kiunit (beben); en lugar de ‘nimi’, nemi; no ‘seke’ sino seki; no ‘wejwitzi’ sino wijwitzti; no ‘takwatuyet’ sino takwatuyat; no ‘tejchajwa’ sino techajwa; no ‘giwigajtuk’ sino kiwikatuk; no ‘tekchan’ sino techan; no ‘tikmijtiktuk’ sino tikmiktijtuk, no ‘imák’ sino kimakak. 5 Por ejemplo, puede ser interesante saber que tikch[iw]a arar tiene la pronunciación contraída ‘tikcharar’; yaja ini, ‘yajini’; kimaka, ‘gimá’; kinamaka, ‘ginamá’; tey ‘ti’; yajika ‘yega’, etc. Pero contracciones muy comunes y conocidas no se indicarán.

15

un texto en un náhuat con ciertos rasgos desconocidos o algo “extraños” desde la percepción de cada uno, superar cualquier actitud de intolerancia

o rechazo a este nivel, y acostumbrar el oído al sonido de la voz que oye, que es, después de todo, una voz pipil hablando quizás el “mejor” náhuat que hoy día podemos esperar “escuchar”.

El lenguaje de este libro también es accesible para los estudiantes

intermedios y avanzados del náhuat, para quienes se convertirá en una lectura altamente recomendada, por no decir obligatoria, una vez dominados los elementos básicos de la lenga, ayudándole a llegar a un

conocimiento más completo de la misma.

El objetivo de las notas de pie de página en esta edición es facilitar el

camino de ambos tipos de lectores, ayudándoles a entender el texto. No pretenden sustituir un análisis lingüístico en profundidad, ni apoyar una

crítica textual, ni mucho menos constituir un curso en el idioma.1 Ya que no todos los lectores parten de la misma base, no será de extrañar que un lector determinado halle útiles algunas de las notas proporcionadas,

mientras que otras le resulten innecesarias o irrelevantes.

Se encontrará que por lo general ninguna palabra incluída en el

breve léxico ¡Conozcamos el náhuat!2 está glosada en las notas, y que la mayoría de palabras no incluídas allí están definidas aquí. El librito en

cuestión está derivado de otro trabajo más completo pero aún sin publicar, el Léxico básico náhuat3, cuya base es un estudio de frecuencia de lexemas

en un corpus de textos en náhuat. Por lo tanto, en principio, son las palabras más frecuentes del idioma las que no se glosan aquí. Una persona equipada con las notas proporcionadas, ¡Conozcamos el náhuat! y

cierto dominio de la gramática del náhuat4 no estará mal situado para emprender la lectura o el estudio de este texto.

He pensado que sería útil para los que usen este libro que agregara al final una sección de preguntas acerca de cada capítulo de Tajtaketza Pal Ijtzalku. Mi propósito al redactar estas preguntas no ha sido el de influir en las opiniones de los lectores sobre el sentido y significado de estas

lecturas, sino animarles a desarrollar y expresar sus propias reacciones y opiniones.

1 De hecho un manual de estudio para acompañar Tajtaketza Ipal Ijtzalku podría ser un interesante proyecto para el futuro a medio plazo. 2 Alan R. King, ¡Conozcamos el náhuat! IRIN, 2004. 3 Alan R. King, Léxico básico náhuat. Borrador de septiembre de 2004. 4 Falta aún la publicación de una gramática general del náhuat. En su falta, de algo servirá: Alan R. King, Gramática elemental del náhuat, IRIN 2004; así como los libros disponibles (tres hasta la fecha) del curso autodidáctico: Alan R. King, Shimumachti Nawat! IRIN 2004. También útil, para lectores de inglés, es: Lyle Campbell, The Pipil Language of El Salvador, Mouton, 1985. Está proyectada una nueva edición en español de esta importante obra. De bastante menos utilidad práctica es la gramática hecha por el propio Leonhard Schultze, cuya versión en alemán forma parte de Schultze (1935), mientras que una traducción castellana prácticamente ininteligible existe en Schultze (1982).

16

Uno de los deleites de esta colección de auténticas lecturas pipiles es que sus capítulos, cuya longitud varía entre cuatro líneas y diez páginas,

pueden leerse (o releerse) en el orden que a uno le guste, o incluso en un orden aleatorio, sin disminuir el placer que obtendremos con su lectura. El orden usado por Schultze y repetido aquí es sólo una propuesta, una

posible opción. En particular si se organizan lecturas colectivas o públicas, sería una buena idea planificar de antemano cuáles son los pasajes que

conviene utilizar y con cuáles empezar y terminar.

En cualquier caso, una vez que el lector haya empezado a escuchar

las voces que permanecen vivas en estas páginas, no tardará en caer bajo su encanto y, fascinado, sentirá la tentación de continuar, aunque, para que la aventura siga, necesite caminar con cuidado encima del lomo de

una serpiente gigante y mágica siguiendo sus instrucciones…

Wan inte kitztuya ne takat ka yaja nemia katka ejkatuk ijpak ne kuat. Kwakuni kilik ne kuat:

“Man taja tey, tikneki titemu?” Kwakuni inak ne piltzin: “E, niu-nitemu.” “Su titemu, shitaksa yek nujpak!”1

Alan R. King Euskal Herria, enero de 2006

1 Véase el capítulo 8. Traducción:

Pero el hombre no se había dado cuenta de que ya estaba parado sobre la serpiente. Entonces esta le dijo: “Bueno, ¿y tú qué? ¿quieres bajar [a mi cueva subterránea]?” Entonces el muchacho contestó: “Sí, bajaré.” “¡Si bajas, pisa bien encima de mí!”

Tajtaketza Pal Ijtzalku

1

Ashkan1 ajwituk2 ne tal iwan3 tutunik. Inte4 waktuk. Ika5,

tiu6-tiktait7 pal tiktukat ne tunalmil8.

—Shikashiti9 nawpual10 taria11. Shiktamuta ne tasul12

ipal13 tikcha14 arar ipal tiktuka ne tawial ne tunalmil.

Ashkan tiu-tiktait pal tiktukat et.

—Shikashiti nawpual taria. Musta tiktuka isel15 et.

Ashkan shini ne at. 5

1 ashkan = ashan 2 ajwituk: mojado 3 Nótese que aquí y a menudo, iwan quiere decir ‘y’, no ‘con’ (y wan, vice-versa). 4 inté = te, tesu. (La forma te se usa en las combinaciones pal-te ‘para que no’ y mal-te ‘aunque no’.) 5 ika a veces = yajika, por eso, y a veces = ka, porque. 6 tiu- = tiaw o (como aquí) tiyawit. 7 (-)tai: limpiar (la tierra); puede pronunciarse tayi 8 tunalmil: maíz de verano 9 -ashitia = (-ajshitia,) -ekchiwa, preparar. (El que habla hace como que se dirige a un jornalero.) 10 nawpual = nawi pual, ochenta 11 taria: una medida de tierra (tarea) 12 tasul: (Sch.) ‘todos los deshechos que en el campo quedan después de la cosecha, maleza y rastrojo seco’ 13 Pal o ipal se usan indiferentemente delante de un verbo (p.ej. pal tiktukat ne tunalmil, ipal tiktuka ne tawial…); delante de un nombre se usa pal (p.ej. ne amat pal ne kulal). 14 -cha = -chiwa. Tikcha arar puede pronunciarse tikch’arar. 15 isel = maya. Según Sch., aquí se trataría de frijoles sembrados aparte.

18

Musta inte kimaka1 ne at. Inte wetzi ne at. Kichiwa yek

tunal.

Keman panutuk yey metzti waktuka ne tunalmil. Ne ejekat

kiwaki2 ne tatuk3 iwan ne et keman weytia.

Yajika4, miak inte kitukat ne tunalmil. Tiktukat ne 10 shupanmil5 keman ne tal waktuk, ipal keman wetzki ne at

takati6 ne tawial.

Ashkan yek titatukat ika tutunik ne tal: inteuk7 kimaka ne at, inteuk kiseseltia8 ne tal. Tawial tiu-tiktukat yey almun9:

makwil taria. Musta tiu-tikcha arar tatajku10 pal ne tawial. 15

Tiktukat ne et11 chiltiket, istaket, ne et kutiltiket, tawial

pushawa, tawial tepitin, tawial istak12...

Ashkan titamiketa tiktukat. Tiu-tipewat titait nawpual

taria. Tiu-tiktamutat ne tasul. Tiu-titamewat13 ijtik ne tatuk.

Ashkan kichiwak ume taria, musta kichiwas ume taria, 20 wipta kichiwas ume taria.

Musta niktalia se takat ma kiashiti nawpual taria. Pal mutashtawia, ma wiki miak tunal pal tami ne tamewal, pal tami

mumewa tatuk. Ashkan shiknawati ne siwapil:

—Tamik ne tamewal. Ashkan shiktashtawi ne takat. 25 Tiktashtawikia?

—E.

Yey metzti nemi ne shupanmil. Ashkan tiaw-titapustekit14.

1 kimaka... Pronunciado gimá, y así todas las formas de los verbos -maka ‘dar’, -namaka ‘vender’, -tekimaka ‘ordenar’ y -timaka ‘prender, dar fuego’; en esta edición se restauran las formas no contraídas. 2 kiwaki = kiwatza 3 tatuk = mil, (mata de) maíz 4 yajika: por eso (pron. yega); forma más enfática de ika en el mismo sentido 5 shupanmil: maíz de invierno 6 takati = nesi 7 inteuk = teuk, aún no (pron. inteyuk) 8 -seseltia: refrescar 9 almun: una medida de peso (arroba) 10 tatajku: en medio 11 Ne et se puede pronunciar niét, y así en otros casos, pero en esta edición se escriben las formas plenas. 12 Sch.: ‘...frijoles rojos, blancos y negros; maíz amarillo y blanco’. 13 (ta)mewa: desyerbar, limpiar la maleza del campo 14 tapusteki: doblar el maíz

19

Ashkan nemia. Musta tiu-tiawit ashta ne tatzinu1 kan

nemi ne kal. Tiu-tikmewat ne kal ma nemi yek. 30

Musajsaka ne sinti kan nemi ne kal. Muchiwa sanse2

parva3 sinti ishta ma tami tapishkal4.

Ashkan yawi tauya5 pal tami muya. Ashkan tiu-tiktaliat tik ne kushtal ipal tikwikat pak ne kawayu6 pal tikwikat ka techan

ne tawial pal tami tiksajsakat. 35

—Musta tiaw talkwi nawpual kushtal tawial. Wipta

tiksajsakat et. Nemi yeypual kushtal et.

Ashkan tiksajsakat chikwasenpual kushtal aros. Ashta ma

tami, tikwikat yey kawayu pal tami talsajsakat.

Musta tikwikat ne yey kawayu. Tiu-talkwit chikwasen 40 sontes7 kwawit.

Ashkan tiu-talkwit chikwasen shikiwit istaket, chikwasen

shikiwit chiltiket; ashkan ne et kutiltiket. Ashkan ma tami.

—Musta tiwitz ka nikan ipal mupupua8 ne et.

Yawi pal munamaka9 ne et. Naja nimuneki pal nikua ne 45 kulal. Nechnamakilia ka tzunti pesos ne kwawit. Ashkan niu-

nikchiwa ne amat pal ne kulal10.

1 tatzinu: sur 2 sansé: juntos 3 parva: (Sch.) ‘montón de tusas de las mazorcas de maíz’ 4 tapishkal: tapisca, cosecha (de maíz) 5 (ta)uya: desgranar (maíz) 6 kawayu: caballo 7 sontes = tzunti, ciento (?) (Sch.: ‘600 rajas de leña’) 8 -pupua: limpiar 9 munamaka... Pronunciado munamá. Yawi pal munamaka: podría significar ‘Hay (o quizás: Habrá) que vender...’, compárese Nemi pal... O también: ‘Es para vender.’ 10 Sch.: ‘la escritura de la parcela’

20

2

Ijtik ne shupan mutuka ne kakawat.

Tikichkwat1 ne tal ipal tiktukat ne ish ne kakawat.

Keman nemia iujki2 se ikshichin, tikwiwitat3 iwan tal pal 50 tiktukat ka senkak4.

Keman weya, kitalia ne itakil5. Ne itakil ne kakawat

kitalijtuk miak itech ne ituma6 chamawak7 ne kwawit.

Keman chikawtuka8, tiktekit iwan tikajkawat ma uksi pal tikishtiat ne ish keman uksituka. Tikpakat, tiktaliat ijtik tunal 55 ipal waki. Kan9 waktuka, tiktaliat ijtik kumal pal shamani10 pal tikishtiliat ne iewayu. Tiktisit11 wan asujkal iwan kanela, tikchat tishti12 chukulat13, tikmanat iwan at kwakwalaka14,

tikmaliat15 pal tikunit.

Nemi ume kuku, ken ne shushukna ush16 pushawa17, 60 iwan ne tepitin1.

1 -ichkwa: escarbar, arañar, revolver 2 iujki: tamaño, altura 3 -wiwita: (Sch.) ‘arrancar de la tierra, arrancar, arrancar con todo y raíz’ 4 ka senkak: en otro lugar 5 Ne itakil se pronuncia casi siempre n’itakil, y así cada vez que ne precede el prefijo i, pero se escribirá la forma completa. 6 -tuma: tronco 7 chamawak: grande, gordo 8 chikawi (chikawtuk): madurar; maduro, sazón 9 Aquí, y a menudo, kan = kwak. 10 shamani: tostarse 11 (-)tisi: moler 12 tishti: masa (particularmente de maíz, ¡pero no siempre!) 13 chukulat: chocolate 14 kwakwalaka: hervir, hirviendo 15 -malia: menear, revolver 16 ush: o 17 pushawa: ennegrecido

21

Ne kuku waktuk tikchiat ma mulini2. Keman weya,

tiktukat keman metzti selek.

Ne kwawit kuku takati chijchin3, yawi weytia wan kichiwa iswat wejweyak. Keman kipia chikwasen shiwit, pewa kicha ne 65 itakil; kitepewa4 ijish tejemet tikiliat5 kuku.

Kalijtik kipia at. Keman nemia chikawtuk, muteki wan

mushipewa6 pal kinamakat wan kikuat pal kiunit ne at.

Ne kuku keman kikwajtuk ne metzti inte kipia inakayu,

iayu chiupichin7. 70

Ne papaya muteki shushuik, muishtilia iewayu,

tikpitzakuat8. Tikmanat pal kisa ne ilechayu9. Tikapachuat10 iwan tenesh11 pal pipinia12. Ashkan tiktaliat pal uksi wan

asujkal. Ashkan uksituka. Tikajkawat ma seseya pal tikwat.

Ne papaya uksituk tikwat nusan. 75

Nemi miak kwajkwawit kichat intakil, ken ne chiltik

tzaput, muyutzaput, sinkuya, patach, chulu istak, chulumui,

chilimuyu, ichkashukut, durasnu, lala, lima, tzuntzaput13...

1 tepitin: ‘amarillo fuego’ 2 mulini: brotar, germinar 3 chijchin = chikitik (plural: chijchichin) 4 -tepewa: brotar (fruta), arrojar 5 tikiliat = tikilwiat (y en general -ilia = -ilwia) 6 -shipewa: pelar, mondar, desollar 7 chiupi = chupi. Se encuentran ambas pronunciaciones pero chiupi predomina y se escribirá así. 8 -pitzakua: desmenuzar 9 -lechayu: leche 10 -apachua: poner en agua, poner a remojo 11 tenesh: cal 12 pipinia: endurecerse 13 Sch.: ‘el zapote rojo, el zapote mosca, la sincuya, el cacao, la anona rosada, la anona blanca, la guanaba, la chirimoya, el hicaco, el durazno, el limón y el zunzapote’

22

Mushtilia ne iewayu pal kisa ne ilechayu, musalua se

kwechpala pal kikwi ne ilechayu, mumana ijtik se kumit wan 80 at. Keman mumantuka, mutemultia pal seseya. Keman seseka, mumalina1 ne kwechpala pal kisa ne iayu ne kwawit. Kan

nemia ne balsamo, mutamachiwa2 pal munamaka.

Keman tikpiat se chira3, tikmakat balsamo pal inte asit4 ne

mujmuyut5. 85

Nemi pujpula wey wan nemi kijkinia chijchichin. Weli

tikwat6 uksituk ush tishkal7 ush shushuik.

Weli tikmanat ne kinia wan ne iewayu wan nekti.

Tamantuk wan nekti nemia pal tikwat.

Ne ijiswat ne kinia weli tikwit8 pal tikchat nakatamal. 90

Ne pula ishtultik tiktisit iwan ne ayujwach9 pinul10 pal

tikchat pulantishkal.

Keman ne akat chikawi, tikutunat, tiktisit, tikmanat ne

iayu ne akat pal tikchat nekti. Weli nusan tikchat asujkal.

Ne sakat ne akat tiwelit tikwit pal tikchat ne kal. 95

1 -malina: retorcer 2 -tamachiwa: medir, pesar 3 chira: herida 4 asi = ajsi 5 muyut: mosca 6 weli tikwat = tiwelit tikwat 7 tishkal: asado (sobre brasas) 8 -kwi: además de ‘tomar’, significa ‘utilizar’ 9 ayujwach: semilla de ayote, aguashte 10 pinul: pinol, harina

23

Ne tumat tiwelit tiktzuyuniat1 wan tejteksisti2.

Tiwelit tikwat ijtik takwal wan nakat wan kamu wan kilit.3

Tiwelit tikwat nusan ayujwach tumat.

Ne iat4, keman waktuk ne iswayu, tikimiluat5 iwan

tikchichinat. 100

Ne chil muiseki6 ijtik se kumal pal uksi. Kan uksituka

tikwechuat7 ijpak ne metat wan istat. Tikmakat lala shukuk.

Yaja ne iayu ne chil pal titakwat ajwiak.

Ne chilchukulat chijchichin iwan kukuk. Mukwechua pal tikchat se majal8 pal tiknamakat chiujchiupi. Ika muilia9 105 chilchukulat.

Ne chiltekpin10 kenhaya11 kukuk. Ne chil weweyakchil inte kukuk. Ne chil istak, yaja ajwiak. Ne chil muekchiwtuka, tikiliat

chilmultal12.

1 -tzuyunia: tostar en el comal o una sartén 2 teksisti: huevo 3 kilit: verdura 4 iat: tabaco 5 -kimilua: enrollar, empacar 6 -iseki: (Sch.) ‘secar frutas en el comal’ 7 -kwechua: (Sch.) ‘moler en la piedra de moler’ 8 majal: pasta 9 muilia = muilwia, se le llama 10 tekpin: pulga 11 kenhaya = kenha, nusan 12 chilmultal: chilmol

24

Ne shikama, ne witzaya, ne kamu, ne chiltik kamu, ne 110 yame, ne papa... muskaliat ijtik ne tal ne wejweytiat.

Ne meshkal1 tiksaluat tech se kwawit wan tikwawanat2.

Ne ichti tikmalinat pal tikchat matat3.

1 meshkal: (Sch.) ‘mescal, maguey, agave, sisal’ 2 -wawana: raspar, rascar 3 matat: matate, red, bolsa de red

25

3

Se takat kipia1 miak tajtal iwan miak takamet. Yejemet

kichiwaket ne tail2 iwan niktukak3 ne tawial iwan ne et. Ashkan 115 nemia elut.

Ashkan tayua niaw nitajpia. Nikasik4 ume mapachin iwan nimutaluk5 wan ne pejpelu. Ashkan walmukwepki ne mapachin. Mukitztuk6 wan ne nupelu. Kishajshakwaluk7.

Kwakuni8 nikitzkik naja. Nikmiktik wan se kwawit. 120

Ashkan nu-niaw9 ume yual10 pal nikitzkia se sorio. Musta

nu-niaw niktemua se takwatzin.

Niajki senpa ka tayua. Nikasik se tepeskwinti. Nikasik

takwa nemi. Kitzkik ne nupelu.

Wipta niu-nikmiktia ne mutuktzin11 wan se tet. 125

Ka tayua nikasik takwa nemi se pesoti. Nikitzkik iwan

nikmiktik.

1 kipia = kipiatuya, kipia katka 2 tail: la limpia (pron. tayil) 3 El narrador se identifica a veces con el protagonista (oscilación entre primera y tercera persona). 4 nikasik = nikajsik 5 nimutaluk, nikitzkik... = nimutaluj, nikitzkij... (y así generalmente) 6 mukitztuk: léase muitzkijtuk (?) 7 -shajshakwalua: revolcar 8 kwakuni = kunij, entonces 9 nu- = niu- = niaw; nu-niaw = niaw niaw = niasneki 10 yual = tayua 11 mutuktzin: ardilla

26

4

Nemituya se takat ka kipiatuya se kulal. Ne kituka kamu,

wan seki1 yawit kichtekit. Kwakuni inak yaja:

“Niu-nikita ken nikinhishtia uni ka yawit nechichtekiliat 130 tey2 nitatukatuk.”

Ne itekuyu ne kamujtal yajki se wipta3 ka tayua kinpajpashua4. Ne takat mutalik kan nemi se kwawichin wan

pejki tachichina.

Keman kitak ka yawi se tawil shushuik kitawilua se 135 mikini, ne takat mumutij, kiski mutalua, yajki minaya5.

Keman asiket kan nemituya ne takat, inaket ne yawit

kichtekit:

“Inte nemi ne itekuyu. Shitawiwitakan6 miak kamu.”

Ne nemituyat yejemet tawiwitat ne kajkamu keman pejki 140 kisa ne metzti. Kitawilujki7 kan nemituyat yejemet.

“Ne witz ne itekuyu wan se tit chiltik. Yawi techajwa.”

Seuk8 teutak yajket senpa. Kitaket se mapipil9. Kwakuni

inaket yejemet:

“Ne itekuyu nemi tachichina. Ma naka se tejemet tachia 145 asu10 witz pal tikisat timutaluat tejemet.”

Kwakuni inak se yejemet:

1 seki: otro, otros 2 tey = tay. Generalmente pronunciado tey y a veces ti. En esta edición se escribe siempre tey. 3 wipta: vez (se wipta una vez, yey wipta tres veces...); por lo tanto, se wipta = seujti (wipta también significa ‘pasado mañana’) 4 -pajpashua: acechar 5 minaya (minashki, minashtuk): esconderse 6 -wiwita: (Sch.) ‘arrancar de la tierra, arrancar, arrancar con todo y raíz’ 7 kitawilujki, kilijki... = kitawiluj, kil(w)ij... 8 Pronúnciase seyuk. 9 mapipil: nombre de una estrella (según Sch.) 10 asu = su

27

“Naja niaw nikita tey uni. Niu-niasi inawak1. Su ne itekuyu, niu-niknutza su nechtalkulia2 sese3 kajkamu. Su nechilia ma niwitz niwiwita, tiawit tikwikat miak pal inte 150 timukwepat senpa tikichtekit kajkamu ini takat.”

Kinutzki ne itekuyu, wan te asik. Ika, majmawit wan

yajket.

Ne mapipil tajpia yek ne kamujtal.

1 (i)nawak = (i)tech, cerca 2 -talkulia = -takulia, regalar 3 sésé = sejse, unos

28

5

Ne shujshuletket1 ikman panutuk2 inat seuk pal ikuni3 155 wejka kichtekit ne ajat4 pal nikan. Se wipta, inat ka

kichtekilijket ne at yankwik5.

Yejemet pal Ijtzalku6 kitemujket se siwapil pal kiwikat kan takatik7 ne at. Yawit miak iwan yaja. Ne kichiwat se yualu8, kichiwat nakatamal, wan ne siwapil kitaliat itajku kan takatik 160 katka ne at, wan kiliat ma wetzka9. Keman tamit kichiwat

muchi uni, ne kiajkawat ne siwapil. Kiliat:

“Taja nikan tinaka. Musta ka peyna tiawit talmukwepat

nikan tikitat ken titatwituk.”

Seuk tunal keman asiket ne siwapil intea10 nemituya, wan 165 ne at mutaluaya. Kwakuni inaket yejemet ka ne at kiwikatuk.

1 shulét = chulét (se usan ambos) 2 ikman (panutuk): en el pasado, antaño, hace mucho tiempo 3 ikuni: por ahí, ahí cerca 4 ajat = ajapan 5 at yankwik: (Sch.) ‘manantial que hace poco había brotado’ 6 Ijtzalku: Izalco 7 takati = nesi, nacer 8 yualu = ilwit, fiesta 9 wetzka = paki, reír 10 intea = tea, ya no. Pron. inteya.

29

6

Nemik se takat munamiktijtuk kipiatuya ne isiwaw, wan

inte kimati katka ka kisa ka tayua. Semaya1 kita katka2 ka

tatwi kipia tey kikwa3, tey sea4.

Nemik se ká5 kipachiwia6, wan kilik7: 170

“Shikpachiwi ne musiwaw. Kisa ka tayua pal yu8-kuchi wan se seuk. Tikitas ka ijkia9 ka kisa, ka kitalia se kwawit

tankupa10 ne mutaken11 pal tikmati ka ne nemi munawak.”

Wan kipachiwia, wan kitak ka ijkia ka kiski. Wan

inteatka12 kilik. Kan tatwik yajki ichan ne ká kilijtuk, wan kilik: 175

“Ijkia tey ne13 tinechilik. Yajki ne itzuntekun, yajket ne imejmey, kwakuni yajket ne imejmetzkuyu. Semaya naka ne

iweyka.”

Wan nemá14 ne seuk katayua muketzki tachia kan ne15 kujkupewtuk16, wan kitak naktuk isel inajnakayu. Wan yajki 180 muteka kichia keman yu-witz. Ashan kan tatwik, yajki kilia ka

kitztuk.

“Kan ne kujkupewtuk, isel najnakayu.”

Wan kilik:

1 semaya = maya, sólo, solamente 2 Semaya kita katka... Sólo se preocupaba de que... 3 tey kikwa = itakwal 4 sea = saya, muy, completamente, completo (pron. seya). Tey sea talvez ‘lo que era suficiente’. 5 ka = kaj 6 -pachiwia: vigilar 7 kilik = kilwij 8 yu- = yawi 9 ijkia = tejkia, kia 10 tankupa = (ka) itan, debajo 11-taken: cobija, manta 12 inteatka = te datka 13 Ijkia tey né tinechilik. = Tejkia tay tinechilwij. 14 nemá = nemanha 15 kan né: (a)donde (relativo) 16 kupewi, mukupewa: soltarse, separarse; -kupewa: soltar, separar

30

“Ashan pal ma kita ka tikitztuk, shu-shikwi se wajkal wan 185 neshti1 wan tikmaka istat. Tikmaka kan ne kujkupewtuk.

Kwakuni tiaw timuteka tikchia keman yu-witz.”

Kwakuni kan walak2 ne itzuntekun, musaluk, inte welik. Musaluk senpa, inte welik. Wetzki, mukwepki musalua, inte

welik. 190

Kwakuni witz ne imejmey, inte welik. Kwakuni witz ne

imejmetzkuyu, kenhaya inte welik.

Kwakuni taketzki ne tzuntekumat3:

“Shimuketza.”

“Tey tikneki?” 195

“Shimuketza. Nikneki ma shinechili teika4 tikchiwtuk ne inteyek5. Wan pal-te6 timukwepa tikchiwa, niu-nimusalua

mutech.”

Kwakuni musaluk tech ne ishulejyu. Nakak ume tzuntekun. Kan yawi katka tekiti, kiwika katka. Takwa kan ne 200 takwa ne shulejyu. Wan pal mijkwita7, tik ne itili8 ne shulejyu;

wan pal mushisha, tik ne kulutzin9 ne shulejyu.

Wan pal kuchi, mukupewa katka tech ne ishulejyu, wan kuchit sanse10 wan tajtaketzat yek. San11 mulina12 ne ishulejyu,

nemá nemi yaja pachiwia pal-te kiajkawa. 205

Kwakuni yajket ka kujtan. Asiket tan se kwawit chiltik tzaput13, wan kiasiket se tzaput wetztuk, wan kipejpenki14 wan

1 neshti: ceniza 2 walak = walaj 3 tzuntekumat: cabeza sin cuerpo, calavera 4 teika = taika, por qué. Pronunciado tiga, y compárese ti por tey = tay, qué. En esta edición escríbese teika (y tey). 5 inteyek = teyek, mal 6 pal-te: para que no. Lo escribimos con guión por tratarse de la contracción de pal inte. 7 mijkwita: cagar 8 -tili: ano 9 kulutzin = wilutzin, pene 10 sansé: juntos 11 san: tan pronto como 12 mulina: moverse 13 tzaput: zapote 14 -pejpena: recolectar, recoger

31

kitajkuk1, kishtik, ne se tajku kimakak ne itzuntekun, ne seuk

tajku kikwak yaja. Kilik ka ajwiak.

“Titejkuskia titachia su tikasi seuk?” 210

“Su timutalia, nitejku.”

“Nimutalia.”

Kwakuni kishtik ne ikwechpala ne ishulejyu wan kitalik pal ma mutali ne itzuntekun. Kwakuni tejkuk ne shulejyu wan

kiasik se, wan kaltajtalik se. 215

Kwakuni kiasik seuk, kitek, wan kiski selek. Kwakuni

kilik:

“Niktek se selek.”

“Shiktamuta.”

Kwakuni kitamutak wejka wan yajki wetzi pak se masat. 220 Kwakuni kiski mutalua ne masat, wan kan kikak ka mutaluk, inak yaja ka mutaluk ne shulejyu. Kwakuni ajkewki2, yajki kiasi, wan nemá kiasik ne masat. Wan kan kiasik, musaluk pak

ne itzinkujku3.

Kan kimatki ne masat ka musaluk pak ne itzinkujku, 225 kwakuni mutaluk wan muchi ne wijwitzti4 kan ne panu yawi

ashta walak miki. Wetzki.

Kwakuni temuk ne ishulejyu. Wan inak:

“Ne nusiwaw yajki. Kishketzki5 yaja ka naja nimutaluk. Ashan niu-niktemua. Inte nikasi. Ashan tey nikchiwa? Niu-niaw 230 nimuyulkwitia6 wan ne pale.”

Wan nechilik ne pale ka ma7 niaw niktemu ashta kan nikasi. Wan niajki niktemua ashta nikasik.

Kan nikasik, niajki niknawatia ne pale. Wan nechilik ka ma niktuka, wan kan niktukak, ma nikpupu, ma nikwichpana1, 235 1 -tajku cortar por la mitad, partir 2 ajkewi: levantarse, ponerse de camino 3 -tzinkujku: rabadilla 4 witzti: espina 5 -ishketzki: imaginarse, creer, dar por entendido 6 (mu)yulkwitia: confesar(se). Pronunciado también como mulkwitia o incluso mulkutia. 7 nechilik ka ma = nechilik/nechilwij ma

32

wan ma niaw muchi ne tujtunal, ma niaw nitachias. Wan kan

nikita tajtatkaya2, ma niknawati ne pale.

Wan kan nikitak takatki se wajkalchin3, niajki niknawatia ne pale wan nechilik ma nikpachiwa tey yu-kisa. Wan weytiak

yajki chiupi, weytiak yajki, kichiwki se shuchitin. 240

Kwakuni niajki niknawatia ne pale, wan nechilik ka ma ne ninemi nipachiwia. Wan weytiak ne wajkal, wan kan chikawayak4, kwakuni tzayanik. Kan tzayanik, nikita kumuni5

ijtik6.

Wan niajki niknawatia ne pale, wan nechilik ma 245 nikpachiwi tey yu-kisa. Wan pejki nikita kan ne tzayantuk, nakak nikita wan pejki nikita ka kumunit, wan nakak nikita ka

muchi pipilchichin. Kwakuni niajki niknawatia ne pale.

Kwakuni nechilik ma nikisa tik techan niktajtani kwejkwechpalachichin. Wan muchi tey ne7 wetzit yawit 250 nikinpejpena wan nikinkimilua8. Kan tamik shinit, nikinwikak

ka nuchan.

Wan ne takat kipiatuya inan. Yaja kinpachiwia ne

kukunet9 wan nemá weytiat yajket.

Wan kan pejket takwat, yajket kiyawaluat10 ne kujtan. 255 Muchi ne itapewilchin11 tey kipia ne kujtan, muchi kitzkijket kan musentepewat12, yawit katka kimakat innoya pal13 ma kimana tik se kumit. Nemiket takwat ne kukunet. Isel nakat

kikwat katka.

1 -wichpana = -uchpana, barrer 2 tajtatkaya: cualquier cosa (compárese tatka) 3 wajkal: árbol de morro 4 chikawaya: volverse fuerte, madurar 5 kumuni = mukumuntia, alborotarse 6 Nacían unos pequeños seres dentro del morro. 7 tey né (aquí) = ká, quien(es) 8 Se refiere a los que han nacido del morro. 9 kukunet = kujkunet 10 -yawalua: rodear, dar vueltas 11 tapewil: caza, animales de caza 12 (mu)sentepewa: reunir(se), juntar(se) 13 pal ma = ma (o pal), p.ej. pal ma kimana = ma kimana = pal kimana

33

Kwakuni pejki asi se takat wey, pejki kineki1 ne lamachin, 260 wan kan pejki kineki pejki kikwa ne takwal. Wan ne pipilchichin kan kujkutiat2 witzet ka kitzkiat ne itapewilchin,

mutekat kuchit.

Kwakuni ne chijchin, yaja kisatuya wan kitak ka asi ne takat tumak itenshipal3, yaja kikwa ne takwal. Wan kan tami 265 kikwa, kiajkawa chiupi iayuchin, ne kikwi wan imey, kinmaka

muchi tech inten, kinsusulua4.

Kwakuni kisaket ne seki5. Kwakuni kitajtaniliat tey kikwat

ne lamachin, wan kinhilik:

“Antakwajtiwita.” 270

“Wan teika timayanat?”

“Shikenchakan6.”

Kwakuni kienchiwket ne inten wan kitaket ka ijkia ka

takwajtuyat. Kwakuni inak ne chijchin:

“Melemet7. Inte antakwajtiwit. Nikan walejkuk8 se takat 275 tumak itenshipal. Yaja kikwak muchi ne takwal. Wan kiajkaw chiupi iayuchin, ne kikwik wan imey, metzinmakak tech ne

anmuten.”

“Tikitak?”

“E.” 280

“Wan inte tikitak kanka witz?”

“Teika inte9. Ka nikan witz.”

“Ashan tiawit tiktaliat ne tajpewal10. Tiu-tikchiwat se shaput11 miktan12, wan tiu-tiktaliliat ne tani1 kwajkwawit wan

1 pewa (ki)neki: enamorarse 2 kujkutia: cansarse, aburrirse 3 tenshipal: labio(s). takat tumak itenshipal = takat kipia tumak itenshipal 4 -susulua: embadurnar, untar 5 seki: otro, otros 6 -enchiwa o -encha (-enchiw): probar, tentar, tocar, examinar 7 mele, plural melemet: tonto, necio, ignorante, simple 8 walejku: llegar 9 Teika inte! ¡Cómo no! 10 tajpewal: trampa 11 shaput: hoyo, fosa 12 miktan: hondo, profundo

34

pichawakchin, pal kan witz, né yu-muwetzi. Kwakuni, su-nte2 285 tami mumiktia kan yu-wetzi, tamit tejemet tikmiktiat.”

Wan kan wetzki, yejemet nemituyat minashtiwit3. Wan kan kitaket ka wetzki, yajket tachiat, kitaket ka ne nemi. Kwakuni

tamiket kimiktiat.

Kwakuni semaya kishtilijket ne ikulutzin wan kitapujket 290 wan yajket kishkat. Kan tamik kishkat, kiwikilijket ne

lamachin:

“Lama, ashan inte tikasitiwit, semaya se tapewilchin

tikasiket. Nikan talwikat. Shikwaya4.”

“Wan anmejemet? Tey yawit ankikwat?” 295

“Tejemet titakwajtiwita. Shikwaya taja. Uni talwikat

mupal.”

Kwakuni mutalik ne lamachin takwa, wan kimatki ka

pipinik5. Kwakuni inak ne chijchin:

“Lama, tey, pipinik tikmati?” 300

“E.”

“Shikmaka istat wan shu-shikishka senpa.”

Ne lamachin kimakak6 istat wan yajki kishka. Kan tamik

kishka, mutalik kikwa senpa, wan kimatki kenhaya.

Kwakuni kintitanik7 kalkwit at wan kinmaka tzutzukul8 305 pal yu9-kalkwit ne at. Kwakuni inte kiwikaket ne tzutzukul. Yejemet kikwijket se matat pal kalwikat ne at. Wan kan asiket

wan ne at:

“Pipil. Ken ankichiwtiwit ka kalwikat tik uni?”

“Uni inteatka.” 310

1 tani: abajo 2 su-nté = su inte, su te. -nte como contracción de inte ‘no’ se usa tras (a)su y ka. 3 minashtiwit: escondidos 4 shikwaya: ¡cómalo ya! 5 pipinik: duro 6 kimakak istat: le echó sal 7 -titania = -tuktia, mandar 8 tzutzukul: cántaro 9 yu- = yawi(t)

35

Kwakuni kiski wan kilia:

“Shikita. Taja inte tikcha kini1 naja.”

Kwakuni kishtik ne ikuluchinchin wan mushishi, wan kititanik ne ishish ka ijpak ne kal. Wan panuk ijpak, inte

kienchiw ne itzunpan2 ne kal. 315

“Tikitak ka naja niweli? Taja inte tikchiwa. Shiwi, nikan

shikchiwa taja.”

Kwakuni yajki kan ne nemi ne chijchin, wan mutzukuluk3, pejki mushisha, kimutak ne ishish. Inte yajki ka ajku wan

kitzkik ka tani4, panuk ten ne itili. 320

“Inte tiweli tey ne tikchiwat, wan tejemet tiawit. Tejemet inte timunekit taja, tey ne titechchiwilijtuk5. Tejemet tinakat

tipakit ka tikwajtuk ne ikulutzin ne muawil6.”

Kwakuni inak ne lamachin:

“Takat. Ijkiuni7 ankichiwtiwit? Pal-te anmukwepat 325 ankichiwat.”

Yajket muchi sansenkak8. Wan kan ne yawit katka, kitaket

se shekshet9 kikwa nemi se sinti. Wan kilik ne se, kilik ne seuk:

“Shikita, ne nemi se tutut kikwa nemi se sinti. Tikpachiwikan tikitasket kan yu-kishtia ne sinti. Su tikitat kan 330 kishtia, kwakuni tinemit yek; tejemet welia titakwat nusan.”

Wan kitaket ka tik ne tepet yu-kishtia ne sinti. Kwakuni

muilijket10:

“Ken tikchiwat pal tikishtiat?”

Kwakuni inak ne chijchin: 335

“A, uni nemá weli tikchiwat.”

1 kini = ken 2 -tzunpan: cima, parte más alta 3 mutzukulua: agacharse, ponerse de cuclillas 4 kitzkia ka tani: ir(se) para abajo 5 tey né titechchiwilijtuk: (después de) lo que usted nos ha hecho 6 -awil: amante 7 ijkiuni = kiuni, kiunij 8 (san)senkak: a otro lugar 9 shekshet: pájaro cheje 10 muilijket: se dijeron (entre ellos, unos a otros)

36

“Ken tiu-tikchiwat?”

“Tikchakan se mishti, tikmakat se tikwini1.”

Kwakuni kichiwket, kiketzket se mishtichin.

Yajki ne achtu wan kimakak ne takipini2, wan inteatka 340 kichiwki. Kwakuni yajki ne seuk, kenhaya, inteatka kichiwki. Kan kitak ne chijchin ka inteatka kichiwket ne wejweymet,

kwakuni inak yaja:

“Shikitakan asu annechishtiat, ika naja se niu-nikmaka,

niu-ninaka kunaktuk3. Su annechishtiat4...” 345

“E, timetzishtiat.”

“E, niu-nikchiwa.”

Kwakuni kiekchiwki ne kuejekamil5 wan kimakak ne takipini. Kwakuni kitapuk ne tepet wan yaja nakak kunaktuk tani6 ne sinti. Kwakuni inaket ne wejweymet: 350

“Tikishpejpenakan ne sinti ne wejwey. Inteuk walkisa ne

chijchin. Kwak yaja walkisa, tikwijtiwita7 ne wejwey.”

Wan kan walkiski ne chijchin:

“Wan ne nupal naja katiawel8?”

“Ne naktuk unkan9 muchi mupal.” 355

“Tetekia10 tey ankichiwtiwit.”

Kwakuni kikwik ne isin, wan tey kichiwki11, yajki tai, wan

nemá tatukak wan mumakak yek anka12 nawpa13.

1 tikwini: trueno 2 takipini: rayo, relámpago, relampaguear 3 kunaktuk: clavado, atrapado 4 su annechishtiat: a ver si ustedes me sacan 5 kuejekamil: tormenta, huracán 6 tani = itan 7 tikwijtiwita: ya habremos cogido 8 katiawél: ¿cuál (es)? 9 unkan: ahí 10 tetekia: tremendo, demasiado. Se usa en exclamaciones: Tetekia tey ankichiwtiwit! ¡Lo que ustedes han hecho es demasiado! 11 wan tey kichiwki...: y lo que hizo fue que... 12 anka: acaso, quizás 13 nawpa: cuatro veces

37

Wan ne wejweymet inteatka mumakak. Kwakuni yajket

ichan ne chijchin tajtanit: 360

“Ken tikchiwa?”

Kinhilik yaja:

“Shumet shikmanakan ne tawial tik se kumit, wan shumet

shiktukakan.”

Kwakuni muiliat: 365

“Tiu-tiawit tikichtekiliat tayua.”

Kwak asiket tik ne tatukmil, kitaket ka nejnentuk ne chijchin tajpia tik ne itatuk. Wan inte yaja; yaja muetztuk1. Yaja kititanijtuya ne ishpitzi2 pal tajpia. Kwakuni inaket ne

wejweymet: 370

“Inte weli tikichtekiliat, unkan nemi tachichina. Tiu-tiwitzet musta wan ne tunal. Tiu-tiwitzet tajkutunal.”

Wan kwak yejemet asiket senpa, takwa nemi katka ne chikimul3. Kan kinhitak, kiajkawki ka takwa, pejki tzajtzi4.

Kwakuni inaket: 375

“Unkan nemi, shikaki, sekkalaktuk, ajkwechua5. Neka6

inte kuchi ne katayua.”

Kwakuni kichiwki ka takati7 ne at kan ne yu-tatuka, wan kan kitaket ne wejweymet ka chayawtuk8 ne at, yajket tachiat ken kichiwa ka kipia ne at chayawtuk, wan inte kitztiwit keman 380 kimakatuk ne at. Wan yajket tachiat wan kitaket ken kichiwtuk. Kwakuni yajket kitajtaniliat su weli kimaka chiupi

sinti, wan inat:

“Majo, wan taja ken tikchiwa ka titatuka mal9 tunalku,

wan muchiwa, wan tejemet inte?” 385

1 muetztuk: sentado, acostado 2 ishpitzi: luciérnaga 3 chikimul: pájaro carpintero 4 tzajtzi: gritar 5 sekkalaktuk, ajkwechua: se ha resfriado y estornuda 6 neka: por eso (pron. ‘negá’) 7 takati = nesi 8 -chayawi: esparcir, regar 9 mal = melka

38

“Inte nimetzinmakaskia... niaw nimetzinmaka. Maka shu-shikwakan, ka su ankikwat inte yu-takati. Ashan shumet shiktukakan, wan ankitasket, chikwey tunal ankipiasket sinti.

Ashan anyawit. Maya1 shiwikan, maya shalmukwepakan.”

1 maya = maka, no (hagáis tal cosa) jamás. ‘No vengan jamás, no vuelvan jamás.’ Parece que es ma(ka) + -ya (enfático). No confundir con maya ‘solamente’, que aquí se dice isel.

39

7

Nemik se tapewani1 kistuya mutatemuilia2. Wan kitak tik 390 ne kujtan se siwamasat, wan kimutilik3 wan se tamutani4. Kwakuni yajki tachia, wan kitak ka kimakatuk5, ka chipintuk6 yajtuk ne iesyu. Yajki ipan tachia yawi kan ne chipintuk ne

iesyu, wan asik kan nemi se achin7.

Ne nemi se siwapil tapaka. Kwakuni tajtanki iwan8 su 395 kitztuk panu se masat. Kwakuni inak ne siwapil:

“Nikan inteatka panutuk. Nikan nikpia ne nulishtun9;

anka yaja ini10 tikitztuk.”

Kwakuni kiajkukik11 wan ne ipichawakchin12, kitak

chichipika13 esti. Kwakuni inak senpa yajasan14 ne siwapil: 400

“Tetekia15 muwan. Taja ne tikmiktijtuk ini nuechkawan16 wan nupipiwan. Ashkan tiu-tiaw nuwan. Shiktzajtzakwa ne

muishi17 pal tikita ken titachia.”

Kwakuni kitzajtzak ne iish, wan kan kitapuk, kwakuni

kitak ka nemia kalijtik. Kwakuni inak ne siwapil: 405

“Shiwi nikan kan nemi ne nuteku.”

1 tapewani: cazador 2 mutatemuilia: buscarse la vida 3 -mutilia: disparar 4 tamutani: arco, escopeta 5 kimakatuk: le había dado, había acertado el tiro 6 chipini: gotear 7 achín: agüita, charco, arroyo 8 tajtanki iwan = kitajtan 9 lishtun: listón, cinta 10 yaja ini = yajini, ini 11 -ajkukia: levantar 12 pichawakchin: punta 13 chichipika: gotear 14 yajasan: él mismo, ella misma 15 tetekia: tremendo, demasiado. Se usa en exclamaciones: Tetekia tey ankichiwtiwit! ¡Lo que ustedes han hecho es demasiado! 16 -echkaw = -manuj, hermano mayor (nuechkawan = numanujwan) 17 muishi (?) = mujmuish

40

Kwakuni kiwikak kan nemi ne chulet. Inak ne siwapil:

“Nuteku, ini ne takat ne nemituk kimiktia ne nuechkawan

wan ne nupipiwan.”

“A, ini ne.” 410

Kwakuni inak ne chulet:

“Taja ne takat ne tikmiktijtuk ne nupilawan? Ashan shiwi nikan, shikita tey ne tikchiwtuk. Ita1. Nikan nemi ini inhujumiyu2. Ini inte nikishketzki3 ka ini yu-walmukwepat4. Ashan ijkia. Nina ka yawit witzet. Ijkiashan5 niu-nimetzmaka se 415 ne nusiwapiltzin pal tinechmaka muchi ne nupilawan tey ne tikmiktijtuk. Ini umit pal sejse6, ini nemi pal witz achtu, ne tikmiktijtuk achtu. Kiuni ashta kan tiu-titami tikinhetza7 muchi

ne intunal ne nupilawan.”

Wan kimakak ne siwapil, wan tatwik utztituka8. Tatwik 420 seuk tunal, kipiaya9 ume kukunet. Tatwik seuk tunal, kipiaya seuk ume kukunet. Ijkiuni nemik ume imey10 tunal inchan ne

tepewa11. Sejse tunal kipishki12 ume masachichin.

Kinmiktijtuya se pual masat ijtik tajkupual13 shiwit, wan inte kimatki ne takat ka kipiaya tajkupual shiwit inchan ne 425 tepewa. Yaja kimatki tajkupual tunal.

Kan kiasituk, kwakuni inak ne chulet:

“Chule14, tikashitijkia15. Shan16 tiaw tikisa. Maya shu-shimukwepa tikmiktia se ne nupilawan. Niu-nimetzmaka tey

1 Ita! = Shikita! 2 -ujumiyu huesos 3 inte nikishketzki: no me imaginé, no creía 4 volver a la vida 5 ijkiashan = ashan 6 sejsé: cada uno 7 tikinhetza = tikinketza 8 utztituk: preñada 9 kipiaya: ya tiene/tenía. Pron. kipeya. 10 ume imey = majtakti 11 tepewa: según Sch. ‘muchachos de la lluvia’ 12 kipishki = kipiak 13 tajkupual = majtakti 14 chule: (Sch.) ‘modo de dirijirse a un joven’ 15 tikashitijkia= tikajshitija, ya lo lograste 16 shan = ashan, an

41

iwan tipanu, wan tey nimetzilia1: Maya shimukwepa tikmiktia 430 se nupilawan. Shiwi ka nikan. Shiwi shikita tey tikneki.”

Kwakuni kiwikak ka kalijtik kilwitilia ne tumin, wan kitak

ka ne tumin kilpijtiwit pijpikti2 kan kineki, wan kilik:

“Ini tikneki?”

“E.” 435

Kwakuni pejki wetzka3 ne chulet:

“Uni inte. Su tikwika tumin, ne tumin te mulini, ne tumin yaja tami, wan kan tiktamia, tiu-timukwepa tikmiktia

nupilawan.”

Kwakuni kitak ne wejwey pulamil wan ne wejwey 440 kakawamil. Kwakuni kilik:

“Niu-nimetzmaka pula wan kakawat. Nikan tikitaya ini pula. Kipia uksituk, kipia shushuik wan kipia ipilawan. Wan ini

kakawat kipia uksituk, kipia selek wan kipia shujshuchit.”

Kwakuni yajket kan nemi ne pula wan kishtik se 445 kutejkuni4. Ne kutejkuni isel plata. Wan kutejkuk, kitek se

pula, wan yajki kiteki se kakawat. Wan kilik:

“Shikita, ini inte tami, ne pula kipia uksituk, shushuik wan ipilawan. Ini kakawat kipia uksituk wan kipia selek wan

kipia shuchit: ini inte tami.” 450

Wan kitak ka kiwikak ka tatenpan5. Kwakuni kilik ne

chulet:

“Shikelnamiki tey ne nimetzilia: ini muchi tey ne tikita, ini

muchi nupilawan.”

Kitak ne piltzin ka nemi masat wan tutulin wan patush 455 wan tijtijlan, wan tepeskwinti, kutush6 wan kujtankuyamet wan yutuch, wan wilut wan nashilin wan kuyankuat wan takwatzin,

1 tey nimetzilia: lo que te digo (es...): 2 pijpikti: atado en montones o fardos 3 wetzka = paki, reír 4 kutejkuni: escalera 5 (ka) tatenpan: afuera 6 kutush: agutí

42

wan mapachin wan tukat wan tzikat wan tzunpupu, wan

papalut wan kalat wan tzinakan.

“Maya shimukwepa tinechmiktilia se ne nupilawan. 460 Shiktzakwa ne muijish.”

Kwak ne1 kitzajtzak ne ijish, nemituya itech ne chulet, wan kwak kitapuk nemituya ejkatuk2 ten ne achin kan nemituya ne

siwapil tapaka.

Kwakuni, nemá kishkejketzki3 kanka ne ichan. Kwak asi 465 yawi katka, kwakuni kitak se ne ipilawan, kilik ne inan:

“Shikita. Ne witz nuteku.”

Wan yejemet inat katka ka miktuka.

Kwakuni mutalik kinhilia ne ipilawan wan ne isiwaw tey

ne panutuk. 470

Kwakuni ulinik4 ne kal.

Wan inte kielnamiktuya kishtia tey ne kitakulijtiwit. Kan

ne ulinik, kiski tey ne kimakatuyat kan ne kwika katka.

Yajki kan ne yu-nemi nakak tapikti5 ne tumin. Wan ne ikal nakak ken ne6 kiekchiwilijket ne tepewa, wan ne tumin 475 kiekchiwilijket kan ne yu-kipia.

Kwakuni nakak kinhishpelwia7 ne ipilawan. Kitak ka ne chijchichin kiajkawtuk muchia8 wejweymet. Ashan tey ne nemit katka wejweya, kitak yaja muchi shujshuretket9. Kwakuni kilik

ne isiwaw: 480

“Man10 ini pipil, ken ijtuk11 ka nikita naja muchi

wejweymet, wan kwak ne nikinhajkawki muchi chijchichin?”

1 kwak né = kwak 2 ejkatuk: parado, quieto 3 kishkejketzki: se dio cuenta 4 ulini: temblar 5 tapikti: atado 6 ken né = ken (relativo) 7 -ishpelwia: observar, mirar con asombro, vigilar 8 muchia = muchi 9 shurét = chulet 10 man: pero 11 Ken ijtuk? ¿Qué tal? ¿Cómo ha ido? ¿Cómo ha sido? ¿Cómo es eso? ¿Cómo puede ser?

43

“Wan tey? Yakin1 tiajtuk?”

“Ken ka2 weytiatiwit, wan inte kicha ume imey tunal kicha

ka niajtuk?” 485

“Ken ka tina kiuni? Wan inte kicha ume imey shiwit

kichiwa ka tiajtuk? Man uni ken ijtuk?”

“Su3 naja inte niajtuk nishtuna4. Ijkiuni ka nimetzilia: ini kal shikishpelwi yek pal teatka panu ini kal. Ini kal yujkasu5 inte yaja nupal? Ini kal tikitaya ken nechekchiwilijket. Wan ini 490 tumin ka nemi piktuk, ini ne nechmakatiwit, inte yaja tumin. Ini se pula wan se kakawat; yaja ini tumin tikita. Yajika, ini nemi ka6 tikita ken tikpia, naja nimetzilia: shikua chiupi kupal7 pal ne katayuaya nikneki ma shikpupuchwi8 ini tumin. Ijkia nikneki ma shikpia tey ne yaja nechilik. Kwak ne niawa 495 walkisa, nechilik ka uni nechmakak pal inte tami uni. Uni yaja ne kitilana9 ne iesyu ne tal. Yajika, ká tatuka kipias ken panu10. Yajika, nikneki naja ma shikchiwa ken ne nimetzilia. Uni tikchiwas muchi ne katayuaya. Ini tumin yultuk. Kwak naja nalishtik ini tumin, inte yaja tumin, se pula wan se kakawat. 500 Nechmakak ne chulet pal nipanu. Yajika, nina naja ka tikitakan

ken tikpiasket, ka ini tumin yultuk.”

1 yakin: ahorita mismo, hace poquito. Yakin tiajtuk? ¿Acabas de irte? (pron. ‘yagín’) 2 Ken ka...? ¿Cómo (es) que...? 3 su: algo como ‘¡Pero si...!’ 4 ishtuna: tardar, por mucho tiempo (verbo intransitivo) 5 yujkasu: acaso 6 nemi ka = nemi pal, hay que, debemos etc. Nemi ka tikita ken tikpia Debes ver cómo lo tienes. 7 kupal: copal 8 -pupuchwia: ahumar 9 -tilana: jalar, tirar, sacar, succionar 10 Ka tatuka kipias ken panu. Quien siembra tendrá sustento (ken panu: de qué vivir, sustento).

44

8

Nemik se piltzin wan se siwapil. Inte mumati ken ka

nemit uni muasitiwit tik kujtan. Wan kimatket ka nemi se shaput1 kisa katka se kuat kitilana takamet wan tey panu. Wan 505 muilijket:

“Tiawit titachiat.”

Wan kan asiket kan nemi ne shaput, kwakuni kilik:

“Tiu-tikutunat mekat2 wan niu-nikwajkwasalua3. Wan taja tiu-tinaka pal nitemu niaw, wan taja tinechmaka tiaw mekat 510 pal nitemu niaw.”

Kwakuni asik kan nemi ne kuat. Kwakuni kitak ka pejki

tatatwia4, wan pejki kita ne kal tik ne miktan.

Wan inte kitztuya ne takat ka yaja nemia katka ejkatuk

ijpak ne kuat. Kwakuni kilik ne kuat: 515

Man taja tey, tikneki titemu?

Kwakuni inak ne piltzin:

“E, niu-nitemu.”

Su titemu, shitaksa5 yek nujpak.

Kwakuni pejki ne kuat mukwejkwelua6. Yaja ne kan 520 muchiwki yajki, kan taksak yajki, kan temuk yajki, wan kan

temuk.

Nemá kitaket, wan yajket kinamikit. Kilijket:

“Tey tikneki?”

1 shaput: cueva 2 mekat: bejuco, pita, mecate 3 kwajkwasalua: torcer cordeles 4 tatatwia: aclarar 5 taksa: pisar, poner los pies 6 mukwejkwelua: enroscarse

45

Kwakuni inak ne piltzin: 525

“Naja niwalajtuk nitachia tey nemi nikan.”

Ne kitak ka nemi chujchuletket wan lajlamachichinmet,

wan kipiat ne kan tamanat1.

Wan kitak ka pal ne kisat, mutapetztiliat2 pal welit patanit, wan pal patanit wan pal welit kisat, nemi se kwawichin. Yaja 530 né, kan welita patanit, pewat kiyawaluat ne kwawichin ashta asit ne itzunpan. Kimakat yey tayawalul3 pal asit ne itzunpan.

Kwakuni welita patanit.

Yaja4, kwak ne kisat; wan kenhaya pal ne5 kwak kalakit temut pak ne itzunpan. Wan kan musewiat6 chiupi ne itzunpan 535 ne kwawichin, kwakuni mukwepat patanit kiyawaluat seuk yey,

yeshpa7.

Kan asit wan tey ne kiwikat, yawit kiliat ne chulet wan ne

lamachin tey ne kalwikatiwit.

Kichiwat ne tey kikwat. Wan ne nemi se ukichwakash8, 540 wan kitak ne piltzin ka wakash yaja ne kimakat achtu. Ne kimakat ne chulet wan ne lamachin. Kwakuni takwat ne sejseki9. Wan kitak ka uni wakash weli muchiwa ken yaja

kineki, wan weli taketza.

Yaja nesi10 ka nemi ilpituk11: kenhaya ken yaja, ijkia ne 545 iwan ilpituk. Yaja kinhilia tey ne yawit kisat kan yu-yawit. Yaja kimati muchi kan kipiat tey ne weli kiwikat. Yaja kimati ashta

muchi tey ne yawit mikit, wan muchi kinhilia.

1 né kan tamanat: una cocina 2 mutapetztiliat: desnudarse 3 tayawalul: vuelta, círculo 4 Yaja,...: A veces parece ser un conector, algo como ‘Así es que...’, ‘Es decir...’, ‘O sea...’. Sería casi equivalente de Ika,... 5 pal né = pal 6 musewia: descansar 7 yeshpa: tres veces 8 ukichwakash: toro 9 ne sejseki = ne sejseuk 10 nesi = muita, verse; nesi ka = muita ka, se ve que 11 (El siguiente pasaje es difícil.)

46

Wan kimati ka ne piltzin kalaktuk. Yaja kinhilia ka ma

kitasujtakan1: 550

Yaja kiajkawtuk se siwapil ne kan walkalaktuk.

Wan yaja kichiwtuk yek, ka panutuk ijpak ne kuat.

Kiuni kichiwa ka tejemet welit tikpiat nikan mas ke ne tikpiat tejemet.

Yajika, nemi ka mumaka se tejteya2 tey ne tejemet tikpiat 555 nikan. Unkan shikitakan tey ankimakat.

Ina ne ukichwakash ne yejemet3:

Ne ka ini kalaktuk, kichiwtuk yek.

Ne ka panutuk ijpak ne kuat, ini kikwijtuk muchi ne itunal ini taltikpaktakat4. 560

Yajika, kichiwtuk yek ka panutuk ijpak ne kuat.

Ankitata: ini kuat yajaya5 ne iyulu ini kal.

Yajika, nemi ka mumaka ken panu6 kwak yawi kisa.

Nemi ka ankilwitiliat ken pal weli nusan patani, kiuni pal weli kipia tey iwan panu. 565

Su inte yawi ina, kan kisa, tey kitztuk nikan, kwakuni inte yek pal tejemet nikan.

Kwakuni yajket kitapuat se tenkal7 kan ne kipiat muchi ne ujumichichin8 pal muchi tey ne nejnemit wan nawi ikshi nikan

taltikpak, wan muchi iujmiyu9 ne tutuchichin ne patani. 570

Wan kilijket ka tey kineki pal kimakat.

Wan inak yaja, ne piltzin, ka yaja muchi kinekiskia.

1 ma kitasujtakan: que lo traten bien 2 tejteya: cosas 3 ne yejemet = yejemet. Sch., pág. 33: ‘ellos por su lado’ (o sea para contrastar). 4 taltikpak (= talijpak) (en el) mundo; taltikpaktakat hombre del mundo, ¿humano? 5 yajaya = yaja (forma enfática) 6 ken panu: sustento 7 tenkál: puerta 8 (uj)umichichin = iujumiyu chikitik 9 -ujmiyu: plumas

47

Wan ne piltzin inte kimati katka ka ne kuat yaja ne chulet

teteku1 pal muchi yejemet ne nemit ne.

Yajika, kwak inak ka muchi kinekiskia, kwakuni kitak ka 575 ne kuat yaja ne chulet; kitak ka ne kuat muchiwki ne chulet.

Wan kitak ka kilik ka-nte2 welit kimakat muchi; su

kimakat muchi, intea yawit welit kisat.

Kwakuni kitak ka ne chulet yaja ne kuat. Wan kilik:

Timetzmakat sejse umichichin wan sejse iujmiyu muchi tey 580 ne welit patanit.

Kwakuni kichaluk3 ne tet ne chulet, wan kitak kwakuni muchi muketzket: muchi ne iujumichichin wan ne

iujmiyuchichin.

Kwakuni kitak ka ne muchiwket ne siwapipil4 ne kichat 585 tey ne kikwat, wan yejemet né kisat.

Muchi uni kitak, wan kwakuni kilik:

Niu-nimetzmaka pal ken weli tipatani, pal weli tipanu.

Wan naja nikneki nimetzmaka, wan tikisa nemanha.

Ne siwapiltzin ne tikajkawtuk kujkutiaka5. 590

Kwakuni ne chulet kimakak sejse umichichin wan sejse

iujmiyuchichin wan kilik:

Ini pal kwak taja tikneki tiktajtanilia tey ne taja tikneki.

Wan se ne iujmiyuchichin tikitas yu-weli tipatani nusan.

Tey tutut ne taja tiktajtanilia, tikitas ka nemá tiaw 595 timuchiwa tutut nusan.

Wan weli tiaw kan taja tikneki, wan weli tiktajtani tey tikneki tikwa: tikitas ka nemá muchiwa tey ne taja tiktajtani.

1 teteku: padre (sin especificar de quién), el Padre 2 ka-nté = ka inte, ka te, ka tesu 3 -chalua: golpear 4 siwapipil = miak siwapil 5 kujkutiaka: ya se aburrió

48

Wan pal tikita ka naja ne nikuat kan ne tikalak ne nujnukshi, wan pal tikita ka naja ne ashan, tiaw 600 timushtapachua1.

Kwakuni mushtapachuk. Kwakuni welik kijiutilana2 yaja

kan ne kituluk3. Kwakuni kimatki ka kistuka.

Wan kitak ka tetekia wey. Weli kikwi se techan pal

muyajyawalua. 605

Wan kwakuni inak:

“Kan tinemi?”

Kwakuni inak ne siwapil:

“Nikan ninemi.”

Wan kilik: 610

“Tey tikitztuk?”

“Naja nikitztuk miak. Nikan nalwika muchi.”

Kwakuni kishtik se umichin. Wan kilik ne siwapil kiajkawtuk ne tenkal:

“Tiawa tikita.” 615

Kwakuni kilik ma muchiwa ne siwapil, ken ne kitztuk ne

kalijtik.

Kwak yaja tamik ina, ne siwapil nemia ejkatuk ka ishpan.

Kwakuni inak se siwapil:

“Semaya tey inte4 tikilik ne nuteku ka kanka tiu-tikitzkia 620 pal ka muchan?”

Kwakuni inak ne piltzin:

“Kan niu-niktajtanilia su-nte nikpia5?”

Kwakuni inak ne siwapil:

“Wan ken metzilik ne nuteku?” 625 1 mu(i)shtapachua: inclinarse 2 -ijiutilana: (Sch.) ‘tomar en sus fauces’ 3 -tulua: tragar. Para sacar al muchacho de la cueva la serpiente lo traga y lo deposita afuera. 4 Semaya tey inte...? Pero ¿cómo es que no...? 5 Kan niu-nikilia, su naja inte nikpia nuchan? ¿Cómo se lo voy a decir, si yo no tengo casa?

49

Kwakuni inak ne piltzin:

“Yaja nechilik ka ma niktajtani tey naja nikneki. Ini nechilik. Wan muchi tey ne nechmakatuk, ma niktajtani tey

naja nikneki.”

Kwakuni inak ne siwapil: 630

“Su-jkiuni1, tinemi yek. Welia tiktajtani tey taja tikneki.”

Kwakuni ne piltzin kitajtan se kal ken ne kitztuk ne kalijtik. Kwakuni, kwak yaja tamik ina, muchiwtuka ne kal ken

ne yaja kitajtanki.

Kwakuni kitak ka muchi tey ne kitztuk muchiwki: ne kal 635 wan muchi tey ne kipiatuya. Kwakuni kitak ka walkiski ashta ne kuat wan ne ukichwakash. Muchi tey ne kitztuk ne, muchi

muchiwki nikan taltikpak.

Kwakuni inak:

“Naja nikan, tey nikneki? Ini siwapil ne nejnentuk nuwan, 640 ma yawi. Naja inte nimuneki ka yaja. Ashan nikitaka tey naja nikneki. Muchi weli nikchiwa. Ashan weli nikalaki wan nikisa. Naja nikan nimukawa2 wan ini kal wan muchi ini tutuchichin, wan muchi tey ne patani, wan muchi ne nejnemit wan nawi

ikshi.” 645

Kwakuni pejki nemi ini tey ne tikitat ashan ka patani wan

ne nejnemit tik ne kujkujtan wan nawi ikshi.

1 su-jkiuni = su ijkiuni 2 mukawa = naka

50

9

Ne katka ne chujchuletket sejse shiwit kipachiwiat se ne

munamiktijtiwit kwak yawit kipiat se inpiltzin achtu. Yaja né kinekit pal yawit kiajkawat kan nemit ne tepewa. Ne kikwit ne 650 kunet. Yaja né yawit kitaliat kan nemit ne chajchalchiwit1 kalijtik ne tepet. Ne kalishtiat ne chajchalchiwit, wan naka ini

kunet.

Yaja né yu-kipia kishpelwia2 ne chajchalchiwit. Wan ne seki3 muchi welit yawit kishtiat ne chajchalchiwit, yajika ne 655 inchajchalchiwit inte tami. Shan kalaki ini kunet, ne mawiltia

muchi tey ne kitekimakat4. Muchi welia kichiwa.

Wan ina ini kunet ka ne nemi se kuat, wan yaja ne mawiltia wan ne kunet. Wan kitak nemi ne kuat majwey5. Inte

mijkwani6, semaya tachiasan7. 660

Ne inte nesi kan kisa ne kuat. Semaya mutenpelua8 wan nesi ne itajtan wan ne itajtankwich9 ashta kistuk ne

itajtankwich. Wan nesi ka semaya tachia, inte mukwekwepa10.

Uni kunet ina ka ini wey kuat yaja itekuyu ne chajchalchiwit. Kiuni ka nesi ka kuat, ne iweyka inte nesi, ush 665 kuat, ita. Né tetekia chamawak11 sea nesi ka kuat kan ne

mutenpelua, wan kan nesi ka kipia ish, nesi ka kuat.

Wan ne kuat chijchin yaja né kisa tachia muchi ne

chajchalchiwit.

1 chalchiwit: tesoro 2 -ishpelwia: observar, vigilar 3 seki: otro, otros 4 -tekimaka: ordenar 5 majwéy: enorme, gigantesco 6 mijkwani: moverse 7 -san (sufijo intensivo; es enclítico) 8 mutenpelua = kitapua ne iten 9 -tankwich: colmillo 10 mukwekwepa: dar vueltas, andar de un lado para otro 11 chamawak: grande, gordo

51

10

Se wipta1 nemituya se lamatzin. Yaja inak ka keman yaja 670 nemituya siwapil, kilijket ne shujshulejmet ka ipan ne teupan nemituya se ujti ka yawi chan ejekat, wan ne nemi se kumit

kwakwalaka2 wan at, wan mushtukat3 muchi maltiat.

Tey ne yawit, kan kisat kishtiat se wajkal tentuk wan tumin ka kinmaka se kuat ka nemi kalijtik. Keman tamit 675 maltiat, mijtutiat4 chiupi wan takwikat nusan.

Se lamatzin kiwikak seuk ka kilijki ka yaja kineki yawi nusan kishmati ne kalijtik. Ne kuat, kan kitak yawi, minashki.

Keman panu yawi ne lamat, kitaketzki ne kuat chijchin. Kilijki:

“Taja tey tiwitz tikcha? Naja inte nimetzishmati. Shikisa 680 pal nikan, asu-nte niu-nimetzkwa. Ká metzilijtuk ma shiwi? Naja inte nikilijtuk nianhaka5 ma kalkwi seuk. Shikisa. Yawia

witz ikuni ne itekuyu ne kal, yawi metzajwa.”

“Niawa nikisa. Semaya nalejkutuk nikita asu

tinechtalkulia se chiupi tumin.” 685

“Naja inte nechilijtiwit ma nitalkuli ne tumin. Shimukwepa

musta. Kwakuni weli metzilia asu metztalkulia ush inte.”

“Yek nemi.”

Kichiak se tunal, asik ne lamajtzin ka peyna. Kwakuni kiasik ne itekuyu ne kal wan kilijki ka yaja asituya asu weliskia 690 kimaka tey kicha6 ne lamajtzin. Kilijki ka asituya wan kiasik ne kuat chijchin, wan kilijki ma walmukwepa pal taketza wan ne

kuat wey.

Kilijki ka ne kal ipal yaja: 1 se wipta = seujti 2 kwakwalaka: hervir 3 mushtuka = muishtuka, meterse 4 mijtutia: bailar 5 nianhaka = aka, nadie 6 tey kicha (tay kichiwa) = itekiw

52

“Inte weli seuk tapua ne nutenkal nikan. Semaya naja weli 695 nikalaki ika naja niitekuyu. Shikpia ini chiupi tumin, wan tiu-tikilia ka naja nimetztajtanilia, ka nina naja ma kisa. Asu-nte

kineki, naja niu-niasi wan niu-nikishtia tik se majkul.”

Inak ne kuat chijchin ka yaja inte kisa ashta ma wiki ne

kuat wey, ma kishtajtawili tey ne nemituk né tajpia. 700

“Shu-shikili ashta ma wiki yaja niu-nikisa tik ne ikal.”

“Metztajtanilia ne kuat chijchin ka yaja inte kisa ashta ma tiaw taja pal metzilia keski tikwikilia1 taja tey nemituk né tajpia

tik mukal.”

“Shu-shikili ka naja inte niktemujtuk, nian2 nikilijtuk ka 705 naka yaja ken itekuyu. Keman mukwepa ikuni nechtajtanilia kan nemi, inte niu-nikmaka. Wan timukwepa taja tiu-tinaka nikan wan naja3. Keman naja nimiki tiu-tinaka ken itekuyu ne

kal.”

1 -wikilia: deber (p.ej. dinero a alguien) 2 nian = nan, ni 3 wan naja = nuwan

53

11

Inat ka ne indios, ikman panutuk, kichiwat ne yualu1. 710 Kititaniat2 se yejemet kalkwi se kuat-masat3. Kiliat ma kiwika

yultuk: “Nikan tiawit tikmiktiat tejemet.”

Keman asi ne takat wan ne kuat, kisat kinamikit. Yawit tatzutzunat4 se wewet5, wan ne sisiwatket yawit mijtutiat.

Kitamutiliat6 shujshuchit. Kan asit kitapanat7 nawi kwetes8. 715

Ne kuat kitaliat tik se petat9. Asi se kunpali10 kimiktia ne kuat. Kishtiat ne nakat se chiupi, kitaliat ma uksi tik se kumit,

wan ne naka kitepewiliat istat11 wan kitaliat tik tunal ma waki.

Keman tami ne yualu, tik se shikal12 kintitaniliat ne nakat

tishkal ne kunpalejwan13. Kintitaniliat inat: 720

“Ma mushtajtawis ka kielnamik ka tejemet.”

Keman kipia nawi tunal ka panutuk ne yualu, kintitaniat kinutzat pal kintalkuliat se kuyan14 wan se tijlan. Keman asit,

inat:

“Ken yajtuk?” 725

“Chiupi yek.”

“Chiupi nusan”.

“Kunpali, shikalaki wan shimutali.” 1 yualu = ilwit 2 -titania = -tuktia 3 kuat-masat = masakuat, clase de serpiente 4 (ta)tzutzuna: golpear, tocar 5 wewet: tambor 6 -(ta)mutilia: arrojar(le) 7 -tapana: reventar 8 kwete(s): cohete 9 petat: petate 10 kunpali: compadre 11 kitepewiliat istat: le echan sal (-tepewa arrojar, esparcir) 12 shikal = se wajkal wey 13 kunpalej, -wan: compadre 14 se kuyan = se kuyamet

54

12

Nemituyat ume lajlamatket. Sese yejemet1 kipiatuyat se

ikunew siwat. Ne lajlamatket kinekituyat ma munamiktikan ne 730 inkujkunew. Wan ne siwapipil inte kinekituyat munamiktiat.

Ne lajlamatket kichiwket se yualu pal asit né miak tajtakamet, wan ne siwapipil yawit minayat2 tik ne kal seuk

siwat, ne kinhilia3:

“Keman kichiwat seuk yualu, shiwikikan ka nikan.” 735

Wan ne lajlamatket yajket kiajwat ne seuk siwat. Kilijket,

keman asit ne siwapipil, ma inte kinhajkawa kalakit:

“Tejemet tiknekit ma munamiktikan.”

“Nunan kineki ka naja nimunamikti wan naja inte

nikneki.” 740

Ne lajlamatket kilijket ne inkujkunew ka asu-nte kinekit

munamiktiat, ma kisakan tik ne ichan.

“Intea tiknekit tikitat né kalijtik.”

Kipiatuyat yey tunal ka intea asit tik ne ichan. Keman asik se takat kintemua ne siwapipil, inte kinhasik. Mutalik 745 tajtaketza wan ne lajlamatket, ka yawit kintitaniliat.

Keman asiket ne siwapipil, kilijket ma kiekchiwakan ne inkwejkwechpala4: yu-yawit wejka yejemet. Mutalijket chukat.

Ne se lamat kilijki:

“Teika tichuka?” 750

“Naja niu wejka. Intea niaw nimetzita.”

1 sésé yejemet: cada una de ellas 2 minaya: esconderse 3 ne kinhilia: quien les dice 4 inkwejkwechpala = inkwajkwach

55

Seuk tunal, yajket. Asiket tik se laguna. Ne mutalijket tik

se tet keman kitaket ka yawi se kuat tik ne at.

Asik kan nemituyat muejmuetztuk1 wan:

“Anmejemet ne witzet: nikan nuwan naja.” 755

“E, yeka2.”

“Se ma mutali tik nutzuntekun. Ne seuk ma mutali ka

nutajku.”

Kan mutalijket, kinhilik ma mushpupukan3 ne

inhishkaliu. Yawita asit tik ikal. 760

Kan kipiatuyat chikwasen tunal, kilijket ka kinekituya

yawi tachia inan. Tajtaketzki ne munutza Jilomena4:

“Naja nikneki niaw.”

“Yek. Tiu-tiaw tiknutza yey wipta. Tiwitz. Inte timukwepa.

Tinechilia ken metzilik.” 765

Yajki wan mukwepki. Kilik ne kuat:

“Keman niasik inte nemituya. Ne tenkal5 nemituya tzaktuk. Nimuketzki wan nitaketzki yey wipta, wan inte

nechnutzki. Nemá niwalak pal nimetzilia ka inte nemituya.”

“Ashkan niu-nimetztitania” — ne seuk. “Shiwi ka nikan, 770 Mari. Tikneki tiu-tikita munan?”

“E.”

“Yek, tiu-tiaw ashkan ka teutak. Niu-nimetzmaka se aniyu taja tikwika tik mumey. Keman tikisa tik ne at, tishtuka6 tik mukwechpala wan timushpupua ne muishkaliu. Keman tiu-775 tikmati ka tinemia kan nemi munan, tikmaka mumey. Su

metzilia ma shimutali, shikili ka-nte tiweli.”

Walak ne siwapil tik ichan inan. Kwakuni inak:

“Shinechchia nikan. Niu-niknutza ne seuk lamat.” 1 muetztuk = mutalijtuk 2 Yeka! = (Nemi) yek! (yek + -a enfático) 3 ma mushpupukan = ma muishpupukan = ma kipupukan ne ishkaliu, limpiarse la cara 4 ne munutza J.: la que se llamaba J. 5 tenkál: puerta 6 tishtuka ¿debería ser timushtuka?

56

Kilijki: 780

“Ne mukunew teika inte walak?”

“Yaja walak wan inte tinemituya.”

“Wan taja keman timukwepa tiwitz?”

“Naja intea nimukwepa niwitz.”

“Shikili ka tiu-tiawit tikitat.” 785

Keman yajket ne lajlamatket, asiket tik ne laguna. Kiski ne kuat wan kinkwajki1.

1 kinkwajki = kinkwaj

57

13

Ne ajachichin1 — wan ne wejwey kenhaya ken ne chijchichin

— kan yawia kalaki ne shupan pitzawaya2; wejwey wan chijchichin ajat kashawi3. 790

Yaja ne ka4 kikwit ne tepewa5 pal ne kitejkultiat6 ka ajku tik ne mijmishti. Yejemet inte kinekit ne at pal atit; yejemet yawit kalkwit ne at pal kitejkultiat ka ajku. Wan yejemet inte kichiwat ken tejemet: yejemet yawit kalkwit ne at tik ne wey

matat. Yaja ne kwak kimaka ne at7, wey shupan. 795

Wan kwak ne kichiwat tapayawit8, yaja ne kwak kiwikat ne

at tik ne matachin tepechtik9.

Yaja ne ka kimaka ne at chikwasen metzti. Kwakuni kwak ne kisa10 ini shupan, tikitat ka muchi ne ajat chamawaya11; yaja kwak12 ne kimakishtiat13 ne at ne tepewa, intea kikwit ne 800 at pal kitejkultiat.

Kwakuni yawit kikwit ne ajat pal ka senkak14: kan kisa ne shupan, ne tepewa yawit kikwit ne ajat kan ne yu-kalaki15 ne shupan. Yaja ne ka tikitat ka kisa ini shupan wan kalaki. Yaja ne, kwak kalaki ne shupan ka ne tikitat ka nikan tunalku. Ini 805 kichiwat pal kimakat ken panut muchi ne pal nikan taltikpak.

1 (Este texto es difícil.) 2 pitzawaya: disminuir, escasear 3 kashawi: menguar, desaparecer 4 Yaja né ka/kwak...: Eso es que/cuando... (o sigue la ‘explicación’ del fenómeno aludido, o lo que sigue es el fenómeno que queda ‘explicado’) 5 tepewa: según Sch. ‘muchachos de la lluvia’ 6 -tejkultia: llevar arriba, subir 7 kimaka ne at = wetzi at, llueve 8 tapayawi: lloviznar 9 tepechtik: delgado, apretado 10 kisa ne shupan = tami ne shupan 11 chamawaya: hincharse 12 Yaja kwak...: Eso es cuando... 13 -makishtia: soltar (de la mano), dejar caer 14 ka senkak: a otro sitio 15 kalaki ne shupan = pewa ne shupan

58

Yajika muchi tey ne mutuka inpal nusan ne tepewa. Ini sinti muchi ne tey ne tepewa1. Yajika, yejemet nusan tajpiat muchi tey ne tiktukat tejemet. Muchi tey ne tiktukat — muchi

yultuk — ini ka yejemet2 pejtuk tikpiat3. 810

Yejemet techmakatiwit ini sijsinti. Yejemet kitapujket ne tepet kan yejemet kishtijket ne sinti, ini tepewa; ijkiuni ka tikpiat ashan ini sinti. Ijkiuni ka pejki: takipinik4 wan kitikwinijket5 ne tepet, wan kitzayanket ne tepet. Ne nemi ne ka

pejki: takipinik. 815

Yaja ne6 ashtasan7 takipini. Wan mukaki kan ne wetzi ne

inmachi8. Wan kishtijket ne sinti.

Yajika, inte weli tikitat ka tajtaksat ijpak chiupi tawial. Ini muchi yultuk. Ika, ini kenhaya ken titaksaskiat pak se nikan

taltikpak. 820

Yejemet muchi techishpelwiat9 tey ne tikchiwat. Yajika nikan weli titemaka10 su tikpia chiupi musin, wan asi se ka tikita taja ka inte kipia, weli tikmaka ankakeski11 isin: pal

yejemet metzitat.

Ijkiuni weli muchiwa yek tey ne taja tiktuka. Tey ne inte 825 temakat tey ne kipiat, tikitas kwak yu-mukwepat tatukat: muchi weli puliwi12. Wan tey ne temakat kwak kipiat, tey ne

kipiat13.

Wan ne tepewa kenhaya yajasan14 itekuyu muchi ne shujshuchit. Tey ne tiktukat tejemet nikan, kenhaya ne 830 yejemet15 kipiat. Muchi ne shujshuchit tey ne tikpiat nikan

1 tey ne tepewa = inpal ne tepewa ? 2 ka yejemet = inpanpa yejemet, por ellos, gracias a ellos 3 pejtuk tikpiat = tipejtiwit tikpiat 4 takipini: relampaguear, relámpago, rayo 5 -tikwinia: tronar 6 Yaja ne... = Yaja ne ka... 7 ashtasan: en cuanto, hasta que 8 machi = mache, machete 9 -ishpelwia: observar, vigilar 10 temaka = dar (a alguien), entregar 11 ankakeski = chupi, sejse, unos cuantos 12 puliwi: arruinarse, perderse 13 ...son/serán los que tienen. 14 yajasan: él mismo, ella misma 15 ne yejemet = yejemet (para contrastar; aquí = ne tepewa)

59

tejemet, kenhaya yejemet kipiat. Yajika, kan nemi shuchit –

muchi shujshuchit – yejemet witzet tachiat.

Kipiat se shuchit ka inte kuchi. Ika tik muchi kan nemi shujshuchit, nemi shuchit ka kuchi, wan shuchit ka inte kuchi. 835 Ika, yejemet kitalijtiwit ne inte kuchi: yejemet ne tajpiani;

yejemet kitalijket ne tepewa pal tajpiat.

Wan nemi se shuchit shushukna-tani1. Yaja ne kinekit ne tepewa; yaja ne kitaliat tajpia kan nemi ne seki shujshuchit. Wan yaja ne shuchit yaja ne mas yultuk, wan uni weli mukwi 840 pal muchi pal se taltikpak tey panu.

Su wetzi miktuk, kikwit chiupi iswayu wan kitzuntisit2, kichat chiupi achin wan kimakat ma kiuni. Wan ne itasulka3 ka kisa kimakat pal kimajmatiluat4 ijpak kwatapal5 wan ielpan6, wan kejkechtan imey7 kishajshakwaliwiliat8. Uni kicha ka yuliti9 845 se taltikpak.

Yaja kipia se tunal10 ini shuchit, yaja kichiwa kenhaya ken ne metzti. Ini shuchit kimakat se taltikpak shushuik11. Mal

miktuka, yuliti. Wan kimakat12 uksituk13, mikik se taltikpak.

Yajika, ijkiuni ini shuchit yaja ne tajpia kan takatit14 850 muchi ne ajat. Su asiskia waki15 ini shuchit, wakiskiat muchi

ne ajat pal nikan taltikpak.

Yaja né tajpia: kita ne se wan kita ne seuk ne at. Ika ne at kisa ijtik ne chawiti16. Ne nemi kan kisa ne at sejsesek wan ne at yemanka17. Ne yemanka, yaja ne kisa inawak ne tutunik. 855 1 shushukna-tani: verde claro (Sch.) 2 -tzuntisi: triturar 3 tasulka: sedimento 4 -matilua: untar 5 kwatapal: frente 6 -elpan: estómago 7 kechtan imey: muñeca 8 -shajshakwilua: revolcar, untar 9 yuliti: reanimarse 10 tunal: alma 11 shushuik: verde, fresco 12 wan kimakat = wan su kimakat 13 uksituk: cocido 14 takati = nesi 15 su asiskia waki = su wakiskia 16 chawiti: ciénaga, lago pantanoso 17 yemanka: tibio, templado

60

Walajkewi1 kan ne nemit yejemet – ne tepewa – uni at tutunik. Ka yaja né kikwit pal tey ne muneki. Yaja ne kikwit pal maltiat, pal ma mupakat wan pal tishpakat2 wan pal tapakat. Yajika kisa uni at. Inte weli muni3 nikan tejemet taltikpak. Yaja ne at

tikiliat at tutunik. 860

Yaja ne kan muchiwa ne teshuti4. Yaja ne kikwit pal

kitimakat. Kan tata, kisa ne tenesh5. Yajika, ini at pajti.

Ne yejemet ne tepewa, yaja kan ne nemi kichiwat tey ne

kikwat. Yaja ne kan tamanat.

Yawit kalkwit ne at sesek. Ne kitaliliat kwawit. Muchi 865 kwawit. Ne tit inte ken tejemet nikan. Ne ne tit inte nesi6 kan kisa. Semaya ne kwawit kitepewiliat7. Yajika, uni at kipia

tekunal8.

Ne kipiat muchi tey ne kikwit pal ne shupan. Ne kipiat pal

ne tikwini9. Muchi kipiat. 870

Kipiat se tet, yaja kwak ne kineki; kwak ne nemi se tey ne yejemet inte kinekit; yaja kwak ne wetzi ne at, yaja kwak

kitekimakat10.

Se ne yejemet yawi kichalua11 ne tet. Kan kichalua ne tet, kishtiat se takitzkil12 pal ne tet. Ne tet nemi semaya chichipika13 875 at. Yaja ne kikwit pal kwak ne yawita ajkewit14. Kishtijtiwita ne pusul15 pal ne tet. Kwakuni yawit kitentapuat chiupi ne tekumat16. Yajaya1 kan ne ajkewit pal ka ajku yejemet pal tejkut

tejkut ijtik ini mishti.

1 walajkewi: salir, tener su origen 2 tishpaka = ta-ish-paka 3 muni = mu-uni 4 teshuti: (Sch.) piedra de cal, piedra caliza 5 tenesh: cal 6 inte nesi = te muita, te mumati 7 -tepiwilia: echar 8 tekunal: carbón 9 tikwini: trueno 10 -tekimaka: ordenar 11 -chalua: golpear 12 takitzkil = ne tay kitzkiat 13 chichipika: gotear 14 ajkewi: marcharse 15 pusul: pozol, cascajo 16 tekumat: tecomate, tipo de calabaza utilizado como recipiente

61

Kwakuni yejemet kiwikata muchi tey ne yawit kikwit. 880 Kipiat ne imachi, kipiat muchi yejemet, tech ne inmachi

kiwikat.

Yajika, kwak ne inteuk kiekchiwat ne inmachi, kisaluat ne techichin2. Wan at tutunik kikwit kan ne yejemet tamanat. Uni

itech ne inmachi kiwikat. 885

Wan ne techichin ne inte sesan3. Kwak ne yu-kimaka ini at, kwak yejemet yawit kutejkut, muchia4 tey ne yawit kikwit, muchia kipujtiwita5 keski pal ne takipini. Yaja ne kwak tikitat ka takipini: yaja kwak ne kikupina6 ne imachi. Wan kan ne

wetzi ne imachi, yaja ne tikakit ka tikwini. 890

Kwak ne yu-yawi, kiwika techichin, yaja kitzayana ne kwajkwawit. Wan kwak ne semaya kichichinua7, yaja kwak ne atutunil8. Kan ne wetzi pak se kwawit, semaya ne iswayu shini.

Yaja kwak ne kimaka ne at.

Wan kwak ne tikitat ka tepewi9 ne graniso, yaja ne pusul 895 pal ne tet.

1 yajaya = yaja (forma enfática) 2 techichín: (Sch.) piedrita, hacha de piedra (obsidiana) 3 sesan = maya se 4 muchia = muchi 5 -pua: contar (kipujtiwita: ya han contado) 6 -kupina: arrancar, sacar 7 -chichinua: chamuscar 8 atutunil: ? 9 tepewi: caer, precipitar

62

14

Ini kuyankua1 kipia ken ijtuk. Ini yaja: yaja ne nejnemi tik

muchi ne nejnekpach2 ne ajat. Yajika, yaja weli kiwatza se at3 wan kijkwani4, wan weli kitalia kan yaja kineki. Yaja ne mukaki

ka takati se at ka senkak. 900

Wan yaja tajtani5 achtu wan ne tepewa tey ne yu-kichiwa. Yaja nemi pal yawi kipanultia6 muchi tey ne munekit pal ne shupan. Yaja ne kisajsaka wan yaja weli kiejekua7. Yajika, kan ne yu-kalaki ne shupan, kiliat ka weli kiejekua su nemi yek ne

matat ijtik kisajsakat ne at8. 905

Yaja9, kwak ne yu-kalaki ne shupan, tikitat ka muketza ne mishti wan kunyuaki, wan pewa shijshini10 ne at, inte

kimaka11, ika yaja inte weli kichiwa; semaya tey weli12 kiejekua.

Kenhaya, kan ne yawi kisa ne shupan: kwak ne tikitat ka panu se tapayawichin, ipan witz seuk, wan sansenkak yawi. 910 Yaja ne kwak ne13 kiejekua ne matat su yek ush inte pal kiwika

kan ne kipanultia nemi.

Kwakuni ne weli yaja kichiwa, mal-te14 kilijtiwit. Weli kichiwa ma kimaka ne at chiupichin. Uni inte kitekimatiwit; yaja weli kiejekua su yek ush inte. 915

Kenhaya nusan yaja ne kinhita muchi ne chajchalchiwit1.

1 kuyankua: un ser mítico 2 nekpach: (Sch.) cauce (de un río) 3 at = apan 4 -ijkwani: mover, apartar, cambiar de sitio 5 tajtani (i)wan ne tepewa = kitajtani ne tepewa 6 -panultia: trasladar 7 -ejekua: probar, poner a prueba 8 (i)ijtik kisajsakat ne at: dentro [del cual] llevan el agua 9 Yaja,...= Ika,... 10 shijshini = shini maya chupi 11 kimaki (at) = wetzi at 12 semaya tey weli: lo único que puede es, sólo puede 13 Yaja né kwak né...: Eso es cuando... 14 mal-té = melka te

63

Yaja ne nemi kita su tata ne tawil. Su sewi2, yawi tanawatia ne tepewa. Ne kimakat se tet wan tit. Ne yawi

kichalua pal kitimaka ne tawil.

Wan nemi se wajkal. Yaja ne kenhaya nemi ka kishpelwia3 920 ma yu-muajketzu4 uni wajkal5. Nemis semaya ishtapachijtuk6. Su nemi ajketzijtuk, weli yawi ne chalchiwit. Kan ne

ishtapachijtuk nemi kitzkijtuk ne chalchiwit.

1 chalchiwit: tesoro 2 sewi: apagarse 3 -ishpelwia: observar, vigilar 4 ajketzijtuk: boca abajo. muajketzua ? muajketziwi ? estar, caer o volverse boca abajo 5 Parece que quiere decir que no se vuelva boca abajo (pero no así en la traducción de Sch.). 6 ishtapachijtuk: inclinado

64

15

Kipiat miak ká kintekimakat ne tepewa.

Ne michin inte pewa nemi ka yajasan. Michin inte 925 shinachteya1: ne at wan ne metzti kichat ka takati. Itech ne tejtet takatit ne teksistichichin2. Yaja ne kan takati ne michin. Yajika, inteaka weli ina: “Ini michin siwat”, nian aka welit inat: “Ini michin ukich.” Ini mijmichin inte muejenchat3, inte

muteleksat4. 930

Ne tekwisi5 nemi ne shushuik, tekwisi nemi ne ashalin, wan nemi ne pitzaktekwisi, wan nemi ne atekwisi. Yaja ne mas kipia tey kichiwa. Muchi uni, muita, muchi tekwisi inte kipia iesyu. Uni muita ka-nte muteleksat. Nesi ka ijkia, ka ne at

kichiwa ka takati. 935

Ne atekwisi, yaja ne nejnemi tachia tik muchi ne ajat. Yaja ne kitekimakat ne tepewa pal kishtia ne mishtijchin, pal tejku ka ajku ne mishtijchin. Wan kwak ne kitekimakat ma yawia kisentepewa6 ne mishti ijtik ne tekumat, kwak ne intea kinekit ma kimaka ne at. Wan ini tekumat wan mishti kipiat tik muchi 940 kan takati ne ajat. Muchi yawit kan takati ne ajat. Yawit kianat

ne mishti.

Wan kenhaya ne mijmichin, yaja ne kintekimakat yawit kisentepewat muchi ne mijmishti. Yajika tikitat, mal yuakituk7 kwak yejemet kitilanat8 wan kianat, yaja ne kwak ne tikitat ka 945 nemá9 tatatwia10.

1 shinachteya: reproducirse 2 teksisti: huevo 3 muejencha: tocarse unos a otros 4 muteleksa: (Sch.) juntarse, aparearse 5 tekwisi: cangrejo 6 (mu)sentepewa: reunir(se), juntar(se) 7 yuakituk: oscuro 8 -tilana: jalar, tirar, sacar, succionar 9 nemá = nemanha 10 tatatwia: aclarar

65

Wan kwak tikitat kan kisa ne shupan, kan tantuk kisa ne shupan wan naka tatatwituk, wan pewa tachia1 ne tunal; kwakuni nesi pak ne tejtepet ne mishti: tzunhijpak istak ne mishti, pachantuk2 tanichin. Yaja ne kwak ne inte kiantiwit 950 yek.

Kwakuni kinutzat ne ayutuch3 pal kitekimakat ma yawi tami kiana. Yaja ne kitalijtiwit sejse kan ne takati ne ajat, wan ne kipiat ne tepewa ne tejtekumat ne ijtik kianat ne mishti. Yajika, kwak ne inte nemi ne ká kitentapua ne tekumat, 955 kwakuni kichiwa yaja. Wan su naka chiupi mishti sental4, kwakuni kinutzat uni ayutuch pal kisentepewa wan kikalaktia

tik ne tekumat.

Muchi uni yaja ne kintekimakat kishtiat wan kisentepewat

wan kianat ne mijmishti. 960

1 tachia = tawilua, brillar 2 pachantuk: apachado, aplastado 3 ayutuch: tortuga de agua 4 sental: esparcido

66

16

Ne mishpanti1 yaja ne kipia kan ne kicha tajku ini

taltikpak2. Wan kwak ne muita se katayua3 nikan, seuk katayua tikitat ka senkak wan seuk katayua ka senkak. Yaja, kwak ne taltikpak muyawalua4, yaja kwak ne tikitat ini mishpanti mijkwani5. Yaja inte mijkwani: tejemet 965 timuyayawaluat sanse6 wan ne taltikpak. Yajasan7 iweyka ini

taltikpak ne mishpanti; yajika, tikitat tejemet ka muyayawalua.

Ini taltikpak muyayawalua nikan ka tatzinu8 wan ka ajkuikpa9. Muyawalua chikwasen metzti ka tatzinu, chikwasen

metzti ka ajkuikpa. 970

Kwak pewa ne shiwit, yaja tunalku. Kwakuni tikitat ne

tunal ka tatzinu. Ne shupan muita ka ajkuikpa ini tunal.

Ika, muita ne mishpanti ka mijkwani, wan inte mijkwani. Wan kwak tikitat ka mijkwani yaja, kwak ne muyawalua ne

taltikpak. 975

Kan kisa tunal wan kan kalaki, muyawalua ini taltikpak. Asi ne tunal kan ne mukweptuk kisa. Ika, muita ne tunal ka nejnemi, wan ne tayua muitat ne sijsital ka nejnemi nusan. Kiuni panu ne taltikpak.

1 mishpanti: (Sch.) la Vía Láctea 2 taltikpak: mundo, la Tierra 3 katayua = tayua 4 muyawalua, muyayawalua: da vueltas 5 mijkwani: moverse 6 sansé: juntos 7 yajasan: el mismo 8 tatzinu: sur 9 ajkuikpa: norte

67

17

Muita ka ne metzti kitekimaka ne ajat, wan muita ka 980 siwat nusan ne at1, ika nesi kukuya nusan ken kukuya se

siwat: itenpan2 kishtia ne iesyu wan ne pusul3.

Yaja, ne at nesi ka ne metzti kitekimaka. Kwak ne kisa nemi yaja, ne metzti, kwakuni tatemi nusan ne at, wan kwak ne metzti kalakia nemi, kwakuni tawaki nusan ne at. Kenhaya ken 985 ne metzti ka inte nejmachnemi4, kenhaya: ken ne metzti tey ne kichiwa, ijkia kichiwa nusan ne at. Ashkan tatemi ijkiashan5, musta yu-tatemi mas tayuaya, wipta mas tayuaya. Kehhaya

ken kichiwa ne metzti kichiwa nusan ne at.

Kwak kineki ne metzti kichiwa tapayawi6, kwakuni ush 990 kichiwa ka yawi ush ka witz. Wan asu-nte kichiwa, kan kicha chikwey tunal ka walmukweptuk; wan asu-nte weli kichiwa uni tunal, nemi yaja tentuk. Ush kichiwa ma chachapaka7 ush kijkwani. Tajkuia8, yawi nemi kashawtuk9. Asu-nte weli

kichiwa, kwakuni weli kichiwa kwak selek. 995

Kenhaya ne tunalku, ini metzti kitekimaka ne ejekat nusan. Kenhaya ken kichiwa wan ne at, kichiwa nusan wan

ejekat: weli kijkwani ush kitalia ka senkak.

Ini metzti kitekimaka ne tal, ika yaja weli kitekimaka ashta

se tepet, weli kikekelutza10 wan weli kipunia11 nusan. 1000

1 ka siwat nusan ne at = ka ne at nusan se siwat 2 itenpan: en su orilla 3 pusul: (aquí) espuma (Sch.) 4 nejmachnemi: estar tranquilo, estarse quieto, ser constante, portarse responsablemente 5 ishkiashan = ashan 6 tapayawi: lloviznar 7 chachapaka: (Sch.) ‘lluvia en gotas gruesas como en la tormenta’ 8 tajkuia: (Sch.) partir en mitad 9 kashawtuk: menguado 10 -kekelutza: (Sch.) sacudir 11 -punia: hacer reventar, hacer entrar en erupción

68

Kicha yey shiwit kipunik ini tepet. Waltuyawik1 at wan tit. Kwak inaket wejweymet wan chijchichin ma kisakan intea weliket wan muchi tamiket. Tey ne2 nakaket, shajshalpachiw-tiwit3 tik ne tit, wan ne seki tey ne kiasiket, yejemet ne mikiket

wan ne pukti4. 1005

Weli techpulua5 ne metzti ken yaja kineki, ush wan at ush

wan tit. Weli nusan techpulua wan se wey talulin6.

1 waltuyawi: derramarse 2 tey né (aquí) = ká, quien(es) 3 shajshalpachiwi: quedarse soterrado 4 pukti: humo 5 -pulua: destruir, perder 6 talulin: temblor, terremoto

69

18

Ina ne lamat ne shulet:

“Ken tikejketza1 taja keman kupankisa2 ne at pal ikajku3? Ne at kupankisa kan kitawilia ne tunal, mututuni4, kwakuni 1010 muita ikajku sajtik5 wan pewa shini miak. Mutalua tejtepeat6

kiwika tey kinamiki.”

“Muchi uni nikmati naja. Ashkan niu-nimetzilia naja tey

nikmati:

“Keman kitaket achtu wipta7 ne metzti ne mejmelemet8 ka 1015 inte kimatit tatka9, kitaket ka kiski ne metzti ken se yawal10.

Inaket yejemet:

“‘Yawita tipuliwit11, ashkan ken tikchiwat?’

“Taketzki se yejemet:

“‘Tejemet inte tikmatit tey uni. Tiawit titajtanit wan se12 ma 1020 kimati.’

“Asiket chan se siwapil ka nemituya tisi. Kilijket:

“‘Tejemet tiwalajtiwit timetztajtaniliat asu titechilia ken

tikchiwat, ka tikitaket se yawal ka kiski.’

“‘Ashkan pal asit kan nemi uni yawal ka inat anmejemet, 1025 shikwikakan se kunet ma kipia nawi tunal ka takatituk13.’

1 -kejketza: imaginarse, suponer, creer 2 kupankisa: elevarse 3 pal ikajku = ka ikajku = ka ajku 4 mututuni ¿confusión de tutuni y mututunia, ambos ‘calentarse’? 5 sajtik: oscuro 6 tepeat: torrente, inundación 7 achtu wipta: por primera vez 8 mele, plural (mej)melemet: tonto, necio, ignorante 9 tatka = forma abreviada de niantatka = inteatka, te datka 10 yawal: cosa o forma redonda, círculo, yagual 11 puliwi: arruinarse, perderse 12 titajtanit wan se = tiktajtanit se 13 takatituk = nestuk

70

“Wan uni kitennamikit1 ne metzti. Ne kunet kiwikat ne inan wan ne iteku, wan sejseukmet yawit wan yejemet. Kiwikat

ne kunet napalujtuk2.

“Wan asit kan nemi se kwawit chamawak3 wejkapan4 1030 itankupa5 nemi se tet patawak. Itajku kiajkawket taksatuk6 ne espanyolujmet ne metzti. Ne kikejketzat ne antiujmet7 ka temu

ne metzti. Ne kiajkawat ne kunet takentuk8.

“Keman nekita yawit, ne inan ne kunet kiliat ma taketza.

Pewa ina ka yaja kiajkawa ne ikunew wan muchi iyulu. 1035

“Taketza ne iteku. Ina:

“‘Naja inte niknekituya nitemaka9 ne nukunew.’

“Inat inhumeshtin10:

“‘Inte tikpiat tey tikchat, nemia muchi.’”

1 -tennamiki: besar, adorar 2 -napalua: abrazar 3 chamawak: grande, gordo 4 wejkapan = wey, kojtik 5 itankupa = ka itan 6 -taksa: pisar; (Sch.) cincelar, labrar 7 antiujmet: ‘los antiguos’, Sch. ‘los ancestros’ 8 takentuk: acobijado, tapado con una manta 9 temaka = dar (a alguien), entregar 10 inhumeshtin: ambos

71

19

Ume indio antiujmet mutalijket1 taketzat panpa2 ne tunal. 1040 Ne se kilijki ne seuk:

“Naja niaw nimetzilia. Keman yawia asi ne tunalku, ne tajtakamet mejmelemet3, inat yejemet, keman tatwi yuakituk4, kishtiat ne kwetash5 tik ne tunal pal ne tunalku munelwia6 asi

nemá. 1045

“Yejemet kinekit ma asi nemá ne tunalku pal yawit tik se wey apan. Ne kitepewat7 kajkawayu8 pal ma kikwakan ne kujkuat. Ne kishtiat ne mejmelemet ne kujkuat pal kikwat. Keman ne kujkuat nemit tumawak, intea welit nemit tik ne at. Kwakuni kisat tik ne at mutunalwiat9, wan ne kitzkiat ne 1050 kujkuat pal kikwat.

“Se wipta10, inat ka mikik se yejemet ka kikwajki se kuat sajtik inte kipiatuya ujumit11. Ne takat, keman kitapuk, kitak ka inte kipiatuya ujumit, semaya kipiatuya nakat, wan kiwikak tik ne ichan, ne kitalik ma uksi tik se kumit. Semaya iayu 1055 kiunik, ne nakat inte kikwajki. Inak yaja:

“‘Niaw nimuteka. Keman nikpia mayan niaw nimuketza nikwa ne nakat.’

1 mutalia: ponerse a (hacer algo); no siempre ‘sentarse’ 2 (i)panpa: (aquí) acerca de, respecto a 3 mejmelemet: (aquí) la gente sencilla 4 yuakituk: oscuro 5 kwetash: cuero, piel de animal 6 munelwia = ijisiwi, apurarse, darse prisa 7 -tepewa: arrojar, esparcir 8 kawayu: caballo. ¿No habrá habido alguna confusión aquí? 9 mutunalwia: asolearse 10 se wipta = seujti 11 umit: hueso

72

“Keman yajki kimatuka1, ne isiwaw pal ne takat nemia miktuk. Kwakuni kiajkawket yawit2 tik ne apan kishtiat 1060 kujkuat.”

Kwakuni inak ne seuk takat:

“Ashkan tinechilijki taja tey panu tik ne ikman panutuk wan ne antiujmet. Niaw nimetzilia naja ken kichiwat katka ne

tajtakamet pal ma asi nemá ne shupan. 1065

“Keman yejemet kitat ka tatwi talijtuk ne at, ne mejmelemet kishtiat ka tenkal3 se tzutzukul4 wan kitzakwat ne iten. Tajkuyua5 muketza se kisa kita ne tzutzukul. Mukwepa tachia pal ikajku kita ka nemi se sital imelawka6 ne tzutzukul.

Kwakuni ina yaja: 1070

“‘Musta peyna niaw nikinhilia ne sejseyukmet ka ashkan tajkutunal yawi chachapaka7 ne shupan.’

“Kwakuni inat muchi:

“‘Teika inte weliskia wetzi ne at, su tejemet tikchiwat tey tiwelit? Su panu ashkan ini tunal wan inte wetzi ne at, tiawit 1075 titatennamikit8 ne metzti. Inat ka yaja ne itekuyu pal ne

shupan. Tiawit tikwikat talkuliat9 se kunet selek.’

“Kwakuni inak se yejemet:

“‘Ken tiawit tikchiwat, tiawit tikishtiat se shikal10 tentuk wan at. Tiawit tiktaliat imelawka ne metzti. Tiktukat ne kunet 1080 tik ne at wan yawi muita ne metzti ka tani. Kwakuni yaja yawi techilia keman yawi chachapaka ne at pal tiawit tejemet

tikishtiat mijmichin pal tikwit.’”

1 -matuka = -ejekua, probar 2 kiajkawket yawit: dejaron de ir 3 tenkál: patio 4 tzutzukul: cántaro 5 tajkuyua = tajkutayua 6 imelawka: en dirección de, verticalmente encima de (Sch.) 7 chachapaka: (Sch.) ‘lluvia en gotas gruesas como en la tormenta’ 8 (ta)tennamiki: besar, adorar 9 -talkulia = -takulia, regalar 10 shikal = se wajkal wey

73

20

Ne ikman kwak ne inteuk nemi metzti nemituyat tik

kunyua. Kwakuni muchi ne tejtet muchi yejyemanik1. Yajika 1085 nemit ne tejtet muchi tajtakalna2. Kipia ne tet seki3 yek, seki

inteyek4, seki kan tikita tipaki5, wan seki kan tikita timajmawi.

Kwakuni kitaket se tatatwituk6. Yajket tachiat wan kitaket se siwapilchin, wan kitaket ka kipia ikweychin7, wan kitaket ka

yaja ne tawilua. Kwakuni muilijket: 1090

“Ashan kan isa ne siwapilchin tiu-tisat nusan. Kan yawi

muteka, kwakuni tiawit timutekat nusan.”

Kwakuni pejket kitat seuk tatatwik. Kwakuni yajket tachiat. Kitaket ka se pilchinchin. Kitaket ka ne ishkaliu wey, ne iweyka chijchin. 1095

Wan pejket kitat semaya ne itejtentzun8 kisa pejki kintutunia9, wan kan kiski ne iweyka kimatket ajwiak. Kwakuni

inaket:

“Tiu-tiawit titachiat kan ne kisa.”

Kwakuni kitaket ka kan ne kisa ne tal tutuni10 wan ulini11. 1100 Inte weliket kitat kan ne kisa. Kwakuni kitaket ne lamachin.

Wan kintajtanilik tey kinekit, wan inaket yejemet:

“Tejemet tiknekit titaketzat iwan.”

1 yemanik = yamanik, blando, aguado 2 takalna: (Sch.) desierto, desordenado 3 seki ... seki ...: algunos ... y otros ... 4 inteyek = teyek, mal 5 seki kan tikita tipaki: algunas (piedras) que cuando las ves te alegras 6 tatatwituk, tatatwik: tawil, resplandor 7 -kwey: refajo 8 -tentzun: barba, pelo de la cara 9 ‘Y vieron (empezaron a ver) que tan pronto como le salían pelos en la cara, empezó a calentarlos.’ (Semaya, además de ‘solamente’, puede significar ‘nada más (pase tal cosa), tan pronto como’.) 10 tutuni = mututunia, calentarse 11 ulini: temblar

74

Kwakuni inak ne lamachin:

“Ankinekit antaketzat iwan?” 1105

“E.”

Inak ne lamachin:

“Shiwikikan tajkutunal pal antaketzat iwan. Tajkutunal yu-witz takwa, kwakuni welit antaketzat iwan. Wan pal inte metzintatia kan anwitzet, niu-nimetzinhishtuka1 tankupa ini 1110 kumit. Wan kan takwaya nemi, kwakuni niu-nikilia ka

anwalajtiwit. Kwakuni niu-nimetzinhishtia pal antaketzat iwan.”

Kwakuni kinhishtik wan yajket taketzat iwan, wan kilijket

ka su-nte nemi seki pipilchichin.

Ina ne tunal: 1115

“Wan teipal2 ankinekit seuk ken naja? Naja ninemi ka3 nimetzinhita muchi anmejemet.”

“Tejemet tiknekit tikpiat sese4 pal techtutunia.”

Kwakuni pejki wetzka5 ne tunal:

“Teipal ankinekit seuk? Naja ninemi pal nimetzinhita 1120 anmejemet.”

Kwakuni:

“Tejemet tiknekit ka tejemet tipewaskia titechtutunia

achtu.”

Wan kan pejki kitajtapua ne iish, pejki kinchichinua6. 1125 Kwakuni mutalujket. Intea kilijket “tiawita”7. Kwakuni inak ne

lamachin:

“Ne nukunew wey ipani8 metzinhita muchi anmejemet. Ini nukunew inte yawit ankipiat pal se shiwit, yawit ankipiat pal

1 -ishtuka = -kalaktia 2 teipal = taipal, tey/tay ipal, para qué. Pronunciado tipal, compárense ti por tey = tay, qué, y tika por teika, taika, por qué. En esta edición escríbense teipal, teika, tey. 3 ninemi ka = ninemi pal 4 sésé: cada uno el suyo 5 wetzka = paki, reír 6 -chichinua: chamuscar 7 equivalente de ‘adiós’ (el plural de Niawa) 8 ipani: bastar, alcanzar. Yaja ipani metzinhita muchi = Yaja isel weli metzinhita muchi.

75

muchi shiwit. Anmejemet yawit anmikit wan yaja yawi 1130 mukawa1. Inte shulejtia2.

“Inte ken ne nusiwakunew. Kineki muchiwa siwapil wan muchiwa lamachin. Wan pal kuchi, ashan kuchi peyna, musta tayuaya, wipta mas tayuaya. Kan kisa tatwituk, musta mas tatwituk, wipta mas tatwituk. Inte nejmachnemi3, semaya 1135 kinmawiltia, kinshijshikua4 ne tajtakamet wan ne sijsiwatke-

chinchin.

“Inte ken ne nukunew ukich. Yaja nejmachnemi, yaja walisa5 sanse6. Ken kisa ashan, kisa musta wan kisa wipta. Shan pal kuchi kenhaya. Ken yu-muteka ashan, yawi muteka 1140 musta, wan kenhaya yawi muteka ne wipta. Mushtakita7

yajasan8.

“Ika musumat9, ka inte nejmachnemi. Inte kicha sesan tey ne kichiwa. Yajika, musumat. Wan kimaka10 ne nukunew uni

siwapil. 1145

“Ika, ne se ish mishna11. Tachia12 neka13 mishna ne se ish, ika kimaka ne iikaw. Neka mishna ne se ish. Yajika inte tachia yek ken ne tunal. Kwakuni, kwak ne musumat, muitzkiat, mumakat. Yaja kwak ne nesi sajtik ne metzti. Kwakuni

mumakat nemit.” 1150

1 mukawa = naka 2 shulejtia: envejecer 3 nejmachnemi: estar tranquilo, estarse quieto, ser constante, portarse responsablemente 4 -shijshikua: engañar, tomar el pelo de alguien 5 walisa = isa 6 sansé: (aquí) ¿puntualmente? 7 mushtakita: (Sch.) hacerse valer 8 yajasan: él mismo, ella misma 9 musuma: pelearse 10 kimaka = kichalua, la pega 11 mishna: nebuloso, turbio, empañado 12 tachia = tawilua, brillar 13 neka: por eso

76

21

Ne tepet keman pejki muajkukia1, tejemet inteuk

tinemituyat. Nuteku nechilijki:

“Keman uni pejki muchiwa inteaka kitztuk. Kwakuni

inteuk nemituyat tajtakamet.”

Inat ne shujshuletmet ka achtu pejki muchiwa ne tal. 1155 Kwakuni tachishki ne tunal. Tik teutak pejki muita ne metzti.

Keman tachishki ne tunal, nemituyaya tajtakamet. Muchi mumutijket. Seki yajket minayat2, seki kisket mutaluat. Yejemet kishkejketzket3 ka yawit ipan kinhitzkiat. Seki mikiket ika mumutijket. Wan ne chiujchiupi nakaket pejket tekitit 1160 kitukat sinti wan kitukat et.

Keman nemia muchi, uni inat ka ne tepet pejki kitepewa tit. Keman punik4, kitepewki se tepeat5 tit wan se tepeat at.

Asiket ne tejtepeat nikansan6 techan.

1 -ajkukia: levantar 2 minaya: esconderse 3 -ishkejketza: suponer, creer 4 puni: entrar en erupción 5 tepeat: torrente 6 nikansan: aquí mismo, muy cerca

77

22

Se lamatzin ka kipiatuya ne ikal tik se kujtan kipiatuya se 1165 siwapil chipawak1.

Ne siwapil muketza peyna tisi. Ne lamatzin naka wetztuk2. Keman pewa kisa ne tunal, muketza, kisa takentuk3 ne tenkal,

wan mutankwaketza4, pewa takwika, ina:

“Ne shujshuchit wan ne tujtutut kiekchiwat ne tal...” 1170

Kwakuni taketza ne siwapil. Ina:

“Ká metzilijtuk uni, nunan? Naja inte keman nikaktuk uni

tey taja titakwika.”

“Naja niwelik nikak keman naja ninemituya chijchin.”

Nechilijket ne mulatujmet5 ka ne tunal inteaka weli kita 1175 inawak6. Nemi tetekia wejka ne tunal. Ken se yawal. Uni yawal

kipia ijikshi, kipia imejmey wan ijish. Inat ka tawilua.7

1 chipawak: de piel clara, chele 2 wetztuk: acostado 3 takentuk: acobijado, tapado con una manta 4 mutankwaketza: arrodillarse, hincarse 5 mulatuj: ladino 6 (i)nawak = (i)tech, cerca 7 Recordemos que Ynés Masin era ciego.

78

23

Ne shujshuletmet ikman panutuk inat ka kipiatuyat se

kuat ka kintakwikaltia1 keman yaja kipiatuya mayan, wan ne

shujshuletmet yawit kalkwit tey kikwa, wan seki mijtutiat2. 1180

Ka ipan kipiatuyat se Tunantzin muchi yawit

tatennamikit3.

Se piltzin kiwikat tik ne ujti wan kiliat ma mutali tik se tet. Ne kimiktiat. Ne iesyu kisentaliat ne Tuteku4 tey yejemet

kipiatuyat tik iteupan. 1185

Iwan ne tajku ne mikini ne kiwikat kitalkuliat5 ne mayul6 mas chuleta ka yejemet kishmatit. Ne seuk tajku kiwikat kitukat. Ne kiajkawat se tajpia pal-te asit ne sejseyukmet kishtiat.

1 kintakwikaltia = yaja kichiwa ka yejemet takwikat 2 mijtutia: bailar 3 (ta)tennamiki: besar, adorar 4 Tuteku: nombre de un antiguo dios de los pipiles (aquí teupan sería ‘templo’) 5 -talkulia = -takulia, regalar 6 mayul: ‘mayordomo’

79

24

Inat ne indios, keman ne tunal wan ne metzti musumat, 1190 ne tunal mutalia1 chiltik wan ne metzti mutalia yuakituk2. Kwakuni ne sijsiwatket kitaliat se shikal wan at wan né se wajkal tapachijtuk3 tik ne at wan kitatzutzunat4 pal kipalewiat ne metzti. Wan ne tajtakamet tatzutzunat ne wewet5 pal

kipalewiat ne tunal. 1195

Kwakuni inat yejemet:

“Su-nte tikpalewiat inhumeshtin6, yejemet welit wetzit, kwakuni tiwelit timushpuluat7 tejemet wan ne tal wan ne at

wan muchi ne tikpiat.”

Keman ne metzti nemi musuma wan ne tunal, ne 1200 sisiwatket8 ka nemit ujutztituk9 inte yek ma kisakan kitat ne

metzti. Inat ka ne metzti kinkwa ne kujkunet.

Ne siwat ka kineki kita ne metzti keman nemi musuma ma kikejketza10 se kuchili11 tik ne ikwey12 pal inte kichiwilia inteatka ne metzti. Ká inte kichiwa ijkiuni, keman takati13 ne 1205 kunet, kikwajtuk ne metzti se inakas ush kikwajtuk ne iyak.

Keman weytia ne kunet inte weli taketza yek.

1 mutalia: ponerse, volverse 2 yuakituk: oscuro 3 tapachijtuk: boca abajo 4 (-)tatzutzuna: golpear, tocar (como un tambor) 5 wewet: tambor 6 inhumeshtin: ambos 7 mushpulua = puliwi, perderse, ser destruído 8 sisiwatket = (sij)siwatket 9 utztituk: preñada 10 ma kikejketza = ma kitali, que coloque (?) 11 kuchili: cuchillo 12 -kwey: refajo 13 takati = nesi

80

25

Ne neshtamalani1 yaja ne takatki achtu. Takatki tik se

pulul2 wan at. Ne pejki kisa. Kwakuni yajket tachiat, wan kitaket kenhaya ken itachialis ne metzti, ka kipia iweykachin 1210 wan kipia ikweychin nusan.

Pejki yawi kanka kitzkik ne metzti, ka ne yajki nusan. Ne shupan kisa ka peyna, wan ka tajkutunal weli muita nusan,

mal3 tajkutunal nesi4 istakchin. Ne tunalku, nesi ka tayuaya.

Ini wey yaja ne takatki achtu. Ne chijchichin5 takatket 1215 tipan6. Takatket kansan7 wan kenhaya yawit kan kitzkiat ne

wey.

Yaja, kan ne muitzkiat wan kan ne mumakat, weli kitzkia tit. Tatak ini neshtamalani. Kwakuni, kan tami tata, kwakuni

pejki ne kwikwili8. 1220

Nakaket kajkal wajwaktuk, muchi intekuyu mikiket. Naja nikitak kwak ini neshtamalani tatak. Kichiwa ume pual wan

tajku seuk nawi ijpak9 shiwit.

1 ne neshtamalani = ne sital wey, (Sch.) la Estrella de la Mañana 2 pulul: pantano 3 mal = melka 4 nesi = muita 5 = ne sitalmet chikitik 6 tipan = ka ipan, detrás, después 7 kansan = unisan, allí mismo, cerca 8 kwikwili: viruela 9 ume pual wan tajku seuk nawi ijpak = unpual majtakti nawi, 54 (40 + 10 + 4)

81

26

Nemik se lamachin kipishki1 se ikunew wan kitasujtak.

Kinekik né ka sechin2. Wan kan weytiak kinamiktik3, wan yajki 1225 wan ne isiwaw. Wan pejket tekitit kitukat tajtatukmil4, wan kan kimatki yaja ka kipiaya ken ijtuk5, kwakuni pejki kwak ne asi

kikua ne sinti, inte kimaka6. Kilik:

“Kwak witz ini lamat, inte nemi ka7 tikmaka tatka8. Kwak witz weliaja9 niu-nitakwa, tikinaya10. Yu-kineki nusan wan inte 1230 tikmakas niantatka.”

Kwakuni mukwepki asi weliaja yu-kitalia katka tey ne yu-

kikwa katka. Kwakuni inak:

“Ne witz ne lamat.”

Kwakuni ne isiwaw nemá kinashki tey ne yawi katka 1235 kikwa. Wan pal yawi nemá kitalilik ne pejpelu wan kipelukwaltik11. Kwakuni yajki ne lamachin. Kwakuni kishtik ne isiwaw ne tey yu-kikwa. Kwakuni pejki takwa, wan kan

tamik takwa musewik12 chiupi.

Kwakuni muketzki wan yajki tatentapua kan ne kiantuya 1240 ne isin. Kwakuni kitentapuk wan kitak ka kumuni13 ne kalijtik. Wan kwak nakak yaja tachia tey né, kwakuni walkisket ne

1 kipishki = kipiak 2 sechin: único 3 kinamiktik: lo casó 4 tatukmil = mil, milpa 5 kipiaya ken ijtuk: ya le iba bien 6 Kwak ajsi katka ne inan, yejemet tea kinekit kimakat sinti. 7 nemi ka = nemi pal 8 tatka = niantatka, inteatka, datka 9 weliaja: (Sch.) en el momento. Su niaw nitakwa kwak yaja ajsi, shikinaya ne takwal pal te kita ka tikpiat. 10 -inaya (-inashki, -inashtuk): esconder 11 -pelukwaltia: ¿‘azuzar los perros contra (alguien)’ (así Sch.) o ‘dar de comer a los perros (la comida que sobró)’? 12 musewia: descansar 13 kumuni = mukumuntia, alborotarse

82

chapulintal1 ijpak. Kwakuni tamiket kikwat2. Wan yajket tik

kujtan. Yajket tapishuat3.

Wan kan takatiket uni, pejket patanit. Kwakuni asiket kan 1245 ne ichan katka ne takat wan kiasiket ne isiwaw ne takat wan muchi ipilawan. Kinkwajket muchi: ne tenan4 wan muchi

tepilawan5.

Kwakuni inaket ne seki tajtakamet wan ne siwatket:

“Inte tiktukat6 ma yu-techkwakan nusan tejemet ken uni 1250 kinkwajket, ika uni tetekiat muchiwket7 wan ne innan, wan su

tikenchat8, welit tipanut ken yejemet.”

Kan ne palanik9 ne inhujumiyu, nekan10 takatki se kwilintal11. Yaja kikwa katka ne tajtatuk kenhaya ken ne

chapulintal. 1255

Yajika kitaket ka inte kikwa muchi ma kiwikakan se pepechtik12. Kanaj13, mal tepewit14, inte takwat. Kan ne yawit takwat, kipiata kan yejemet kimatit kan nemit ne kenhaya ken

ne takat kan ne pejki nemi ini chapulin.

1 chapulin (plural colectivo -tal): chapulín, langosta 2 Ne chapulintal kikwajket ne takat. 3 tapishua: multiplicarse 4 tenan: madre (sin especificar de quién) 5 tepilawan: hijos (sin especificar de quién) 6 Te tiawit tikintukat ne mijmikini. 7 Sch.: ‘pecaron gravemente (contra su madre)’ 8 -encha: tocar 9 palani: podrirse 10 nekan: ¿ahí? 11 kwilin (plural colectivo -tal): gusano 12 pepechtik: masa compacta 13 kanaj, en otra parte, en otro lugar 14 tepewi: caer, precipitar

83

27

Se takat yajki tekiti tik se kujtan. Nemituya se kwawit 1260 chamawak1. Kimakak tit. Ne pejki muchiwa ne tepet2.

Yajket miak tajtakamet kitat tey kichiwtuk ne seuk. Kalwikaket ka techan ilpijtuk. Nikan kitajtanilijket ká kilijket

ma yawi tekiti tik ne kujtan.

Yaja inak: 1265

“Inte nikchiwtuk ne tepet. Naja niajki nitekiti pal nikchiwa ne nutatuk pal nitakwa naja wan nupijpilawan. Asu ankinekit anmejemet, nimetzinkawilia3 ne nukujkunew pal kimakat tey kikwat. Naja, ma nechwikakan naja ka Sensunat. Ne ma

nechilikan tey yawit kichiwat wan naja4.” 1270

Ne ikujkunew kitemujket se takat pal yawi taketza ka

ipanpa ne takat. Yajki taketza ka5 ne inteku ne pijpipil.

Ne kilijket asu kipia tumin ma tashtawa ne kulal kan nemi

ne tepet. Asu-nte, inte kishtiat ne takat.

Walak kinhilia ne ikujkunew. Yejemet inaket ka yawit 1275 tashtawat pal kishtiat.

1 chamawak: grande, gordo 2 (muchiwa) ne tepet = se tit wey ? 3 nimetzinkawilia = nimetzinhajkawilia 4 wan naja = nuwan 5 ka = ipanpa

84

28

Nemik se takat kipiak paktu1 iwan ne itekuyu ne tepet.

Kititanik2 se piltzin wan se amat. Kilik:

“Tiu-tikitzkia nikan, tik ne ujti tiu-tiknamiki se takat witz metznamiki wan yu-metztajtanilia: 'Ashta kan tiwitz?' iwan tiu-1280 tikilia: 'Ka Ijtzalku3.' Iwan yu-metztajtanilia asu talwika se amat, wan tiu-tikilia: 'Nikan nalwika.' Tikmakak ne amat wan

ne yu-metzilia: 'Shiktzajtzakwa ne muish!'...

Kan kitajtapuk ne iish, nemia kalijtik wan kitak se wey asienda wan miak tajtakamet. Muchi tekitit. Seki kisajsakat 1285 kwawit ijpak se mula. Uni kwawit kinekit pal kishtukat tenkal

kan kimakat tey ne kikwa ne tepet.

Wan seki kitajkalit4 ne puchut5, yaja ne kipachua6 ne tepet. Kiyawalujtiwit ne puchut. Pichawaka kipiat. Kwak yawit takwat muchi yawit takwat. Kwak yejemet mukwepat, kenhaya 1290 inte kiekchiwtiwit7.

Iwan kitak ka se tunal kikwat se, seuk tunal kikwat seuk, seuk tunal kikwat seuk. Wan kitak ka kimiktiat, kichat tajtakutun8 wan kimanat tik se kumit, wan ne tzuntekun kitajkut9, kishtiat ne tzuntekwich10 wan kimakat ne tisini11, 1295 wan kichiwas pal kimaka chiujchiupi sejse12.

1 paktu: pacto 2 -titania = -tuktia, mandar 3 Ijtzalku: Izalco 4 -tajkali: derribar (un árbol) 5 puchut: se kwawit, pochote, árbol de lana 6 -pachua: apoyar, aguantar, mantener de pie 7 (Sch.) ‘como si no hubieran trabajado nada’ 8 takutun: pedazo 9 -tajku cortar por la mitad, partir 10 tzuntekwich: sesos 11 tisini: se ka tisi, molendera 12 sejsé: cada uno (lo hará para dar un poco a cada uno)

85

Wan musta yawi tekiti, ika kisentepewat1 ne iumiyuchin

ipal kiekchat2 pal yawi tekiti musta.

Asik itekuyu ne tepet tachia tey ne kichiwat, wan asik ne

ijiu3 itech ne itekuyu ne tepet, wan kan asik tajtanik: 1300

“Ká kalaktuk tipan4?”

Wan kilijket:

“Unkan5 nemi.”

“Shiktapukan ne tenkal wan ma kisa, ika inte yek ijya6.”

Kiski tik ne tepet, yajki chan ne takat: 1305

“Piltzin, inte tikchiwki tey ne nimetzilik?”

“Teika inte7, nikchiwki.”

“Wan tey tikitak?”

“Tikitaskia tey ne nikitztuk.8 Nikan nemit ikman miktiwit. Ne nikitak muchi tey ne miktiwit nikan tik mukal.” 1310

“Ijkia9, piltzin, tey ne tikitztuk?”

“Ijkia ka nikitak.”

“Ashkan inte tinechwikilia10. Ashkan niu-nimetzmaka chiupi tumin ipal tiaw nemá, pal-te tikilia ne sekit pipiltzin, wan

tiaw nemá.” 1315

1 (mu)sentepewa: reunir(se), juntar(se) 2 -ekcha = -ekchiwa 3 ijiu: olor 4 tipan: último 5 unkan: ahí 6 ijya: oler 7 Teika inte! ¡Cómo no! 8 Sch.: ‘¡Si vieras lo que he visto!’ 9 ijkia = tejkia, kia 10 -wikilia: deber (p.ej. dinero a alguien)

86

29

Se wipta inat ka panuk se piltzin nikan tik ne techan

tajtani kanka yawi ne ujti ka kalaki kalijtik ne tepet. Ne itekuyu

ne kal kan asik tajtani kilijki:

“Naja inte nikmati su kipia kan kalaki kalijtik ne tepet. Tey tiu-tikchiwa ne? Inat ka inte nemi tajtakamet nian nemi 1320 sijsiwatket.”

“Naja inte niu-niktemua tajtakamet nian seki1. Naja nikneki nitaketza iwan ne itekuyu ne tepet. Nikneki ma

nechmaka tumin.”

“Kalijtik ne tepet inat ka semaya nemi tit wan inte weli 1325 kalaki se.”

“Naja niu-niknutza. Keman yawia niasi, yaja yawi kisa nechnamiki wan yawi nechwika kan yaja kalaki. Su naja niweli nikalaki wan nimukwepa nikisa, niu-nipanu nimetzilia ken ne

kalijtik ne tepet.” 1330

Inat ka kishtia pukti2 tik iten. Ka kipia at wan tit. Keman se tet tit3 wetzi tik ne at, kwakuni inat ka ne tet mukwepa

neshti4 wan kisa ka ikajku ne tepet.

Uni piltzin yawi katka melaktik5 ka kalaki, wan kiasik ne tenkal6 tapujtuk, wan kwak asik, kitak ka pal kalaki pejki 1335 kitzkia pal ka tani7. Wan kitak ka kan ne nemi ne tit kipia seuk tenkal, wan ne ka kimaka kwawit ne tit nemi kisajsaka kan nemit ne wejwey chiupiuk8 pujputzujtuk9. Ne yu-kalkwi wan

1 nian seki: ni a nadie 2 pukti: humo 3 tet tit: (Sch.) piedra candente, lava 4 neshti: ceniza 5 melaktik: recto, directo 6 tenkál: puerta 7 kitzkia (pal) ka tani: ir(se) para abajo 8 chiupiuk = ukchupi, más 9 -putzua: amontonar

87

kitalia kan nemi ne tenkal pal ne tit. Kwakuni kitak ka kitentapuk. Kwakuni kitak ne timil1 ne kalijtik. Wan kan 1340 kitentapuk, pejki kimutilia2 ne kwawit sajsaktuk. Kitamutilik. Kan tamik kimutilia, kwakuni kitentzak. Wan nakak3 kenhaya kisajsaka pal kishtukilia4. Wan kitak ka ne at kipiat ajku wan ne kipachiwijtuk5. Ne kan nemi ne at, seki pijpichawak wan

seki chajchamawak. 1345

Wan kitak muchi ulinit6. Wan kitak kan nemi at chichipika7 inhijpak kan ne tekitit. Wan kitak ka-nte sesan8, ne

muchi9 kipiat tey kichiwat. Wan mukaki ka ne at kutzajtzi10.

Kwakuni walkiski wan kilik ne itekuyu ne tepet:

“Tikwika tumin uni. Shikita taja katiawel11 tikwika.” 1350

Kwakuni kikwik ne kitamutatiwita wan kikwik ne tumin yek. Kwakuni walkiski. Kan kiski, kitak ka ne tumin ne inteyek12 yaja nakak yek, wan ne tumin yek yaja muchiwki

tekunal13 sewtuk14.

1 timil: fuego grande, (Sch.) incendio 2 -(ta)mutilia: arrojar(le) 3 naka: (aquí) continuar, seguir 4 -ishtukilia: meter(selo) 5 -pachiwia: (aquí) almacenar 6 ulini: temblar 7 chichipika: gotear 8 sesan = maya se 9 inte sesan, ne muchi...: (Sch.) no solamente uno, sino todos 10 kutzaktzi: (Sch.) borbotear 11 katiawél: cuál 12 inteyek = teyek, mal 13 tekunal: carbón 14 sewtuk: apagado, ¿quemado?

88

30

Nemik se piltzin munamik wan ne siwapil wan pejki 1355 kineki tajtaketza iwan. Wan yaja inte muajkawki1; kwakuni

kilik:

“Naja niawa.”

Kwakuni inak ne piltzin:

“Shiawa tel. ’Neki2 nikita su weli tiaw.” 1360

Kwakuni yajki yaja mutalia kan ne yu-panu.

Kwakuni muchiwki laguna. Wan kwakuni inte weli panu

ne siwapil. Wan kilik:

“Nikmatia ka taja ne timuchiwtuk at. Uni inteatka tey ne tikchiwtuk. Naja, tiu-tikita, naja niu-nimetznapalua3 wan inte 1365 niaw nimetzencha4.”

Yajika tikmatit ka ne laguna ukich at wan ne mar siwat at!

1 inte muajkawki: no se dejó, no se entregó 2 por Nikneki 3 -napalua: abrazar 4 -encha: tocar

89

31

Nemik se kitzkia michin1. Wan kitak ka asik se chulet

inawak. Wan kitzkik nemi, wan kitilan2 wan kiwikak ne inchan.

Ne iweyka kiasiket miktuk, wan kiwikaket ichan wan 1370 kitaket ka miktuk, wan kitukaket.

Wan kitaket ka asi yawi, wan kimatit ka kipiaya yey imey shiwit ka miktuk.

Kitaket ka yajket kalkwit, kiwikaket ichan, wan kitaket ka kitukaket. Wan ken ka3 walmukwepki?! Yajika, kan ne kitaket 1375 nakaket kishpelwiat4, wan kan kitaket ka yaja ne, kisket

mutaluat.

Wan yaja kan kitak ka mutalujket kalak kalijtik. Kwakuni pejket asit chiujchiupi tachiat, wan kitaket ka yaja. Kisket

senpa mutaluat. 1380

Kwakuni kiski yaja kinnutza, wan kan kitaket yejemet ka yek — nian kukushtuk5, yek nesi6 — kwakuni weliket kinutzat,

wan kilijket:

“Tejemet tikmatit7 ka taja timiktuka. Tikitaket ka tiajket talmetzkwit kan ne tiatukuk8, wan tikitaket ka timetztukaket. 1385 Wan ken ka unkan tiwitz?”

“Su9 naja inte nikmati su naja niatukuk! Naja semaya tey nikitak10, asik nunawak se chulet wan kitskik ne numey, nechtilan tik ne at. Wan kan pejket tinejnemit tik ne at, ne

1 Nemik se kitzkia michin: ‘Había uno que estaba pescando’ o ‘Había un pescador’ 2 -tilana (-tilan, -tilantuk): jalar, tirar, sacar, succionar 3 Ken ka...? ¿Cómo (es) que...? 4 -ishpelwia: observar, mirar con asombro, vigilar 5 kukuya (kukushki, kukushtuk): estar enfermo; nian kukushtuk ni (siquiera) estaba enfermo 6 yek nesi: se veía bien, lucía bien 7 tikmatit: (aquí) creíamos 8 atuku = atuki, ahogarse 9 su: algo como ‘¡Pero si...!’ 10 Lo único que yo vi es que...

90

nikitak kan ne nejnemi muchayawi1 ne ujti kan panu, wan yaja 1390 waktuk. Inte ajwi2 ne chulet.

“Wan kan ne tiasiket, nikitak ka kitapuk ne tenkal wan tikalakket, wan nikitak ne iwan tatentzakwa3 yajasan4 at. Wan

kan tikalakket mukwepki senpa tatentzakwa.

“Wan ne nikitak ka ne musentepewat5. Ne nemit 1395 chujchuletket wan lajlamachichinmet. Wan ne tejemet kwak ne techwikat, muchi munujnutzat6 pal yawit techitat. Kan tami asit muchi yejemet, kwakuni kinutzat muchi ne mijmichin wan

ne pitujchin kipitza7 yaja.

“Ne nikitak, kwak ne asit yejemet, yejemet asitsan8 ne 1400 tenkal techishpelwiat, wan ne chujchuletket muketzat

kinhilwitiliat kwak ne9 techwikatiwit se ne ken tejemet.

“Muchi yejemet ne nemit tik ne sejseuk kal wan kipiat ne at. Yajaya10 ne kikwit pal ne tey ne yejemet munekit: pal kiunit

wan pal mumapakat. 1405

“Ne tikpakat ne inhikshi wan ne inmey. Semaya tey yejemet mupakat ne inhishkaliu, yaja ne kipakat yejemet. Kan tamit tikpakat ne inmejmey wan ne ikshi, kwakuni timutaliat tikatinwiat11, wan ne mal nemi ne sejseki, tejemet kenhaya

nemit ka tikatinwiat. Wan né muchi ne pepeyna12 tikwit. 1410

“Ne kipiat sejse13 ne teijtik14, mutalilia kan ne nemit chiujchiupi achichin, wan uni, ne teijtik ne tiktaliliat, muchi oro15. Wan ne tey uni tiktaliliat1 inte tikitat asu kiunit. Kwak

1 -chayawi: esparcir, regar 2 ajwi: mojarse 3 ne iwan tatentzakwa: (la cosa) con la que cerraba (¿la llave?) 4 yajasan: él mismo, ella misma 5 (mu)sentepewa: reunir(se), juntar(se) 6 munu(j)nutza: llamarse (unos a otros) 7 -pitza = -ishpitza, soplar, pitar, tocar (un pito); wan ne pitujchin kipitza yaja con el pitito que tocaba él (ne chulet) 8 asitsan = ajsit unisan, (Sch.) ‘sólo se acercaban’ 9 kwak né = ka 10 yajaya = yaja (forma enfática) 11 -atinwia: espulgar, despiojar (de atimet, -atin ‘pulga’) 12 pepeyna = pejpeyna 13 sejsé: cada uno 14 teijtik = taijtik (tey/tay ijtik), en (el) que, en donde. ne teijtik mutalilia y ne teijtik ne tiktaliliat: ‘en que ponérselo’, o sea, un recipiente para algo 15 Los recipientes son de oro.

91

yaja witz tayuaki intea kipiat ne ajachichin, wan inte tikitat

keman ne kiunit. 1415

“Wan nikitak kan tatwi ka naka istak nujme2. Yaja kwak3

ne tunal pewa tachia4 ijtik ne at, yajika istaya5 ne at.

“Wan uni kan ne tiu-tikwit uni at, yajaya ne kwak yawit yejemet kienchat6. Yaja ne kwak ne mununutzat7, yaja kwak ne yawit kitaliat ne inmey: yaja ne kwak ne mukaki ka tikwini8 tik 1420 tal. Ne inte kichaluat, ne semaya ne imey kitaliat wan

kipachuat9 pal ka tani.

“Wan yejemet ne pal ne takwat, inte takwat ken tejemet. Ne kipiat se kwawichin ne kichiwa ne itakil tey ne yawit kikwat se tunal. Kwak tayuaki inte nesi su naka se itakil, wan kan 1425 yawi tatwi kipiaya tey ne tiawit tikwat uni tunal.

“Wan ne iswayu inte nesi ush10 shushukna11 nian nesi tey, wan né muita ka nesi kunyuachin. Wan uni kwawichin kipia yejyey12 iswayu. Wan kiuni yawi pal ka ajku, wan ne iswayu kipia tech ne ikuyu13, kenhaya ken nesi se kutejkuni14. Ashta 1430 tani kipia ne se wan kipia ne seuk15; ijkiuni yawi pal ka ajku.

“Nemik se tunal nikitak ka welik nikwi se ne iwan tanutzat yejemet, wan yaja kikwi ne chulet pal asit muchi ne mijmichin wan pal kichat kan panu. Inte sesan16, nemi miak pituchichin, wan welik nikinaya se; wan kan muketzki ne chulet welik 1435 nikpitza naja. Kwakuni tapwik17 ne tenkal wan muchiwki ne

ujti kan ne welik nikisa.”

1 ne tey uni tiktaliliat: lo que le ponemos ahí (es decir, el agua) 2 nujme: por todo, en todas partes 3 Yaja kwak...: Eso es cuando..., Entonces es cuando... 4 tachia = tawilua, brillar 5 istaya: volverse blanco 6 -encha: probar, tocar 7 munu(j)nutza: llamarse (unos a otros) 8 tikwini: tronar 9 -pachua: apoyar, apachar 10 ush = su (?) 11 shushukna: verde 12 yejyéy: de tres en tres 13 -kuyu: tronco 14 kutejkuni: escalera 15 ne ijiswayu 16 inte sesan = tesu maya se 17 tapwi = mutapua

92

32

Nemik se takat yajki tik kujtan wan kitak se tatukmil,

wan kitak ka inteaka asi. Inak1 yaja ka:

“Inte kipia itekuyu, niu-nikwika chiupi nusin!” 1440

Kiwikak. Wan kan kitak ka welik kiwika wan inte nesi2 itekuyu, pejki kiwika mujmusta3 ne sinti. Wan kan kitak ka nemik tapishka4 wan inte asi ne itekuyu, inak yaja:

“Ini nupal!”

Kwakuni kilik ne isiwaw: 1445

“Tiawit nusan5!”

Wan yajket tapishkat, wan yajket senpa.

Kwakuni kiski ne itekuyu ne sinti wan kiwikak ne isiwaw ne takat. Wan yajki kita kan kikalaktik: kitak ka tik se tesual6.

Kwakuni yajki ichan. 1450

Kwakuni munamik wan ne tekwani7, wan kitajtanilik ka

teika chuka witz, wan kilik:

“Ne nusiwaw nechishtilik ne tekuyukujtan.”

Kwakuni inak ne tekwani:

“Shu-shinechilwitili kan kipia.” 1455

Kwakuni inak ne tekwani:

“Shikpupu8 nikan ma naka tapetztik1, wan shu-

shiminaya2 ka ne tikchia ne musiwaw. Niu-nikishtia.”

1 Inak...: Creyó... 2 nesi = muita 3 mujmusta: cada día 4 tapishka: cosechar el maíz, cosecha de maíz, tapisca(r) 5 Tiawit nusan = Taja nusan tiwitz nuwan 6 tesual: ¿peñascal? (Sch. ‘roca’) 7 tekwani: jaguar 8 -pupua: limpiar

93

Yajki ne takat minaya kichia ne isiwaw, wan kitzutzun3 ne tekwani ne tenkal pal ne itekuyu ne kujtan. Wan kan kitzutzun 1460 yeshpa4, kwakuni walkiski ne itekuyu ne kujtan wan kilik:

“Tey tikneki?”

“Naja nikneki ma shikishti ne siwat tikpia unkan5.”

“Yaja ne tikneki?”

Kwakuni inak ne tekwani: 1465

“Yaja ne nikneki.”

“A, yaja ne tikneki?”

“E, yaja ne nikneki.”

“Shinechchiuk6.”

Kwakuni kalak kalijtik kalishtia ne imachi7 wan kilik: 1470

“Nikan niwitz.”

Kwakuni tzikwinik8 ne tekwani ijpak. Kwakuni mushtilik9 ne tekuyukujtan wan wetzki ne tekwani inakastan10 ne

itekuyukujtan.

Kwakuni kimakak11 wan ne machi ne tekuyukujtan, 1475 kimakak ne tekwani wan kimimiluk12. Kwakuni tzikwinik senpa ne tekwani ijpak ne tekuyukujtan. Kwakuni mukwalantik13 tetekia sea14 ne tekuyukujtan. Kwakuni kimakak wan muchi ne itajpal15. Kwakuni kitajkalik1 talchi. Mumimiluk wan muketzki

wan kiski mutalua. 1480

1 tapetztik: despejado, libre de escombros 2 minaya: esconderse 3 -tzutzuna: golpear 4 yeshpa: tres veces 5 unkan: ahí 6 shinechchiuk (shinechchia + -uk): espérame todavía, espera un poco 7 machi = mache, machete 8 tzikwini: saltar; tzikwini ... ijpak: saltó encima de él, lo asaltó, lo atacó 9 mushtilik = muishtilij, se le quitó, lo esquivó 10 inakastan = inawak, al lado de (?) 11 kimakak = kichaluj 12 -mimilua: revolcar; mumimilua: revolcarse 13 mukwalantia = kwalani, enojarse 14 tetekia sea: enormemente, terriblemente (sea = saya) 15 -tajpal: fuerza

94

Kwakuni ne takat, kan kitak ka mutaluk, yajki ka ichan.

Kwakuni munamik wan ne leon2, wan kilik:

“Teika tichuka tiwitz?”

“Inteket3 nichukaskia asu ne nusiwaw nechishtilik ne

tekuyukujtan!” 1485

“Yajika tichuka? Maka4 shichuka. Tiawita tikishtiat. Shu-

shinechilwitili.”

Kwakuni kilik:

“Shu-shiminaya shikchia ne musiwaw. Niawa nikishtia.”

Kwakuni kitzutzun yeshpa. Kwakuni walkiski ne tekuyu-1490 kujtan wan inak:

“Tey tikneki?”

“Naja nikneki ne siwat tikpia unkan.”

“Niawa nimetzmaka.”

Kwakuni tzikwinik ne leon ijpak, wan kan tzikwinik ijpak, 1495 mutzukuluk5 ne tekuyukujtan wan panuk ka ijpak. Wan kan wetzki iipan, muketzki, mukwepki tzikwini ka ijpak. Kwakuni

inak ne tekuyukujtan:

“Nimushtilijkia6 ukpa7, ashan niu-nikmaka naja.”

Kwakuni kimakak wan kitajkal talchi. Kimimiluk. 1500 Kwakuni kiski mutalua.

Wan kan kitak ne takat, ne ishulejyu ne siwat, yajki ka

ichan.

Kwakuni munamik wan ne konejo. Kilia:

“Teika tichuka tiwitz?” 1505

1 -tajkali (-tajkal o -tajkalik): derribar 2 leon pron. lión: puma (Sch.) 3 Inteket...? ¿Cómo no...? (sólo se encuentra en este texto; pron. integet): Inteket nichukaskia asu... ¿Cómo no voy a llorar, si...? 4 maka es pronunciado má 5 mutzukulua: agacharse, ponerse de cuclillas 6 nimushtilijkia = nimuishtilija, ya me esquivé 7 ukpa: (Sch.) dos veces (compárense yeshpa, nawpa)

95

“Inteket nichukaskia asu ne nusiwaw nechishtilijtuk ne

tekuyukujtan!”

“Wan yajika tichuka? Shu-shinechilwitili.”

“Teipal1 niaw nimetzilwitia? Ne wejweymet inteatka

welitiwit, ashan taja?” 1510

“Ka uni inte.2 Shu-shinechilwitili.”

“Niu-niaw.”

Wan yajket. Kilik:

“Nikan kipia.”

“Ashan tiaw tiktemua yey tekumat3. Ne se tiktema wan 1515 esti, wan ne seuk tiktema wan temal4, wan ne seuk tiktema wan kwilin5: tiaw tiktemua wejwey wan chijchichin, wan talwika.

Naja niawa nimukawa6 nitekiti. Nikan tinechasi.”

Kwak yajki ne takat kitemua tey ne kilijtuk, yaja naka tawilewa7. Wan kan asik ne takat wan ne yey tekumat 1520 tejtentuk, kwakuni inak:

“Tiwitzaya8?”

“E”, inak ne takat, “niwitzaya.”

“Naja kenhaya nikchiwkia ne nushaput9. Nikan tiktalia, itenpan10 ne shaput, ne tekumat wan esti. Nikan tiktalia ne 1525 seuk wan temal ijtik ne itenpan ne seuk shaput. Ne seuk wan

kwilin tiktalia itech ne wan esti.”

Inak ne konejo:

“Shu-shiminaya tikchia ne musiwaw, niawa nikishtia.”

1 teipal = taipal, tay ipal, para qué (pron. tipal) 2 Ka uni inte. Eso no importa. 3 tekumat: tecomate, tipo de calabaza utilizado como recipiente 4 temal: pus 5 kwilin: gusano(s) 6 mukawa = naka 7 tawilewa: escarbar (Sch.) 8 tiwitzaya = tiwitz (enfático), ya vienes 9 shaput: hoyo 10 itenpan: en la orilla

96

“Ma-jkia1, nipakiskia.” 1530

“Shu-shiminaya wan tikitas ka niawa nikishtia.”

Kwakuni kitzutzun ne tenkal pal ne tekuyukujtan.

Kwakuni inak ne tekuyukujtan:

“Ká uni walejkutuk2?”

“Naja ni Konejo.” 1535

Kwakuni pejki wetzka3 ne itekuyukujtan wan kalak senpa

kinapalua4 ne siwat. Kwakuni inak senpa ne konejo:

“Shikisa.”

Kitzutzun senpa ne tenkal. Kwakuni inak ne

itekuyukujtan: 1540

“Shinechchiuk, niu-nikmiktia ne takat.”

Kwakuni kiski. Wan kan kikak ne konejo ka yu-walkisa ne tekuyukujtan, mushtukak5 tik ne shaput. Kwakuni inak ne

tekuyukujtan:

“Kan tinemi? Inte nimetzita.” 1545

Kwak yaja inak Kan tinemi? kwak kiajkukik6 ne tekumat wan esti wan kimakak iipan. Wan kan kitak ne tekuyukujtan

chichilijtuk7 nujme8 ne iweyka wan esti, inak:

“Tinechmakaka9!”

Kwak ne yaja mupepeta10 Tinechmaka, kwakuni kiajkukik 1550 ne tekumat wan temal, mukwepki, kimakak ka ipan.

“A, tinechmakaka, wan uksia11 nemi kan ne tinech-makatuk.”

1 ma-jkia = ma ijkia, ma tejkia, que así sea 2 walejku: llegar 3 wetzka = paki, reír 4 -napalua: abrazar 5 mushtuka = muishtuka, meterse 6 -ajkukia: levantar 7 chichilijtuk = chiltik 8 nujme: por todo, en todas partes 9 tinechmakaka = tinemchmakak (enfático) 10 mupepeta = mukaki 11 uksi: (aquí) supurar; uksia nemi ‘ya está supurando’

97

Kwak yaja ina nemi, kwak kiajkukik ne tekumat tentuk wan kwilin, kwakuni mukwepki kimaka ka ipan. Kan kitak ka 1555 tentuk kwilin1 nujme ne iweyka, kwakuni inak:

“Nitemika ashta kwilin2. Tey nikchiwa? Inte nikneki nimiki nikan, nikneki nimiki nuchan. Maya3 shinechmaka. Su-jkiuni4

niawa nimetzmaka ne siwat.”

Kwakuni kalak kalijtik wan kitzkik ka se imey. Kishtik pal 1560 ma yawi. Kwakuni yajki kan nemi ne ishulejyu. Kwakuni inak

ne konejo:

“Tikitak”, kilia ne takat, “ka nikishtik ne musiwaw. Nutejteksis inte nikpia wejweylantuk5, naja nikpia nikan tik

nutzuntekun.” 1565

1 tentuk kwilin = tentuk iwan kwilin 2 nitemika ashta kwilin = nitemik ashta iwan kwilin 3 maya = maka, má; Maya shinechmaka ‘Ya no me pegues más’ 4 su-jkiuni = su ijkiuni 5 weylantuk (?) (según Sch. = muchiwtuk ken se wey lamat)

98

33

Nemik se konejo kikwa nemi se kuyul1. Kwakuni witz se

kuyut2. Ina ne kuyut:

“Ashan nimetzkwa.”

“Inte, má shinechkwa. Shiwi shikwa kuyul.”

“Tey, yek?” 1570

“E, ajwiak.”

Kwakuni yajki kikwi ne kuyut se kuyul wan kiejekuk3 ka

ajwiak.

Inak ne konejo:

“Uni inte ajwiak. Ne kipia kalijtik, uni ajwiak. Uni 1575 mutapana4. Shiktilana5 ne mupal. Ijpak tiktalia ne kuyul wan

tikmaka wan tet.”

Kwakuni mutaluk ne konejo. Yajki mutalia pak ne tzaput6

kikwa se.

Kwakuni panu yawi ne kuyut. Kwakuni ina ne konejo: 1580

“Shiawa tel, o, kuyultapantuk7 ka kikwa kuyul!”

“A, unkan tinemi? Ashkan ijkia ka8 nimetzkwa.”

“Má shinechkwa. Shiwi shikwa tzaput.”

“Tey, ajwiak?”

“E, ajwiak, tikneki tikejekua?” 1585

1 kuyul: coyol 2 kuyut: coyote 3 -ejekua: probar 4 -tapana: reventar 5 -tilana: jalar, tirar, sacar 6 tzaput: zapote (árbol y fruta) 7 kuyultapantuk: coyol reventado (es un juego de palabras, por los dos sentidos de kuyul, ya que los testículos también son llamados así; el conejo aprovecha para insultarle al coyote) 8 Ashkan ijkia ka... Hoy sí que...

99

“E, nikejekua.”

“Shimutenpelu1.”

Kwakuni ne konejo kitek se selek wan kitamutilik2 tik ne ten. Kwakuni tamik kipujpusteki3 muchi ne itajtan. Kwakuni

kiski mutalua. 1590

Yajki mutalia kan yu-panu ne kuyut. Kichiwki se

kanmuteka4 pal kan mukupawia5, museseltia6.

Kwakuni panu yawi ne kuyut. Kwakuni kilia:

“Shiawa tel, o, kuyultapantuk ka kikwa kuyul! Itanpujpus-

tektuk ka kikwa tzaput!” 1595

Kwakuni inak ne kuyut:

“A, nikan tinemi? Ashkan shina, ka nimetzkwa!”

Kwakuni kutemuk7 ne konejo ijtik ne kan mukupawia

katka. Yajki kipachua8 ne tet. Kwakuni inak:

“Má shinechkwa. Naja nikan nechajkawtuk ne pale 1600 nitajpia nikan ini teupan. Kinekia9 wetzi. Ika, nechajkawtuk nikpachua pal-te wetzi. Shiwi shikaki yek: nemi takwika ne

pale. Kicha nemi ne misa.”

Wan uni inte yaja, wan se shiku10 yaja ne takwika.

“Shiwi shinechpalewi tikpachua11 ini teupan pal-te wetzi. 1605 Naja intea niweli. Shiwi shikpachu pal-te wetzi. Naja intea

niweli.”

Kwakuni asik ne kuyut kipachua ne teupan. Ne nemik kipachujtuk pal-te wetzi. Kwakuni yajki ne konejo. Kiajkawki ne kuyut kipachujtuk ne tet. Wan kikaki ka-nte pakti takwika12 ne 1610 1 mutenpelua = kitapua ne iten 2 -(ta)mutilia: arrojar(le) 3 -pusteki: doblar, quebrar; tamik kipujpusteki: quebró por completo 4 kanmuteka: (cosa) para acostarse, o sea, una hamaca 5 (mu)kupawia: mecer(se) 6 (mu)seseltia: refrescar(se) 7 kutemu = temu, bajarse 8 -pachua: apoyar, aguantar, mantener de pie 9 kinekia wetzi: (que) ya está a punto de caerse, le falta poco para caerse (lit. ‘ya quiere caerse’) 10 shiku: cigarra 11 shinechpalewi tikpachua: ayúdame a aguantar 12 pakti takwika = takwika yektzin

100

pale. Kichia ma tami ne misa wan inte tami, wan yaja tetekia

sea1 mayana. Wan tachia ka ipan wan kishpelwia2 wan ina:

“Su nimutalua yawi wetzi nujpak. Nimutaluskia, yu-

nechasi.”

Wan kan intea weli ka mayana, kwakuni inak: 1615

“Naja nimayana. Niu-nimutalua. Su wetzi nujpak, mal3

nechkupatzu4, naja niu-nimutalua: nimayana!”

Wan yajki.

Yajki ne konejo tik se kajisal5 tapupua6. Kwakuni, kan

kitak ne konejo ka panu yawi ne kuyut: 1620

“Shiawa tel, o, kuyultapantuk ka kikwa kuyul!

Itanpujpustektuk ka kikwa tzaput!”

“A, nikan tinemi? Ashkan kia shina, ka nimetzkwa!”

“A, má shinechkwa, shiwi nikan, shiwi shikita tey ne

nikcha ninemi.” 1625

“E, neki7 nikita tey ne tikchiwa tinemi.”

Shiwi shinechpalewi tey ne nikchiwa ninemi nikan. Nitaekcha8 ninemi: yut9-witzet nikan, yawi nemi tey mukwa. Ken taja ka timayana tiwitz, nikan yawi nemi tey mukwa, nian yu-mushnejneki10. Wan kan yut-witzet nikan, yut-metzasit ne 1630 yajtiwit munamiktiat. Tiu-tinaka yek inwan tey ne tikchiwtuk11 ka tikajkawki ka12 tikpachua ne teupan! Ashan kan tami tikekchat, tiu-timukawa13 titajpia kan yut-witzet. Tiu-tikaki yu-

1 tetekia sea = sujsul, wey 2 -ishpelwia: observar, mirar 3 mal = melka 4 -kupatzu: (Sch.) matar a golpes 5 kajisál = akatal, cañaveral 6 tapupua: limpiar, hacer limpieza, cortar maleza 7 por Nikneki 8 taekcha = taekchiwa (pron. tayekcha) 9 yut-witzet = yu-witzet = yawit witzet 10 nian yu-mushnejneki = nan yawi muneki tatka 11 tey ne tikchiwtuk = ipanpa tay tikchiwtuk 12 tikajkawki ka: dejaste de 13 mukawa = naka

101

pewa tapani1 ne kwetes. Kwakuni kan tikaki ka yu-pewa tapani,

kwakuni timunelwia2 tikekcha tey ne yawit kikwat.” 1635

Kwakuni yajki ne konejo tachia su witzeta.

Wan ne konejo inte yajki tachia ne yajtiwit munamiktiat. Kimaka tit ne kajisal ka nujme. Kan kitzkik tit ne kajisal, pejki

paparaka3. Kwakuni inak ne kuyut:

“Inte sesan4 kitapanket ne kwetes: pal nikaki, miak 1640 kimakaket tit.”

Kwakuni pejki munelwia. Kikak yaja ka witzeta. Kwakuni kwak yaja inak5 kisa, kan kitak ka tit né6. Intea welik kisa. Ne

tamik tata.

1 tapani = mutapana 2 munelwia = ijisiwi, apurarse 3 paparaka: ? 4 sesan = maya se 5 inak kisa: decidió o pensó o consideró irse 6 tit né: ‘había fuego’, o quizás: ‘era fuego aquello’

102

34

Nemik se konejo nemik kichiwilia inteyek1 se soro. Ne 1645 soro kipiatuya se sandial2, wan ne konejo asi katka kikwa ne yejyek, wan kan tami kikwa, kwakuni mijkwita3 katka ijtik, wan

kitzakwa.

Pewa kiteki ne soro, wan pejki kitapua, wan kan kitapuk se, kitak ka ne kalijtik ikwit4 ne konejo. Kwakuni kitapuk seuk 1650 wan kitak ka kenhaya. Kwakuni inak:

“Ini konejo niu-nikitzkia!”

Kwakuni kikak nemá ne konejo wan inak yaja:

“Inte nechkwa! Niu-nikchiwa se pilchinchin wan sajti5. Kwakuni kwak yaja yu-asi, yawi kita ka yaja ne kikwa ne 1655 sandia. Kwakuni yu-kimaka wan musalua nemi, kwakuni yu-

ina:

“Shinechmakishti6.”

Kan yawi kita ka-nte nikmakishtia, kwakuni yu-kimaka wan ne seuk imey. Kwakuni yu-mukawa salijtuk7 inhumeshtin8 1660 imey.”

Kwakuni kan kitak ka-nte kupewi9, kwakuni kimakak wan ne ikshi senpa. Wan kan kitak ka nakak kunaktuk10 ne ikshi

nusan, kwakuni kilik:

“Shinechmakishti: asu-nte, niu-nimetzmaka wan ne seuk 1665 nukshi.”

1 inteyek = teyek, mal 2 sandiál = tal kan mutukatuk sandia 3 mijkwita: defecar 4 kwitat, -kwit: excremento 5 sajti: cera 6 -makishtia: soltar 7 salijtuk o salujtuk: pegado (de musalua: pegarse) 8 inhumeshtin: ne ujume, ambos 9 kupewa: soltar, separar; kupewi = mukupewa, soltarse, separarse 10 kunaktuk: clavado, atrapado

103

Kwakuni kimakak wan ne seuk ikshi. Kwakuni nakak

salijtuk. Ikshi wan imey nakak kupilkatuk1.

Kwakuni kiski ne konejo wan asik kan ne nemi ne soro

kupilkatuk. Kwakuni kilik: 1670

“Tey tikchiwa?”

Kwakuni inak ne soro:

“Shimukawa. Naja nikan ninemi nechitzkijtuk ini takat.”

“Nemi pajti2 pal uni, pal tikupewi.”

“Tey ne pajti?” 1675

“A, uni weli tikchiwat nemanha. Ashan, — kilia, — unkan

timukawa. Niawa niwitz pal nimetzkupewa.”

Yajki kitemua tasul3 pal kimaka tit ne tasul. Kitzkijtuka tit

ne tasul. Kwakuni kishtukilik4 itankupa5.

Kan kimatki ne tit ka tataya ne itejteksis, kwakuni 1680 tzikwini6. Kwakuni kupewik wan kiski mutalua kipajpanultia7

kan ne tatatuk.

Kwakuni inte kinutzki. Yajika yajki yaja tachia ken kistuk,

wan asik ne ichan ne soro, wan kilia:

“Ken tikmati8?” 1685

“Naja nikmati ka nitatak yek, wan naja nikishkejketza9 ka

taja10 ninemi ijkini11.”

Kwakuni inak ne konejo:

“Inte, má shina kiuni! Ne takat ne kikwa nemi katka, yaja

ne metzitzkijtuya, naja inte.” 1690

1 kupilkatuk: colgado 2 pajti: remedio 3 tasul: (Sch.) ‘todos los deshechos que en el campo quedan después de la cosecha, maleza y rastrojo seco’ 4 -ishtukilia: meter(le) 5 itankupa = ka itan 6 tzikwini: saltar 7 -pajpanultia: sobreponerse (Sch.) 8 Ken tikmati? = Ken timumati? ¿Cómo te sientes? 9 -ishkejketza: creer, darse cuenta 10 ka taja = mupanpa, por tí, por tu culpa 11 ijkini = ken ini, así

104

“Wan kan nikwiskia se ken uni takat?”

“Tey, tikneki se ken uni?”

“E. Nikneki naja. Nikitak. Chijchin, wan weli nechitzkia.”

“Su tikneki, weli nimetzchiwilia se ken ne metzitzkijtuya. Su tikneki, shinechmaka ini musiwaw pal nikuchi iwan, wan 1695 tikitas, niu-nikchiwa se nemanha.”

Kwakuni inak ne Soro:

“E, nimetzmaka pal tinechchiwilia se pal inte nimukwepa

nipanu ken ne ninemituya. Ashkan tiu-tikuchi iwan.”

Kilik ne isiwaw: 1700

“Ashkan tiu-tikuchi wan ne konejo. Yawi metzchiwilia se ken nechitzkijtuya. Naja inte nikneki nipanu ken nipanutuk. Kan tiu-tikpia se ken uni, tiu-tiktalia ma tajpia. Kan tiu-tikpia uni mupilawan, ijkiuni yut-nemit miak.”

Kwakuni kuchki iwan. Wan kan tatwik, inak ne soro, kilia 1705 ne sora:

“Ken tikmatki? Yek?”

“E, yek. Yaja inte ken taja. Yaja, tikitaskia, inte kuchi, inte ken taja. Ashan nikneki ma shinechajkawa. Taja inte tiyek; inte

ken ne konejo.” 1710

“Noya, teika tikneki ma nimetzajkawa?”

Kwakuni taketzki ne sora:

“Tajasan1 tinechtemakak2 iwan ne konejo. Ashan tey tikneki? Ashan tiawa wan mal-te tikneki. Taja inte tiyek, wan

tiawa nemanha3.” 1715

1 tajasan: tú mismo 2 -temaka: entregar (a una persona) 3 nemanha: inmediatamente, ahora mismo

105

35

Ne katka, pal kisat kinutzat se siwapil, inte ken ashan…

Kwakuni, kimakat katka se tumin. Su kikwi yaja, kwak ne

kenhaya kiliskia “e”.

Su kikwik yaja, kwak ne kineki, wan su-nte, yaja ne kwak

ne inte kikwi. 1720

106

36

Nemik se piltzin kiwikak se siwapil tik kujtan.

Nemik se masakechul1 iwan tzajtzik2. Kikakiket ne

tajtakamet iwan yajket tachiat tey kita ne masakechul.

Yajket kiasit wan ne siwapil. Ne kinhitzkijket iwan

kinwikaket ka techan inhumeshtin. Wan tashtawki ne multa. 1725

Kwakuni keman tayuaya, ne piltzin taketzak iwan ne siwapil iwan kilik ma yawi kichia ijtik kujtan kan ne kiasiket ne

tajtakamet wan yaja.

Kitanewik3 se tamutani4 ika kinekik kita su asi ne masakechul, ika kikwalantijtuk5 ne masakechul. Kinekik pal 1730 kimiktia ishpan ne siwapil. Wan inte kinekik pal kinapalua6.

Kwakuni walak ne masakechul iwan kimiktik. Ashta kan

kimiktuk, kinapaluk ne siwapil.

1 masakechul: se tutut 2 tzajtzi: gritar 3 -tanewi: pedir prestado 4 tamutani: arco, escopeta 5 -kwalantia = kichiwa ka kwalani, hacer enojar 6 -napalua: abrazar

107

37

Keman se piltzin kineki munamiktia wan se siwapil, ina:

“Nuteku, naja nikneki nimunamiktia wan se siwapil ka 1735 naja nikishmati. Nikneki ma shu-shitajtani.”

“Keman tikneki ma tiawit titajtanit?”

“Unkan shikitakan anmejemet.”

“Achtu tiawit tiktitaniliat1 se amachin2. Su yejemet kinekit,

kititaniat se technutzat ne intejteku3 pal ne siwapil.” 1740

Kititanijket se amachin kan itejteku pal ne siwapil. Keman

ne amat kitaket:

“Nikan nechtajtaniliat ne siwapil.”

Kitajtanilijket ne siwapil. Kilijket:

“Tikneki timunamiktia?” 1745

Kwakuni inak ne siwapil:

“Unkan shikitakan anmejemet. Niweli nimunamiktia ne

nawi tunal4.”

Yajket ne intejteku pal ne piltzin. Keman asiket tik ne

ichan pal ne siwapil, inaket: 1750

“Tunana5, ken tinemituk?”

“Ka nikan chiupi yek. Wan taja ijkini6?”

“Chiupi nusan.”

Inat ne intejteku pal ne piltzin:

1 -titania, -titanilia = -tuktia, enviar(le) 2 amat o amachín: carta 3 intejteku = ne iteku wan ne inan (!) 4 ne nawi tunal: (Sch.) dentro de cuatro días 5 nana = nantzin 6 ijkini = ken ini, así

108

“Tejemet tiasitiwit nikan ten mukal1 ka nechtitania ne 1755 nukunew. Kitatuk2 ne mukunew. Kan Tuteku3 metzpia muyulu

su tikneki ma munamiktikan?”

Kwakuni ina ne inan pal ne siwapil:

“Shimukwepa tik nawi tunal. Niu-nikilia ne nushulejyu.

Su yaja ina ka e, tiawit timetziliat.” 1760

Keman asik senpa ne takat, iteku pal ne piltzin, kilijket ka-nte welit temakat4…:

“Ka semaya yaja tikpiat!”

1 ten mukal = mutenkal ? 2 kitatuk = kitztuk ? 3 tuteku = ne Tiut 4 temaka: entregar

109

38

Ne shujshulejmet inat keman kinamiktiat se ikunew

achtu yawit kalkwit se kushtal wan kakawat. 1765

Kitaliat ma waki. Keman nemia waktuk yek, kitaliat ma shamani1 tik se kumal. Kitemuat se siwat ma yawi tisi tik se

metat.

Ne kichiwa ne chukulat2 pal kiunit ne kunpalejwan3, wan

kintaliliat pujpula tishkal4. 1770

Wan kinutzat se shuletzin ma kimiktia se mistun pal kishtiat ne ikwetashyu5 pal yawit kitalkuliat6 ne pale ka

kinnamiktijtuk.

1 shamani: tostarse 2 chukulat: chocolate 3 kunpalej, -wan: compadre 4 tishkal: asado 5 kwetash, -yu: piel, cuero 6 -talkulia: regalar

110

39

Ina ne teteku1 pal ne ipiltzin:

“Nikneki ma shimunamikti.” 1775

“E, nimunamiktia.”

“Musta niu-niaw niktajtani; nikitas ken nechilia.”

Asik kilia ne takat:

“Naja niwitz nikan, walnechtitania2 ne nutelpuch3, ka

kitztuk ne musiwapiltzin, ka kineki munamiktia iwan.” 1780

“Naja nipaki ka tikelnamiktuk ne nusiwapiltzin. Wan tiwalas4 chikwey tunal. Naja niu-nitajtulania5. Nikitas ken yu-

nechilia. Talmukwepas titakaki ken yu-nechilia…”

“Naja nikan niwitz. Niasika ken ne timukawtiwit6. Nikitas

ken tinechilia.” 1785

“Naja niktajtulanik, wan nechilik: ‘E, nimunamiktia naja.

Pal nitekiti inte niweli miak.’”

Kwakuni inak:

“Ka uni inte.7 Ne weli tikmachtiat chiujchiupi pal tey ne

yu-kichiwa.” 1790

“Ijkiuni timukawat. Wan ashan tiu-tiatit8 chiupi!”

1 teteku: padre (sin especificar de quién) 2 -titania = -tuktia, mandar 3 telpuch = piltzin 4 tiwalas = tiaw tiwitz 5 -tajtulania: consultar 6 mukawa = naka 7 Ka uni inté! ‘¡No importa!’ 8 ati: beber

111

Tajku1 nemi atit, kilik:

“Ashan tiu-timukawat ne yu-yawit inwan pal

munamiktiat2.”

“Naja nikan niwitz nimetznawatia3 ka nikpiaya ká ne yu-1795 yawit inwan. Nemia ne yey ukichket wan ne yey siwatket. Ashan

timukawat ka yawit munamiktiat.

“Se ne siwatket yu-witz kiwika ne siwapiltzin kan ne nemit ne seki4. Ne musentepewat5 wan ne nupiltzin. Wan naja nikneki

ma shumet taja wan ne mulamajtzin6 kan yawit asit ne tupipil.” 1800

Kwakuni kiekchiwket kan ne yawit takwat wan atit. Wan

kan tamik takwat pejket mijtutiat.

Kwakuni inaket:

“Ká ne yu-mukawa?”

Kwakuni inaket: 1805

“Timutajtalikan7. Tiknekit tikitat ká ne yu-mukawa wan ne siwapiltzin kitajkalilia8 ne itan9 ne siwapiltzin, pal-te kitankwa10

ini piltzintzin?”

“Ne mas achtu yu-mukawa. Taja tiu-timukawa tiktajkalilia

ne itan pal-te kitankwa ne piltzintzin.” 1810

1 tajku: mientras 2 ne yu-yawit inwan pal munamiktiat: los invitados a la boda 3 -nawatia: informar 4 seki: otro, otros 5 (mu)sentepewa: reunir(se), juntar(se) 6 mulamajtzin = musiwaw 7 timutajtalikan = timutalikan 8 -tajkalilia: derribar(le) 9 -tan: básicamente diente, pero aquí entendemos ‘himen’ 10 -tankwa: morder

112

“Timukawa pal se metzti, tikuchi iwan ini siwapiltzin pal

tikekchiwa yek, pal inteatka kipia kwak asi itech ne ipiltzintzin.”

Kan panuk ne metzti, kilik:

“Chule1, shiwi nikan. Shiwi shikejeku2 su yeka3.”

Kwakuni asik itech ne isiwaw, wan kilik ne chulet: 1815

“Ken tikchiwa taja?”

“Shiwi nikan. Tiu-tikmaka chiupi ne mushulejyu.

Shimuteka. Shimupejpelu4. Ashan shiwi taja.”

Wan kitzkik imey, kiashitik5 itech ne isiwaw pal kiejekua,

wan kilik: 1820

“Yeka. Inteatka kipia. Inte nechkukuk kan nikalak ijtik.”

“Naja nikneki ma shikuchiuk seuk chikwey tunal ma tea yu-mulini6 ne itan, wan weli nechkukua su mulini. Ika, nimetzmakayuk ne seuk chikwey tunal, kwakuni nakaya

nupal.” 1825

1 chule: (Sch.) ‘modo de dirijirse a un joven’ 2 -ejekua: probar, poner a prueba 3 Yeka! = (Nemi) yek! (yek + -a enfático) 4 mupejpelua = kitapua ne imejmetzkuyu 5 -ashitia = -ajshitia, acercar 6 mulini: brotar, germinar

113

40

Nemik1 se takat kipiatuya se isiwapil wan inak:

“Wan ne nusiwapil inteaka yu-munamiktia iwan. Niu-

nikcha ma kiunikan ne at. Inteaka yu-tamati2 ka inteatka3.”

Kwakuni yajki ne achtu:

“Nikan niwitz, naja nikaktuk ka tikneki tiknamiktia ne 1830 musiwapiltzin.”

Kwakuni kilik ne shuret:

“E, inte muwan; shikili ma wiki ne mutelpuch4!”

“Nikan niwitz.”

“Taja ne tikneki timunamiktia wan ne nusiwapiltzin?” 1835

“E.”

Kwakuni ne shuret inak:

“Shiwi nikan. Shiwi shikita ini kesu5. Ká kineki munamiktia wan ne nusiwapiltzin nemi ka kiuni muchi ne at,

pal waki ne at – weli tikishtiat6 ne kesu pal mutekipanuat7.” 1840

Kwakuni mukawki1 ne piltzin kiuni ne at. Kan nemik ati, kiski ashta tik itili2 ne at; kwakuni, ashta walak miki. Kwakuni inak ne shuret:

1 Advertencia: Se avisa que el cuento que sigue puede no ser apto para todos los gustos. Tanto es así que Schultze tomó la precaución de no traducir una parte al alemán, ¡sino al latín! 2 tamati: adivinar 3 inteatka: (aquí) trampa 4 telpuch = piltzin 5 kesu: queso (se trata del reflejo de la luna en el pozo) 6 weli tikishtiat = pal weli tikishtiat 7 mutekipanua = kipia ken panu

114

“Wan ini nemi ka nikintamiktia muchi ne kinekit

munamiktiat wan ne nusiwapiltzin.” 1845

Kwakuni kikak se pashaluani3, wan yajki ichan ne shuret

wan kilik:

“Naja nikan niwitz. Nikaktuk ka tikneki tiknamiktia ne

musiwapiltzin.”

“E, niknamiktia,” kilik. “Shiwi nikan. Shikita ini kesu. 1850 Nikneki, pal ká ne yu-munamiktia wan ne nusiwapil, nikneki ini kesu pal mutekipanuat. Nemi ka kiunit muchi ini at,

kwakuni tiu-tikishtiat ne kesu.”

Kwakuni inak ne pashaluani: Ini niawa nikchiwa. Ini ne metzti, ini inteatka. Niawa nikeluna4 ne shuret. 1855

“E, nikuni muchi ne at. Wan taja nimetzilia ka naja niawa nikwatza ne at, wan taja nemi pal tinechmaka ne kesu, wan su-

nte, tikitas tey tiu-tipanu.”

Kwakuni inak ne shuret:

“Su-jkiuni nimetzmaka ne nusiwapiltzin wan naja nusan, 1860 su tikwatza ne at.”

Kwakuni inak ne piltzin:

“E, niawa nikwatza.”

Kwakuni yajki kijkwani5, kitzak6 wan tasul7 wan tal. Kwakuni ne at kitzkik ka senkak8. Kwakuni yajki yaja ne piltzin 1865 kan nemi ne at, kicha ka9 ati, kichia ma waki ne at, wan nemá

1 mukawa = naka 2 -tili: ano 3 pashaluani: (Sch.) vago, holgazán 4 -keluna: quebrantar 5 -ijkwani: mover, apartar, cambiar de sitio 6 kitzak = kitzakwak 7 tasul: (Sch.) ‘todos los deshechos que en el campo quedan después de la cosecha, maleza y rastrojo seco’ 8 ka senkak: a/en otro sitio 9 kicha ka...: hacía que..., fingía que...

115

wakik. Kwakuni kinutzki ne piltzin ne shuret ma yawi tachia ka

tamik kiuni ne at; wan ne kesu inte nemituya. Wan kilik:

“Tikelnamiki ken timukawtiwit?”

“Inte.” 1870

“Inte tikelnamiki ka taja nusan? Ashan tiaw tinechmaka ne musiwapiltzin wan taja nusan!”

“Wan ne nusiwapiltzin, ijkia; nuwan naja, inte!”

“Wan inte tikelnamiki ken timukawtiwit? Taja mas tichikawtuk1; ika, taja tiu achtu tikuchi nuwan. Ne 1875 musiwapiltzin yaja mas selek, yaja weli naka pal seuk tayua.

Taja tiiteku tiaw achtu!”

Kwakuni inak:

“Wan tey tiaw tinechchiwilia?”

“Inteatka, tiyawsan tikuchi nuwan.” 1880

Kwakuni inak ne pashaluani: Ashkan pal nikuchi wan ne shuret, niaw nimutawantia2 pal nikitzkia ini shuret nitawantuk. Kwakuni asik kan nemi ne shuret. Kilik:

“Tiawita timutekat. Shikishti ne mukwejkwechpala. Naja

nikneki tipetztituk3.” 1885

Inak ne shuret:

“Tey, tiaw tinechkwi nusan?”

Kwakuni inak ne piltzin:

“E, wan inte tikelnamiki ken timukawtiwit?”

Kwakuni mutekaket, wan kan mutekaket, kilik: 1890

“Shikitzki tel, shiktali itenpan ne mutili.”

Kwakuni kitzkik wan kitalik kan ne kilik.

“Má shu-shinechmaka miktan4!”

1 chikawtuk: maduro, sazón 2 tawana, mutawantia: emborracharse 3 (ki)petztituk: desnudo 4 miktan: hondo, profundo

116

Kwakuni kan kimatki ka kishtukilik1, kwakuni pejki

tzajtzi2. 1895

Wan kan tatwik, kilik:

“Intea nimetzneki, shuret. Shiawa. Shinechmaka ne

musiwapiltzin.”

Yajki. Kwakuni inak ne siwapil:

“Ken titatwituk?” 1900

“Naja nikmati3 nimiki, wan tiu-timiki nusan. Naja wan se tayua nikmati nimiki, ashan taja wan miak tayua...! Naja nikmati kan nimuketza ashta ne kwijkwitashkul4 nikmati ma

walkisa, wan ne nukwit5 intea muketza, chichipika6 sea7.”

Wan kan tayuaki, ne piltzin yajki kuchi iwan, wan kan 1905 tatwik yajki kan nemi ne shuret. Wan kan kitak ka yawi ne isiwapiltzin, kilik:

“Ken tipanuk ne katayua?”

“Nuteku, naja nikmati yek! Ken ka taja metzkukuk? Wan naja inte nechkukuk, ajwiak. Kan asi nunawak nikmati naja ka 1910 kisa ne nushish!”

Kwakuni ne shuret mikik. Kwakuni inak ne piltzin:

“Ma mikia ne shuret, timukawat semaya ne tiumetiwit8.”

1 -ishtukilia: meter(selo) 2 tzajtzi: gritar 3 nikmati...: siento que... 4 kwijkwitashkul: intestinos 5 kwitat, -kwit: excremento 6 chichipika: gotear 7 sea = saya, sujsul 8 tiumetiwit = tinakatiwit maya ne ujume

117

41

Nemik se takat kisa katka mutatemuilia1 wan ne tey

kinamaka kiteputzwijtuk2 wan ne imekapal3. Ina yawi katka: 1915

“Ne nupilawan nikajkawtuk! Inteatka pal takwat!”

Kwakuni munamik wan se chulet:

“Ken tina tiaw katka? Ashan ka tinechilijtuk, ken tiaw tiu-timukwepa? Tikajkawilia ne mupilawan ini tzaput4 wan ini yawi

nemi pal takwat...” 1920

“Ashan tiwalajkia! Nikan niu-nimetzmaka ini

itentzuntal5. Nikan tiu-tiktalia kan ne takati ne at. Nikan kikwit

ne at pal atit. Yu-kinhitzkia ne apitzalti6 wan inhelishku7.

“Taja tiu-tiknamaka tey ne talwika. Kwakuni tiu-tikaki kan mikia nemi8 se. Kwakuni tiu-titachia su kan tiasi miktuka: 1925 kwakuni tiu-tikwi chiupi tey ne nimetzmakatuk, tikchachankwa9 wan ne mutenhayu10, tikmaka tik ne iten… su

tikasi miktuka.

“Su tikasi yultukuk, tikmana chiupi ne nimetzmakatuk,

wan tikmaka ma kiuni. 1930

1 mutatemuilia: buscarse la vida 2 -teputzwia = -kimilua ka iteputz, cargar en el lomo, cargar a cuestas 3 mekapal: mecapal, arnés de cuero para cargar bultos 4 tzaput: zapote 5 itentzuntál: una planta venenosa 6 apitzalti: diarrea, disentería 7 -elishku: estómago 8 mikia nemi = yawia miki, estar moribundo 9 -chachankwa: masticar 10 -tenhayu: saliva

118

“Ini inte tiktajtani1. Tiu-tinemi nawi tunal inteatka tikwis2.

Ini yu-nemit inat: Ká kinpajtijtuk? Kwakuni yawit inat ka Ne nemi se tapajtiani, wan weli yek, weli kicha ma yulkwi3 mal miktuka!”

Kwakuni pejket yawit kitemuat pal kinpajtia. 1935

“Kwakuni tiu-tipewa tikintajtanilia. Ne kwikwilis4 yawi ka kalijtik5. Yu-pewat metznutzat ne pal kalijtik. Yawit metziliat: ‘Asu tikyulkwiltia, inte nina naja uni; mas niu-nimetztalkulia6

ma nikita ka tiketza7.’”

Kan kichiwki miak tumin, kwakuni yajki kishtia kan ne 1940 kitalijtuk itentzuntal. Kwakuni yajki ka itechan, wan kan asik,

kilik ne isiwaw:

“Tiu-tikua kwejkwechpala ne pipilchichin.”

Inak ne siwat:

“Tey ne tikwika pak ne kajkawayu?” 1945

“Shu-shikua tey ne nimetzilik, kan tiwitz tikitas tey ne

nalwika.”

Wan yajki kikua ne kwejkwechpala, wan kan asik, kitak ne

tumin, ka miak.

Wetzki miktuk. 1950

Kwakuni inak ne takat:

“Inte nalwikatuskia asu naja nikmatuskia ka-jkiuni8. Inte

nalwikatuskia! Kwakuni nimumiktia nusan...”

1 … ipatiw. 2 inteatka tikwis: sin recibir nada 3 yulkwi: revivir, resucitar 4 kwikwilis: peste 5 kalijtik: (según Sch., aquí) en la ciudad 6 -talkulia = -takulia, regalar 7 ketza: ¿traer a la vida, poner de pie (al paciente)? ¿parar, detener (la epidemia)? 8 ka-jkiuni = ka ijkiuni, ka kiunij

119

42

Nemik se lamachin kipishki1 yey ipilawan, ume

yejyekmet, ne se inte weli taketza. 1955

Uni lamachin intea welik kisa. Kwakuni yajket ne ume ipilawan ne yejyekmet, wan ne se inte yek kiajkawat tajpia wan

ne lamachin.

Ne yejyekmet, kwak kialtiat kitutuniat katka ne at, wan ijkiuni kilijket ne inte taketza ma kitutuni ne at. Kan nemia 1960 yemanka2, kwakuni ma kialti ne lamachin wan ma kimaka tey

kikwa.

Kwakuni kan yajket ne ume yejyekmet, ne inteyek kitalik ne at kitutunia, wan inte kitutunik yaja, kichishki3 ashta kan kwakwalakak4. Kan kitak ka kwakwalaka nemi, kikwik wan se 1965 wajkal, pejki kiatekia5, wan kitak, kan ne pejki wetzi ijpak, pejki tzikwini6 ka ajku. Kwakuni inak ne inte taketza ka ajwiak

kimatki, ka yajika ajkutzikwinik. Nemá mikik.

Kwak walajket ne ume yejyekmet, kitajtanilijket ka su

kialtik. Inak yaja ka e. 1970

“Kan ne kimatki yaja ka pejki nikaltia, ashta tzikwinik ka ajku ika paki. Semaya kuchki. Kwak naja niknutzki su

takwaya, inte nechnutzki, kuchi yek.”

Kwakuni yajket tachiat ne ume yejyekmet. Kwakuni

kitaket ka miktuka. Kwakuni muilijket ne ume ijtiwit7: 1975

1 kipishki = kipiak 2 yemanka: tibio, templado 3 kichishki = kichiak 4 kwakwalaka: hervir 5 atekia: echar agua 6 tzikwini: saltar; tzikwini ... ijpak: saltó encima de él, lo asaltó, lo atacó 7 ijtiwit = yajtiwit

120

“Ini miktuka. Shikita tey yajtuk kichiwa! Ashan musta tiu-tiawit tiktukat tejemet ini lamachin. Tiawit tiktitaniat1 yaja ma

yu-tami kimewa2 ini tatuk.”

Kwakuni kilijket:

“Taja tiu-tiaw tami tikmewa ini tatuk3.” 1980

Kwakuni yajki, wan kan asik kitak kan ne mas wejkapan4.

“Nikan niu-nikmaka achtu.”

Kwakuni pejki kitzinkutuna5 muchi ne ijikshi tatuk. Wan kan tamik kikutuna, yajki kinnawatia6 ne yejyekmet ka tamik

kimewa ne tatuk. Inaket ne yejyekmet: 1985

“Ken nesi ne kwak inte nemituk tatuk?7 Tiawit titachiat

ma8 yu-kichiwtuk seuk inteyek!”

Kwakuni yajket tachiat wan kitaket ka nian se ikshi tatuk kiajkawtuk. Kwakuni inaket:

“Shikita tey ne mukweptuk kichiwa senpa! Ashan tey weli 1990 tikchiwat? Tikutujtukat9. Su-nte, kiuni yu-nemi techchiwilia. Mas yek ma yawi, wan ma kiwika tey ne kiajkawilijtuk ne

lamachin.”

Kan ne yawi tik ne kujtan, kitak se tapetztik10. Kwakuni

inak yaja: 1995

“Nikan niaw nikuchi.”

Kwakuni kutejkuk1, kuteputzwijtuk2 ne tenkal3: yaja ne kimakatuyat, yajika inte kiajkawa. Ne kipiatuya pak ne kwawit.

1 -titania = -tuktia 2 (ta)mewa: desyerbar, limpiar la maleza del campo 3 tatuk = mil, (mata de) maíz 4 wejkapan = wey, kojtik 5 tzinkutuna: cortar desde abajo, cortar a ras de tierra 6 -nawatia: informar 7 Muita ken te keman nemituskia tatuk! 8 ma = su (?) 9 -kutujtuka: (Sch.) acabar con (alguien) 10 tapetztik: (lugar) despejado, libre de escombros

121

Kwakuni kan tayuakik kitak ka pejket asit. Kitak ka pejket mawiltiat tumin, wan ka kineki kita yek tey ne kichiwat nemit, 2000 kwakuni kimakishtik4 ne tenkal. Kwakuni inaket ne mawiltiat nemit ka ne taltikpak5 ishkupinik6 kan kikakket ka kakalaka7

witz ka inhijpak. Kwakuni kisket mutaluat.

Wan kan kitak yaja ka mutalujket, kutemuk wan pejki

kiululua8 ne tumin, kwakuni yajki. 2005

Yajtuka yaja, pejket asit tey ne mawiltiat katka. Kwakuni

muilijket:

“Inteatka ini techmutijtuk9. Ini ajaka10 walejkutuk11 nikan. Ashan tey weli tikchiwat? Tiawit tikasit pal tikishtiliat ini tumin.

Kan tiawit tikishtiliat muchi, tikmiktiat nusan.” 2010

Kwakuni yajket tachiat su weli kiasit, wan kan kiasiket, kishtilijket wan kitaket ka inte yek. Kwakuni muilijket yejemet:

“Má tikmiktikan, mas yek tikwikat kan ne tinemit tejemet.”

Kan asiket, kitak yaja muchi ken nemit12 ne. Kwakuni

kilijket: 2015

“Ashan tiu-tipewa timumachtia: ashan tiu-tiawit ijtik ne ujti wan yawi witz se mutalijtuk ijpak ne kawayu. Wan taja tiu-timutalia ijtik ne ujti wan tejemet tiu-timinayat13. Wan kan tikita ka witz, tiu-tiktajtanilia tit. Kwakuni tiu-tikmaka14; kan

tikita ka miki, kwakuni tikishtilia ne tumin kiwika.” 2020

Kwakuni yajket. Wan kan asiket ne inchan muiliat:

1 kutejkuk = tejkuk ijpak se kwawit 2 -teputzwia = -kimilua ka iteputz 3 tenkál: puerta 4 -makishtia: soltar (de la mano), dejar caer 5 taltikpak: mundo, la Tierra 6 ishkupina: derrumbarse (Sch.) 7 kakalaka: hacer ruído (Sch.) 8 -ululua= -pejpena, recoger del suelo (Sch.) 9 Lo que nos ha asustado no era nada. 10 ajaka = sé u sejsé, aka, alguien 11 walejku: llegar 12 ken nemit: cómo vivían 13 minaya (minashki, minashtuk): esconderse 14 tiu-tikmaka = tiaw tikchalua

122

“Ini weli mas ke tejemet. Tejemet inte tiwelit ken ne yaja kichiwa. Kipia ken ijtuk1 pal asi inawak pal kimiktia. Ini yek pal yaja techtekimaka2. Kwakuni yawi weli techmachtia ken ne

kicha yaja pal asi inawak.” 2025

“Ashan naja nimetzintekimaka, wan naja nikneki

nimunamiktia! Naja nikneki su weli niaw ka techan! Annechmakat ne tumin pal niaw nitachia ká kineki munamiktia nuwan, wan kan nikasi ká kineki munamiktia nuwan, niu-

niwitz nimetzinnawatia tey tunal nimetzinchia.” 2030

Kwakuni kimakaket ne tumin, kwakuni yajki. Wan kwak asik tik ne techan nemik ina, kan ne walajkewtuk3, ne kitztuk se siwapil nemituk puliwi pal uni techan. Kwakuni pejket kimatit tey ne taketza ne piltzin wan yajki ne se tachia pal kilia asu-nte kitztuk se ieltiw. Kwakuni inak ne piltzin: 2035

“Naja inte nikishmati. Tey nimetzilia4, ka nemit muchi tey ne puliwtiwit pal ini techan, wan naja weli nikishtia ini mupal

wan muchi ne nemit ne.

“Naja nimetzilia naja niwalajtuk nitachia ká kineki munamiktia nuwan, wan taja tikpia se. Su tinechmaka, weli 2040 nikishtia ne mueltiw, wan kenhaya ne sejseki5 weli nikishtia, su nechiliat e. Tey ne niu-nikinhilia6, su nechmakat tumin pal nimunamiktia, wan ne seki tey mukwa, su nechiliat e, weli nikinhishtia. Ashan taja su tinechilia e, ka tinechmaka,

nikishtia ne mueltiw.” 2045

“Nimetzmaka, wan niaw nikinhilia ken ne tina.”

1 kipia ken ijtuk: se le da bien 2 -tekimaka: ordenar, mandar, ser el jefe 3 walajkewi: salir, tener su origen 4 Tey nimetzilia...: Lo que (sí) le digo es... 5 sejseki = sejseuk 6 tey ne niu-nikinhilia: lo que les voy a decir (a ellos) es (que)

123

“Ashan niu-nikua ume tawil.”

Kwakuni yajki kiwika ne ume tawil, wan kan asik kan nemia achka1, kwakuni kitatik se ne tawil wan kishtukak tik itili. Kwakuni mushnuluk2 wan pejki nejnemi wan nawi ikshi 2050 pal ka ipan. Kwakuni muketzki se, kilia ne seuk:

“Shiwi shikita tey ne witz ne.”

Kwakuni kisket tachiat ne seki wan muilijket tey ne witz ne, wan kitaket ka inte kipia inakas, semaya ikamachan3 wan

se ish. 2055

“Tey nina naja: uni ika tikmiktijtiwit miak, yajika witz ini inteyektakat4: wan inte tejemet su tikchiat!”

Kwakuni mutalujket, wan kan mutalujket ka mumutijket, inte kielnamikket kisatiat5 ne siwatket. Kwakuni asik ne piltzin

kan nemit ne siwatket: 2060

“Ashan tiawit.”

Kwakuni muchi isaket wan yajket iwan.

Muchi tatwiket inchan inat kan nemituyat. Kwakuni

tatwiket muchi pakit, kiuni ka muchi yu-temakat ne tumin wan

ne seki tey ne yu-mukwa. 2065

Kwakuni inak yaja:

“Ashan niu-niaw nitachia ken tatwitiwit, wan nikinnawatia

tey tunal naja niaw nimunamiktia.”

1 achka = unisan, cerca 2 mushnulua: acurrucarse (Sch.) 3 kamachan = kamachal, mejilla, cachete 4 inteyektakat: diablo, demonio 5 -isatia: despertar

124

Kwakuni inaket yejemet:

“Ne witz ne ká techtekimaka!” 2070

Wan kan asik, kilijket tey ne panutiwit:

“Tikitasket ken techilia.”

Kwakuni kilijket:

“Ká ini walejkutuk nikan wan techishtilijtuk muchi ne

siwatket, wan tumin techwikilijtiwit?” 2075

“Tey, inte kimatit tey ankichiwtiwit? Ini ne inteyektakat metzintachia. Ika inte ankichishket, yajika ashan ne anmusiwawan kitashtawiat nemit. Su ankichat wan ne tumin

ken ne nimetzinhilik, kan nimunamiktia, niu-nikishtia.”

“Ini weli mas ke tejemet, tiu-tikmakat tey ne tikilijtiwit pal 2080 ne isiwaw. Tiu-tikwikiliat tey ne tikpiat unkan, tey ne pal siwat

pal kitalia kwak ne yu-munamiktia.”

Kwakuni muchi asiket. Nusan ne tetekumet1 pal ne

siwapipil2 puliwtuyat yajket kiajkawat ken ne mukawtiwit3. Wan yajket ashta sejseki kinekit kishmatit ne piltzin ka weli yek, ken 2085 kichiwtuk pal kishtia ini siwapipil ijikmanpuliwtiwit.

“Tiu-tiawit pal tey witz, pal ka tujpak nemi4. Yaja weli

tiknawatiat5 tey ne asi tunawak.”

Asiket muchi ne welit kikwit tey inte inpal6 wan kilijket ne piltzin ka kinekit yejemet kishmatit ne isiwaw. Kwakuni inak 2090 yaja ka weli kinhilwitilia seuk tunal.

“Ashan inte weli, ika anmejemet inte kipiat anmusiwaw,

wan naja inte nikneki ninaka inte nikpia nusiwaw!”

1 teteku: padre (sin especificar de quién), el Padre 2 siwapipil = miak siwapil 3 mukawa = naka 4 tujpak nemi = techtuktia, techtekimaka 5 -nawatia: (aquí) consultar sobre (?) 6 ne welit kikwit tey inte inpal: los ladrones (Sch.)

125

“Inte weli titechchiwiliat tejemet tey tiknekit. Ma

shitechchiwili ken ne timukawtiwit!” 2095

Kwakuni pejket takwat wan atit, wan inte ipanik1 tey ne

kintalilijket. Kwakuni nemik se ne yejemet, wan kwak ne kitzunpilua2 tey ne kimakatuyat, kwakuni ajkutachishki3 wan

kitak ne nakat kupilkatuk4.

Kwakuni yajket ka nea5. Kan ne yawit, muilijket: 2100

“Inte ipanik tey ne techmakak.”

Kwakuni inak:

“Kan yawi ipani6, su muchi ne nakat kinashtuk7 ajku. Tey,

inte ankitaket?”

“Inte,” muilijket ne seki. 2105

Kwakuni inak ne se yejemet:

“Ken anhinat tiwitzet ka tayua tikishtiliat? Ashan yu-nemi kuchi wan ne isiwaw, inte yu-kimajmati8 kwak tikwikat ne

inakaw.”

Wan yajket kishtiliat wan kalakket. Ijkia9 ka yaja kuchi 2110 nemi katka wan ne isiwaw. Kwakuni yajtiwita wan ne inakaw.

Wan kan isak yaja, kielnamik ne inakaw wan yajki tachia

wan kitak ka-nteatka1 nemi. Kwakuni inak:

1 ipani: bastar, alcanzar. 2 -tzunpilua: (Sch.) levantar hasta arriba (pal ati…) 3 ajkutachia = tachia ka ajku 4 kupilkatuk: colgado 5 yajket ka nea: se fueron (Sch.) 6 Kan yawi ipani? ¿Cómo va a ser suficiente pues? 7 -inaya (-inashki, -inashtuk): esconder. Muchi ne nakat kinashtuk ajku: Toda la carne la ha escondido arriba. 8 kimajmati = kimati 9 ijkia = tejkia

126

“Nikan shimukawa. Naja niu-niaw nikishtilia ne nunakaw.

Niawa nikinhasi!” 2115

Wan yajki. Wan kan kinhasik inte kinnutzki: pejki yawi

sanse2 inwan3, itech ne ká kiwika ne inakaw. Wan kilik:

“Ken tikmati? Tikujkutiaya4?”

Kwakuni inak ne ká kiwika ne nakat:

“Ijkia ka-ntea5 niweli!” 2120

Kwakuni inak yaja:

“Shalkwi tel, niaw nikwika naja.”

Wan ne ká kiwika katka inte kishmatki. Wan yaja pejki yawi intzalan6 wan mukawki yajki tipan7, ashta kan nakak

iselchin tipan. Kwakuni mukwepki wan ne nakat. 2125

Pejket yawit ka inchan yejemet, kimatit8 ka kiwikat ne

nakat. Wan kan asiket, muilijket:

“Wan ne nakat kan nemi?”

Kwakuni inaket ka inteaka kimati. Kwakuni muilijket:

“Ankitaskiat ka ne ká techtekimaka yaja techishtilijtuk 2130 senpa. Ijkia ka yaja weli mas ke tejemet. Techishtilik wan inte

tikmajmatket.”

Kwakuni inak se ne yejemet:

“Wan kan yu-weli yaja ken tejemet?”

Kwakuni inak ne ká kintekimaka katka: 2135

“Asu-nte weliskia, nikan tikpiaskiat ne tunakaw.”

1 ka-nteatka = ka inteatka, ka te datka 2 sansé: juntos 3 sanse inwan: junto con ellos 4 kujkutia: cansarse. Tikujkutiaya? ¿Ya te cansas? 5 ka-ntea = ka tea 6 intzalan = inhijtik, entre ellos 7 tipan = ka ipan, detrás, después 8 -mati: (aquí) creer

127

Kwakuni inak seuk:

“Naja su-jkiuni inte niweli. Intea ninemi nikan anmuwan.”

Kwakuni inaket:

“Ijkia ken ina ka tejemet inte tiwelit. Wan tey tikchiwat 2140 nikan?”

“Yawi ini se, niaw naja nusan.”

Kwakuni inaket muchi:

“Yawit ne ume, tiawit nusan. Tey tikchiwat nikan? Inte

tiwelit.” 2145

Yaja mukawki wan ne isiwaw wan miak tumin.

128

43

Nemituya se shuletzin tik Nawitzalku. Yaja kiwilikuia1

kita ka kisat ne kujkunet tik se kal kan yawit kishmatit

amapepeta2. Yaja inak:

“Naja nusan niu-niktemua se kal kan welit yawit miak 2150 kujkunet ma kinmachtikan amapepetat.”

Keman nemita ne muchi sentepewtuk3, asik se tawantuk4.

Kilijki:

“Naja nikneki niwitz nusan wan anmejemet amapepeta5.”

“Tejemet inte tiknekit ma wikit6 nikan tajtawantuk.” 2155

Kwakuni inak ne tawantuk:

“Su-nte kinekit ma niwiki, naja nikan ashkan ka tayua niu-niwitz. Niu-nalkwi seseuk tajtawantuk tajkuyua7.”

Asiket wan kitatzutzunket8 ne tenkal. Kwakuni isaket ne

kujkunet wan taketzket; inaket: 2160

“Ká uni? Anmejemet tey ankinekit?”

“Tejemet tiknekit ma tentapukan ne tenkal.”

Kwakuni inaket ne kujkunet:

“Tejemet inte timuketzat tiktapuat ne tenkal.”

Kwakuni inaket ne tajtawantuk, kitapanket9 ne tenkal wan 2165 kalakket kishtiat ne kujkunet, wan kiwikaket kan nemi se wey

1 Palabra de forma y significado inseguros; según Sch., ‘le gustaba’ 2 ama(te)pepeta = amatachia, amataketza, leer, lectura 3 (mu)sentepewa: reunir(se), juntar(se) 4 tawantuk: borracho 5 ¿? 6 wikit: sic 7 tajkuyua = tajkutayua 8 -(ta)tzutzuna: golpear 9 -tapana: reventar

129

apan, ne nemituya se wey tet wejkapan1 ne kitukeytiat2 ne tet pal wakshi3. Ne kinpankisket4 seki kujkunet wan kinmiktijket. Ne iesyu kiuniket wan ne nakat kitalijket ma muishka. Wan ne

seki kujkunet kikupilujket5 wan se ichti6. 2170

1 wejkapan = wey, kojtik 2 kitukeytiat = kitukaytiat, yaja itukay 3 wakshi: sacrificio (Sch.) 4 -pankisa: elevar, subir, alzar 5 -kupilua: colgar 6 ichti: cuerda, soga

130

44

Tik se kal kan nemituyat yey tajtakamet, sejse yejemet

kipiatuyat se chukuyu1 ka welia taketza. Ne tajtakamet najnawatijket2 tik muchi ne techan ka yejemet kipiat se tutut iujmiyu shushukna, ma asikan tajtakamet wan sijsiwatket ne

tik ne inchan taketzat wan ne tutut. 2175

Inteaka asik.

Nemá keman kipiatuya chikwasen tunal ka panutuya tey yejemet inatuyat, asik ne shulet wan se ikunew chijchin. Keman asik, kimakak imey ne tajtakamet ka nemituyat kalijtik ne kal,

wan kilijket: 2180

“Shikalaki.”

Kilijket ma mutali. Keman nemituya ne muetztuk,

kitajtanilijket tey kineki. Kwakuni inak ne shulet:

“Naja niwalajtuk ka nechilijket ka nikan kipiat anmejemet

se tutut ka weli taketza wan se.” 2185

Kwakuni taketzket ne yey tajtakamet tejtekuyu pal ne kal.

Kilijket ne shulet:

“Wan taja yawi taketza ne tutut ush wan ne kunet?”

“Wan naja,” inak ne shulet. “Nikneki niktajtanilia keman

niaw nimiki.” 2190

Kwakuni inaket ne yey tajtakamet:

“Ashkan inte nemit ne tujtutut. Kiwikatiwit tik seuk techan kita se kukuyani3 ma kinhili ne intejteku pal ne kukuyani su yawi miki ush yawi yektia4. Taja tiweli tiaw wan

1 chukuyu: papagayo 2 najnawatijket = inaket, taneshtijket 3 kukuyani = se ká kukuya, enfermo (persona enferma) 4 yektia: ponerse bien

131

timukwepa musta ka peyna. Ashkan tiaw tikajkawa ne kunet 2195 nikan wan tejemet.”

Kwakuni inak ne shulet:

“Inte niweli nikajkawa ne nukunew. Semaya yaja nikpia.”

Kwakuni inaket ne tajtakamet:

“Inte miak se tayua. Ma naka nikan wan tejemet. Nikan 2200 yawi panu yek, yawi kikwa tey yaja kineki.”

Kwakuni inak ne shulet:

“Niaw nikajkawa wan anmejemet. Musta peyna niaw niwitz nitaketza wan ne tutut wan niaw nikwika ne nukunew, seuk

tunal ka peyna.” 2205

Keman asik, tajtanki ka1 ne ikunew. Ne tajtakamet kilijket:

“Ne mukunew teutak mikik.”

“Wan kan nemi?” inak ne shulet.

“Tikshalpachujketa2.”

Ne shulet pejki chuka, se yejemet san3 kilijki: 2210

“Ini umeshtin4, yejemet kimiktijket ne kunet wan kimanket

wan kikwajket.”

Ne shulet mukwepki tik ne ichan kilia ne isiwaw. Keman

asik seuk takat tik ne ichan pal ne shulet, kilia:

“Naja nikmatki ka taja tiajtuya kan ne tajtakamet ka kipiat 2215 ne chujchukuyu.”

“E,” inak ne shulet. “Ne nikajkawki ne nukunew wan

kikwajket.”

“Uni niwitz nimetzilia: ka inte tajtakamet yejyek. Kikwat ká

asi uni tajtakamet. Kintukeytiat wajwak: kineki ina ka kikwat 2220 tajtakamet.”

1 tajtanki ka = kitajtan ipanpa 2 -shalpachua = maka tal, enterrar 3 san: hasta que (?) 4 umeshtin = ume, ujume

132

45

Inat ne shujshulejmet, keman miki se, ka muchi ne ieltiw1

chukat. Yawit kitukat ne mikini kutirintuk2. Kiwikat pak se tapech3, mupalewat4. Keman yawita asit tik ne shaput, kitaliat tik talchi wan takwikat muchi ne sijsiwatket. Wan ne 2225 tajtakamet keman kitukat kiajkawat tajtamal, wan inat yejemet:

“Pal ma takwa keman kipia mayan, ma muketza kikwi.”

Inat yejemet ne mijmikini keman intea kinekit nemit

wetztuk mutaliat kitat ká yawi mukwepa muyulkwi.

Se imey wan nawi ijpak5 tunal kipiat tik ne shaput. Inte 2230 kimakat tal ashta tami kiyujyulumakat6 ne katayua wan ne tunal, pal naka paki ne mikini kita ka kitasujtat7 ne imiaka8. Kan ne tami kiyujyulumakat, kwakuni kimakat tal.

1 muchi ne ieltiw = muchi ne ikniwan, todos sus parientes 2 kutirintuk: tieso (con rigor mortis) (Sch.) 3 tapech: tapesco 4 mupalewat = mupalewiat 5 se imey wan nawi ijpak = chiknawi (5 + 4) 6 -yulumaka = -maka iyulu, demostrar amor (Sch.) 7 -tasujta: amar 8 -miaka(wan) = -ikniwan, familia

133

46

Inat ne antiujmet1, ne ka miki miktijtuk yawi temaka2 kan

nemi se wey tit ka nemi memelaka3. Ne mushtukat ne yawit 2235 temakat ne mijmikini wan mukwepat neshti.

Keman miki ne kimiktijtuk4, ne yawi temaka nusan.

Wan inat ka ne neshti muyulkwi wan taketza. Kilia ne ka kimiktijtuk:

“Tiwalajkia taja? Nusan nikan tiaw titashtawa muchi tey 2240 tikchiwki nuwan. Naja ijkiuni, taja nusan5 tiaw timutati. Nikan titashtawki tey tikchiwki keman tinemituya yultuk. Nikan

muchi mutashtawa.”

Inat nusan ne antiujmet, ne ka mikit kujkukuyanit6 uni yawit kan nemi se tawil istak. Ne inat ne antiujmet ka asi se 2245 tunantzin kinpua7. Keman tamik kinpua kinmaka muchi se

witzti8 pal se shuchit. Kinhilia:

“Má shitamutakan, naja nechmakaket keman niwalak

nikan.”

Yawit muchi nikan melaktik9, yawit asit kan nemi se tet ka 2250 kipia iten, ijish, iyak, inajnakas, itajtan. Muchi ishkaliu kipia,

semaya itzunkal10 inte kipia.

Ne yawi metzilia ne tet – weli taketza – yawi metzilia ne ujti ka yawit kitzkiat anmejemet. Kan nemi ne tet nemit ume ujti. Tik se ujti kisentalijtiwit11 shujshujchit. Ne yawit muchi tey 2255 1 antiujmet: ‘los antiguos’, Sch. ‘los ancestros’ 2 yawi temaka = ajsi, como español coloquial: ‘va a dar’ (temaka = tamaka) 3 memelaka: Sch. titilar 4 Fíjese: ne miktijtuk ‘el que fue matado’, pero ne kimiktijtuk ‘el que lo mató, el asesino’. 5 Naja ijkiuni, taja nusan… ‘Así como yo, tú también…’ (?) 6 de kukuyani: enfermo 7 -pua: contar 8 witzti: espina 9 melaktik: recto, directo 10 -tzunkal: cabello 11 -sentalia: poner (junto)

134

mijmiktiwit yek. Tik ne ujti ka kipia wijwitzti, ne yawit muchi ne mijmiktiwit inteyek. Asit tik se wey tit ka nemi memelaka. Ne

mukwepat neshti.

135

47

Tikitaskia1, naja nikiliskia2 ne Espanyol ipal tajtaketza

nuwan…Nikakiskia tey ne nechilia… Naja niaskia iwan pal niaw 2260 nikishmati kan ne ichan, iwan ninemi ijtik ne ichan yaja, ipal nimumatiskia3. Niaw ninemi iwan yaja. Ikman ninemiskia nimumachtia nitajtaketza iwan yaja. Naja nikneki niweliskia4 ken yaja tajtaketza. A ke yektuntin5! Naja nekiskia ma weliskia6

pal ne nitajtaketza iwan yaja. 2265

Keman niaw iwan yaja, má shikwalani7, nimumatkia8.

Ashkan inte niwitz ipal ninemi ijtik ichan ne takat.

Nechtashtaw ne takat, ika niwalak. Ashan niaw

nimukwepa ichan ne takat. Nimukwepa.

Niasik, nechilia ne takat: 2270

“Nikan shikuchi ipal inte tiaw, ika ne muchan wejkaya9.

Nikan tikuchi yek kalijtik.”

Nunantzin nechneki10. Ika inte niwitz. Nechmaka miak11 nutakwal, iwan tey ne nechtitania12 chiupichin. Ika, nikneki

niktamia ne metzti. 2275

Ashkan kukuya ne isiwaw. Ika niwitz ishta yektia13,

kwakuni niaw niwitz.

1 Tikitaskia... = Shikita… 2 nikiliskia, nikakiskia, niaskia = niknekiskia nikilwia, niknekiskia nikaki, niknekiskia niaw 3 mumati: acostumbrarse, habituarse (Sch.) 4 nikneki niweliskia ¿= niknekiskia niweli? 5 yektuntin = yektzin, yekchin 6 nekiskia ma weliskia ¿= niknekiskia ma niweliskia? 7 kwalani: enojarse 8 nimumatki(a): me he acostumbrado (Sch.) 9 wejkaya = (sujsul) wejka 10 nechneki: (aquí) me necesita 11 miak: (aquí) suficiente 12 nechtitania = nechtuktia. ‘y lo que me manda (hacer) es poco’ 13 yektia: ponerse bien

136

Kwakuni muchiwa ne kal…

Niwalajtuka! Ashkan shiktemu yey takat ipal kalwikat ne kwajkwawit. Ashkan shu-shiktemu se takat pal kichiwa yek 2280 tukal. Ashkan niaw niktemua ipal kichiwa ne nukal.

—Nusan naja niaw nikilia ma kichiwa yek ne nukal ipal

kiketzat sanse1.

Ashkan witz ne takat pal taekchiwa. Naja nikneki ma kitamia ijtik se metzti. Ashan witz ipal niktashtawia ika 2285 kichiwki ne nukal.

Ashan niaw niktaekcha pal nikuchi nikan kalijtik. Musta niaw niktatia tit. Neman2 niu-niwitz ka nikan pal tami

nitaekcha.

Tiwitzet wan muchi nupilawan, ika nalsajsaka muchi tey 2290 ne nikpia. Musta niktamia nalsajsaka.

1 sansé: juntos 2 neman = nemá, nemanha

137

48

Nikan techan, keman inteuk walajtiwit ne espanyolujmet,

inteaka kipiatuya intukey. Ashta walajket ne espanyolujmet pejket kintaliliat ne intukey. Nianhaka kishmatituya ken

munutzat ne espanyolujmet. 2295

Yejemet kipiatuyat miak tumin, kalwikaket:

“Uni tey ankipiat anmejemet, uni tumin. Uni shikanakan. Má shiktamutakan. Wan uni, weli mutakua tey anmejemet anmunekit. Tejemet tiu-tiawit, wan tiu-talmukwepat tikwikat muchi uni tey anmejemet ma ankipiakan1 pal tekitit. Tejemet 2300 keman nemia muchi yekchiwtuk tiawit titaniliat2.”

Wan ne indios muchi asiket, muchi musentepewket wan kimiktijket se wakash3, kishtijket ne nakat wan kiekchiwket pal kinkalkwiliat4 ne espanyolujmet. Ne indios yajket kalkwit ijiswat, shujshuchit; kisentaliat kan yawit panut ne 2305 espanyolujmet.

Kalwikaket nusan kujkuyamet, tijtijlan wan pejpelu pal

kitalkuliat ne indios, ika nikan inte kipiatuyat niantatka.

1 ¿sic? 2 El original no se entiende aquí. 3 wakash = turuj 4 Por kalinkwiliat.

138

49

Keman naja nipejki nimutiskalia1, ne techan inteuk

nemituya yekchiwtuk. Semaya nemituya ne teupan wan ne 2310 sentapal2. Naja ninemituya tik se kal kan kipiatuyat yey siwapipil nechwiltilijket3 nitaketza yek. Keman nikiski chan

yejemet, naja niwelia nitaketza wan ne mujmulatujmet.

Keman pejket kiekchiwat ne techan, naja ninemituyaya wey. Nechilijket keman tik ne techan inteuk nemituyat 2315 mujmulatujmet, nianhaka teuk welituya amapepeta4.

Ashta yajket kalkwit nawi ma welikan yek amapepetat,

ashta kwakuni pejket kinwiltiliat ma kitalikan intukey.

1 nimutiskalia = nimuskalia 2 sentapal: (Sch.) puente 3 nechwiltilijket = nechilwitijket, nechmachtijket 4 amapepeta = amatachia, amataketza, leer, lectura

139

50

Naja nikpia chikwasen nuechkawan1. Ijtik ne

chijchikwasen yey weli chiupi amapepetat2, wan ne seuk yey 2320 nuechkawan inteatka.

Yejemet kwalanit.

Tejemet wan innan kinhilia3 ka yaja yawi taketza wan ishulejyu, yawi kilia ka muchi tey kipia yawi metzinkawilia4 anmejemet, iwan ne seuk yey ka welit amapepetat inte yawi 2325 kinhajkawilia inteatka. Keman kikakket ka inat ka muchi tey kipiat ne inteku yawi kinhajkwikilia ne seuk yey, pejket

musumat.

Yajket ka Sensunat kalkwit se pal yawi kinhilia ken yawit muchiwat. 2330

Inan inak ka yawi tanamaka pal ijkiuni te kinhajkawa

nian se. Ne tumin yawi kinmaka sejse.

1 nuechkawan = numanujwan 2 amapepeta = amatachia, amataketza, leer, lectura 3 sic; quiere decir naja wan innan tikinhilwiat… 4 metzinkawilia = metzinhajkawilia, kiajkawa anmupal

140

51

Ume kujkunet asiket kitzutzunat1 ne tenkal pal ne

teupan. Keman kitzutzunket, taketzki se ne kalijtik. Kilijki:

“Anmejemet tey witzet kichiwat ka tayua?” 2335

“Tey tiknekit tejemet, techtitanilijki nuteku ma tiwitzakan2 tiknutzat ne pale, ka se nueltiw nemi kukuya wan yawia miki. Nechilijki nuteku: “Shawit3 shiknutzakan ne pale pal ma wiki

kiyulkwitia ne nukunew.”

Kwakuni inak ne nemituya kalijtik ne teupan: 2340

“Shikalakikan, shimutalikan. Shinechchiakan nikan,

niaw-niknutza ne pale.”

Ne kujkunet mutalijket. Keman nemituyat ne mutalijtiwit, kitaket ka yawi se wey takat inte kipiatuya itzuntekun. Keman

asik innawak yejemet inte kinnutzki. 2345

Ne kujkunet mumutijket wan kisket mutaluat pal ne teupan4, wan yajket kiliat ne inteku ka ne teupan nemituya

tzaktuk:

“Tejemet tiktzutzunket ne tenkal pal ne teupan wan

taketzki se kalijtik, nechilijki: Ma shikchiakan ne!; keman 2350 tikitaket ka yawi inte pale yek, inte kipiatuya itzuntekun!”

Kwakuni inak ne shulet teteku pal ne kujkunet:

“Niu-niaw naja ashkan. Anka5 niweli nikita keman yawia

ne takat.”

1 (ta)tzutzuna: golpear, tocar 2 tiwitzakan = tiwikikan 3 shawit = shumet 4 pal ne teupan = tik ne teupan 5 anka: acaso, quizás

141

Kinamik ne pale ka yawia muetztuk tik se kawayu, wan ne 2355 pale inte kipiatuya itzuntekun. Kan kinamik, kitzkik ne pale ne

takat, kilijki:

“Niaw-nimetzwika pal inte timukwepa tiktitania ne mukujkunew tajkuyua. Teika inte tiwalak taja? Ashkan niawi1 nimetzwika kan naja ninemi. Ne inte mukwa tamal, inte kiunit 2360 at: muchi tunal tekiti se ashta ka teutak. Asi se siwat wan se takat kiwikat se pula tishkal. Keman asit, tajku kishtiat. Se tajku yawit metzmakat taja wan ne seuk tajku yawit nechmakat

naja. Wan uni tipanut muchi teutak.”

1 niawi = niaw

142

52

Nemik se pale kinekik kinapalua ne siwapil, wan 2365 munamiktijtuk. Wan kinawatik ne ishulejyu. Wan kilik ne

ishulejyu:

“Shikita, tejemet inte tikpiat tumin. Asu tiweliskia tikilia asu metzmaka makwil imey pual1 pesos, weli witz, iwan tiu-

tiktemuat ken tikchat ka mawiltia uni pale. 2370

“Nikan niu-nikcha ka niaw2. Kan witz, shikili su metzmaka ne tumin, ma wiki musta. Nusan shikili weli semaya ka tayua ipal inteaka kimati, wan ma wiki pak ne mula, wan tikilia ma

kilpi tankupa3 ne kwawit, iwan uni weli kalaki kalijtik: Su witz ne nushulejyu, weli tikisa nemá wan timutalia ijpak ne mula. 2375

“Ashkan shikili ka musta niaw, ka weli witz ka tayuaya.

San4 witz, ma kalaki ashta kalijtik.

“Tikilia ka tiaw tikchiwilia chiupi itakwal. Kwakuni tayuaya wan kunyua. Wan kwak niu-nalejku5, yaja ma nemia

kalijtik. Niu-niktzutzuna ne tenkal. 2380

“Kwakuni tiaw tikilia: Ne nushulejyu! Shu, ika walak ne nushulejyu! Shikisa nikan pal-te metzita, wan tiaw nemá ika ma niktapu ne tenkal pal kalaki ne nushulejyu. Keman naja niktapua ne tenkal pal kalaki, taja nemá tikisa wan tiaw.”

Mutalik ijpak ne mula, wan intea nemi ne mula ika ne 2385 ishulejyu kitemujtuk se wakash6, wan kishtilijtuk ne galapago1

1 makwil imey pual = makwil tzunti, 500 (5 x 5 x 20) 2 niu-nikcha ka niaw: haré como que me voy, fingiré irme 3 tankupa = itan 4 san: tan pronto como, en cuanto 5 nalejku = niajsi 6 wakash = turuj

143

pak ne mula wan kitalik pak ne wakash, wan kijkwanijtuk2 ne mula tik seuk shulal3. Ne pale kiski iwan mutaluk. Kisutumak4

ne wakash wan mutalik ijpak (kishketzki5 ka ne imula).

Tzikwini6 tzi-tzi-tzikwini ne wakash. Kitemuk kan weli 2390 mukutamuta7. Wetzki ijtik se ushtut8. Musta kiasiket ne pale

miktuk, wan ne wakash pustektuka9.

1 galápago: silla de montar, galápago 2 -ijkwani(a): mover, apartar, cambiar de sitio 3 shulal: finca 4 -sutuma: desatar 5 -ishketzki: imaginarse, creer, dar por entendido 6 tzikwini: saltar, brincar 7 mukutamuta = mutamuta ka tani 8 ushtut = ustut, barranco 9 -pusteki: doblar, quebrar

144

53

Nemik se tawanani1 inte kipia pal ati2. Wan kinutzki ne

inteyektakat3 ipal kimaka ne tumin pal ati, ka miak4 kinutza.

Kiski ishpan wan ina ne inteyektakat: 2395

“Tey tikneki?”

Kwakuni inak ne tawanani:

“Ká taja?”

“Ká, tikelnamiki?”

“Tey, taja ne inteyektakat?” 2400

Kilik ne inteyektakat:

“E, naja ne5 ne inteyektakat. Tey tikneki nuwan?”

Kwakuni inak ne tawanani:

“Naja nikneki tumin pal niati.”

Inak ne inteyektakat: 2405

“E, nimetzmaka asu ipal se shiwit6 tiaw nuwan.”

Kwakuni kimakak ne tumin wan yajki ne inteyektakat.

Yaja nakak ati.

Kan asiket chikwasen metzti, pejki yaja yulkakasiwi7.

Kielnamiki ka yu-kiwika! 2410

Pejki ati chiupiuk8, wan kan kielnamiki ka yu-kiwika, ina:

Su witz, niu-nikmaka ankakeski1 ipijasu.

1 tawanani = se ikustuj tawana, borracho 2 pal ati = pal kiuni 3 inteyektakat: diablo, demonio 4 ka miak: (Sch.) muchas veces 5 naja né = naja (como yaja né = yaja) 6 ipal se shiwit = ijtik se shiwit 7 yulkakasiwi = ijisiwi iyulu, taquicardia, palpitaciones 8 chiupiuk = ukchiupi, más

145

Kwakuni inak ne inteyektakat:

“Tey ne pijasu? Niu-niktemua se lamachin, yaja kimatis tey ne pijasu.” 2415

Wan yajki tajtani wan ne lamachin, wan kilij ne lamachin:

“Shikalaki, niu-nimetzilia tey metzilijtiwit...”

Mutalik. Kan mutalijtuka, kilik:

“Niu-nimetzilia. Shikita tey ne metziljtiwit. Shikita!”

Kwakuni kiajkukik ne ikwey ma kita ne pijasu, wan 2420 mupejpeluk.

Kwakuni inak ne inteyektakat:

“Taja wan se wan inte weli tipajti, wan naja wan chiupiuk

tey niu-nikchiwa?”

Kwakuni inak ne lamachin: 2425

“Uni inteatka tey ne tikitztuk – shikencha2! Shikishtuka se

ne mumapipil!”

Kan kishtik, kilik ne lamachin ma kijnekwi, wan kan

kijnekwik, ijyak.

“Aa, tetekia sea ijia! Niu-nikutuna ne numapipil.” Su-2430 jkiuni3, ma naka ne tumin wan ne tawanani. Nikan niu-nimetzmaka chiupi tumin ipal tipajpanu ankakeski mutujtunal. Naja niaw. Inte nikneki ma nipanu tey ne tiajtuk. Taja wan se inte tiweli tipajti: ashan naja wan miak! tey niu-nikchiwa? naja

wan miak!” 2435

1 ankakeski = miak, unos cuantos 2 -encha: tocar 3 su-jkiuni = su ijkiuni, si es así, en ese caso

146

54

Nemik yey iwechkawan1 kisat pashaluat. Kan

musentepewat2 ne yey, muiliat ka kitztiwit se siwapil, wan kilia

ne tzinpe3:

“Inte ken ne nupal taja tikitaskia tepakti4. Iwan niaw

nimunamiktia, wan naja nechilik tey tunal yu-nechilia.” 2440

“Naja kenhaya, ijkia yu-nechilia.”

“Kenhaya nechilijtuk; musta nechchia ka tayua.”

“Naja kenhaya, musta nechchia ka tayua.”

“Naja kenhaya nechchia ka tayua pal nechilia su e ush5

inte.” 2445

“Neman6 naja niaw. Ashan nechilik ma niaw ashan tajkutunal pal nechilia su weli ush inte.”

Nemá musta inte kichiat ma tatwi pal kimatit ken yu-

kinhilia.

Inte kimatit ka yajasan7 ne siwapil! 2450

Uni tunal mukawket ka kinchia, wan ka teutak kan

muchiwket, kilik ne se:

“Yek, e!”

“Teika?”

“Naja nechchia ka tayuaya.” 2455

“Naja ka tayuaya nechchia nusan.”

1 i(w)echkawan = imanujwan 2 (mu)sentepewa: reunir(se), juntar(se) 3 tzinpe = chinpe, ne mas chikitik 4 tepakti = se kalan, belleza 5 ush = u, o 6 neman, nemá = nemanha, ashanchin, anchin 7 yajasan: el mismo, la misma

147

“Naja kenhaya.”

Nemanha ashan ka tayua asik ne se…

“Tiwalak?”

“E.” 2460

“Naja… yek wan inte.”

“Teika?”

“Naja niajki nimuyulkwitia1, wan nikilik talkistuk tinechnutza2, wan nechilik ka weli asu niu-nikumelawa3 muchi ne tayua, ma ninemi nikumelawtuk pal nechitat ka ne mikini4. 2465 Ashan su tiaw taja ka naja...”

“Teika inte? Niaw.”

Nemanha ka tayua asik ne seuk. Inak ne piltzin ka asik:

“Ken tiajtuk?”

“Yek, wan inte.” 2470

“Teika?”

“Niajki nimuyulkwitia, wan nechilik ne pale ka weli nimetzneki, wan nechilik ka weli su niaw nikpachiwia5 se

mikini. Ashkan asu tiaw taja, nikuchi musta muwan.”

“A, niaw, asu-jkiuni6 niaw!” 2475

Asik ne seuk wan kilia:

“Ken tiajtuk?”

“Yek wan inte.”

“Teika?”

1 muyulkwitia:confesarse (pron. mulkwitia) 2 talkistuk tinechnutza = ka taja tikisa nuwan, ka tinechchia 3 kumelawa = muteka melaktik 4 pal nechitat ka ne mikini: para que me vea (como) un muerto, para que parezca un cadáver 5 -pachiwia: vigilar 6 (a)su-jkiuni = su kiunij, en ese caso

148

“Niajki nimuyulkwitia, nechilik ne pale ka weli asu niaw 2480 nitachia tajkuyua1 se mikini ne teupan, ka semaya se nemi tajpia wan ne mikini. Niu-nitachia, niaw wan ne

kwejkwechpala2. Ashan su tiaw taja ka nupatka3...”

“Niaw, asu-jkiuni, niaw!”

Walak ne se: 2485

“Tiwitzaya4?”

“E, niwitzaya.”

“Shiwikia5 nuwan. Tiawit ne ka teupan ipal nimetzekcha.”

Kan asik ne teupan, kilik:

“Shimuteka tiajketzijtuk6. Kan yu-witz ne ká yu-2490 metzishpelwia7, pal-te kita ka tiyultuk, má shu-shimulina8.”

Wan yajki kichia ne seuk. Kan asik ne seuk, kilik:

“Tiwitzaya?”

“E.”

“Shiwia, tiawit ne ka teupan.” 2495

Wan yajki ichan, kichia ne tipan9. Kan asik ne tipan, kilik:

“Shiwi nuwan ne ka teupan. Mukwechpala nikan niu-nimetzmaka, wan tikchia tajkuyua kan tikalaki. Tiaw chiujchiupi, tikmaka titaksa10 weweyak11, wan inte tikajkukia12

ne mukshi chiujchiupi, wan tiaw taja tikitzkia ne ká tajpia.” 2500

1 tajkuyua = tajkutayua 2 kwejkwechpala = (nu)kwajkwach 3 nupatka = nupanpa, por mí, en mi lugar 4 tiwitzaya = tiwitz (enfático), ya vienes 5 shiwi(ki)a = shiwi (enfático), ven ya 6 ajketzijtuk: estirado ? boca arriba ? 7 -ishpelwia: vigilar 8 mulina: moverse 9 tipan: último 10 taksa: pisar, poner los pies 11 weweyak = wejweyak 12 -ajkukia: levantar

149

Kan asik tajkuyua, kalak kalijtik, wan kan kitak ne ká

tajpia ne mikini, inak yaja:

“Witz ne inteyektakat. Ken nikchiwas? Niu-niminaya.”

Wan kan kitak ka muketzki – ka mutaluk – ne

inteyektakat ka kalaki yawi, inak yaja: 2505

“Inte niaw nikwi ne siwapil. Niaw nikasi. Asu-nte

nimutalua, inte nikasi.”

Kwakuni kan kitak ne mikini ka mutaluk ne ká kishpelwia, mukechketzki1 wan kitak ka ne inteyektakat kalaki

yawi. Kwakuni muketzki nusan. Inak yaja: 2510

“Ne inteyektakat yu-nechwika. Nimutalua.”

Wan ne inteyektakat kichiwki ka kiasi ne ká tajpia. Kwakuni sewik2 ne tawil. Kwakuni pejki tzajtzi3 ne ká tajpia.

Kwakuni inak:

“Inte yaja nupal ne siwapil. Niu-nimutalua nikitzkia.” 2515

Kwakuni kan muasiket ne yey, ijtiwit4 tik ne kunyua. Ne se kitzkia ne seuk wan ne seuk kitzkia ne seuk. Inte kimati ush witzaya ne mikini ush ne inteyektakat. Kenhaya ina ne seuk ika

inte kimatit ká kinhitzkijtuk.

Kan kikak ne pale ka tzajtzit, muketzki tachia tey ne 2520 tzajtzit. Kitapuk ne teupan. Kan kitapuk ne teupan ne pale, kitaket tatatwituk. Ka né kisket. Wan ne pale kan ne kisket munamikket. Kitajkalket5. Kimutijket. Kan kitak nusan ne pale, inak6 yaja ka ne inteyektakat. Kan muketzki mutaluk ka ne

convento. Mikik ne pale ika mumutik. 2525

1 mukechketza = kiketza ne itzuntekun 2 sewi: apagarse 3 tzajtzi: gritar 4 ijtiwit = nemit, nejnemit 5 -tajkali: derribar 6 inak: creyó

150

Kan tatwik ne yey ijtiwit inchan. Kilia ne achtu:

“Ken tiajtuk?”

“Inteyek.”

“Teika?”

“Naja wan tutunik.” 2530

“Shimukawa1, ijkiuni ninemi nusan. Naja nikmati ka

nimiki.”

Kan kikak ne tipan tey ne muiliat ne ume, taketzki ne

tipan:

“Shimukawa, ijkiuni ninemi naja nusan.” 2535

Kwakuni inak ne seuk:

“Tikitaskia ka mikika.”

Wan ne seuk:

“Naja nikmati ka nimiki nusan.”

Kwak kitajtanilia mikika ne se. Mikik ne seuk. Mikik yaja 2540 ne yajtuk wan ne kwejkwechpala. Yaja ne mikik ne ipan.

1 Shimukawa! ¡Calla! ¡No me digás!

151

Ne Metzti

Ashkan walak ne metzti.1

Ne metzti selek.2

Chikawaya ne metzti.3

Chikawtuka ne metzti. 2545

Yawi temi ne metzti.4

Mutemiltia.

Tashkalumetzti.5

Tejemet tikitat ishkaliu ne metzti wan iish, iyak, iten.

Yejemet inat kitat kujtan. 2550

Se lamat, se tunal ka peyna, nemituya tajtzuma6 keman

asik se piltzin wan kilijki:

“Ashkan tajkuyua7 yawi temi8 ne metzti.”

Kwakuni inak ne lamat:

1 Sch.: ‘cuando se ve por vez primera la luna en creciente’ 2 Sch.: ‘la luna creciente’ 3 Sch.: ‘luna creciente’ 4 Sch.: ‘los últimos estadíos del creciente’ 5 Sch.: ‘luna llena’ 6 tajtzuma = tatzuma, coser 7 tajkuyua = tajkutayua 8 temi: llenarse, estar llena

152

“Niu-nimunelwia1 ashkan ka peyna nitajtzuma, wan niu-2555 nimuteka nikuchi pal nisati2 tajkuyua. Niu-nikisa

nimutankwaketza3.”

Inat ka muita se ishkaliu4 wan ishish5 wan ne itzunkal.

Naja inte keman nikitztuk muchi uni ne metzti.

Inat ka mulini6 nawi wipta7: keman tajku temi, se wipta; 2560 keman mutemiltia8, ume wipta; keman tajku kashawi9, yey

wipta; keman yawi, nawi wipta.

Muchi uni yek mushmati10 se; keman kishtajtaniliat11 se,

kimati tey yawi taketza.

Tajku kashawi ne metzti.12 2565

Chijchintia.13

Yawi.

Yawi miki ne kukuyani.

Selek.14

Ashkan yajki ne metzti. 2570

Yajtuk.

1 munelwia = ijisiwi, apurarse, darse prisa 2 isati = isa, despertarse 3 mutankwaketza: arrodillarse, hincarse 4 ishkaliu = ishkalyu 5 ishish = ijish 6 mulini: brotar, germinar 7 wipta: vez, veces 8 mutemiltia = temi, mutema 9 kashawi: menguar 10 mushmati = muishmati 11 -ishtajtanilia = -tajtanilia 12 Sch.: ‘luna menguante’ 13 Sch.: idem 14 Según Sch., también se usa para la luna menguante.

153

Ne siwawan kipiat ne metzti.

Keman ne metzti selek wan tashkalu, ne siwat wan ne

takat inte kichiwat tamama.1

Takatki ukich keman tashkalu ne metzti, ika kipia itajpal2 2575 tashkalu ne metzti.

Keman ne metzti yajtuk, inte timaltiat. Inte timaltiat

keman ne metzti kipia yawal3. Timajmawit ika weli techmaka

tutunik4. Tiwelit tikukuyat, ika wetzi ne tutunik ijtik ne at.

Ashkan inte titatukat ika yajtuk metzti. Inte titatukat ika 2580 inte musalua.

Keman ne metzti yawi, inte yek tiktukat niantatka5. Inte

takati teika ne metzti nemi selek.

Yejemet inat:

Ne metzti kalwika at keman pilkatuk6 ka tatzinu7. Ne 2585 metzti pilkatuk ka ajkuikpa8 kalwika tunal wan ejekat.

1 Sch.: ‘cohabitar’ 2 -tajpal: fuerza 3 yawal: cosa o forma redonda, círculo, yagual 4 tutunik: fiebre 5 niantatka = inteatka, tatka 6 pilkatuk: (Sch.) colgado 7 tatzinu: sur 8 ajkuikpa: norte

154

Tatemi ne at.1

Tawaki.2

Takatituk3 ne kunet, kikwajtuk ne metzti, tenkutuk4.

Tey ne kishtilik tech ne iten, kitalilik tech ne imey, iwan 2590 ijtik ne ume imey kipia chikwasen imapipil.

Takatituk kikwajtuk metzti ne itzuntekun, inte kipia

inakas.

Ne Mexikat

Ikman walajket ne mejikanos kichat gera.

Inte yajket muchit5. Mukawket6 takamet, siwatket iwan 2595 kukunet.

Inte yajket ika nakaket yek. Kichiwket inkal ipal kitukat

tawial iwan et.

Ne ipijpilawan ashkan nemit ijtik ne “barrio de los

mexicanos” pal Sensunat. 2600

1 Sch.: ‘La marea sube.’ 2 Sch.: ‘La marea baja.’ 3 takati = nesi 4 Sch.: ‘tiene la boca partida (labios leporinos)’ 5 muchit = muchi 6 mukawa = naka

155

Preguntas Para Discusión Aquí se proponen unas preguntas sobre los capítulos de Tajtaketza Pal Ijtzalku que

podrán servir como sugerencias para la discusión en grupo o para ejercicios escritos individuales. Las preguntas de la sección de comprensión “Tay Inatiwit?” ayudarán a

repasar el contenido del capítulo o comprobar cuánto se ha entendido. Las preguntas de la sección de extension e interpretación “Taja Tay Tina?” invitan a ampliar los temas y a

relacionarlos con la experiencia propia, o bien piden un esfuerzo de análisis y buscan

provocar la discusión en un grupo trabajando oralmente, o dar pie a respuestas más

analíticas en el caso de trabajos escritos.

Otras sugerencias aplicables a cualquiera de estos capítulos serían: (1) Resumir la lectura en su totalidad (sería mejor hacer esto después de contestar las preguntas de la sección

“Tay Inatiwit?”). (2) Comentar libremente su reacción a la lectura. (3) Comparar la lectura

con lo que uno ya conocía o con otras versiones o con historias parecidas, etc.

1.

TAY INATIWIT?

1. Tay kineki ina “ne tunalmil”? Keski metzti panut pal waki ne tunalmil?

2. Wan ne shupanmil?

3. Muchi kitukat ne tunalmil, u te? Taika u taika te?

4. Tiweli tina tay muchi ne tutekiw tik ne mil, wan tay kineki ina sejse?

titait, u tiktait ne tal (tay ini?)

tiktamutat ne tasul (tay uni?)

tiktapanat ne tal, u tikmuluniat, u tichiwat arar (ken muchiwa?)

(sejseuk)…?

5. Ká yawi kitashtawia ne tekitini? Keman?

6. Shina tajtay weli tiktukat tik ne mil!

TAJA TAY TINA?

7. Ashan shina muchi tay tikchiwat iwan ne sinti. Wan ne et?

8. Muchi kipiat mijmil? Su se te kipia, tay weli kichiwa pal kipia ken panu tim

mutechan?

2.

TAY INATIWIT?

1. Tay tikmati ipal ne kakawat? ne kuku? ne papaya? ne akat? ne meshkal?...

156

2. Yaja ina: “Mushtilia ne iewayu pal kisa ne ilechayu, musalua se kwechpala pal kikwi ne ilechayu…” Taja tikmati tay ini? [Weliskia muchiwa kenha iwan ne sejseuk nusan…]

TAJA TAY TINA?

3. Tay weli tikchiwat iwan… ne balsamo? ne pula? ne tumat? ne chil?

4. Shina, su tiweli, muchi ne itujtukay ne itajtakil welit mukwat tik mutechan.

3.

TAY INATIWIT?

Taika yawi tajpia ne imil ka tayua?

4.

TAY INATIWIT?

1. Tay kitukatuya?

2. Ká kinekituya kichtekilia?

3. Tay kichiwki ne itekuyu ne kamujtal?

4. Taika tea weliket kichtekit ne kajkamuj?

TAJA TAY TINA?

5. Inatuk: Ne mapipil tajpia yek ne kamujtal. Taika ina kiunij? Tay kineki ina?

5.

TAY INATIWIT?

1. Tay kichtekit katka tik ne techan?

2. Ken ina ka kichiwat katka ne techanchanejket pal mukwepa mutalua ne at muchtektuk?

3. Kwak ajsiket seuk tunal, tay kitaket?

6.

TAY INATIWIT?

1. Tay kichiwa katka ini siwat?

2. Tay kilwijket ma kichiwa?

3. Tay kichiwki ne isiwaw nemanha?

157

4. Ken mikik ne siwat?

5. Kwak mikik, tay muchiwki?

6. Ká kinwikak ne kujkunet ichan?

7. Tay kikwat ne kujkunet? Ká kalwika ne takwal ka ichan? Ká tamana?

8. Ká pejki ajsi ne kal se tunal? Tay kichiwki?

9. Ken tami muchi?

TAJA TAY TINA?

10. Taja tikaktuyaya ini cuento? Kan tikaktuk? Ká metzilwij? Yaja kenha u te kenha?

7.

TAY INATIWIT?

1. Ká ini takat?

2. Ken ka ajsik se apan, wan tay kiajsik ka né?

3. Ká ne iteku ne siwapil?

4. Taika kilwij ne takat ma naka iwan?

5. Tay kimakak ne chulet kwak tamik kichiwa muchi itekiw. Taika?

6. Ken ijtuk kwak mukwepki ka ichan?

TAJA TAY TINA?

7. Tay kineki ina ne chulet kwak kilwia ne takat: Ini tumin yultuk?

8. Inat ka ini takat nemik ichan ne tepewa. Wan ká ne tepewa? Tikmati?

8.

TAY INATIWIT?

1. Kan nemi katka ini kuat? Ká yaja? Tay kichiwa?

2. Ken kichiwket pal ma kalaki ne piltzin tik ikal ne kuat?

3. Tay kitak né?

4. Tay muchiwki kwak mukwepki kisa?

TAJA TAY TINA?

5. Inat: Kwakuni pejki nemi ini tey ne tikitat ashan ka patani wan ne nejnemit tik

ne kujkujtan wan nawi ikshi. Tay kineki ina?

6. Inak ne piltzin: Ini siwapil ne nejnentuk nuwan, ma yawi. Naja inte nimuneki

ka yaja. Taika ijkiuni?

158

9.

TAY INATIWIT?

1. Ká kipachiwiat ne chuletket ikman, wan taika?

2. Inat ka kiajkawat katka se kunet kan nemit ne tepewa. Kan nemi uni, wan ká nemituya ka né?

3. Tay inat ka kichiwa ne kunet ka né?

TAJA TAY TINA?

4. Taja tina ka tejkia ka ikman kiwikat katka ka tepet se kunechin wan kiajkawat ka né? Taika?

10.

TAY INATIWIT?

1. Kanka inat ka yawit katka maltiat? Kan nemituya ne ujti pal yawit ka né?

2. Tay kichiwat yejemet kwak kisat tik ne at?

3. Ká kinmaka tumin?

4. Tay inak ne kuat kwak ajsik se yankwik?

5. Tay inak ne kuat wey? Ká yaja?

TAJA TAY TINA?

6. Shu-shikili ka naja inte niktemujtuk, nian nikilijtuk ka naka yaja ken itekuyu ne nukal! kilwij ne wey kuat ne chikitik. Ká itekuyu ne kal? Tay kineki kichiwa ne chikitik?

11.

TAY INATIWIT?

1. Tay mukwa katka tik ne ilwit?

2. Ken kichiwat katka pal kitzkiat ne kuat, pal kalwikat wan pal kikwat?

TAJA TAY TINA?

3. Taja tikwajtuk kuat? Keman? Ken?

4. Ken ne ijilwit tik mutechan?

12.

TAY INATIWIT?

1. Tay kinekituyat ne lamatket? Wan ne sijsiwapil?

159

2. Ken kichiwket yejemet pal te munamiktiat?

3. Kan yajket wan ken ijtuk?

TAJA TAY TINA?

4. Mukustuj ini cuento?

13.

TAY INATIWIT?

1. Ká kikwi ne at pal kitejkultia ka ajku?

2. Taipal?

3. Ken kichiwat pal kalkwit ne at?

4. Taika tikpiat chikwasen metzti tunalku muchi ne shijshiwit?

5. Ká itekuyu muchi ne shujshuchit?

6. Nemit shujchuchit te keman kuchit? Tay intekiw?

7. Taika ina ka ne shuchit shushukna-tani yaja ne mas yultuk? Tay kichiwa?

TAJA TAY TINA?

8. Inat katka ka ne tepewa kiwikat ne at ka ajku tik se matat. Tikmati taika?

9. Kan nemi ne at tutunik? Welit tikwit pal tiatit? Wan ne tepewa tiaka kia?

10. Taika inat ka ne tepewa kipiat se tet? Taika munekit?

14.

TAY INATIWIT?

1. Kan nejnemi ne kuyankua?

2. Tay weli kichiwa iwan ne ajat?

3. Ká ne itekuyu ne kuyankua?

4. Tay kichiwa pal ne tepewa, wan keman?

5. Ken tiwelit tikmatit ka tekiti nemi ne kuyankua?

TAJA TAY TINA?

6. Ken kichiwat katka tit?

7. Ken kichiwat ne tawil?

8. Ken muchiwa se matat?

9. Tay tikmati u tikelnamik ipanpa ne mutechan ikman panutuk?

160

15.

TAY INATIWIT?

1. Ken nesit ne mijmichin wan ne tejtekwisi?

2. Tay intekiw?

3. Kwak kitat ka ne tejtekwisi wan ne mijmichin inte kiantiwit yek ne mijmishti, ká kinutzat ne tepewa?

4. Kan nemi ne ayutuch, wan tay itekiw?

16.

TAY INATIWIT?

1. Tay ne Mishpanti? Taika kilwiat kiunij?

2. Tay ne Taltikpak?

3. Katiawel ne mijkwani, mijkwani ne Mishpanti u mijkwani ne Taltikpak?

4. Taika muita ka ne tunal, ne sijsital wan ne Mishpanti, te kenha kan muitat kwak shupan wan kwak tunalku?

TAJA TAY TINA?

6. Taja tina ka nemi yek ken inatiwit ka panu?

17.

TAY INATIWIT?

1. Taika kimatit ka ne at kenha ken se siwat?

2. Taika ne metzti “te nejmachnemi”?

3. Ne metzti kitekimaka te maya ne at, nusan ne … wan ne …

4. Ken weli techpulua ne metzti?

TAJA TAY TINA?

5. Taja tinaskia ka ijkia ka “ne metzti kitekimaka ne at”? Taika (u taika te)?

6. Ken nemi ne metzti ashan? Keski tunal kineki pal nemi tentuk?

7. Ijkia ka weli puni se tepet? Shina ken, su tikmati.

18.

TAY INATIWIT?

1. Ken kichiwa ne tunal ma wetzi at?

161

2. Taika mumutijket ne “melemet” kwak kitaket ne metzti?

3. “Uni yawal”, inaket ne “melemet”. Wan tay yaja?

4. Ken kitennamikit katka ne metzti?

TAJA TAY TINA?

5. Ina ne shulet ka ikman ne “mejmelemet” te kimatituyat tatka. Ká yejemet ne munutzat “melemet”?

19.

TAY INATIWIT?

1. Tay kichiwat katka ne “mejmelemet” kwak kinekit ma munelwi ajsi (ma pewa nemanha) ne tunalku?

2. Ken ka mikik se kikwajtuk inakayu se kuat?

3. Wan taika te mikik ishulejyu?

4. Taipal kishtiat katka se tzutzukul ka tenkal?

5. Tay kineki ina su se kisa ka tenkal ka tayua wan kita ka nemi se sital ijpak ne tzutzukul?

6. Kwak kiejekujtiwita kichiwat muchi wan teuk pewa wetzi ne at, tay kichiwat katka?

7. Taika kitennamikit ne metzti yejemet?

8. Ken kichiwat katka pal kimatit keman yawi chachapaka?

TAJA TAY TINA?

9. Taika timunekit tikmatit keman yawi pewa ne tunalku wan ne shupan?

20.

TAY INATIWIT?

1. Tay nemit kitat kwak kitaket “se siwapil kipia ikweychin”?

2. Wan uni piltzin wey ishkaliu, chikitik iweyka?

3. Tay ne itejtentzun kisat tik iweyka ne piltzin pal timumatit ajwiak?

4. Kilwijket ne lamachin, “Tejemet tiknekit titaketzat iwan.” Ká iwan kinekit tajtaketzat?

5. Taika kilwijket ne lamachin ka kwak witzet taketzat iwan yaja, yawi kinhishtuka itan se kumit?

6. Taika te munekit kipiat sesé itunal?

162

TAJA TAY TINA?

7. Kwak ne tunal pejki kintatia, yejemet yajket; te kilwijket “tiawita!”. Tay kineki ina “Tiawita”? Keman tinat uni? Taika te inaket yejemet?

8. “Kineki muchiwa siwapil wan muchiwa lamachin. Wan pal kuchi, ashan kuchi peyna, musta tayuaya, wipta mas tayuaya. Kan kisa tatwituk, musta mas tatwituk, wipta mas tatwituk. Inte nejmachnemi…” Ká ini, wan taika ina ka inte nejmachnemi?

9. Wan taika ina ka ne ikunew ukich yaja nejmachnemi? Ká yaja?

10. Ina ka kwak ne tunal wan ne metzti musumat, muita ne metzti kunyua u tiltik (sajtik). Wan keman panu ijkiuni?

21.

TAY INATIWIT?

1. Kan nemituyat ne takamet kwak pejki muchiwa ne tepet?

2. Katiawel ina yaja ka pejki muchiwa achtu, wan katiawel nemanha: ne tunal, ne metzti u ne tal?

3. Tay ina ka walaj achtu, ne tunal u ne takamet?

4. Ken ijtuk kwak pejki tachia ne tunal?

5. Ken ijtuk keman punik ne tepet?

TAJA TAY TINA?

6. Ken muchiwa se tepet?

7. Keman pejki muajkukia ne tepet ipal Ijtzalku?

22.

TAY INATIWIT?

1. Ká mutankwaketza?

2. Tay ora yawi katka mutankwaketza? Kan mutankwaketza?

3. Tay takwika katka?

4. Taika te kimati uni ne siwapil?

TAJA TAY TINA?

5. Taika mutankwaketza kwak kisa ne tunal?

163

23.

TAY INATIWIT?

1. Ne Kuat, ne Tunantzin wan ne Tuteku yejemet kipiatuyat, ká yejemet?

2. Tay kichiwat katka ipal uni kuat?

3. Tay kichiwat ipal ne Tunantzin?

4. Tay kichiwat ipal ne Tuteku?

5. Tay kichiwat katka iwan ne piltzin kwak kimiktijtiwita?

TAJA TAY TINA?

6. Taja tikmati taika kichiwat katka ijkiuni?

24.

TAY INATIWIT?

1. Taika kimatit katka ka ne tunal wan ne metzti nemit musumat?

2. Taika majmawit?

3. Ken kichiwat katka pal kinpalewiat ne tunal wan ne metzti ma te wetzikan ka talchi?

4. Ká te welituyat kisat tachiat keman musumat nemit ne tunal wan ne metzti?

TAJA TAY TINA?

5. Taika mutalia “chiltik ne tunal wan yuakituk ne metzti”?

6. Tay kineki ina su inat ka sé “kikwajtuk ne metzti”?

25.

TAY INATIWIT?

1. Tay ne Neshtamalani?

2. Kan nejnemi ne Neshtamalani?

3. Wan ne sejseuk sital, kan nemit?

4. Tay ora kisa ne Neshtamalani?

5. Tay muchiwki kwak “tatak ne Meshtamalani”?

TAJA TAY TINA?

6. Ken intujtukay tik Nawat ne sitalmet?

7. Taika inat ka ne wey sital (ne Meshtamalani) yawi “kan kitzkia ne metzti”, wan ne chijchikitik “kan kitzkiat ne wey”?

164

26.

TAY INATIWIT?

1. Kisujtak ne lamachin ikunew?

2. Tay muchiwki keman munamiktij ne takat?

3. Ne takat kitasujta ne inan?

4. Ken mikik ne takat?

5. Tay muchiwki keman miktuya ne takat?

6. Tay techmachtia ini cuento?

TAJA TAY TINA?

7. Ken tinemit pal tikchiwat iwan ne sejseuk su te kipiat tatka wan tejemet tikpiat chiupi? Taika?

27.

TAY INATIWIT?

1. Tay nemituya kichiwa ne takat tik ne kujtan?

2. Uni kujtan ipal yaja?

3. Taika yajki tekiti ka né?

4. Taika kichiwki se wey tit tik ne kujtan?

5. Taika kiwikaket ne takat ka Sentzunat?

6. Ká kitemujket ne ikujkuknew?

7. Tay kilwijket ka muneki pal welikan kishtiat?

TAJA TAY TINA?

8. Taja tina ka nemi yek ma kilwikan ne takat ma tashtawa ipanpa ne kulal?

28.

TAY INATIWIT?

1. Kwak kitzajtzak ne piltzin ne ijish, kan muajsik?

2. Tay intekiw ne takamet né?

3. Tay ne puchut? Tay kinekit sejse kichiwiliat ne puchut? Weliket u te? Taika?

4. Yejemet mujmusta kimiktiat se ijtik yejemet. Tay kichiwat iwan?

165

5. Kwak kimiktiat uni, yaja muyulkwepa u te?

6. Ká ajsik tachia? Ken kimatki yaja ka né kalaktuk se piltzin?

7. Kanka yajki ne piltzin kwak kistuya?

8. Tey kilwij ne takat?

9. Ne takamet yaja kitak tik ne tepet, ká yejemet?

10. Uni takat tay kimakak ne piltzin wan tay kitajtan ma kichiwa?

29.

TAY INATIWIT?

1. Tay kinekituya kiajsi ne piltzin?

2. Kanka ajsik pal tajtani kan nemi tay kitemua?

3. Tay kilwij ne itekuyu ne kal?

4. Tay kilwij ne piltzin ka kineki kitemua ka né?

5. Tay kilwij ne takat ka inat ipanpa tik ne tepet?

6. Tay kilwia ne piltzin ka yawi kichiwa?

7. Kwak ajsik ne piltzin kan nemi ne tenkal, nemi tapujtuk u tzaktuk?

8. Tay kitak né kalijtik?

9. Tay nemi ka né wan tay kitak ka kichiwat?

10. Tay ina ipanpa ne at?

11. Ká kinutzki kwak yaja yawia kisa tik ne tepet, wan tay kilwij?

12. Tay kikwij ne piltzin pal kalwika, wan tay muchiwa kwak kiski?

TAJA TAY TINA?

13. Taika inat ka ijtik ne tepet nemi tit?

14. Taja tikmati ká ne “Itekuyu ne Tepet”? Kén yaja?

30.

TAY INATIWIT?

1. Tay kinekituya ini piltzin?

2. Wan ne siwapil?

3. Tay kichiwki ne piltzin kwak ne siwapil kinekia yawi, ma te weli yawi?

4. Welik yawi ne siwapil? Ken?

5. Tik ini cuento, tay ne siwapil wan tay ne piltzin?

166

TAJA TAY TINA?

6. Ken ne laguna wan ken ne mar?

7. Ken ka weli ina ka ne sé ukich wan ne seuk siwat?

31.

TAY INATIWIT?

1. Tay nemituya kichiwa ne takat, achtu ka kiajsiket miktuk?

2. Tay kichiwket iwan ne iweyka?

3. Keski shiwit kipiatuya kwak walmukwepki?

4. Tay kichiwket kwak kitaket ka yaja né?

5. Taika nakaket kipachiwiat, wan tay kitaket?

6. Keman pejket tajtaketzat iwan ne takat?

7. Tay kitajtanilijket?

8. Yaja kimatki ka mikik?

9. Tay ina yaja ka kitak?

10. Ken ijtuk ka yaja welik kisa pal walmukwepa ka ichan?

TAJA TAY TINA?

11. Nian keman tikaktuk ka se mikik wan walmukwepki yultuk?

32.

TAY INATIWIT?

1. Ká ne itekuyu ne sinti kiajsik tik ne kujtan?

2. Taika yajket yaja wan ne isiwaw tapiskat ka kujtan?

3. Taika chuka nemi ne takat tik ne ujti?

4. Ká iwan tajtaketzki? Tay kilwijket?

5. Ká welik kishtia ne isiwaw tik ikal ne Tekuyukujtan: ne mas wey ipal ne yejemet, u ne mas chikitik?

6. Ken kichiwki pal kishtia?

TAJA TAY TINA?

7. Tay techmachtia ini cuento?

167

33.

TAY INATIWIT?

1. Tay kinekituya kichiwa ne kuyut kwak kitak ne konejo?

2. Ken ka mupalewij ne konejo?

3. Tay kichiwki ne konejo pal kishijshikua ne kuyut?

4. Taika mukwepki kwalani ne kuyut?

5. Ken kishijshikuj iwan ne tzaput?

6. Taika mutalij ne kuyut kipachua ne teupan?

7. Tay kinekituya kikaki kan nemi kipachua ne tet?

8. Taika inte weli yawi kwak yaja mayana?

9. Ken kishijshikuj senpa?

TAJA TAY TINA?

10.Taika kinekik ne konejo kikwalantia ne kuyut?

11. Taja tikaktuk sejseuk cuento ipanpa se konejo?

34.

TAY INATIWIT?

1. Tay ne achtu inteyek pejki kichiwilia ne konejo ne soro?

2. Keman kitak ne soro tay kichiwilijtuya ne konejo?

3. Ken kichiwki ne konejo ka kimati ne soro inte yaja kikwajtuk ne sandia?

4. Ken ka nakak salijtuk ne soro?

5. Tay ne “pajti” ina ne konejo ka yawi kimaka pal weli mukupewa ne soro itech ne takat ipal sajti?

6. Ken ina ne konejo ka yawi kichiwa pal kimaka ne soro seuk takat ipal sajti kenha ken ne achtu? Tejkia, u kishijshikua senpa?

7. Taika kilwia ne isiwaw ne soro ka yaja tea kineki naka iwan wan kineki ma kiajkawa?

TAJA TAY TINA?

8. Melka chikitik ne konejo, yaja tatuktia. Ken ka ijkiuni?

35.

TAY INATIWIT?

1. Ken kichiwat katka se piltzin su kineki kinutza se siwapil?

168

TAJA TAY TINA?

2. Ashan muchiwa kenha?

36.

TAY INATIWIT?

1. Taika yajket ne chanejket tachiat tay muchiwa tik kujtan?

2. Tay kinchiwilijket ne piltzin wan ne siwapil?

3. Taika kwalanik ne piltzin, wan tay kinekik kichiwa?

4. Ne siwapil yajki ka kujtan kichia ne piltzin ken yaja kilwijtuya?

TAJA TAY TINA?

5. Taika takwikak ne masakechul?

37.

TAY INATIWIT?

1. Ikman, asu se piltzin kishmati se siwapil wan kineki munamiktia iwan, ká iwan yawi taketza?

2. Su ina iteku ka nemi yek ma munamikti, tay nemi pal kichiwat?

3. Ká nemituyat tik ne ikal ne siwapil kan yajket taketzat? Ká te nemituya?

4. Tay kinhilwij ne inan ne siwapil?

5. Tay kilwijket ne takat kwak walmukwepki tik nawi tunal?

TAJA TAY TINA?

6. Kwak ne iteku kitajtanilij ne piltzin keman kineki ma yawit ichan ne siwapil pal tanutzat, yaja ina: “Shikitakan anmejemet.” Wan kwak ne inan wan iteku ne siwapil kitajtaniliat ne siwapil su kineki munamiktia iwan ne piltzin, yaja nusan inak: “Shikitakan anmejemet.” Taika inat ijkiuni?

7. Ken kichiwket ka ne takat kimati ka ne siwapil te kineki munamiktia iwan ne ikunew?

38.

TAY INATIWIT?

1. Taika kinnutzket ne ikunpalejwan?

2. Tay kiunit wan tay kikwat yejemet?

3. Ken muekchiwa chukulat?

169

4. Tay kitalkuliat ne pale? Taika?

TAJA TAY TINA?

5. Nikan tikitat ken katka ne itekiw sejse. Tay kichiwa katka ne siwatket, wan tay kichiwa ne shuletket? Wan ashan?

39.

TAY INATIWIT?

1. Taika yajki ne iteku ne piltzin ichan ne siwapil?

2. Taika kilwij ne iteku ne siwapiltzin ma kichia sejse tunal?

3. Welituya ina ne siwapil isel su yaja yawi munamiktia u te?

4. Kwak ne iteku ne siwapil inak ka ne siwapil te weli miak pal tekiti, tay inak ne iteku ne piltzin?

5. Taika atit?

6. Tay muchiwa tik ne ilwit kan munamiktiat?

7. Kwak tamit munamiktiat, tay muchiwa katka achtu ka yawit senkuchit yejemet?

8. Taika?

9. Ká nemi pal kichiwa ini?

10. Keski tunal kichishket ashta ka ne siwapil “nakaya ipal ne ishulejyu”?

TAJA TAY TINA?

11. Ken muchiwa pal munamiktiat sejse ashan tik anmutechan?

40.

TAY INATIWIT?

1. Ne tay weli muita ka tayua ijtik at, tay yaja?

2. Taika kinhilwij ne chulet ka yaja se kesu?

3. Yaja kinhilwij ne takamet ma kichiwakan tay te aka weli kichiwa. Tay uni?

4. Ne pashaluani ken welik kishijshikua ne chulet?

5. Ken nakatuyat ne pashaluani wan ne chulet su yaja kiuni muchi ne at?

6. Tay inak ne chulet kwak yaja wan ne siwapil taketzket ka peyna?

7. Ne seuk tayua kwak yajki kuchi ne piltzin iwan ne siwapil, ken panuket?

170

TAJA TAY TINA?

8. Tay nemi tik iyulu ne chulet kwak yaja kilwij ne pashaluani ka su weli kiwatza muchi ne at, yaja kimaka ne isiwapil “wan naja nusan”?

9. Taika mutawantij ne pashaluani achtu ka yajki muteka iwan ne chulet?

41.

TAY INATIWIT?

1. Tay kitajtani ne takat?

2. Taika kimakak ne chulet se tzaput?

3. Kwak walmukwepki ne takat, tay kimakak wan tay kilwij ma kichiwa iwan?

Taika?

4. Taika kinekituya ma kukuyakan muchi?

5. Tay kichiwa katka ne takat kwak ajsi ichan se kukuyani?

6. Tay pejket inat muchi tik ne techan?

7. Keman kilwij ne chulet ma pewa kitajtani ipatiw?

8. Kwak kichiwtuk miak tumin, tay kichiwki?

9. Ne takat nakak yek ipanpa ne tumin?

TAJA TAY TINA?

10. Kwak pejki ne takat kinpajtia ne kukuyanimet, taika te kitajtani tatka?

11. Tay weli techmachtia ini cuento?

42.

TAY INATIWIT?

1. Ken ka mikik ne lamatzin?

2. Taika kimatki ne piltzin inteyek ka pakik ne lamatzin kwak kialtij?

3. Tay kinekiket imanujwan ma kichiwa tik ne mil? Tay kichiwki yaja?

4. Taika kishtijket ka inchan, wan tay kiwikak ka kujtan?

5. Kan yajki kuchi? Tay kikakik ka tayua?

6. Ken welik kikwi ne tumin ipal ne takamet mawiltiat?

7. Taika te kimiktijket ne piltzin kan kiajsiket?

8. Tay kimachtijket ne piltzin? Yaja mumachtij yek?

9. Taika inaket ka yaja yawi kintuktia?

171

10. Tay kineki kichiwa ne piltzin? Tay kintajtanilij ne sejseuk takamet? Ken nakaket?

11. Kwak ajsik ne techan, tay panutuk ka né? Tay inak ne piltzin ka yawi kichiwa?

12. Nemanha, ken kichiwki pal kinmutia? Tay kimatket ne takamet ka yaja?

13. Tay kichiwket muchi ne siwatket kwak kisket mutaluat ne takamet mumutijtiwit?

14. Kwak yajket kinawatiat tay panutuk, wan kwak kitajtanilijket ká kinhishtilij ne siwatket wan ne tumin, tay inak yaja? Tay inak ka yawi kichiwa?

15. Ká walajket kwak yaja munamiktij?

16. Ajsik ne takwal pal muchi? Taika te?

17. Ká yajket kichtekit ne nakat? Ken kichiwki pal kinhishtilia?

18. Ken tami ini cuento?

43.

TAY INATIWIT?

1. Taika nemituyat ne kujkunet tik uni kal?

2. Tay kinekituya ne tawantuk?

3. Tay kilwijket?

4. Ká iwan ajsik ne tawantuk ka tayua?

5. Tay kichiwket?

TAJA TAY TINA?

6. Taika kichiwket ijkiuni?

7. Tay ne “tet pal wakshi”?

44.

TAY INATIWIT?

1. Tay inaket ne yey takat tik muchi ne techan?

2. Ká ajsik ka inchan, wan tay kikenituyat?

3. Tay kilijket ma kichiwa?

4. Wan tay kichiwket yejemet?

TAJA TAY TINA?

5. Taika “inte tajtakamet yejyek” uni takamet?

172

6. Ká ne wajwak?

45.

TAY INATIWIT?

1. Tay muchiwa katka achtu ka kitaliat se mikini tik ne shaput?

2. Tay muajkawa itech ne shaput? Taika?

3. Keman kimakat tal?

TAJA TAY TINA?

4. Ken muchiwa ashan tik mutechan kwak miki se?

46.

TAY INATIWIT?

1. Keman muyulkwepa ne mikini miki miktijtuk?

2. Tay yawi kilwia ne kimiktijtuk?

3. Kanka yawit ne kukuyanimet kwak mikit?

4. Ká kinamikit ka ne, wan tay kinmaka ne miktiwit? Tay kinhilwia?

5. Ken ne tet kan ajsit muchi?

6. Tay kinhilwia ne mijmikini?

7. Tay nemi tik ne ume ujti?

TAJA TAY TINA?

8. Tay tikmatit ka kinekit inat “shujshuchit” wan “wijwitzti”?

47.

TAY INATIWIT?

1. Ká nemi taketza? Ká iwan nemi taketza?

2. Taika kinekiskia yawi ichan ne “Espanyol”?

3. Taika ina ka inte weli mukwepa iwan ne inan?

4. Kwak walmukwepa, tay yawi kichiwa?

5. Ijtik keski tunal kineki ma kitamikan ne ikal?

TAJA TAY TINA?

6. Ken ka kipia tumin pal kichiwa se ikal?

173

48.

TAY INATIWIT?

1. Tay kipiatuyat ne “Espanyolujmet” nikan te aka kipiatuya katka?

2. Tay kinhilwijket ma kichiwakan iwan ne tumin kalwikaket ne Espanyolujmet?

3. Tay kichiwilijket ne “Indios” ne ejkunimet? Taika kichiwket?

TAJA TAY TINA?

4. Taika kinmakaket tumin ne Metzali? Tay kintajtanilijket ken ipatiw?

49.

TAY INATIWIT?

1. Keman inteuk nemituya yekchiwtuk ne techan?

2. Tay kimachtijket ne siwatket tik ne kal kan nemituya?

3. Ashta keman pejket sejse mumachtiat amatachiat (amapepetat) tik ne techan?

TAJA TAY TINA?

4. Tik mutechan muchi welit kitaliat intukay?

5. Muchi welit amatachiat?

6. Kwak taja tinesik, ne mutechan nemituyaya kenha ken ashan, u te? Tajtay mupatatiwit?

50.

TAY INATIWIT?

1. Ijtik ne imanujwan tay kipiatuyat te kenha?

2. Ká kwalanijket, wan taika?

3. Tay inaket ne innan wan inteku?

4. Nakak muchi yek?

5. Ken nakaket?

TAJA TAY TINA?

6. Tik mukal, muchi mumachtijtiwit kenha?

174

51.

TAY INATIWIT?

1. Taika ajsiket ne kujkunet ka teupan?

2. Keman yajket, ka tunal u ka tayua?

3. Tay kitaket keman nemituyat mutalijtiwit kichiat ne pale?

4. Tay kichiwket ne kujkunet kwak kisket mutaliat tik ne teupan?

5. Ká yajki muetztuk pak se kawayu?

6. Taika kilwij ne teteku ipal ne kujkunet ka yawi kiwika iwan?

TAJA TAY TINA?

7. Tik ini cuento tiwelit tikitat ken ikman sejse majmawit katka ishpan ne teupan u ne palejmet ipal ne teupan. Taika?

52.

TAY INATIWIT?

1. Tay kinekik ne pale?

2. Ne siwat yajki kinawatia ne ishulejyu, u te?

3. Tay kilwij ma kichiwa?

4. Taika kinekituyat kishijshikuat ne pale?

5. Taika kilwij ma wiki pak se mula?

6. Ken tamik muchi?

TAJA TAY TINA?

7. Tay kineki ina ne ishulejyu ne siwat kwak ina: “Tiyawit tiktemuat ken

tikchiwat ka mawiltia uni pale!”?

53.

TAY INATIWIT?

1. Ken kichiwki ne tawanani ka kiski ne inteyektakat ishpan, wan tay inak kwak kitak?

2. Tay kinekituya iwan ne inteyektakat, wan taika?

3. Tay kitajtanik ne inteyektakat ken ipatiw su kimaka tumin?

4. Taika pejki mumutia kwak ajsiket chikwasen metzti?

5. Ken tami ini cuento?

Y n e s M a s i n

wan seki/y otros

TT aa jj tt aa kk ee tt zz aa

PP aa ll

II jj tt zz aa ll kk uu

PLATICAS DE IZALCO

(cuentos y recuerdos pipiles

contados en náhuat)