بنام خرد

:موضوع

اعتبارسنجي و قابليت اعتماد در روشهاي تحقيق بررسي

:گردآوري و تأليف

حميد دوست محمديان

مقدمه -1

هـا هـا بـه داده پژوهشگر براي تبديل پاسـخ . مي استها بخش مهمي از فرايند پژوهش عل تبديل پاسخها به دادهاصـل ح. گيري گردآوري اطالعات درباره چيز يا فـرد معينـي اسـت ف از اندازههد. برد مي گيري بكار يك وسيله اندازه

كه نتايج آن به صورت عدد بيـان گيري است يك خصيصه معين برحسب واحد اندازهاي از كار آن در واقع تعيين اندازهحالـت هـيچ يـك از فنـون اما در هر تها و فنون مختلف آماري اس اگون متغيرها مستلزم كاربرد شيوهانواع گون. دشو مي

هـاي شـرط بدسـت آوردن داده . بدست آوريمآماري معنا نخواهد داشت، مگر آنكه اندازه حقيقي متغير مورد مطالعه را 1. گيري داراي اعتبار و روايي كافي است هاي اندازه خوب، شيوه

)228: 1376هومن، (

راي اعتبـار و ايـن ابـزار بايـد دا . قق سـاخته اسـت ابزار سنجش دو گونه است يا استاندارد و ميزان شده و يا محها و تجزيـه و تحليـل آن از طريق اين داده. ق گردآوري كندهاي متناسب با تحقي قابليت اعتماد باشد تا محقق بتواند داده

اعتماد و اعتبار ابزار استاندارد و ميزان شده معموالً از قابليت. و به سوال تحقيق پاسخ دهد هاي موردنظر را بيازمايد فرضيهگيرند ولي ابزار محقق ساخته فاقد چنين اطميناني اسـت و اطمينان بيشتر آنها را به كار ميمحققين با . مناسب برخوردارند

هـاي خـود را ندانـد، اگـر شـخص، قابليـت اعتمـاد داده «. دها اطمينان داشـته باشـ يد به اعتبار و قابليت اعتماد آنمحقق با . هايش زياد مطمئن باشد دست آورده و نتيجه هآنچه بنسبت به تواند مين

. گيري همراهند آيند با خطاي اندازه رفتار و محصول كار انسان بدست ميهاي علوم اجتماعي كه از دادهاشـي گيـري ن ار از لزوم قابليـت اعتمـاد انـدازه اهميت اعتب. اعتبار و روايي آنها را مي توان مورد سوال قرار داد

».دهند به همان اندازه غير قابل اعتمادند هايي كه بدست مي گيري آنها زياد باشد داده ر اندازه خطاي اندازهه. شود مي ).1382:111كرلينجر، (

بـدين منظـور بايـد از . ها را قبل از انجام مطالعه اصلي ارزيـابي كـرد آن است كه اعتبار و پايايي معرف عاقالنهگـاه محققـان بـا . تر از آن مطرح كرد اي مشابه اصلي ولي كوچك ا را براي نمونهه جست و پرسش آزمون مقدماتي سودشود داراي اعتبار و هايي كه در مطالعه معلوم مي ي معرف در مطالعه خود و استفاده نهايي از معرفاستفاده از تعداد زياد

در اين صـورت ممكـن . است اري اشتباهرسد كه چنين ك مياما به نظر كنند پوشي مي از آزمون مقدماتي چشم پايايي اند

كتاب روش تحقيق 10توصيه مي شود كه براي اين دو كلمه هميشه معادل انگليسي يا فرانسه آن ذكر شود چون در بيش از - ١

. به زبان فارسي اين دو مفهوم معادل هاي متضادي را دارا هستنديـن تحقيـق بـه صـورت زيـر خالصـه ا براي آشنايي بيشتر با اين معادالت ما ترجمه ي فارسي اين كلمات را با توجه بـه منـابع ا ام

) validityاعتبار، روايي، (، )Reliabilityاعتماد، پايايي، : (ايم كرده

چنـداني بـا سـوال اوليـه نداشـته تها بيانگر مفاهيم يا نظريه مورد آزمون نباشند و از اين لحاظ تحقيق مناسـب است معرف !قمار نكنيد، اول آزمون مقدماتي، بعد مطالعه اصلي .باشد

).1385:61دواس، (

سـازند و محققـين مالكهـاي سـنجش را مـي . اسـت صراحت و دقت از كيفيت بسيار مهم سـنجش در تحقيـق . كنند بايد به قابليت اعتماد و اعتبار آن توجه خاصي را مبذول دارند ارزيابي مي

با توجه به ضرورت و اهميت موضوع قابليت اعتماد و اعتبار در امر پژوهش، تحقيقي در ايـن زمينـه بـه عنـوان . است كار عملي درس روش تحقيق تهيه و تنظيم گرديده

و انواع آن validityاعتبار، روايي، -2

سنجد يـا نـه وع موردنظر مناسب است و آن را ميبه معني آنست كه آيا روش انتخاب شده براي سنجش موضگيـري ر انـدازه بدون آگاهي از اعتبار ابزا. سنجد ري تا چه حد خصيصه موردنظر را ميگي يا به عبارتي ديگر ابزار اندازه و

. ز آن اطمينان داشتهاي حاصل ا ان به دقت دادهتو نمي )500: 1382؛ ازكيا، 63: 1385؛ دواس، 229: 1376؛ هومن، 170: 1384سرمد، (

بـراي سـنجش موضـوع مـورد گردد، بلكه به كاربرد آن واقع اعتبار يا فقدان اعتبار خودسنجه مربوط نميالت فيدر اينجـا مسـئله ايـن . سنجش پايگـاه اجتمـاعي اسـتفاده كنـيم ممكن است از سطح تحصيالت براي. گردد بررسي برمي

ايم يا نه، بلكه مسئله اين است كه آيا سطح تحصيالت سنجه مناسبي براي سنجيدهنيست كه تحصيالت را به طور مناسبي .ف مفهوم مورد بررسي بستگي داردتعري از اين رو اعتبار سنجه به نحوه .پايگاه اجتماعي هست يا نه

).63: 1385اس، دو(

به طور مثال اگر براي . بيفتد توان به شكل زير هم مطرح كرد تا موضوع جا مثال در مورد موضوع اعتبار را ميتـوانيم دور سـر را دقيقـاً انـدازه وقـت مـي را مالك قـرار دهـيم، آن ش دانشجويان، اندازه دور سر آنهاسنجش ميزان هو

بنابراين روش ما دقيـق و قابـل . ترديد كند، باز به همان نتيجه خواهد رسيد بگيريم و هر كس ديگر هم كه در سنجش ما .زيرا اندازه دور سر مالك مناسب براي سنجش هوش نيست. اعتماد است، اما معتبر نخواهد بود

).142: 1382رفيع پور، (

بـا بعـد متفـاوتي از تـوان متصـور بـود هـر كـدام گيري سه نوع مختلف اعتبار مـي در بحث اعتبار وسيله اندازه : شامل گيري اندازهروشهاي تعيين اعتبار . سر و كار دارد گيري اندازهموضوع

.اي است ا وابسته به معيار و اعتبار سازهاعتبار محتوا، اعتبار مالكي يا تجربي ي )171: 1384؛ سرمد، 63: 1385؛ دواس، 500: 1382؛ ازكيا، 13: 1374طباطبايي، (

تواعتبار محا -1-2بـه كـار گيـري براي بررسي اجزاي تشكيل دهنده يـك ابـزار انـدازه اعتبار محتوا نوعي اعتبار است كه معموالً

. داد را موردنظر قرار ن آ يمثالً براي آزمون پيشرفت تحصيلي بايد اعتبار محتوا. شود برده مياگـر سـوالهاي ابـزار معـرف . دگي دارآن بست گيري به سوالهاي تشكيل دهنده اعتبار محتوايي يك ابزار اندازه

. گيري آن را داشـته باشـند، آزمـون داراي اعتبـار محتـوا اسـت اي باشد كه محقق قصد اندازه ها و مهارتهاي ويژه ويژگيابـزار معـرف قسـمتهاي عمل كرد كه سوالهاي تشكيل دهنده براي اطمينان اعتبار محتوا بايد در مواقع ساختن ابزار چنان

ص در موضـوع مـورد مطالعـه تعيـين اعتبار محتواي يك آزمون معموالً توسط افرادي متخص. خاب شده باشدمحتواي انت . از اين رو اعتبار محتوا به قضاوت داوران بستگي دارد. شود مي

)285: 1381، ببي، 171: 1384سرمد، (

و تقسـيم را نسـنجد فاقـد هاي محاسباتي كه منحصر به تفريق باشد و توانايي ضرب آزمون مهارت: مثال ديگر اعتبار و محتوا است

)1385:64دواس، (

: دو نوع اعتبار محتوا وجود دارد )ذهني(اعتبار صوري -1-1-2

و در عمـل بـا ايـن . اسـتوار اسـت گيري اندازهمفهوم اعتبار صورتي بر ارزيابي ذهني پژوهشگر از اعتبار وسيله سـر و كـار گيـرد مـي كنـد، انـدازه گيري اندازهن چيز را كه محقق مي خواهد، ، واقعاً آگيري اندازهآيا وسيله «سوال كه

اگـر آنهـا موافـق باشـند كـه سـواالت . مـي كنـد براي چنين ارزيابي اي، پژوهشگر با چنـدين صـاحبنظر مشـورت . داردنبـوده و فرض كند كـه سـواالت وي خـالي از اعتبـار صـوري تواند ميمحقق . پژوهشگر مربوط به مفهوم موردنظر است

مهمترين اشكال اعتبار صوري اين است كه قوانين تكرارپذير خاصـي بـراي ارزيـابي وسـيله ي . گيرد ميمفهوم را اندازه باارزشي در اعتبار صوري عملكرد . خواننده بايد روي قضاوت ذهني افراد تكيه كند. از اين بعد وجود ندارد گيري اندازه

. گيري دارد ا يا وسايل اندازهو ساخت ابزاره فرايند توسعه، تنظيمها اين مطلوب آزمون است، در برخي آزمونهمچنين بايد توجه داشت كه هرچند روايي صوري يك ويژگي

د بيمـاري روانـي را در افـراد معـين مثالً اگر كسي بخواه. داشته باشدويژگي ضروري نيست، بلكه بهتر است كه وجود نتوانـد نقـش هر چند روايـي صـوري مـي . كلي دارد اده قرار دهد كه روايي صوريكند، بهتر است آزموني را مورد استف

هـاي ديگـري تعيـين اردي كـه اعتبـار آزمـون بـه كمـك روش موثر در استفاده از يك آزمون داشته باشـد، ولـي در مـو . شود، استفاده از اين روش الزامي نيست مي

)1382:501؛ ازكيا، 13- 14: 1374طباطبايي، (

)گيري نمونه(عتبار منطقي ا -2-1-2طـور كـافي بـه يا افراد يا صفات موردنظر بـه گيري اينست كه آيا شرايط جامعه اصليترين موضوع اعتبار نمونه

گيـري بطـور كـافي، محتـواي ده است يا نه؟ آيا محتواي وسيله انـدازه گيري ش گيري مورد بحث نمونه وسيله ابزار اندازه كند يا خير؟ رفي ميصفات جامعه تحت مطالعه را مع

محتوايي صـفت تحـت هاي تشكيل دهنده ابعاد و تكه سازد كه با تمامي گيري محقق را مجبور مي اعتبار نمونهگيـري بـه خصـوص در تحت سوال قرار دادن اعتبـار نمونـه . معرفي را انتخاب كند آشنا شده و از ميان آنها نمونه مطالعه

بسـيار معمـول بكـار بـرده، گيري خـود را حقق براي اولين بار وسايل اندازهكه ممورد تحقيقات جديد و ابتكاري، جايي . است

)5092: 1382؛ ازكيا، 14: 1374طباطبايي، (

كي يا تجربي يا وابسته به معياراعتبار مال -2-2 هـاي بيني رفتـار يـك فـرد در موقعيـت گيري در پيش است از كارآمدي يك ابزار اندازه اعتبار مالكي عبارت

م بـا نحـوه پاسـخگويي آنهـا بـه هاي جديد براي سنجش يك مفهو يوه نحوه پاسخگويي افراد به پرسشدر اين ش. خاصهـاي جـا افتـاده از هـاي جديـد و سـنجه اگر پاسخ افراد به سنجه. شود مقايسه ميآن مفهوم هاي موجود و جا افتاده سنجه

.گردد ه جديد تلقي ميني معتبر بودن سنجهمبستگي بااليي برخوردار بود به مع )503: 1382؛ ازكيا، 15: 1374، طباطبايي، 63: 1385دواس، (

.مالكهمبستگي بين نمرات آزمون و نمره گيري عبارت است از اعتبار مالكي يك ابزار اندازه :اعتبار مالكي بر دو نوع است

بين اعتبار پيش) الف اعتبار همزمان ) ب بين اعتبار پيش -1-2-2

گيرند كه اي بكار مي بيني موفقيت، شيوه يشمثالً سنجش پ. ردي كه معيار سنجش مربوط به آينده استدر مواين دو مطابقت داشت به اعتبـار اگر ا. سنجند نتايج بدست آمده را با معدل كل دروس مي ،با توسل به معيارهاي ناهمزمان

)141: 1378ساروخاني، ( .دهند أي ميبين ر پيش

اص بـا نتـايج بدسـت آمـده بـا گيـري خـ بين همبستگي بين نتايج يك وسيله اندازه اعتبار پيش به عبارت ديگربيني يك تواند اعتبار پيش براي مثال يك فرد مي. شود عنوان مقياس عمل درنظر گرفته مي گيري است كه به وسيله اندازه

ين تست با معدل افرادي كه اين تست را ضريب همبستگي نتايج بدست آمده از ا ت هوش را با مقايسه كردن محاسبهتسمقـدار . كنـد اي محاسـبه مـي گي پيرسون را بين دو متغير فاصـله كار وي ضريب همبست براي اين. اند آزمون كند گذرانده

.شود بدست آمده ضريب اعتبار خوانده ميضريب همبستگي )1374:15طباطبايي، (

هـايي اسـت شتهداوطلبان شركت در دانشگاه، گزينش دانشجويان در ر، يكي از داليل اجراي كنكور براي به عنوان مثالبنابراين اگر بين نمرات قبولي كنكور . آموزشي موردنظر را با موفقيت طي نمايند دوره، ه بتوانند با توجه به استعدادشانك

همبسـتگي ) شـود كه معموالً از معدل استفاده مـي ( در يك رشته خاص و شاخص پيشرفت تحصيلي دانشجويان آن رشته .بين بااليي دارد زمون فوق اعتبار پيشتوان گفت آ وجود داشته باشد مي

)503: 1382ازكيا، (

گيري مورد بحث درنظـر گرفتـه بيني وسيله اندازه ان شاخص يا معياري از اعتبار پيشبزرگي ضريب اعتبار معموالً به عنوشـود و رفتـه مـي اي است كه به عنوان مقياس عمل درنظـر گ ار وسيلهداد يكي اعتب دو نكته كلي بايد مدنظر قرار. شود مي

اي كـه بـه عنـوان معيـار يـا مقيـاس گيري به جاي وسيله جبور به استفاده از وسيله اندازهديگري مالحظاتي كه محقق را ممحققـين و بـين روش اول براساس توافق نظـر . در اين مورد دو روش معمول است البته نمايد ،ميعمل انتخاب شده است

بينـي يـك وسـيله مناسبي براي ارزيابي اعتبـار پـيش تواند مقياس عمل يا معيار متخصصين است كه وسيله بخصوصي ميدر حالي كه . گيري دارد زمون اعتبار صوري و اعتبار نمونهچنين توافقي بستگي به آ. گيري مورد استفاده قرار گيرد اندازه، شـود يـار درنظـر گرفتـه مـي ديگري كه به عنوان مقياس عمل يا مع گيري و وسيله دازهد همبستگي باال بين وسيله انوجو

. بيني باال است ولي كافي نيست شرط الزم براي اعتبار پيش )1374:17طباطبايي، (

ايي موني كه برخـي از ويژگيهـ هاي آز بين عبارت است از بررسي رابطه نمره تربيتي اعتبار پيش –گيري رواني در اندازهعملكـرد در يـك آزمـون بـا توانـد بوسـيله رابطـه بيني مـي ار پيشاعتب .را دارد بيني آن سنجد و آن چه ادعاي پيش را مي

هـاي هاي حاصل از اجـراي آزمـون بـا نمـره به عبارت ديگر ضريب همبستگي نمره. آزمون مالك رفتاري به دست آيداسـخ مرد و زن به يك آزمون رغبت شغلي پ 882ثال در يك تحقيق، براي م. بين است متغير مالك، نمايانگر اعتبار پيش

به شغلي كه در آزمون انتخـاب % 51. سالگي مجدداً مورد بررسي قرار گرفتند 19ساله بودند و در 12 ها گفتند، آزمودني . دهد بين اين ابزار را نشان مي ها اعتبار پيش اين داده. ه بودند اشتغال داشتندكرد

)1384:172سرمد، (

اعتبار همزمان -2-2-2در . گيري در يك زمان در دسترس باشد هاي حاصله از دو اندازه رود كه داده ه كار مياين اعتبار در مواردي ب

تبار همزمـان در مـواردي محاسـبه اع. گردد مرتبط مياينگونه موارد عملكرد در يك آزمون به عملكرد در آزمون ديگر اين امـر بيشـتر بـه علـت مالحظـات . گيري به جاي ابزار ديگري باشد ن يك ابزار اندازههدف جانشين كردگردد كه مي

مـوارد در اين . تر است ون كوتاهتر به جاي يك آزمون طويلمربوط به سهولت اجراي آزمون يا جانشين كردن يك آزمهـاي اي آزمون ديگر يا اندازههاي بدست آمده از اجر هاي حاصل از اجراي آزمون با نمره نيز ضريب همبستگي بين نمره

. رود گيري به كار مي به عنوان ميزان اعتبار اندازه. گيري ديگر بطور همزمان به عمل آمده است حاصل از اندازه )172: 1384سرمد، (

600يك آزمون تقريباً بلند شخصيت اسـت كـه اغلـب تـا ) MMPI(آزمون چند وجهي شخصيت ميته سوتا حـال فـرض كنيـد يـك پژوهشـگر آزمـون . باشد يك سنجه روا براي ارزيابي شخصيت افراد مياين آزمون . سوال دارد

توانـد در مـواردي كـه او مي. باشد تر مي است كه نسبت به آزمون فوق كوتاه جديدي براي سنجش شخصيت تهيه كردهبينـي يـك پـيش زمون كوتـاه در اين حالت آ. استفاده نمايد MMPIنمرات افراد استثنايي است براي اطمينان از آزمون

ن شـبيه بـه در مـواردي كـه نتـايج هـر دو آزمـو . باشـد يك مالك داراي اعتبار همزمـان مـي به عنوان MMPIكننده و توان گفت يكي از اهداف تعيين بنابراين مي. ن آزمون بلند نمايدتواند آزمون كوتاه را جايگزي يكديگر باشند، محقق مي . باشد جايگزيني يكي به جاي ديگر مي ون،روايي همزمان بين دو آزم

سازي هنگامي مفيد خواهد بود كه بين نمرات هر دو آزمون قـديمي داراي مزايـاي ي است چنين جانشينبديه .قابل توجهي باشد

)505: 1382ازكيا، (

هاي مطلوب مالك ويژگي -3-2-2 : ه موارد زير اشاره كردتوان ب ويژگي ذكر شده است كه از جمله ميهاي مالكي چند براي داده

. "طرفي، پايايي و در دسترس بودنيربط داشتن، ب"بـراي ايـن خصوصـيت . باشـد باق آنهـا بـا موقعيـت واقعـي شـخص مـي ها، ميزان انط منظور از ربط داشتن داده

مـرات مـثالً ايـن كـه آيـا ميـانگين ن . گونه شواهد تجربي وجود ندارد و بايد براساس مالك منطقـي تصـميم گرفـت هيچدانشجويان سال اول دانشگاه شاخص درستي از دستيابي آنان به هدف هاي آموزشي درس هـاي مختلـف هسـت يـا نـه،

). روايـي محتـوايي . (در اين مورد، بهترين راه استفاده از نظر افراد و متخصصان مـي باشـد . هيچ گواه تجربي وجود نداردكه به قضاوت تخصصي افراد اطمينان كنيم تا معلوم شود كـه يـك بنابراين در رابطه با يك آزمون مالك نيز الزم است

. آزمون مالك تا چه حد به مالك نهايي موفقيت در يك برنامه مربوط است

مثـال هـاي . آزمون بايد به نحوي باشد كه همه ي افراد در كسب نمره ي خوب داراي شـرايط مسـاوي باشـند شرايط كار براي كارگران يك كارخانه يا تفاوت بين كيفيت آمـوزش مربوط به عدم بي طرفي، تفاوت بين تجهيزات و

. داده شده به دانش آموزان مختلف استيكي از خصوصيات ضروري همه ي آزمون ها، از جمله آزمون مالك، پايايي آن مي باشد بـه عبـارت ديگـر

ون در قسمت ديگر به طور كامل توضيح داده در مورد پايايي آزم. بايد با ثبات و قابل تكرار باشند گيري اندازههر وسيله يعني اين كه دستيابي و باالخره يكي ديگر از ويژگي هاي معلم آزمون در دسترس بودن داده هاي مالك است . شود مي

اين ويژگي را با توجه به زمان، هزينه و امكانات موردنيـاز مـورد قضـاوت قـرار مـي . به اندازه مالك عملي و ميسر باشد . نابراين مالكي كه به سهولت بيشتر در چارچوب امكانات سهل تر ، قابل دسترس باشد مالك بهتري استدهند؛ ب

) 506: 1382ازكيا، (

دو مشكل براي اعتبار مالكي -4-2-2فرض بر اين است كه سنجه جا افتاده معتبر است و همبستگي ضعيف بين سنجه جديد و سنجه موجود به : اوالً

اً بـدان خـاطر سـنجه جديـدي درسـت غالبـ . اعتبار باشـد ار سنجه جديد است اما چه بسا سنجه قديمي بيزله فقدان اعتبمنمون قديمي نـوعي نقـض جديد برحسب آزبنابراين اعتبار بخشيدن به آزمون . كنيم كه از سنجه موجود راضي نيستيم مي

. شود غرض محسوب مياي وجود ندارد كه بتوانيم سنجه جديد خود هاي جاافتاده نجههيم در علوم اجتماعي سبراي بسياري از مفا: ثانياً

.را با آنها ارزيابي كنيم ) 63: 1385دواس، (

اي اعتبار سازه -3-2اي را ي تا چه اندازه يك سازه يا خصيصهگير ي نمايانگر آنست كه ابزار اندازهگير اعتبار سازه يك ابزار اندازه

.سنجد نظري دارد ميكه مبناي ) 284: 1381، دي، 173: 1384رمد، س(

م سـنجه جديـدي گيـري . گيـرد بقت آن با انتظارات نظري صورت مـي در اين شيوه ارزيابي سنجه برحسب مطايـه كـه طبقـه بيگـانگي مـرتبط اسـت بـدواً بـر پايـه ايـن نظر . خواهيم آن را ارزيـابي كنـيم ايم و مي براي بيگانگي ساخته

. تر باشد بيگانگي بيشتر است ايين؛ هر چه طبقه اجتماعي پگوييم ميجتمـاعي پاسـخگويان را هـم تعيـين پرسيم و طبقـه ا قياس بيگانگي را از پاسخگويان ميهاي اندازه يا م پرسش

تر باشد بيگانگي بيشتر است شايد بتوان گفت سنجه از اعتبار سـازه آزمون نشان داد هر چه طبقه پاييناگر نتايج . كنيم مي

امـا در معـرض دو خطـر . مورد استفاده كامالً جا افتـاده باشـد يوه به شرطي مناسب است كه نظريهن شاي. برخوردار است :قرار دارد

چه بسا نظريه غلط اعتبار است، يد نشد از كجا بدانيم سنجه ما بينظري تأي چنانچه با استفاده از اين فرضيه: اوالً . اعتبار باشد بي) طبقه( باشد يا نسجه مفهوم ديگر

اگر از نظريه براي اعتبـار بخشـيدن بـه سـنجه . بايد از ابداع آزموني كه نظريه را تأييد كند خودداري كرد: انياًث ! ايم استفاده كنيم چيزي را ثابت نكردهبراي آزمون نظريه !) معتبر(استفاده كنيم و سپس از اين سنجه

)64: 1385دواس، (

ها و گيري وارد شده، آزمودن اين فرضيه هايي درباره مفاهيم اندازه سازه بايد به تدوين فرضيه در بررسي اعتبارتوان به عوامل زير دار نباشد علت را مي يه پرداخت اگر ضريب همبستگي معنيگيري اول محاسبه همبستگي نتايج با اندازه

: نسبت داد . ها با اشكال همراه بوده است آوري داده جمع - 1 . ستها غلط بوده ا بيني و فرضيه شپي - 2

. كند گيري نمي ابزار، خصيصه موردنظر را اندازه - 3 ) 173: 1384سرمد، (

. يابد اييد كند، اعتبار سازه افزايش ميها را ت بيني ها، پيش م اشاره شد كه چنانچه نتيجه دادهدر باال ه : در غير اينصورت حداقل سه نتيجه ديگر امكان پذير است

.خدشه دار بودن آزمايش - 1 . نظريه و لزوم تجديدنظر در آن اشتباه بودن - 2

.گيري ويژگي موردنظر در پرسشنامه عدم اندازه - 3

روايـي ايـن ايـد و قصـد داريـد ي از احساس خوشبختي بـه عمـل آورده به عنوان مثال، فرض كنيد شما سنجشمـثالً بـين .اي در مورد عواملي كه بر احسـاس خوشـبختي موثرنـد سـاخت توان فرضيه سنجش را معين كنيد، بنابراين مي

آنگاه مـي تـوان همبسـتگي ميـان مقيـاس احسـاس خوشـبختي را بـا . شبختي رابطه وجود داردمفهوم خود و احساس خوآن چيـزي را كـه قصـد سـنجش توان گفت كه مقياس تهيه شده، ه كرد و در صورت تأثير فرآيند ميمفهوم خود محاسب

.كند گيري مي داشته، اندازه )507: 1382ازكيا، (

توانـد اعتبـار سـازه يـك آزمـون را در انتهايي است ولي محقـق مـي يند برقراري اعتبار سازه، امر بيفرا اگرچه : رود موارد زير است ه بكار ميهايي كه براي تعيين اعتبار ساز از جمله شيوه. تهاي خاص نشان دهدموقعي

تفاوت گروهي -1-3-2بينـي كنـد، آزمـوني كـه ايـن در نمرات آزمـون پـيش ) تي راچ تفاويا هي(ها اي تفاوتي را بين گروه اگر نظريه

شـود كـه كودكـان و بزگسـاالن در بلـوغ بيني مي براي مثال پيش. اعتبار سازه است داراي) يا ندهد(تفاوت را نشان دهد ، تفاوت ماعي ساخته شده باشدخصيصه بلوغ اجت گيري اندازهكه براي بنابراين اگر آزموني . اجتماعي با هم تفاوت دارند

. داري را بين كودكان و بزرگساالن نشان دهد داراي اعتبار سازه است معني ) 173، 1384سرمد، (

كند بايد بتواند به طـور كلـي بـين نخبگـان علمـي، گيري مي اي كه انگيزه پيشرفت را اندازه يا بطور مثال سنجه .با افراد عادي جامعه تمييز قايل شود... سياسي و

)508: 1382ازكيا، (

يا همبستگي) تشخيصي(اعتبار همگرا و واگرا -2-3-2هـا دو گيـري گيري شود همبستگي بين اين انـدازه صه از طريق دو يا چند روش اندازههرگاه يك يا چند خصي

كند گيري مي هايي كه خصيصه واحدي را اندازه اگر همبستگي بين نمرات آزمون. ردآو مهم اعتبار را فراهم ميشاخص هـاي متفـاوتي را هـايي كـه خصيصـه چنانچـه همبسـتگي بـين آزمـون . باشد مي» همگرا«ها داراي اعتبار ال باشد، آزمونبا

.باشند مي) يا واگرا(ر تشخيصي ها داراي اعتبا كند پايين باشد، آزمون گيري مي اندازه .)173: 1384سرمد، (

ني بر اين كه بزهكاري جوانان و جرايم بزرگسـاالن براي مثال، اگر تحقيقات پيش شواهدي ارائه داده باشد مبهـاي مربـوط بـه ايـن دو نـوع متفـاوت ريم كه همبستگي بااليي ميـان سـنجه داراي رابطه علت و معلولي هستند، انتظار دا

ين از صـنعت توان دال بر اين دانست كـه هـم تحقيقـات پيشـ اين همبستگي را مي. پيدا كنيم) مبزهكاري و جر(كجروي ، اگر بزهكاري جوانان و جرايم بزرگساالن ، داراي از سوي ديگر. حايز اهميت هستند ها احتماالً دارند و هم سنجهبرخور

ايـم تـا پيـدا كـرده ) بزهكـاري و جـرم (پديده دو هايي كه براي جهرابطه علت و معلولي نباشد، پس بايد انتظار داشت سن . بعكسحدود زيادي به لحاظ تجربي فاقد همبستگي باشند و

باشد بلكه كنند، همگرا مي گيري مي هاي ديگر كه سازه مشابهي را اندازه ك سنجه موفق نه فقط بايد با نسجهيعـالوه . زند نيز همبستگي بااليي داشته باشـد ا با مفهوم كانوني پيوند ميهاي مفاهيم ديگري كه يك نظريه ر بايد با سنجه

زيـرا بـه بررسـي . اسـت كافي نيست و اعتبار تفكيكي در حد اعتبار همگرا الزمبرآن هر چند اعتبار همگرا الزم است اما . دهند مفهوم را نشان ميپردازد و ميزان ابهام يا گسترده بودن اي غير مربوط مي ها در سنجش پديده حساسيت سنجه

)508: 1382ازكيا، (

غييراتت -3-3-2

گيـري تحـت تـأثير زمـان بـا مداخلـه آزمايشـي قـرار هبيني كند كه خصيصه مورد انـداز اي پيش چنانچه نظريهكالمي را هاي براي مثال اگر آزموني مهارت. استگيرد، اگر نمرات آزمون اين تأثير را نشان دهد داراي اعتبار سازه ميصـورت ها يا اگر مداخله آزمايشي براي پرورش اين مهارت ها نمرات افزايش يابد سنجد بايد با افزايش سن آزمودني مي

. داري را نشان دهد آزمون بايد تغييرات معني آزمون و پس ، نمرات پيشگرفته باشد )508: 1382؛ ازكيا؛ 173: 1384سرمد، (

تحليل منطقي -4-3-2اي دارد كـه هاي ويـژه هاي متعدد يا مقياس نتزاعي است سنجش آن نياز به سوالاز آنجا كه سازه يك مفهوم ا

سازه، بررسي روايي محتـوايي هاي تعيين روايي را پوشش دهد بنابراين يكي از روشابعاد آن ها و بتواند تك تك مولفهو مانع بـودن آن يت عهاي سنجه و جام ررسي گويهبدين صورت كه محقق خود يا به كمك صاحبنظران به ب. باشد آن مي

ي است و علت آن نيـز همپوشـي و ارتبـاط گونه كه گفته شد اين تحليل بسيار شبيه تحليل روايي محتواي همان. پردازد مي . ها به خصوص روايي محتوايي است يك بين روايي سازه با ساير روايينزد

)509: 1382ازكيا، (

تحليل عاملي -5-3-2يك عامل يك متغير فرضي است كـه نمـرات . آيد زه است كه از طريق تحليل بدست ميصورتي از اعتبار سا

.دهد ميمتغير تحت تأثير قرار مشاهده شده را در يك يا چند )173: 1384سرمد، (

اي از هـاي درونـي بـين مجموعـه ياضي گوناگون براي تحليـل همبسـتگي هاي ر تحليل عامل نشان دهنده شيوهعامل يـك متغيـر . شوند باشند كه عامل ناميده مي رحسب تعداد محدودي از متغيرها ميها ب متغيرها و تبيين اين همبستگي

به عبارت ديگر هدف تحليل عامـل، اسـتخراج تعـداد . گذارد چند متغير مورد مشاهده تاثير مي كه بر يك يا فرضي استجانشين تعداد ) 2 .بين همه متغيرها مشترك باشد) 1اي است كه گونه معدودي از ميان تعداد زيادي متغيرهاي همپوش به

اي روشن و بـا معنـا تبيـين سرانجام سازه) 4. ل نداشته باشداين عوامل با يكديگر همبستگي و تداخ) 3. زيادي متغير شود . كنند

)509: 1382ازكيا، (

تفسير ماتريس عاملي -1-5-3-2ها دچار خطا بشويم جام دهيم ولي در تفسير صحيح عاملهاي فني درستي ان ه تحليلدر اين مرحله احتمال اينك

انـد، ي كه از مطالعات ديگر پديدار شدهر گرفتن عاملهاي مشابهبراي مثال، ممكن است عاملي بدون درنظ. بسيار باالست . در موارد ديگر همبسته بودن عاملها با عاملهاي ديگر ناديده انگاشته شود. نامگذاري شود

)131: 1380كالين، (

:سازي و تفسير روابط پرداخت توان به ساده ز طريق دنبال كردن فرآيند ذيل مياما ااي عاملي مقادير موجود در هر ستون نشان دهنده باره. ، هرستون معرف يك عامل استدر ماتريس عاملي -1

و الـي آخـر 3، 2، 1اي ه ترتيب از چپ به راست با شـماره اي عاملها ب در محاسبات رايانه. باشد هر متغير بر يك عامل ميسازي كار تحليـل مـاتريس بهتـر اسـت راي سادهب. شوند ون اول از باال به پايين ليست ميمتغيرها نيز در ست. گيرند قرار مي

. در كنار شماره هر متغير نام متغير نوشته شودبراي شروع تفسير، محقق بايد از اولين متغير شروع كنـد و مقـادير مربـوط بـه آن را در عاملهـاي مختلـف -2دار باشد زير آن خـط آماري نيز معنيته باشد و از نظر بيشترين مقدار مطلق بار عاملي وجود داش كه هر جا. بررسي نمايد

اين مرحلـه البته براي ساده كردن كار در. به همين ترتيب مراحل بايد براي متغير دوم، سوم و الي آخر انجام گيرد. بكشد سـطح معنـاداري بارهـاي عـاملي را spssاز پنجره اصلي تحليـل عـاملي در optionتواند با فشار دادن دكمه محقق مي

عـدد فـوق از مـاتريس عـاملي حـذف بارهـاي عـاملي كمتـر از در ايـن صـورت . منطق خاص تعيين نمايد براساس يك . گردند مي

تعيين كند در اين صورت تنها بارهاي عاملي كـه 50/0داري بار عاملي را عنوان مثال اگر محقق مبناي معني بهبـر بـيش از يـك رخي مواقع ممكن اسـت يـك متغيـر البته در ب. شوند باشند در ماتريس عاملي ظاهر مي 50/0بزرگتر از

. كه اين از موارد پيچيده و بغرنج در تحليل عاملي است عامل بار شده باشدكند، اما در بعضـي مواقـع ي از اينگونه مشكالت را مرتفع مياگر چه در بسياري از موارد چرخش عاملها بخش

. مانند ، هنوز الينحل باقي مي نه مشكالتنيز اينگوتوانـد بـا اينگونـه محقـق مـي دار مشـخص شـدند، ماتريس عاملي، بارهاي عاملي معنـي كه با بررسي زماني -3

موشـي سـپرده و تنهـا شيوه اول اين است كه اينگونه متغيرها را بـه فرا ) 1. (متغيرها به دو صورت بشرح ذيل برخورد كنددر ايـن . ادانه برخورد كندمحقق با اينگونه متغيرها بطور نق شيوه دوم اين است كه) 2(دار را تفسير كند و متغيرهاي معني

توان تأثيرات مجموعه متغيرها را بر روي نتايج تحقيق و همچنـين شـاخص مشـترك مـدنظر قـرارداد و بـر ايـن روش مي . اند در اينگونه روابط و نتايج داشته استدالل تاكيد كرد كه همه متغيرها سهمي حتي كوچك

ل اند، آنهـا را از تحليـل حـذف و مجـدداً تحليـ هايي كه بار عاملي بااليي نداشتهفع اثرات متغيربنابراين براي ر . داري تكرار نمود و نتايج را مورد تجزيه و تحليل قرار داد عاملي را براساس متغيرهاي معني

خص شـد، بايـد بـا دار هسـتند مشـ از عاملها داراي بار عاملي معني پس از اينكه كليه متغيرهايي كه در هر يكاج شده انتساب نام براي عاملهاي استخر. لحاظ كردن متغيرهاي مربوط به هر عامل نام مناسبي براي عامل فوق تعيين كرد

براي تعيـين نـام بـراي عاملهـا، مقـدار . باشد عهده محقق مي هاي است كه ب گيرد، بلكه اين وظيفه از طريق رايانه انجام نمي

باشد، بدين معني كه نام عامل بايد سنخيت بيشتري با متغيرهـايي داشـته باشـند كـه از بـار ده ميكننعاملي هر متغير تعيين . عاملي بااليي برخوردار هستند

) 311 – 213: 1385كالنتري، (

عف تحليل عامل ضنقاط -2-5-3-2توانـد آنهـا را مـي حتـي راه دهد كه خواننده يـا محقـق بـ ها را به شكلي ارائه مي هر چند كه تحليل عاملي داده

ا كند راحتي پيده تواند متغيرهايي را كه بار سنگيني روي اين عامل دارند، ب براي هر عامل معيني، خواننده مي .تفسير كندتواند بفهمد كـه متغيـر معينـي بـر ه راحتي مييا خواننده ب ايي از متغيرهايي از متغيرها شوده و به اين ترتيب متوجه خوشه

. ا بار بيشتر يا كمتري داردكدام عاملهواقعـي عوامل بدون توجه بـه معنـاي . نخست چنانكه قبالً متذكر شديم. نقاط ضعفي نيز دارد ،اما تحليل عاملي

غالباً محققان عواملي را خواهند يافت كه بار سنگيني براي گروهـي از متغيرهـاي نـاهمخوان ايجـاد . شوند آنها ساخته ميكن است به اين امر دست يابند كه تعصب و تدين بار مثبت زيادي روي يك عامل معـين دارنـد و مثالً آنان مم. مي كنند

اند، اما ايـن عامـل معـرف با يكديگر همبستهمسلماً اين سه متغير بشدت . تحصيالت به همان اندازه بار منفي زيادي دارندمعنا و مهمل مشابهي به آن نامند يا نام بي مي» صبيكم سوادي ديني تع«چيست؟ غالباً محققان كم تجربه چنين عواملي را

. دهند مينانكـه قـبالً خـاطر نشـان شـد، چ. گيـرد هاي فلسفي مورد انتقـاد قـرار مـي تحليل عاملي غالباً براساس زمينهدوم

وانـد شـرايطي را مشـخص كنـد كـه اگـر محقـق نت باشـد ) اثبات ناپذير(ابطال پذير اي براي آنكه موجه باشد، بايد فرضيهاين امر، از لحاظي، يكي از نقـاط ضـعف . فرضيه در آن شرايط باطل شود، آن فرضيه در واقع، همانگويي است يا بيهوده

حلـي بـه شـكل عوامـل ارائـه ارد برنامـه شـود، تحليـل عـاملي راه هايي و صرف نظر از اينكه چه داده. ي استتحليل عاملاين . خواهد بود» آري«پاسخ هميشه » آيا الگويي در ميان اين متغيرها وجود دارد؟«محقق بپرسد كه بنابراين اگر . دهد مي

. معنا نيست د عوامل به هيچ وجه تضمين كنندهايجا. واقعيت را بايد در ارزيابي نتايج تحليل عاملي نيز مدنظر قراردادتوانـد ابـزار بسـيار ياين نـوع تحليـل مـ . كند مييل عاملي با ساير روشهاي پيچيده تحليل فرق ناز نظر من، تحل

اي از ش را ترغيـب كـرد كـه در درك مجموعـه زماني بايد اسـتفاده از ايـن رو . مفيدي براي محقق علوم اجتماعي باشد حلهاي جادويي د ديگر، اينها فقط ابزارند و راهموار ها به محقق كمك كند اما محقق بايد هوشيار باشد كه مانند همه داده

.نيستند ) .864: 1381ببي، (

چند روشي –روش چند صفتي -6-3-2

ارتبـاط منفـي را در يك مفهوم ممكن است چندين پديده غيرمـرتبط يـا شـايد با برخي از محققان معتقدند كهابطـه هاي آن به طـور مثبـت و متقابـل بـا يكـديگر ر اي واحد باشد كه مولفه جاي آنكه اين مفهوم بيانگر پديدهبرگيرد به

. تبـاط بـه چـه صـورتي اسـت ايـن ار . با اين حال مسأله اصلي اين است در صورتي كه چنين ارتبـاطي وجـود دارد . دارندهـاي دهد، بايد پرسيد كـه سـنجه هاي اجتماعي را به هم پيوند مي ها، پديده گونه كه ساختن و آزمون فرضيه درست همان

هاي مختلـف چگونـه از عهـده تكنيـك و نين بايد پرسيد كه سنجههمچسنجد؟ اي را به خوبي مي مختلف چگونه پديدهطلبـد و تـر مـي شود، يـك طـرح تحقيقـي پيچيـده ها به اعتبار سازه مربوط مي پاسخ اين سوال. آيند مي بيني پديده بر پيش

اسـتفاده چنـد روشـي –توان از روش چنـد صـفتي بدين منظور مي. يد صورت گيردتري با ها نيز به نحو جامع تحليل داده . اند توسعه يافته) 1959(كمپبل و فيسك كرد اين روش به همت

ربرد حـداقل دو مفهوم يا سـازه مـوردنظر اسـت و كـا پردازد كه سازنده ين روش به شناسايي دقيق صفاتي مياي از رد نمونـه مشـابه هـاي فـوق در مـو سنجهبنابراين . هاي چندگانه در مورد هر صفت الزم است روش براي بسط سنجه

در اين نمودار فرض بر اين . نتايج سنجش، يك ماتريس در نمودار نشان داده شده است. روند ها به كار مي افراد و گروهها متغيرهاي اصلي سازه ها به طور كامل صفات و اگر روش. وجود دارد) 2و1(دو روش و نيز ) A,B(است كه دو متغير

Aفرض بر اين است كـه صـفات . (صفات متفاوت تمايز وجود داشته باشد را مورد سنجش قرار دهند به طوري كه ميانهـاي مربـوط بـه يـك صـفت معـين انتظار داشـت كـه همبسـتگي ميـان روش بايست اي با هم ندارند، پس مي رابطه Bو )A1A2 وB1B2 (هاي مربوط به صفات متفاوت سنجههاي ميان يتا همبستگ تر باشد قوي.

) 511: 1382ازكيا، (

روش

A1 B1 A2 B2 روش ويژگي

A1 B1

A1

B1

A2

B2

1روش

2روش A2 B2 A1 A2

A2 B2

A1 B2 B1

B2

نكاتي در خصوص اعتبار ابزار -4-2

:رار گيردبايد نكات زير مورد توجه ق. هيچ پژوهشي بدون اعتبار معني ندارد آزمون اعتبار )1

. مثالً براي شناخت كار معلم به دانش آموز بايد مراجعه كرد. بايد اعتبار هر ابزار مورد سنجش قرار گيرد اعتبار معيار )2

اعتبار از دو ديدگاه مطرح . بايد معيارها چنان داراي اعتبار باشند كه هيچ چون و چرايي در باب آنها بنا نباشند آنگاه كه اسـتاد مـورد : اعتبار معيارهاي شاهد) دوران متخصص آزمون و نتيجه تحقيق را تاييد كنند(ران اعتبار داو. است

. علم مهمترين معيار شاهد است. داوري است

فراگيري )3

. تحقيقي داراي اعتبار است كه از هر نظر فراگير باشد

كنترل هاي چندگانه )4

بايـد بـه . رايطي داردنيـاز بـه رعايـت شـ . شـود جرد تعيين نميو يا ابزار صورت م اعتبار يك معيار شاهد داور . پرداخت تا موجب تخريب اعتبار معيار نشود... ، پژوهشگر و پاسخگو و كنترل وضعيت

اعتبار ثانوي )5

و برخـي اصـالً معتبـر . ب شـد مگر آنكه در عمل اعتبار آنهـا تخريـ . برخي معيارها يا ابزارها خودبخود معتبرندنفسـه داراي اعتبـارات امـا بايـد اعتبـار آن بـا توجـه بـه بعضي از ابزارهـا فـي . اند ي نيازمند تظريف و تنظيمنيستند اما برخ

.موضوع بررسي سازگاري يابد پيوستار اعتبار )6

. ضريب ابهام در طيف ليكرت به اين نكته توجه دارد. گيرد معيار در درون يك پيوستار شكل مياعتبار هر فنون اعتبار سنجي )7

فـن همخـواني يـا همسـازي بعضي از . آيند ضريب اعتبار و ضريب آن به كار ميون بسياري در تعيين اعتبار فنبعضـي از . اعتبار آن مورد ترديد خواهـد بـود . هاي ديگر تضاد داشت اگر نتايج شاخص با همه شاخص. نندك استفاده مي

يت مورد مطالعه را از بعدي خاص به دقت بسنجد از زماني كه يك شاخص نتواند واقع. كنند ضريب تمييز استفاده ميفن در شناخت و ارزيابي يك معيار با استفاده از اعتبار صوري هم به اعتبـار داوران بايـد نگريسـت و هـم . اعتبار ساقط است

د پـذيرش تا مور كه در پيوستار تركيبي قرار گيرد معياري با باالترين اعتبار صوري را دارد. درجه اجماع آنان توجه كرد . يا رد قرار گيرد

ابهام در اعتبار يا درجات آن )8

ثالثاً اين . شود اول بايد ديد آيا با اين شاخص واقعيت مورد مطالعه سنجيده مي. تشاخصي مورد توجه اس .سنجد كدام شدت، آن بعد از واقعيت را ميشاخص تا چه حد با

)156: همان(

Reliabilityقابليت اعتماد، پايايي، -3بيني، دقت يا صحت و عتماد، ثبات، همساني، قابليت پيشاصطالح پايايي كه گاهي اوقات مترادف با قابليت ا

. گيري ها در دفعات اندازه رود، عبارت است از ثبات اندازه بار به كار مياعت ).515: 1382ازكيا، (

: توان براساس سه معيار تعريف كرد پايايي را ميگيري يا از چيزها را با يك ابزار اندازه ن با اين پرسش خالصه كرد، اگر يك مجموعهتوا يك رويكرد را مي

اگر مردم در مواقع آيد؟ يا به عبارت ديگر نتايج يكسان يا متشابه به دست ميگيري كنيم، آيا دازهابزار مشابه آن بارها انيايي، قابليت يا سوال اعتبار را به مفهوم پااين مفهوم . ، پاسخ يكساني بدهند آن داراي پايايي استمكرر به پرسش

. كند بيني مطرح مي اعتماد، قابليت پيش ؛112: 1382؛ كرينجر166: 1384؛ سرمد، 194: 1380؛ نبوي، 146: 1378ساروخاني، (

)1381:274؛ ببي، 62: 1385؛ دواس، 515: 1382ازكيا،

هاي واقعي گيري اندازه ه دست آمده از ابزار اندازههاي ب آيا اندازه: شود دوم با اين سوال خالصه ميرويكرد اين تعريف در مقايسه با تعريف . گيري شده است؟ اين سوال به معني دقت و صحت است اي است كه اندازه خصيصه

توان در اصطالحات دو سوال فوق را مي. تر نيز است نخست، از عقل سليم و شهود فاصله بيشتري دارد و البته اساسي . ي، دقت يا صحت خالصه نمودپاياي

وجب «استفاده كنيم و به با ...) كش يا نوار متراژ مثالً خط(هاي دقيق براي سنجش طول، ما بايد از مقياسمثالً .را بسنجد ، بايد به همان نتيجه برسد) مثالً طول يك ميز (اندازه بگيريم و هر كس طول يك شيء » قرم زدن«يا » كردن

)142: 1382؛ رفيع پور، 515: 1382ازكيا، (

گيري ر خطاي اندازهگيري چقد شود يك ابزار اندازه رد سوم نيز در اين سوال خالصه ميو سرانجام رويكواريانس نظامدار به يك سو گرايش . واريانس نظامدار و خطا دو نوع واريانس قابل شناسايي است؛در اين تعريف . داردواريانس خطا خود جبران كننده است، نمرات حاصل واريانس تصادفي يا . باشد ارد و بعكس واريانس خطا سودار ميد

از نوع خطاهاي گيري اندازهخطاهاي . كنند زماني به سوي ديگر گرايش پيدا ميگيري گاهي به اين سو و از ابزار اندازهيط اتفاقي، در زماني خاص باشد از جمله خستگي موقت يا زودگذر، شرا عوامل مختلفي منشاء آن مي. يستندتصادفي ن

هاي هاي حافظه يا خلق و عامل نوسان گذارد، گيري تأثير مي گيري يا ابزار اندازه به طور موقت در چيز مورد اندازه كهگيري وجود دارند، به گيري در ابزار اندازه به همان اندازه كه خطاهاي اندازه. ديگري كه موقتي و تغيير كننده هستند

. يز نامعتبر هستندهمان اندازه ن )516: 1382ازكيا، 113: 1382: كرلينجر(

براي مثال . داراي خطاهاي تغييرپذيري است گيري اندازهبنابراين قابليت اعتماد دال بر اينست تا چه حد وسيله اي خطاي دار گيري اندازهآوريم تغيير وسيله ميو نتايج مشابهي بدست گيريم ميشيء را دوبار با يك وسيله اندازه

هاي محاسبه فرمول. ات مشابه را اندازه بگيرددر يك زمان واقعي تواند نمي گيري اندازهيعني وسيله . تغييرپذيري است :قابليت اعتماد بدين قرار است

Xi = نمره يا نتيجه بدست آمده از شخص خاص Xi = ti+ei

ti =ميزان نتيجه درست ei =ميزان خطا يا تغييرپذيري.

222 etx σσσ −=

: همين فرمول بصورت واريانس نيز آمده است . چنانچه ميزان خطاها يا ميزان نتايج صفر باشد در آن صورت ميزان قابليت اعتماد صفر است

R قابليت اعتماد است . R = 2

22

x

ex

σσσ −

= 0

. اهيم بوددر صورتي كه ميزان خطا صفر باشد شاهد باالترين قابليت اعتماد خوR= 2

2 0

x

x

σσ −

=1

)147: 1378ساروخاني، (

عدم (در نوسان است دامنه ضريب قابليت اعتماد از صفر ) بيشترين(و يك ) كمترين(ضريب اعتماد بين صفر وهي به از موقعيتي به موقعيت ديگر از گر تواند ميقابليت اعتماد در يك آزمون . است) ارتباط كامل+ (1تا ) ارتباط

. گروه ديگر متفاوت باشد ).166: 1384سرمد، (

سنجش پايايي -1-3تخلف از آن قاعده . حتماً بايد قبل از به كار بردن آن در مطالعات مختلف معين شود گيري اندازهپايايي ابزار

. دست آمده باشد تنها هنگامي جايز است كه در مطالعات قبلي قابليت اعتماد رضايت بخشي براي ابزار موردنظر به

10

هاي مستقل و مشابهي را كه الزم است درجه توافق اندازه گيري اندازهبراي ارزشيابي قابليت اعتماد و وسايل ت از افراد معين بايس بديهي است كه در وضع دلخواه مي. فرد، گروه و يا موقعيت معيني به دست آمده مشخص كرد

را گيري اندازهر به دست آورد و بر مبناي آن مقدار اشتباهات تصادفي هاي متعدد و مكر اندازه ،تحت شرايط يكسانهاي گيري اندازهدر اين گونه موارد، نه تنها اقدام به . رفتار آدمي اين مساله غالباً ميسر نيست تخمين زد اما در مطالعه

در . كند نيز تغييراتي ايجاد ميمورد نظر آورد، بلكه در رفتار حمت و عصبانيت افراد را فراهم ميمكرر، موجبات مزااري آم از هر فرد عضو نمونه گيري اندازهتوان تخمين قابليت اعتماد را تنها براساس دو صورت وجود اين احتمال مي

توان حتي به يك تجزيه و تحليل داخلي قرارداد، ميهاي به دست آمده را در معرض اگر بتوان اندازه. انجام دادتوان در ، براي تعيين ميزان اعتبار مناسب، ميها به مقدار كافي برسد براي آنكه تعداد اندازه. فا كردتنيز اك گيري اندازه

ميزان اعتماد از روش معمول در اين زمينه محاسبه .از هر فرد بر تعداد افزودهاي متعدد عوض به دست آوردن اندازهتعيين پايايي هر كدام به برخي از علل منابع تفاوت . ف استهاي مختل گيري اندازهطريق بررسي ميزان توافق ميان نتايج

گيري اندازههاي مختلف بوده و مقدار تغيير صفت مورد گيري اندازهبرخي متوجه ثبات وضع فرد در . نمرات توجه دارندهايي است ريگي اندازهكنند و برخي ديگر متوجه برابري و همساني وضع افراد در ر اثر عوامل گوناگون را تعيين ميد

توسط افراد او در يك زمان، منته گيري اندازهتوسط يك وسيله ياكه به وسيله ابزارهاي مختلف به عمل آمده و ها بارت ديگر توجه دسته اخير از روشبه ع. اند گذاري شده سيله داوران متفاوت تصحيح و نمرهمختلف اجرا و يا به و

.گيري و يا طرز اجرا يا تجزيه و تحليل نتايج است ونهعدم قابليت اعتماد ناشي از نممعطوف به ) 517: 1382ازكيا، (

از آن جمله . شود هاي مختلفي به كار برده مي شيوه گيري اندازهبه منظور محاسبه ضريب قابليت اعتماد ابزار : مي توان به موارد زير اشاره كرد

ليت اعتمادانواع تعيين قاب -2-3 . آزمون مجدد يا ثبات –يا آزمون ) اجراي دوباره(روش بازآزمايي ) الف .هاي موازي يا همت روش فرم) ب ).دو نيمه كردن(روش تنصيف ) ج .ريچارد سون –روش كودر ) د .روش آلفاي كربناخ) ه

هاي هم ارز، هاي فرم وشاست و ر گيري اندازهترين روش براي محاسبه ثبات ابزار روش بازآزمايي مناسب .پردازند مي گيري اندازهريچاردسون و آلفاي كربناخ به محاسبه همساني و هماهنگي دروني ابزار – تنصيف، كودر

؛166: 1384؛ سرمد، 22: 1374؛ طباطبائي، 517: 1382ازكيا، (

) 158: 1385؛ حافظ نيا، 62: 1385؛ دولس، 279: 1381ببي، )test – Retest(اجراي دوباره آزمون يا روش بازآزمايي -1-2-3

ر دو زمان مختلف اندازه گرفته خاصي د گيري اندازهدر اين روش صفت مورد مطالعه با استفاده از وسيله ضريب همبستگي بدست آمده برآورد پايان . كنند را دو آزمون محاسبه مي همبستگي بين نتايج بدست آمده از. شود مي

اطالق . از نمره اول خود بگيردتر اي متفاوت نمرهشود فردي در آزمون دوم ه باعث ميخطا به هر چيزي ك. است : شود اين روش دو محدوديت دارد مي

دوماً . نوبت دوم اثر بگذارد گيري اندازهنوبت اول ممكن است روي نتايج گيري اندازهاول اين واقعيت كه و . دهد ميزان صفت رخ مي گيري اندازهممكن است در فاصله دو . صفات و روحيات انسان ماهيتاً حالت شناوري دارد

اين روش در مواردي بيش از مقدار واقعي و يا كمتر از . شود گيري اندازه برآورد پايايي و وسيلهباعث پايين آمدن ميزان . كند واقعي ميزان پايايي را برآورد ميمقدار

؛279: 1381؛ ببي، 167: 1384؛ سرمد، 21: 1374طباطبايي، (

).62: 1385 ؛ دواس،517: 1382ازكيا،

)Equivalence(هاي همتا روش موازي يا استفاده از آزمون -2-2-3. شود ميكه مي توان آنها را موازي يا متشابه فرض كرد، تهيه گيري اندازهدر اين تكنيك دو فرم يا دو نوع وسيله

و براي برآوردن ضريب وردآ ميو نتايج حاصله را بدست كند مي گيري اندازهاين دو فرم صفت را در ميان يك گروه كه موازي و است مشكل اين تكنيك پيدا كردن دو فرم. گيرد ميهمبستگي و برآوردن ميزان ضريب اعتبار مورد استفاده قرار

. موازي بودن دو فرم از لحاظ محتوا بايد براساس قضاوتهاي محقق صورت گيرد. مشابه يكديگر باشندبطور همزمان ارائه نگردد و اين تغيير در فرمها اگر.دهد ميعتماد را كاهش در صورت تفاوت در سواالت قابليت ا

آزمونها يا تركيبي از هر دو باشد و مشكل ديگر اين روش قابليت اعتماد ممكن است به عوامل آزمودني همتا نبودن . وجود در مواد به كار رفته استهاي م طي از عدم قابليت اعتماد و تفاوتهاي دو آزمون احتماالً مخلو هاي ميان جواب تفاوت

. هاي پرسش اول بر آزمون كم است وجود ندارد، گرچه خطر تأثير جوابدر عين حال راهي نيز براي جداسازي اين اثرات نيكي كه براي رغم تك هاي كنترل نيز استفاده كرد و علي توان از سوال ه بر استفاده از دو فرم معادل ميعالو

، از اشكال عدم ثبات. هاي يك پاسخگوي موافق بايد ثابت و همسان باشد رود، پاسخ ا به كار ميه پرسش اين قبيل سوالبه عنوان مثال، اگر از . شود ميها و يا ديگر منابع خطا ناشي ها، تأثيرات سريالي محتواي سوال بندي پرسش در جمله

هاي ر بخش ديگر پرسشنامه، فهرستي از فعاليتپاسخگو بپرسيم كه طي دو هفته گذشته چندبار به سينما رفته است؟ و دمانند موزه، نمايشگاه سينما، ممكن است بگوييد كه آيا در طول هفته گذشته از اماكني ،مختلفي را به او ارائه نماييم

. ايد و به دنبال آن سوالي در مورد دفعات بازديد طرح كنيم بازديد كرده... وحش و باغ

'xxr

)167: 1382؛ 22: 1374بايي، ؛ طباط519: 1382ازكيا، (

split – half) دو نيمه كردن(روش تنصيف -3-2-3 گيري اندازههر كدام به عنوان يك وسيله . شود ميبه دو يا چند قسمت تقسيم گيري اندازهدر اين روش وسيله

فرد و شماره ها زوج را شماره هاي فرد را يك . پرسشنامه باشد گيري اندازهفرض كنيد وسيله . مي كندمتفاوت برآورد براي ضريب شود ميميزان همبستگي بين نتايج دو فرم به عنوان ميزان روايي محاسبه . دهد ميفرد ديگر تشكيل

: همبستگي از فرمول اصالح اسپرمن و براون استفاده مي كنيم

گيري اندازهميزان روايي وسيله :

roe :هاي اول و دوم ي مقادير حرفمده از ميزان همبستگميزان روايي بدست آ 40(آزمـون بـه دو نيمـه . دانشجو سال اول ارائه شده است 35سوال كه به 80ميزان تعداد سوال آزموني : مثال

. باشـــــــــد مـي r% = 70همبسـتگي ميـان نمـرات دو تسـت . تقسيم شـده اسـت ) سوالي .قابليت اعتماد كل آزمون را محاسبه كنيد

)167: 1382؛ سرمد، 22: 1374ايي، ؛ طباطب280: 1382ببي، (

: شود ميفرمول باال به شكل زير هم مطرح

r : همبستگي بين دوبخش n :ها تعداد اندازه

Rn : همبستگي بين مجموع يا معدلn اندازه از اين نوع خاص با مجموع يا معدلn باشد اندازه از نوع ديگر آن مي . باشد، ضـريب 5/0به دو نيمه مساوي تقسيم شده و ضريب همبستگي بين دو نيمه بيني پايايي آزموني كه براي پيش: مثال

: شود ميقابليت اعتماد به صورت زير محاسبه

پايـايي آزمـون كوتـاه شـده عبـارت . طول آن تقليـل دهـيم 2/1حال فرض كنيم قرار است مقياس اصلي را به

: است از

roeroe

xxr+

=12

'

82.070.01

)70.0(212

' =+

=+

=roe

roexxr

rnrn

nr )1(1.−+

=

67.05.0)12(1

5.022 =

−+×=r

. يابـد زان قابليـت اعتمـاد مقيـاس كـاهش مـي دهيم ميـ به نصف كاهش مي كه مقياس فوق را به عبارت ديگر در صورتيدر ايـن . آورد مـي تـر شـدن آن، فـراهم زمون را در صورت بلندتر يا كوتاهبراون امكان برآورد پايايي آ -فرمول اسپرمن

الني باعـث زيـرا يـك آزمـون خطـي طـو . كنـد مـي فرمول فرض بر اين است كه با تغيير طول آزمون، ماهيت آن تغييـر ن ، زمـون يـا افـزايش اوقـات مشـاهده هـاي آ از اين رو با افزودن بـه سـوال . شود ميخستگي شده و در نتيجه پايايي آن كم

. شود ميكم ،هايي كه در آزمون اصلي ارائه شده بوده تكرار همان رفتار و توانايياحتمال ).521: 1382ازكيا، (

ريچاردسون –روش كودر -4-2-3

را بـراي محاسـبه همـاهنگي درونـي » ، «ريچاردسون دو فرمول با عنوان هاي -كودر

برآوردي از ميانگين ضرايب قابليت اعتماد براي تمام فرمـــــول . انـــــد هـــــا ارائـــــه نمـــــوده آزمـــــون

ايـن ضـريب بـا دهـد مـي طرق ممكن تنصيف را بـه دسـت : شود ميمشخص

n :تعداد سوال ها

p : نسبت پاسخ هاي صحيح

q : نسبت پاسخ هاي غلط

S2 :واريانس نمرات كل براي استفاده از فرمول . دهند نشان مي را با هاي آزمون يكسان باشد و آن بايد سطح دشواري سوال

n = تعداد سوال ها

X = ميانگين نمرات S2 =كل هاي واريانس نمره

33.05.0)12

1(15.02

1

21 =

−+

×=r

20Kr21Kr

20Kr

⎥⎥

⎦

⎤

⎢⎢

⎣

⎡ Σ−−

= 21120 s

pqn

nr

20r

21Kr

⎥⎥

⎦

⎤

⎢⎢

⎣

⎡ −−−

= 2)(1

121 sXnX

nnr

20r

بلكه در هاي صحيح و غلط نيست ن روش، نيازي به داشتن نسبت پاسخبراي محاسبه ضريب قابليت اعتماد با اي . كند ميهاي كل و ميانگين نمرات كفايت دست داشتن واريانس نمره

ي هـا نمرهميانگين . آموزان داده شده است نشاين آزمون به گروهي از دا. سوال است 40آزموني داراي : مثالها نيز يكسان اسـت ضـريب قابليـت اعتمـاد ايـن سطح دشواري سوال. محاسبه شده است 260و واريانس كل 25آزمون

. آزمون را محاسبه كنيد

روش آلفاي كرباخ -5-2-3 ايـن روش بـراي محاسـبه ي . هاي محاسبه قابليت اعتماد اسـتفاده از فرمـول كربنـاخ اسـت يكي ديگر از روش

مـي گيـري انـدازه پرسشنامه ها يا آزمون هايي كه خصيصه هاي مختلـف را «از جمله گيري اندازهبزار هماهنگي دروني ابراي محاسـبه ضـريب . مقادير عددي مختلف را اختيار كند تواند ميدر اينگونه ابزار، پاسخ هر سوال » بكار مي رود كند

و واريـانس كـل را ) يـا زيرآزمـون (هـاي پرسشـنامه آلفاي كربناخ ابتدا بايد واريانس نمره هاي هر زير مجموعـه سـوال .محاسبه كرده سپس با استفاده از فرمول زير مقدار ضريب آلفا را محاسبه كرد

J :هاي پرسشنامه يا آزمون سوال تعداد زير مجموعه.

Sj2 :آزمون اريانس زيروj ام S2 :واريانس كل آزمون .

)170: 1384سرور، 524 :1382؛ ازكيا، 29: منصور فر، محمد، درسي(

بنـابراين طبـق . ت، پايايي مقياس بيشتر اسـ چه ضريب آلفاي كربناخ بيشتر باشداست و هر 1تا 0بين يا r دامنههـا اندازه آلفا نيز به پايايي تك تـك گويـه . را داراي پايايي دانست باشد تا بتوان مقياسي 0.70كم بايد قاعده آلفا، دست

كـر و . هـاي نامناسـب را حـذف كـرد ه افزايش پايايي مقياس بايد گويهزايش ضريب آلفا و در نتيجبراي اف. بستگي دارد :مي كندمناج ضريب پايايي براي مقياس ليكرت را اين گونه پيشنهاد

).524: 1382ازكيا، (

زياد متوسط كم

درصد 95 درصد 75 درصد 45

66.0)36.01(036.1)25(40

)2540(251140

402

)(1121 =−=−−

−=−−

−=

⎥⎥

⎦

⎤

⎢⎢

⎣

⎡

⎥⎥

⎦

⎤

⎢⎢

⎣

⎡

sXnX

nnr

⎥⎥⎥⎥

⎦

⎤

⎢⎢⎢⎢

⎣

⎡

∑−

−= 2

21

1 SjS

jjα

تحقيقـي در ، 75به منظور آگاهي از ميزان گرايش دانشجويان كشـاورزي بـه منـاطق روسـتايي در سـال : مثال اهميـت فعاليـت در نظـور سـنجش نظـر دانشـجويان دربـاره در اين تحقيق بـه م . انجام شد xدانشكده كشاورزي دانشگاه

هاي بـاال دانشجو به سوال 127د و در نهايت گزينه بو 5سوال مطرح شد كه هر يك طبق مقياس ليكرت داراي 7روستا، :شود مير محاسبه ضريب براي اين مقياس به صورت زي. پاسخ گفتند

2پرسش وجود داشت 7از آنجا كه iS شود ميمحاسبه ها براي هر يك از پرسش:

اند مسـاله مـورد دار زيادي توانستهها به مق توان گفت كه سوال درصد بيشتر است مي 75مقدار از از آنجا كه

. بحث را بسنجند )75: 1377؛ عبدالهي، 525: 1382؛ ازكيا، 35: منصور فر، جزوه درسي (

هاي ناپايايي ابع ريشهمن -6-2-3، عامل نظير پيچيدگي موضوع مورد مطالعه مشكل قابليت اعتماد ابزار سنجش معموالً متأثر از عوامل گوناگون

عوامل زيـر معمـوالً بـر قابليـت اعتمـاد ابـزار . و روشها و شرايط گردآوري اطالعات است ها يعني انسان يه دادهو منبع ته .سنجش تأثير منفي دارند

)132: 1381فظ نيا، حا(

همچنـين حـدود يـا دايـره معمـولي . وري اسـت ها بسياري ضـر تعريف اصطالحات و واژه: اصطالحاتتعريف نشدن آيا پاسـخگو و به اين سوال پاسخ دهد كه وقتي سوال را محقق ساخت چند بار بازبيني كند. ها نيز بايد مورد توجه محقق باشد واژه

مندرج در آن همان درك و برداشتي را خواهد داشت كه من به عنوان محقق دارم؟ از اين سوال و واژه و اصطالح

27S 2

6S 25S 2

4S 23S 2

2S 21S

0.57 0.714 0.216 0.045 0.017 0.314 0.61

84.063.7

486.2167 =−= ⎟

⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛α

در صورتي كـه پرسشـگران نسـبت بـه هـدفهاي تحقيـق، روشـهاي كـار پرسشـگري، : عدم توجيه پرسشگرانني ممكن يع. توانند باعث ناروايي ابزار شوند ند، مياصطالحات و مفاهيم، روش تكميل پرسشنامه و غيره توجيه نشده باش

است محقق تمام تالش خود را براي ساختن ابزار مناسب به كار گرفته باشد ولي پرسشگر به دليل عـدم توجيـه آمـوزش . درست نتواند آنرا به خوبي به مورد اجرا گذارد

مورد پرسـش از حيـث خصـايص مـورد مطالعـه اگر افراد نمونه و جامعه: گويانعدم تجانس و همگوني پاسخ . توانند باعث كاهش اعتبار و قابليت اعتماد باشند سواد و غيره در يك سطح نباشد، ميظير سن، جنس، ويژگيهايي ن

اگر محقق براي سنجش قابليت اعتماد ناگزير از انجام پرسشگري در زمـان يـا : هاي اجراي پرسشگري تغيير شرايط و زمينه . و حاالت پرسش شونده با زمان و مكان قبلي يكنواخت باشدمكان ديگري باشد بايد سعي كند شرايط محيطي و فضاي پرسشگري

ابزار حـاوي سـواالت زيـاد و پيچيـده باعـث كـاهش اعتبـار و قابليـت اعتمـاد : وضعيت ظاهري و دروني ابزارهاي مناسب براي عالمتگذاري و درج پاسخ توسط پاسخگو يـا ظـاهر نامرتـب و فقدان راهنماي صحيح و محل. شود مي

. پرسشنامه بايد حاوي سواالت واضح و شوق انگيز باشد. داشته باشد) اعتماد(تأثير منفي بر روايي تواند ميخسته كننده

فرايند تحقيق علمي در واقع سيستمي از عمليات است كه در مقابـل : عدم تناسب مراحل مختلف فرايند تحقيقباعث كاهش تواند ميمراحل و اجزا با سيستم تحقيق عدم تناسب هر يك از. رسانند جام ميبا يكديگر امر تحقيق را به ان

همـه و. هماهنگ باشد اصلي تحقيق و فرضيه مثالً بايد سواالت و محتواي ابزار با سوال. اعتبار و قابليت اعتماد ابزار باشدبايـد بـا اقـدامات ها نيز روش تجزيه و تحليل داده. ب باشندگيري و گردآوري اطالعات متناس اينها بايد با روشهاي نمونه

.در واقع بايد كليه مراحل با يكديگر متناسب داشته باشند. قبلي هماهنگ باشد )132- 133: 1381حافظ نيا، (

بنـدي بـر آن باشـد، چـه بسـا پاسـخگو در مواقـع مختلـف است ناپايي پرسش ناشي از جملهممكن - 1 . برداشت مختلفي از پرسش بكند

سـاني را بـه طـرق شـد، اي بسـا كدگـذاران مختلـف پاسـخ يك منبـع خطـا با تواند ميكدگذاري هم - 2 ).مثالً نوع شغل را. (كنند مختلف كدگذاري مي

هـاي كـامالً چندان در آن باره ندارند به پاسخپرسش درباره موضوعاتي كه افراد نظري يا اطالعاتي - 3 .كشد سرسري و نسنجيده مي

).62: 1385دواس، (

، سـطح كنـد مـي مسكني كه فـرد در آن زنـدگي ) مساحت(بوط به اندازه هايي مر سطح ناپايايي پرسش: توجه .، ميزان درآمد خانواده يا فرد از همه سواالت بيشتر استتحصيالت پاسخگو، شغل پدر

)1385:62دواس، (

) باال بردن پايايي(عوامل موثر بر ضريب قابليت اعتماد -7-2-3

امـا در مـورد . اي اسـت هـاي چنـد گويـه يي استفاده از معـرف وردار از پاياهاي برخ بهترين راه خلق معرف -1معنـايي ه سن يا جـنس كـار بـي طرح چندين پرسش متفاوت دربار. بسياري از موضوعات فقط يك پرسش مناسب است

تر از هاي طوالني االصول آزمون علي. هاي معتبر است هاي آزموده شده در پرسشنامه بهترين كار استفاده از پرسش. است 60بـراي مثـال ضـريب قابليـت اعتمـاد يـك آزمـون . هاي كوتاه برخوردارنـد تماد باالتري در مقايسه با آزمونبليت اعقا

. سوالي باشد 40بيشتر از يك آزمون تواند ميسوالي . دهد مي، قابليت اعتماد آزمون را افزايش نظر محتوا و با سطح دشواري متوسطهاي متشابه از سوال -2 . دهد ميشده نيز ضريب قابليت اعتماد را تحت تأثير قرار گيري اندازهغير ماهيت مت -3 .جمله بندي دقيق پرسشها -4 .تعليم پرسشگران -5 .هاي كدگذاري راحي روشط -6انها ندارنـد بهتر است از پرسش راجع به موضوعاتي كه احتماالً پاسـخگويان نظـري يـا شـناختي نسـبت بـد -7

. هم استفاده شود» نظري ندارم«و » دانم نمي«هاي از گزينه كم چشم پوشي شود يا دست )170: 1384؛ سرمد، 63: 1385؛ دواس، 281: 1381ببي، (

: منابع و مĤخذ -4 . روش هاي كاربردي تحقيق، جلد اول، انتشارات كيهان، تهران) 1382(ازكيا، مصطفي و عليرضا دربان آستانه، -1

. ي تحقيق در علوم اجتماعي، جلد اول، ترجمه رضا فاضل، انتشارات سمت، تهران، روشها)1381(ببي، ارل، -2

. ، روشهاي تحقيق در علوم اجتماعي، جلد دوم، ترجمه رضا فاضل، انتشارات سمت، تهران)1381(ببي، ارل، -3

يي، انتشارات سمت، ، راهنماي آسان تحليل عاملي، ترجمه سيد جالل صدرالسادات و اصغر مينا) 1380(كالين، پل، -4

. تهران

. ، مقدمه اي بر روش تحقيق در علوم انساني، انتشارات سمت، تهران) 1385(حافظ نيا، محمدرضا، -5

.، پيمايش در تحقيقات اجتماعي، ترجمه هوشنگ نايبي، نشرني، تهران)1385(دواس، دي اي، -6

.اجتماعي، انتشارات شركت سهامي انتشار، تهران تكنيك هاي خاص تحقيق در علوم) 1382(رفيع پور، فرامرز، -8

. روشهاي تحقيق در علوم اجتماعي ، جلد اول، انتشارات سمت، تهران) 1378(ساروخاني، باقر، -9

. روشهاي تحقيق در علوم رفتاري، انتشارات آگاه، تهران) 1384(سرمد، زهره و عباس بازرگان و الهه حجازي، -11

مطالعه تطبيقي نظام هـاي بهـره بـرداري كشـاورزي و ارزشـيابي . نظام هاي بهره برداري) 1377(عبدالهي ، محمود، -12

عملكرد آنها به منظور شناخت انواع ويژگي هاي نظـام هـاي بهـره بـرداري بهينـه و مناسـب در ايـران، انتشـارات وزارت

. كشاورزي، تهران

.در رشته علوم اجتماعي، انتشارات پيام نورتكنيك هاي خاص تحقيق ) 1374(قاضي طباطبايي، محمود، -13

هش در علوم رفتاري، جلد دوم، ترجمـه حسـن پاشـا شـريفي، انتشـارات آواي .مباني پژو) 1382(كرلينجر، فرد ان، -15

. نور، تهران

. منصور فر، كريم، جزوه درسي برخي از آزمونهاي ناپارامتري دوره كارشناسي ارشد دانشگاه تهران -16

. ، نشر پارسا، تهران)پايه هاي پژوهشي(مباني پژوهش در علوم رفتاري ) 1376(ن، حيدرعلي، هوم -17