D00095s2y1987.pdf 19.01.2010 12:15:29 Page 1 (1, 2)

1 •

ONDOKUZ MAYIS ÜNiVERSiTESi

ILAH lY AT F AKDL T.ESI DERGISI

SAYI: 2

SAMSUN- 1987

D00095s2y1987.pdf 19.01.2010 12:15:29 Page 44 (1, 2)

ŞEYH BEDREDDiN ve .PRESOKRATiKLER*

Doç. Dr. Biliii . DINDAR

Ankara Meydan Savaşından (1 402) sonra , Osmanlılarda ·yaşanmış

Fetret döneminde, dört kardeş şahzadeden Musa Çelebi'nin yanında önem· li politik faaliyeder göstermiş, hür düşüncesinden daha ·Çok; bu politik eylemlerinden dolayı, XV. yüzyıl ın - il.k çeyreğinde Idam edilmiş olan ve ·ta· .rihlmizde Şeyh . Bedreddin ad ıyla tanınan Sayh Badr al-din. MahmOd pin is~a'il bin 'Abd ai-'Aziz'in önemli felsefi, daha doğrusu tasavvufi düşünce-leri "Vari.dat" adlı eserde toplanmıştır . · ·

Arapçadan V.R.D. kÖkünden t'üretilmiş olup, diğer manalarıyla bera· ber, cezbe (extase) halind,~ki kişinin coşkuyla söylediği söz anlamına ge­len. "Varidat" müellifin e~eri değildir. O, büyük bir ihtimalle değişik ve­silelerle Şeyh Bedre.ddin'd sorulmuş olan çeşitli tasawufi sorulara kendı: sinin ·vermiş olduğu c_evfpla~dan müteşekki!dir. . · · . . .· · .

Sakrat'tan önce,· yaklaşık olarak 6SO -.400 .yılları arasında, Ege Havza- .

•. ,

,. \

t ,:;

sı ·etrafında yaşamış olan:·.Antik Çağın · Ko.smologik filozofların!, · başka : bir · deyişle Presokratikleri, birkaç altb~lümler halin~e gruplamak mü.mkündUr; · ., mensublarına Ai'istonun Fizikçiler veya Tabiatc~ar adını verdiği Mflet oku-

. lu, lonia'da başlı başı'na 'bir ekol ·olan Herakl it, Flsagorct:ılar, Elea . ve . Abdera okulları gibi. . .

Çalışmalarını genellikle "Tabiat" üzerinde, daha açıkcası varlık ve oluş üzerinde yoğunlaştırmış bul~;~nan Presokratiklerin eser :yazmış ·oldl!k· ları · bilindiği halde, · birkaçından . kalma · fragmentlerin dışında, . hiçbirinin ·eseri tam olarak gün·ümüze kadar ulaşmış değildir.

Tarih yönünden·, aşağı yukarı kendisinden 20QO . yıl önce gelmiş olma­larına rağmen, Şeyh Bedreddin ile · Presokratiklerln . "Varlık" konusund·akl

<•> Bu makale·, Atatürk Üniversitesi, Fen - Edebiyat Fakültesi, . Felsefe · Bölü­mü tarafından, 7 - ll Mayıs 1984 tarihleri arasında Erzurum'da dtlzenlen­mıs olan "I. Felsefe ve Sosyal İlimler Kongresl"nde Bildiri olarak. sunul­ıpuştur.

77

ı: ·:

. ı

1· ,,

D00095s2y1987.pdf 19.01.2010 12:15:29 Page 45 (1, 1)

doşüncelerl ıik .bakışta Şaşıiacak -derecede bi-rbirine benzemektedir. Böyle bir benzerlik, görünüşte de olsa,· bizi bu ik! düşünce arasinda · karşılaŞ­tırma yapmaya adeta zorladı.

··:~~

· Ahiret iş lerinin avamın sandığ ı gibi görünen alemde değil de, ruhlar ale_mfnde olduğundan, cahillerin düŞündüğü gibi olmad ığın ı ileri süren Şeyh Bedreddin1

, bu fikri..Ue, bizi Heraklit ile Elea okul_una· mensup Parmenid arasında . tartışma konusu olan ik! alem anlayışına · götürüyor. Bir ırmak gibi, herşeyin akış ve· oluş içinde olduğunu kabul eden Heraklit'~ göre ik(

· al~m · vardır •. : ~aha doğ_rusu "varlık" ın iki Qörünümü vardır: Birincisi; beş duyu ile algıladığımız ve_ bize değişmiyor gibi gelen görünüm veya görü­nüşler alemi, diğeri ise; akılla idrak ettiğ imiz ve sürekli değişen veya gerç-ek alem: Parmenid de aynı şekilde iki . alemi kabu l eder: Ancak; beş ~uyu_ ·ile· afg ı lanıp Heraklit'in değişmez dediği görünüşler alem!nin Panne­nid, beş duyunun _yanı lgısı - olarak değişir gibi göründüğünü, akılla idrcik et­tiğimiz .al~min ise_; degişm~z. gerçek- bi r alem · olduğunu söylemektedir. Fel.sefe tarihinde önemli- ilk felsefi tartışma konulardan biri oıa·rak ·.sayılan iki· alem· an layışı·, ·Şeyh Bedreddin'in "Varidat'' in ilk sahi.felerinde daha da belirginleşmektedir.· "Huri, köşkler, ırmaldar, ağaçlar, n:ıeyveler ... ·ve ben­zerlerinin hepsi hayatde gerçekleşir, duyumlarda değil. din de: öyledır ve adı :· buıiu doğrular. · Çün_kü duyumlar;dan gizlenmiştir. Onu gören dı'şta gör­düğünü. san ır. Oysa hayal ~uvvetiyle görmüŞtür; gördüğü ge.rçek değil"/ .

_ "Varlık"ı hareketsiz, değişmeyen, bölünmez ve bir "Bütün" olarak gören. dolayisiyle boşluğu kesinlikle_- kabul etmeyen ve herşeyi "Bütün"ün iÇinde,. "Bütün:'ünün de herşeyde. olduğunu söyleyen Par.menld'ln bu düŞün­cesi ".Varidat"~~ şu ifadeyle anl~tılmıştır : " Tümün değişi~ biçimleri, yine_ tümün. kendlsindedir. Demek ist!yort..im ki, bQtün v~rlıklar her şeyde· var~ dı'r, .h~fki de h~r· zerr·e_de~· Tohumda, bytün. ağaÇın · bulunduğu ve . ağaçın her yeriıid~ tohumun 9luştuğu görli lmüyor_.mu? ÇQnkü ağaç, tümü ile _meyvege .

. vardır; tohumun da içinde' ağaçın bütünü vardır ki ağaç. _bundan türer. Bu-, nuiı .gibi , varlıklar da asıllarında bellrirler; bu asıl da bütöno ııa · bu varlı k- . l arın her birinde; her varlık" da he·r zerrede... Bununla, ermiŞter için bir sır · ÇÖz.ülür: ·Bütün·,. her. ihsanda vardır am'a pe·rdelenmlŞtir~ Bu. perde, In·

, sanın kendi nefsine açılmasıyla kalkar"3• · ·

(1) BllA.l Dindar·; Say h Badr al-din MahmUd et ses Waridat, Universlte de· Paris-Sorbonne Paris-Iv, Basılmamış doktora tezi, Paris, '1975.

(-2) · ·cemil 'Yener;· Şeyh BedreddlD Varidat, elir yayınları , İstanbul, 1970, s., 63 . .. ·. . .• . . ' .. . . . . (3) a.g.e.ı . s., 64;

., .

. '

. •

' •'l

·i

D00095s2y1987.pdf 19.01.2010 12:15:29 Page 45 (1, 2)

. . ·: . Esasında·, · bazılarına· gÖre l:lea okulunuri gerÇek kurücUsu · olaı·ak .. kabul

edilen Xenophanes'ın · düşüneesi yakından incelenecek _olunurs'\ yukarıda· . karşılaştırmaya , ç·alışılan iki. fikir · daha · ı yi · anlaşılacaktır. ' Xenophanes'ın · düşüncesine göre; görünüşte herşey değişir. Fakat,· bütün' bu değiŞmeie­rin arkasında değişmeyen, başka ·bir ifadeyle · değişen dünyanın ' kı:iranlık örtüsü arkasında değişmeyen ve sonsuz olan bir öz vardır; ·bu Evre·n'ı;llr; Tanrı 'dır.. ; Tanrı her şeyi görür, ,duyar ve düşünür. Kendisi ·ha~eketslz ·Öidu': :.' ğundan ·düŞünqesi ve aklıyla her Şeyi . yönetir. Sonsuz ve sınırsız-.olan.'· Tanrı, tabiat ile aynıdır. · Fakat, Xenoplianes yine de insanın . Hakl k.at'ı _kav- . . rayamadığını, · · a~c.ak o··nu andır~ına ulaşabileceğini' söylüyor.- Biri; tesadq~ · fen doğ·ruyu söylemiş olsa bile, onun doğruluğunu henüz kesin olarak ~en­disi d~ bilemez. Xenopharies'e göre hiç bir y~rde tahminden . baş·k~ Q'fr . ş_ey yoktur, Ona gpre tabiat ile aynı · ol'an Tanrı, şeffaf bir küre· ş·eklind·e­dlr. Şeyh Be.dreddin, eı'betteki bu konuda böyle ·düşünmüyor. O, Tanrı.'yı, . isliimi bir · ifadeyle · "Hakk"ı tabiattan, yani "türiı"den tamamıyla ayrı ·tutu- : yor;· ve· de O'nun bir fiil olarak gördüğü işkence, acı gibi kotüiOklerle·,. gü-.·: ze( ve lazzet gibi iyilikleri Tanrı ··n·ın· izafi r bir şekilde . tap i ata if! I şleri olarak · görüyor. Bu düşünce, Anaxagoras'ın Tanrı olarak kabul' ettiğ-i Nous anlayı- ·

· şın·ı · liatırlatıyor. Ancak şu farkla ki, Anaxagoras'ın · felsefesinde ilk. Ilke (arche) i lksiz ve .sonsuz küçük' parçacıklar (spermatalar)dır. Hareketsii du: 'ran .bu parçacıklara ilk hareketi·.veren, kendileri gibi ezeli ve ebedi ;olan,· fakat kendilerınden . ayrı ; daha doğrusu onlara aşkin' olan bil' güç vardır ki, : buna Anaxagor~s· "Nous". adını veriyor: Parçacıkl_ara i ı'k .-hareketi Nous'a. verdiren Anaxagoras: artık oluşu; O'nun.müdahalesi olmaksızın kendi ha:~ linde bırakıyor. Açıkca · görü ldüğÜ gibi, Anaxagoras felsefesinde, Antik Çağ felsefesinin tlp.ik özel liği olan dualizm hakim olduğu halde Şeyh Bedred_. dln'de, Tanrı "tüm~'üıi dışında fakat, izafi olarak "tüm"ürr iÇ~nde· görüldü- . ğ!lnden . vahdet-i vücud anlayışı ·· vardır· denilebllini·r . .. "Varlık" ·olarak . Hak~ ' vardır ve başka bir. varlı k yoktur; özlenecek tek varlı k "O'dur" ve "Yüce · · Hakk'ın · özünde, görünme ~ği Ilmi vardır .. · Bu eğilim; varlıklar·ın ·küçük par­çalarından belirmekten başka bir yoldan gerçekleşemez" diyen ·Be:dred·: din'In d.üşünceslni . · Islami vahdet-i vücud görüşo içinde mütalaa· etmek · mümkündür. Çünkü o, " ... şu halde karşı ve çelişik de olsalar, O, biltün· var-

. lıKları kapsar. ··çünkü her_ şey·, varlık. kav'ramııiın içindedir. ~arŞitlik ·Hak~'-. tan uzak ·olan aşama· lle ilgilidir. Buna karşılık, ·aşamada Hakk vardır. Batıl ·. da, var ·olduğu için haktır; batı! olması izafidir. BütOn aŞama lar, cl_slmler '

· aleminde toplanmıştır. Ci sim ortadan kalkarsa· ne kurall ardan, ne de b~Şka soyut varlıklardan bi~ iz kalır"4, demiştir. Ancak; vahdet-i vücud anlayıŞı içinde de pek açıklığa . kavuşturulamıyan bir konu olan, ve·· inkar ediliyor:

(4) a .g.e., s., 67- 68.

,,

.•,

. ' . . ' ,·, 1

ı

·ıl ., ı . '

•'ı :ıı '• .J

·:1

' • ','

D00095s2y1987.pdf 19.01.2010 12:15:29 Page 46 (1, 1)

.ı

' '·

mUŞ duygusunu veren Bedreddin;in kevn ve. fesad (cr6ation et·conuption} anl~yışını ortaya koyan "Bilesin ki; oluş ve bozuluşun başfapgıcı . ve sonu y_oktur. Dünya ile ahretin ikisi de izafidir. Görünmekte olan;· geçici dünya­dır: -' gizli olan: da· ölümsüz ah ret; l~isi de. ilksizden 'be.ri var'dı ve sonsuza kadar var oJ~Çaktır"5 düşüncesi ile ."Evreiı cirisi jle, türü lle, Varlığı ile ~cılt . olarak ilksizdir. Sonradan var olmuşluğu, zamanla değil, özle ilgilidir · (zatidir~. Karşıtlıklar Hakk'tan . doğar"6 sözü bize Anaximandros'un apelron'u (şınırsı:iı), yeya:. Herakl~t'in . Logos'unu hatırlatıyor.

· fy1i let okulur:ıun .. ikinci büyük düşünürü, ·ve Thales 'in öğrencisi olan Anaximandros'a 'göre herşeyin esas ı apeiron'dur. Apeiron, soyut olmuş ol- · ritasına rağmeri, T.fıales 'in su'yunu, somutluluğu· tartışmalı plan· Herakli~'in Logos'unu, P~rinenid'in varlık'ını, Empedokles'in dört elema·nının, Anaxago­ras'ın spermataları 'nın ve Demokritos'uri atom'larının (bölun.emez'lerinin) hemen hemen· bütün özelliklerine sahiptir, yani apeiron; s ınırsız, s·onsuz,'

· yaratılmış olmayan ve· zıttı da buiunmayan biricik "Bir Varlık"tı r , herŞey bundan zıtlıklar halinde çıkar ve sonunda, adaletin yerini bulması için yine herşey' O'na dönecektir. ·

. Şeyh Bedreddin 'in '!Varidat" ında, ibn'ül-arcı.bi'nin vahdet:i vücut' an la­Y.Jşını hatırlatan cüı:nleler oldukça çoktur, örnek olarak; " Yüce Hakk"ın öz . varlığı " tüm"den-·. uzaktır; tüm, o'nun içindedir; o da tümün içinde. Zorun-

. lulüğun, her d~rurnda zorunlu kalması gere.kir. ·Su ret yönünden mümkün, : hayal eser.dir. So.nradan olmuşluk ile ilksizlik, suretierde bi·rbirini' kovalar;

. T~nrı i . onun . için olduğu· gibi, ondan da uzaktır . Mümkünün var olması, · gerçek bakımından HC!kk'tır; varlik da sur.et· bakımından mümkündür; soiı- · radan o,lmuş ve yaratı lmıştır."7, ayrıoa, "Salt · varl ık, kendisi ·için. zorunlu olan varlıktır. Çünkü, varlı k ile yokluk .arasındaki karşıtlığa göre başka tür.­lü· olamaz. Bunlardan · biri, öbürü ile nitelenemez. Var olmarım da .yok·. ol­ması imkansızdır: Üstelik zorun lu olan bir şey, özel bir imkanla ·mümkün durumuna· gelemez: Çünkü böyle olunca, varlığını başka bir · varlıktari almış olur,· k~ndı'. yarl,ğı, var ol~~sını sağlayan varlığa bağlı kalı r; ve onun . dı- . şında-. yok .olur; varlığ·ı yoklukla niteleni·r. Bu ise söylediklerimize göre im-, kansızdır·. · Aynı zamanda, bu başka varlık da var olamaz .. · Böyle qlsa, o ı : gerÇekl eşmeden · önce, · bir varlığın bulunması gerekir. Salt Varlık. için de :: böyle bir şeyin .. bu.lunması imkansızdır.Salt yokluk da. hiÇ bir şeyin var :ol- : · mamasıdır: Böylece, Salt Varlığ~n -var olması gerekir ve bütü~ var ol~nlar!n

'(5) a .g:e.; s.; 96. (6) a.g.e., ~·· 70. (7) a.g.e., s., 80.

D00095s2y1987.pdf 19.01.2010 12:15:29 Page 46 (1, 2)

1.

. Ö'ndari var . o.lduğu ispatlandı. O varlık fanrı'dır. Var olan· her Şeyd·e görü. nen. O'dur, belirten kendisidir."8 gibi. · · ·

Bedreddin'in, Antik Çağ felsefesinir pantbeist' materyalizmiiıe kaçan · gibi gözüken düşüncelerden biri de, Tanrı'nın iradesi konusunda söyl~diğ i aşağıdaki cümleler, iste'r rstem~z Demokritos'un felsefesini bize hatırlat-:o maktadır : "O'nu~ dilemesl, iradesi ve özgürlÜğü, · evrenin yatkı.nlığına göre gerçekleşir. Tanrı.'nın: (Tanrı, dilediğini yapar, istediği gibi hükmünü yüı:ü­tür)9 sözünün anlamı; (Tanrı, düş.ünülebilen karşıt şeyl erden 'her biri üze· · rinde ayrı ayrı iradesini kulla~ıı·) değildir. Belki de: (Tanrı , bir şeyin yat~ · kın olduğu niteliklere göre dHer ve· ona göre iradesiili kullanır) arilamıli- · dadıı·. O, niteliğe aykırı olan bir şey isteyemez. irade, yatkınl ığa bağlıdı·r:. Evren de. bu yatk ınlılda var olmüştur. Tanrı iradesi · ancak bununla. ilgilidir; buna aykı~ı olamaz.' Tanrı, dilediğini yapar. Nasıl y·apmasın ki, var··olabile~

... cek şeyde beliren kendisidir"10•

. . . . 1 Demokritos'un felsefesinde de ilk ilke, daha- da fazlaya bölünemez

olan atom'l~rdı~. ilksiz, sonsl.ıa ve yaratılmamış olan bu ·elein;ntie'rin ş·e.~ . kil, sertlik ve ağırlık gibi üç sıfatı vardır. Böyle vasıf lara sahip. olan .i'

atom'lar "Büyük G'irdap" . ile, boşluk içinde zorunlu olarak harekete geçer- .. · ler. · Tesadüfiliği kesiniilde kabul etmeyen Demokritos, atom'ların d ışı nd~: · onlara aşkın olan ve onlara ilk hareketi veren hiÇ bir gizli kuvveti kabul · etmiyor. Ato)ll'lar sahip oldukları .üç vasıflarından dolayı , boşluk içinde.

~ ..

mekaniki olarak hareket etmek. zorundad ırlar. Başka türlü hareket etmeleri : . mümkün değildir. · ilahi bir güç dahi bu zorunlu hareketi dltrduramaz ·v~ başka şekilde yapamaz. Görüldüğü gibi, mutlak df:1terminizmin hakim oldu- . ğu Demokritos felsefesinde pantlieist materyal"izm · vardır. Gerçi, Demok- . r itos, eski Yuna · geleneği üzere il§hlar . kabul etmektedir, fakat onl'ı:irın , · kainat üzerinde hi'ç. bir · etkinliği yo.ktur. Demok~itos'un .bu felsefesini an·ımsatar Şeyh Bedreddin'in yukarıdaki düşüncesi, ·is.lami Tasavvtıf yoru~ . mu iÇinde niütala' edi lip, diğer mutasavvıfların fikirleriyle karşılaştır'ılırsa dah~ iyi ~mlaşı lacaktır. · · · ·.·

"Varidat"ın "Tanrı'dan başka·· Tanrı 'yokt~r; · ·evrende Tanrı'dan başka bir şey yoktur" gibi sözleri büyük mutasavvıf İbn'ül-arabi'nin·. düşüncesini

· özetleye(l "yaratı lm ış şeylerin varlığı, yaratanıı:ı varlığından başka bi.r şey ·değildir" cümlesine uygunduı·. Ayrıca, İbn'ül-arabi'nin öğrencisi Sadreddin Konevi, .. ~u , konuda kain~tın Tanr ı 'nın bir gölgesinden ve O'nun bHgislnin

(8) a .g.e., s., 82 - 83. - (9) İbrahim Suresl, ayet 17.

·(10) Cemil Yener; a.g.e., s., 76.

:Bl .

'· .. '

-~:

1 ' ı'

D00095s2y1987.pdf 19.01.2010 12:15:29 Page 47 (1, 1)

bi l" 1 'görünüş"üııden ibaret ol~uğunu söylemektedir. Fakat, bu düşünceyi en iyi şeklide, şair mutasawıf Mahmud Şebesteri, "Gülşen-1 Raz" adlı

. şiirinde:

Cihan-ı cümle furOg nur-i Hakk'dan .· ... · : . Hakk enderO-zi peyda-i- est pinhaıJ

. "Bütün cihanı nuru Hakk'ın şa'şası bil; Hakk onda pek zahir olduğu için gizli görünür""

mısraları dile getirmektedir.

· Bu tasavvufi düşünce, Şeyh Bedreddin'in "Varidat"ından alınan uzun-9a iki iktihas ile ·açıklanıp, bildiri kısa bir sonuçla noktalanacaktır: "Tek olan yüce Tanrı. belirme yerlerin tümünde kendini gösterir. Belirma yerle­rinin her biri de, görünüşü bakııtundan, öbürüne benzemez; ama aslında

. aynı şeydirler. Buı:ıların her birerinden, başka görünüşte eşya · ortaya -çıkar. . ;, , . ·GerÇekte bütün varlıklar birdir. Bunların biri : "Ben Hakk'ım" derse, bütün

varlıklar Hakk'tan gelmiş olduğuna göre, salt g.erçeğe uyar, dolayısıyla doğru · söylemiş olur~ Bel·irdiği yerlerin sayıca çok olması · ile, Tan~ı'nı'n çok ~ayıda olması gerekmez. Her şeyde görünen birdit. Belirme yerlerinden her biri : "Ben Hakk'ım" derse, salt doğru söylemiş olur. · Çünkü varlık. şartsız olarak · Hakk adını almıştır. Tümün ya da cüzün . kendisinden doğ­ması, ya da hiç bir · şeyin dôğmaması ve bunların tüm · il~ niteienmlş ol- ·

· · ması, ya da olmaması, durumu değiştirmez. Belirdiği yerlerden h·er biri, tümün .kendisinden doğmamış olması bakımından "Hakk"tan ayrıdır denile­bili-r:. Tüm qe "Yar-atıcı" ve "rızık dağıtıcı" ·sözlerinin anlamtari yönü'nden

. Hakk'tır~ Başka ~eyleri de bununla karşılaştırabilirlz: Kı.il ve. Hakk gibi ... · ·~ ' zat sözünden· de anlaşı_lacağı üzere, çokluk yoktur. Farklılık, ancak dolayı­sıyledir . ve kavramlardadır ... Çokluk, hayallerden ba~ka bir şey değlldir"12•

· Diğer Ikinci cümle de şudur: "Bilesin ki : salt varlık olan Hakk'ın ke.ndisl, bütün aşamalarda iki yöntüdür: Biri eylem ye etken yönü, Ikincisi . edilgen

. ve oluş yönG. Birinci yönü ile ona Ilah ve Tanrı denir; lkincisiyle evrendlr; yaratıktır, sonradan var olmuştur. Salt ve öz ,Varlık bağımsızlıktan, bağım· · ·. lılıktan v·f$ b_unların arasında bulunmaktan ·uzak olan yüce Hakk'tır; ne bü· tün ile, · n~ de cüz ile Ilgisi vardır. Bütün ofması, cüz olması ikincı yönüy-

. · ledlr. O, g~rçeğln kendisi old~ğu Için, evrene girmesi ya da girmemesi izafidiı·. Çünkü varlığ-ı bünlardan öncedir. ·izafl olmasi ·dolayısıyla da bun­ların hiÇ birinin dışında ka[maz. Ikincisi: Sözünü ettiğimi?: her · şeyden arın· mış olan _varl ik, Ustünde hiç 'bi~ aşama bulunmayan bir ululuktur. Bu ulu-

(ll) Rıza Tevfik; Abdülhak _ Hamid'ııi Şil.rleri; s.,_ 392- 393_. (12) .cemn Yener, a.g.e., s., 77 - 78.

·'·82

D00095s2y1987.pdf 19.01.2010 12:15:29 Page 47 (1, 2)

luk, her şeyin üstündedir, her $ey ondadır, her şey O'dur. Bu durumun ba­şı ve sonu, açıldığı- gizliliği yoktur. Başka şeylerı de buna göre, değerlen· · dir. ·çünkü O, tümden ayrı sayıld ı ve Ikinci yönü ile her şey O'ndan oldu. Düzenin başı ve sonu yoktur; ilksiz ile sonrasıi aynı şeydir"13• . · • . . . . .

Sonuç olarak; bildirinin. baş tarafında belirtildiği gibi, "Va·ridat" bizza~ ·

müellifin eseri olmadığından, Şeyh Bedreddin'in tasavvufi düşürice.lerın. : · eksik· anlatılmış olma ihtimal ine, . üstelik ara sıra çel_işkiye düşOlmesine rağmen, öz olarak tasavvufa ait bir eserdir. Annesinin islamlyeti kabul etmiş bir Rum kızı oluşunun dışında, Eski Yunan la· hiç bir kültü~el _ bağı· olmayan. ve tamamiyle Islam K.ültürü içinde büyüyüp, Mısır'da, büyük mu­tasavvıf Hüseyin Ahlati'nin yanında yetişmiş ol.an Bedreddin, "Varidat"ın· da, görünüşte her ne kadar Pres.okratiklerin felsefesini hatırlatan baz·ı ifa­deler kullanmış gibi oluyorsa da, kesinlikle onların etkisi altında değildir. Fakat, dikkatle incelendlğfnde, Tanrı'yı bilme konusunda ' filozofların yaptığı gibi, birlikten çokluğa doğru açı lmayı , baŞka bir ifadeyle, · Tanrı'dan yara-·. tıklara doğru inildiği değil de, mutasavvıfların yolu olan çokluktan birliğe·, ·

veya yaratıklardan .Tanrı 'ya ·doğru çıkıldığının - hissedileceğl. "Varidat"ta . Şeyh Bedreddin'in, anıaŞılm~sında olduğu gibi anlatılmasında güçlük çe~i- ·

len vahdet-1 yücut görüşünde, "Fusus · ai~Hikem" adlı eserini · şerh ettiği Ib n 'ül-arabi'nln · etkis i. altında ka.ldığı görülecektir.

{13) a.g.e., s., 83 - 84.

83

'· : . . !i . ' . . ]

. , . • 1' . ·ı

. ·· ı'l . ı . . ,, .. , ı : . · ı

ı 1'

.;1 ~

' ~' ,,.ı ' .. . (

1 ' ; 1 . ~

. ' ·! ' ·, ı

\

•ı ı ı .