ILAHIYAT FAKÜLTESI veisamveri.org/pdfdrg/D083494/2002/2002_KARAN.pdf · (Bir Metin Olarak Beden Dili) -Kur'an Örneği-Doç. Dr. Necati KARA* Giriş: Günlük yaşamdaki ilişkilerde

ILAHIYAT FAKÜLTESI

' • ve Di bi im ve Hermenöt ik SEMPOZYUMU

'\

YÜZÜNCÜ YIL ÜNiVERSiTESi

İLAHİYAT FAKÜLTESi

17-18 MAYIS 2001

KUR' AN ve DİL -Dilbilim ve Hermenötik- SEMPOZYUMU

Sahibi

Yüzüncü Yıl Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dekan Vekili

Prof. Dr. Bekir TiLEKLiOGLU

Düzenleme Kurulu Başkanı

Doç. Dr. Necati KARA

(ilahiyat Fakültesi Temel islam Bilimleri Bölüm Başkanı)

Mizanpaj

Dr. Ömer KARA

Baskı

Bakanlar Matbaası 1 0.442 235 48 35 ERZURUM

Q i

YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESi

KUR' AN ve DİL -Dilbilim ve Hermenötik- SEMPOZYUMU

BİR BİLDİRİŞİM DiZGESi OLARAK BEDEN DİLİ

(Bir Metin Olarak Beden Dili)

-Kur'an Örneği-

Doç. Dr. Necati KARA*

Giriş:

Günlük yaşamdaki ilişkilerde duygu, düşünce ve heyecanlarımızı

ifade görevini yüklenenlerden biri de beden dilidir.

Beden dili, jestler, mimikler, oturuş ve duruş gibi çeşitli tavırlarla

kendini ortaya koyar.

Beden dili de sözcükler, cümleler ve noktalama işaretlerinden oluşur. Bir yazıyı biçim, anlatım ve noktalama özellikleriyle oluşturan kelimelerin bütününe metin dendiği gibi hareketlerin bütünün de bir metin denilebilir. Zira her hareket bir tek sözcük gibidir. Hareketler de cümleler halindedirler. Bunlar kişinin davranış veya duyguları hakkındaki doğruyu söylerler. 1

İnsanların, birbirleriyle olan bütün etkileşimleri, anlam içeren pratikleridir.2 Onun için "insanın her türlü eyleminin konuşma eylemi gibi bir bildiri içeriği vardır." Max Weber'in insan hareketlerini açık bir metin olarak değerlendirmesi3 bundandır.

Beden dili aracılığıyla insanlar, duygularını, düşüncelerini, isteklerini,

Yüzüncü Yıl Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Tefsir Anabilim Dalı Öğretim Görevlisi. Pease, All en, Beden Dili, Tre. Ye şim Özben, 2. Baskı, İstanbul, ı 997, s. ı 7. Göka, Erol ve Arkadaşları, Önce Söz Vardı, ı. Baskı, Ankara, ı 996, s., 24. Göka, a.g.e, s., 75

424 1 Doç. Dr. Necati KARA

ihtiyaçlarını, ruhsal zenginliklerini başkalarıyla paylaşrnışlardır. Bu paylaşma ta insanın yaratılışı ile başlamış ve beden dili sözlü dile her an ve durumda eşlik ederek gelmiştir. Ancak önceliğin hangisinde olduğu tartışılmış ve bir çok bilim adamı insanların, ilk dil olarak beden dilini kullandıklarını, içlerinde uyanan duyguları, birbirlerine el-kol, baş, göz, kaş ve yüz ifadeleri ile anlattıklarını ileri sürmüşlerdir.4

İnsanlar arasındaki ilişkilerde bedenler arasındaki "mesafe ve bedensel temas'"tan tutunuz da bedenin duruşu, yönelişleri, kaş-göz ve yüz ifadeleri, bir bakış, bir gülüş, el-kol ve parmak hareketleri, el sıkışma ve kol kavuşturma davranışları, bacakların kullanılışı, oturma yerleri, oturma ve kalkma biçimleri, yürüyüş şekilleri, ses tonları; surat asma, dil çıkarma,

birisine sırtını dönme, Öpüşme VS. gibi bedene maJolan bütün hareketler, bir kimseye karşı nasıl bir duygu içinde olduğumuzu ifade eder. Hatta giyiniş şekli, saç sakal, makyaj gibi görünüşlerindeki tercihlerle de insanlar, başkalarına birşeyler anlatmak isterler.5 Bu durumda her türlü jest, mimik ve bütün davranışlarımız, düşünce ve duygularımızı ifade eden ve onları

somutlaştıran anlam yüklü hareketlerimizdir. Böylece mimik bir dildir, tebessüm bir dildir,. göz yaşı bir dildir, hemen her organ ve onların

hareketleri bir dil görevi görmektedir.6

Kelimeler, ses tonu ve beden dili, iletişimin temel unsurlarındandır. Ancak bunlar arasında oran açısından üstünlüğü elde tutan beden dilidir. Zira bir iletişimin yapılmasında ortalama olarak kelimeler %10, Ses tonu %30, beden dili de %60 rol oynadığı ileri sürülür. Ses tonu da beden diline eklenecek olursa ki --hakim kanaat budur-- o zaman beden dili oranı %90'a ulaşmış olur.7

Bir iletişimin başarılı olması ve amacına ulaşabilmesi için bu unsurların yanısıra kimin kime; neyi, nerede, ne zaman ve niçin söylediğine dikkatin de unutulmaması gerekir.

Condillae, E.B., İnsan Bilgilerinin Kaynağı Üzerine Bir Deneme, Tre. M. Katırcıoğlu, M.E.B. Yayınları, İstanbul, 1992,s., 204-205; Uçok, Necip, Lenguistik ve Lenguistikle İlgili Bilgiler, Ankara Ünv. Dil-Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, 2.Yıl, 2. Sayı, Ankara, 1944, s., 313; Dilemre, Saim Ali, Genel Dilbilgisi, İstanbul, 1939, LVII; Hewes, G.W.,Language Origin Theories, ABD., 1977, s., 21-22; Baltaş, Zuhal-Acar, Bedenin Dili, 17. Basım, İstanbul, 1998, s., 30. Bkz., Polquere, Alain, Nations de Base en lexicologie, 2000, (Dept of linguisties and Translation University of Montieal= İlgili Kaynağa İnternetten bakmak için= http//www.fas.umentreal. ealling/olstlpalquere E; Cüeeloğlu, Doğan, İnsan ve Davranışı, 9. Basım, Reınzi Kitabevi, İstanbul, 1999, s., 272-273; Baltaş, a.g.e, s., 30-44; Türkkan Oğuz Reha, Beden Dili, Eğitim Bilim Dergisi, 3. Sayı, Mayıs 2000, s., 23; Mounin, Georgen, La linguistuque, Etidions Seghers, Paris, 1987, s., 36. Bal taş, Bedenin Dili, s., 31; Cooper, Ken, Sözsüz İletişim, Tre. Tunç Yalkı, İstanbul, 1989, s., 21; Pease, Beden Dili, s. 10.

Bir Bildirişim Dizgesi Olarak Beden Dili ... 1 425

1. İSLAMi LiTERATÜRDEN GÜNÜMÜZE BEDEN DİLİ TARİHİ

Dilin ne zaman ve nasıl başladığına d.air varsayımların dışında bize aktarılan sağlam bir bilgi yoktur. Beden,dili için de aynı şeyler söylenebilir. Fakat beden dilinin sözlü dil gibi insanın yaratılışı ile birlikte başladığında ve insanda doğuştan mevcut olan yetenekler temeli üzerinde yavaş yavaş vücuda geldiği hususunda görüş birliği vardır.Bir annenin bebeği ile ruhsal hareketler taşıyan ilişkisini düşündüğümüz zaman kullanılması ve anlaşılması açısından bazı bed~fı sinyallerinin bile doğuştan olduğu açrktrL8

Mukaddes Kitaplara yani Kur' an ve Tevrat' a göre ise, basit bir İsimlendirme ·düzeyinde olmak üzere dilin ilk aşaması Allah tarafından

öğretilmiş; geliştirilmesi ise insan kabiliyet ve yeteneklerine bırakılmıştır.9

Kur' an' a göre beden dili de böyledir. "Allah insana beyanı yani içindekilerini açıklamayı öğretti "10 ayeti ile "her şeye amacına uygun bir biçimini veren ve sonradan da onlara yol gösteren; yani onları bu amacı gerçekleştirmeye yöneiten Rabbimizdir "11 ay eti buna delildir.Burada Allah'ın yöneltmesi, onlara eşyayı algılama ve onlara tepki gösterme yeteneğini vermesidir.

Gerek algılama ve gerekse tepki gösterme yeteneği doğuştan getirilse bile sonradan kazanılan yetenekleri de gözardı etmemek gerekir. Örneğin sözlü anlatırnda sembollerin, beden dilinde de bazı hareketlerin anlamlandırılarak duyguların ifadesinde kullanılması, insanın sonradan kazandığı yetenekleri arasmda sayılır. Bu her iki yetenek, iletişimde temel unsur olma özelliği taşıdığı için beden dilinin tarihini vermeden önce onun kökeni üzerinde durmanın daha yararlı olacağı kanaatindeyiz.

1.1. Beden Dilinin Kökeni

Yukarıda işaret edildiği gibi sözlü anlatım, konuşmada kullanılan

sembollerle, sözsüz anlatım da bedensel hareketlerle gerçekleştirilir. Bu bedensel hareketler, biri yaratılıştan diğeri de kültürden olmak üzere iki kaynaktan beslenir.

1.1.1. Yaratılıştan Getirilen Beden Hareketleri

Diğer yaratıklar arasında insanın kendi kişiliğine özgü bir dünyası

Porzıg, Walter, Dil Denen Mucize, Tre., Vural Ülkü, Ankara, 1990, I. Baskı, s., 65-77; Baltaş, Bedenin Dili, s., I 1, 30; Bkz. Condillac, İnsan Bilgilerinin Kaynağı Üzerine Bir Deneme, s., 200-201; İbn Hazm, Ebü Muhammed Ali b. Ahmed, el-İhkam fi Usfili'I-Ahkam, Daru'l-Kütübi'lİlmiyye, ts. I. (c.!), 33-34; Karşılaştırınız, Kitab-ı Mukaddes, İstanbul, 1972, Tekvin, Illi 9-20; Kur' an-ı Kerim, Bakara, 2/31.

ıo Rahman, 55/4 11 n-Ha, 20/49-50


vardır. O, bütün yaratıklardan fazla hareket ederek tepkisini ortaya koyar. ı ı İyiye ve kötüye karşı insanda oluşan bu tepki, insan bedeninde yaratılıştan mevcuttur.ı 3 Dolayısıyla ondaki tabiat, acı duygusunu duyuran şeylerden kaçma yı, tatlı duygu verenlere doğru da koşmayı öğretİr. ı 4

Böylece insan bedeni, hoşuna giden bir durumda sevinç, nefret edilen bir şeyden de tiksinti sinyalleri verir. Bu sinyaller, organizmanın temel ihtiyaçlarından kaynaklanan haz ve elem yaşantılarının ve bu yaşantılara bağlı olarak ortaya çıkan duyguların bedendeki sinyalleridir.ı5 Bunlar organizmanın canlılığını ve dengesini korumaya yönelik temel psikolojik durumlarla ilgilidir. Bağırmak, gülmek, ağlamak, yüz hatlarının genişlemesi, gözlerin büyümesi, yumulması ve büzülmesi, yüzün kızarması, vücudun titremesi, saçların diken diken olması, korku, sevinç, hüzün, utanma, kızgınlık, nefret, mutluluk, şiddet, gerginlik ve ilgi, bu durumların en belirgin olanlarıdır. 16Temel heyecanları yansıtan bu jestlerin kültürden kültüre değişınediği kanaatİ psikologlar arasında yaygındır. 17 Beden diline ait "Birinci! işaret sistemi"ni oluşturan bu mesajlar, insanlığın evrensel dilidir. V e Kaynağını beynin derinliklerinden alarak organizmanın dış dünya ile olan ilişkisini yansıtır. Beden dilindeki bu ortak işaretlerin, beynin derinlerinde bulunan limbik sistemde kodlanmış olduğu düşünülmektedir. 18

1.1.2. Kültüre Bağlı Hareketler

Geçmişte olduğu gibi günümüzde de insanlar yakın ilişki içinde olduğu şahıslarla kurduğu iletişimde gözünün içine bakılınasını ve ne demek istediğinin anlaşılınasını bekler. Onlar da gerekli mesajı alır ve olumlu ya da olumsuz karşılık verirler. Ancak iletişim kurulan şahıslarla kültürel bağlar ne kadar fazla ise birbirlerinin beden dilini anlamaları o kadar kolay olur. Bundan dolayıdır ki, beden dilinin en etkin kullanıldığı yer, aile ve yakın çevreler olmuştur. Tarih boyunca kendi çevresinden ve toplumundan uzaklaştıkça kültürel farklılıklar artmış ve beden diliyle anlaşma o oranda güçleşmiştir. Onun içindir ki yukarıda sayılan genel durumların dışında her toplum, kendi tarihi içinde kendi kültürlerine özgü bazı jestler

, geliştirmişlerdir. Bir başka toplum tarafından bunların kısa sürede anlaşılması ve benimsenmesi mümkün görülmemektedir. Zira başka topluma ait geleneksel kültür, ödünç alınarak yaşanamaz.

12 Boutroux, Emile, Tabiat Kanunlarının Zorunluluğu Hakkında, Tre., Ziya Ülken, İstanbul, 1998, s., ı37.

13 Bkz. Bel ed, 90/1 O; Şems, 9 ı /8. 14 Deseartes, İlk Felsefe Üzerine Metafizik Düşünceler, Tre. Mehmet Karasan, M.E.B.,

İstanbul, ı 998, s., 252. 15 Baltaş, Bedenin Dili, s., 30 16 Vaki, Ali b. Abdülvahhap, 'İimü'l-Lüğa, Mektebetü'n-Nahda, Mısır, ı957, s., 74. 17 Cüeeloğlu, İnsan ve Davranışı, s., 270. 18 Baltaş, a.g.e, s., 30

Bir Bildirişim Dizgesi Olarak Beden Dili ... 1427

Kültürden kaynaklanan jestlerin farklılığına şöyle bir örnek verebiliriz: Japonlar yakınlarının ölmesinden duydukları üzüntülerini gülümseyerek ifade ederler. Halbuki bizde böyle bir tutum imkansızdır.

Buna göre bu geleneği bilmeden onların gerçek·duygularını anlamak nasıl mümkün olur? Buna, Türklerin birisine saygıyı yere, Amerikalıların da gözün içine bakarak ifade etmesini bir başka örnek olarak verebiliriz. 19

Kültüre bağlı jestler, beden dilinin ikinci kaynağını teşkil eder. Bu kaynağa da "ikincil işaret sistemi" denir.20

İnsanın evrimsel ge\i:;;iıni ile beyinde davranışlarının oeıırıı özelliklerini yöneten yeni bir kabuk meydana gelmiş ve bununla birlikte dış dünyadaki objelerin, kelimelerle ifade edilen karşılıkları oluşmuştur. Bu kavramlar, dış dünyaya yapıştırılmış ve yakıştırılınış olmaları nedeniyle nesneden bağımsız ancak onu oluşturan kültüre bağıınlıdır.21 Kültüre bağımlı olan bu hareketler, her topluında farklı bir biçimde anlamlandırılınışlardır. Beden dilinin farklılığı da buradan kaynaklanmış ve toplumlar birbirinden uzaklaştıkça beden dillerinin anlaşılınası o denli zorlaşmıştır.

Sağır ve dil bilmeyen insanlarla aniaşabilmek için yapılan beden hareketleri, konuşması bozuk olan insanların ifadelerini tamamlamak için yaptıkları hareketler, konuşmaların daha etkili ve daha anlaşılır olması için yapılan el, kol, baş, göz, kaş ve beden hareketleri, kabul red ve hoş

karşılamayı ifade eden baş sallaına, parmak dikme ve dudakların uzatılınası gibi eylemler, sırt çevirme ve omuz silkıne gibi bütün hareketler kültüre bağlı beden hareketlerine örnek olarak verilebilir.22 Yüz ifadeleri, bedenlerimizin duruşu, konuşma tarzları ve ses tonları da bunlara dahildir. Bunların hepsi bir kimseye karşı nasıl bir duygu içinde olduğumuzu ifade ederler.23 Duyguları ifade de evrensel işaretlerin, sözlü dilden çok daha etkili olduğuna şahit oluyoruz. Şairin:

"Bir bakış bir bakışa neler anlatır

Bir bakış bir bakışı saatlerce ağlatır"24

beyti bunu ne güzel ifade eder.

Beden dilinin kültürler arası farklılıklarını belirlemeye yönelik bir çok araştırma yapılmış, sonuçta her kültürün kendine özgü belirleyici özelliklerinin meydana getirdiği farklılıklara rağmen kaş, göz ve yüz

19 Cüceloğlu, İnsan ve Davranışı, s., 271-272; Baltaş, a.g.e, s., 26; Türkkan, "Beden Dili", s., 23.

20 Baltaş, a.g.e, s., 30 21 Cüceloğlu, a.g.e, s., 75-78. 22 Vakf, 'İimü'I-Lüğa, s., 75-77. 23 Cüceloğlu,, a.g.e, s., 272 24 Cüceloğlu, a.g.e., a.y.


hareketlerinde benzeriikierin daha ağır bastığı görülmüştür. 25 Bu sonuç, beden dili diye evrensel bir sistemin varlığını ortaya koymaktadır. Beden dilindeki benzer ifadeler, korku, kızgınlık, hüzün, nefret, mutluluk, dikkat, ilgi, uyku, gerginlik ve şiddet gibi psikolojik durumlarla ilgilidir.26

1.1.3. Tarihi Süreç

İnsanlık tarihinin başlangıcmdan beri bedenin, gerek tabii: ve gerekse kültüre bağlı hareketlerle vermiş olduğu mesajlar, insanlarla anlaşma ve duyguları paylaşınada en temel araçlardan biri olma özelliğini sürdürmüştür.

Beden dilinin, insanlığın tarih sahnesine çıkışıyla birlikte süregelmiş oluşunun en büyük delillerinden biri de, -daha sonra vereceğimiz örneklerde görüleceği gibi- Mukaddes Kitaplarda mesajlar sunulurken bedenin araç olarak kullanılması ve konuşmanın anlamsız olduğu yerde beden dilinin kullanıldığına dair örneklere yer verilmesidir.

Böylece insanların çoğu zaman farkında olmadan kullandığı beden dili örneklerinin geçtiği ilk yazılı metinlerden birinin de kutsal kitaplar olduğu söylenebilir.

Kutsal metinler aracılığıyla toplurnlara gelen mesajların, onlar tarafından dinlenip anlaşılabilmesi için ilgili toplumun kullandığı sözlü ve sözsüz dilin bir bütün olarak mesajiara araç kılınması gerekir. Kur'anda beden dilinin sözlü dille beraber kullanıldığı örneklerine sık sık rastlanması bundandır.

Beden dili ile ilgili konuşma anlamında kullanılan başka bir ifade ile sözlü dil yerine geçen27 "iŞARET", işaretle konuşmak için susmayı ifade eden28 "SA VM" ve baş, kaş, göz, dudaklar ve ellerle işaret anlamına gelen29

"REMZ" kavramlarının Kur'anda aynı anlamlarda kullanılmış oluşu,30 onda beden dilinin varlığına en büyük delildir.

25 Baltaş, Bedenin Dili, s., 26; Cooper, Sözsüz İletişim, s., 141; Munn, Norman, Psikoloji İnsan Tatbikatının Esasları, Tre. Nahid Tendar, 4. Basım, M.E.B. İstanbul, 1975, IUI09, ll I.

26 Baltaş, a.g.e., a.y. 27 İbn Manzur, Lisanü'l-Arap, Beyrut, ts. IV, 436-437; Ebu'l-Beka, Eyyüp b. Musa el

Hüseynl, el-kefevl, el-külliyat, thk., Adnan Derviş, Muhammed el-Mısri, 2. Baskı,

Müessesetü'r-Risale, Beyrut, 141311993, s., 120. 28 Ragıb el-İsfehiini, Müfredat fi Garibi'l-Kur'an, y.s. 1970, s., 428-429; İbn Manzur,

a.g.e, XIU350-351; Ebu'l-Beka, el-külliyat, s., 543. 29 Riigıb el-İsfehiini, Müfredat fi Garibi'l-Kur'an, s., 296; İbn Manzur, a.g.e, V/356;

Ebu'l-Beka, a.g.e, s., 672. ' 30 AI-i İmriin, 3/41; Meryem, 19110,26,29


8. Asırdan itibaren usülcüler ve Kur'an yorumcuları, gerek beden dili ile ilgili "beyan", "vahy", "işaret", "remz" ve "savm" gibi kavramların31

gerekse mesaj için araç olarak kullanılan kaş, göz, yüz, baş, el, kol vs. gibi organların ve oturma, kalkma ve yürüme ,gibi eylemlerin geçtiği her yerde az ya da çok beden dili ile ilgili açıklamalarda bulunmuşlar ve işaretierin sözlü dil yerişne geçebileceğine sadece Kur'anda değil sünnetle de bunun örneklerine rasatlandığına, Resulullah'ın (a.s) beden dilini kabul ettiğine, bir şeyi işaretle ifade etmenin dini hükümlerde delil olabileceği konusunda ruhsat verildiğine, İmam-ı Malik (v. I 79/795) ve İmam-ı Şafii'nin (v. 204/819) dilsizin talakla iJgili· işaretinin kabul edildiğine, Ebu Hanife'nin (v.l 50/768) ise işaretler açık olmak şartıyla onları delil saydığına dair görüşlerini naklederek beden dilinin fonksiyonuna vurguda bulunurlar.

Beden dilinin kullanıldığı örneklere hadislerde de rastlanır. Veda Haccı'nda bilmeyerek şeytan taşlamadan kurban kesen birisinin, durumun ne olacağına dair sorusuna Peygamberimiz'in, sakıncanın olmadığı anlamında eliyle işareti, buna örnek teşkil eder.32

Buhari'(v. 256/969) nin de "el ve baş işareti ile fetva" adı altında başlık açarak işaretle anlaşılabileceğine dair hadisler nakletmesi bu tezi güçlendirmektedir. 33

İslam hukukunda süküt bile açıklama unsuru kabul edilmiştir. Hatta "sakite bir söz isnad edilmez. Lakin "ma'rız-ı hacette sükut beyandır" yani sükut eden kimseye şunu söylemiş oldu denilemez. Ancak söz söylenecek yerde sükut etmesi ikrar ve beyan sayılır maddesi, Mecelle'ye girmiştir.34

Zaten Peygamberimizin bazı olaylar karşısında susuşu(takrir) da hadis ıstılahında sözlü sünnete eş değer kabul edilmiştir.35

İslam Alimleri arasında beden dili konusunda ilk defa sistemli bir

31 Bkz. et-Taberi, Ebü Ca'fer, Ciiıni'u'l-Beyiin 'an te'vili Ayi'l-Kur'iin, Beyrut, 1988/1408, III, (c.3), 259-261; IX, (c.16) 75; ez-Zamahşeri, Mahmud b. ()mer, el-Keşşiif 'an Hakiiiku't-Tenzil ve uyfini'l-Ekiivll, I. Baskı, 1977, I, 429; er-Razi, Fahruddin, Mefiitihu'l-Gayb, y.s., 1990; IV (c.8) 44-45; el-Mahsul fi 'İimi Usfili'I-Fıkh, I. Baskı,

• Beyrut, 198811408, I, 473; Kurtubi, Muhammed b. Ahmed, el Cami li Ahkiirni'l-Kur'an, Beyrut, 1952, II, (c.4) 80-81; e1-Beydavi, Nasuriddain, Enviirü't-Tenzil ve Esriirü'tTe'vil, 2. Baskı, Mısır, 196811388, I/159; Elmalılı, Muhammed Harndi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, İstanbul, 1971, Il/1095; Rıza, Reşit, el-Meniir, y.s., 1931, III. 299; etTabatabili, ei-Miziin fi Tefsirü'I-Kur'an, Kum, 1392, III. 179.

32 Bkz., Buhiiri, Muhammed b. İsmail, Ciirni'u's-Sahih, İstanbul, 199211413 İlim, 24; Müslim,Müslim b. Haccac, Ciirni'u's-Sahih İstanbul, 199211413, Küsuf, ll, Nesili, Ebü Abdirrahman Ahmed b. Şuayb, Sünen-i Nesiii, İstanbul, 199211413, Kasame, 13,

33 Bkz., Buhar!, ilim, 24. 34 Berki, Ali Himmet, Açıklamalı Mecelle, Özyurt Matbaacılık, İstanbul, 1990, s., 25,

(Madde 67); Haydar, Ali, Dürerü'l-Hükkam Şerh-i Mecelletü'l-Ahkiim, 3.Baskı,

İstanbul, 1930, s., 144 35 el-Amidi, Ali b. Ebi Ali, el-İhkam fi Usfili'I-Ahkiim, thk., eş-Şeyh İbrahim el-'Acur,

Beyrut, t.s, I, 145.

4301 Doç. Dr. Necati KARA

biçimde yorumlar getiren şahıs Cahız (Ebu Osman) olduğundan onun görüşlerine bir göz atmada yarar vardır.

Cahız'da Beden Dili

9.Asrın başlarİnda Cahız(v.255/868), "Allah insana beyanı öğretti "36

ayetinde geçen beyan sözcüğünü terim olarak ele alıp onu dilbilim açısından ilk defa değerlendiren bir bilgindir. O istek ve amaçları açıklamaya yönelik söz, iş, hareket, işaret, hal, durum ve tavır gibi araçlar üzerinde durarak beyanı, "insanın duygu, düşünce ve maksadını açıklama biçimleri" açısından ele alıp inceler.37

Cahız beden dilinde söz yerine geçen işaretin sözlü dile yardımcı olup onu tamamladığını ve hatta bazen sözden daha etkin bir rolü üstlendiğini ifade ederek onun önemine vurguda bulunur. Ona göre işaret ya el, ya baş, ya kaş, ya da omuzia olur. İki şahıs birbirinden uzaklaştığı zaman da işaret ya kılıçla, ya da elbise ile yapılır. Havaya kaldırılan kılıç veya kama, hem tehdit hem de caydırıcılık anlamı ifade eder.38

Cahız, her işaretin yerine ve durumuna göre bir güzelliğinin olduğunu ileri sürerek göz kırpmanın, göz ucuyla bakmanın, kaş çatmanın ve diğer organlada işaretin, kişilerin birbirinden sakladığı şeyleri açığa çıkarmada en büyük bir destek olduğunu, özel durumlarda ancak işaretle anlaşılabileceğini savunur.39

Cahız, işaretle nüfuz edilen alanın, sesle ulaşılan alandan daha kapsamlı ve daha ilerde olduğunu ifade ederek buna şairin: "Kişi için gözde ağızların konuşmasına ihtiyaç bırakmayacak kadar bir zenginlik vardır. " beytini delil getirir.

O, bir başka şairin:

-"Göz arkadaşına karşı oluşan sevgiyi ve buğzu açığa vurur. "

-"Göz konuşur, ağız susar. Böylece sen kalbin derinliklerindekini hissedersin "40 beyti ile konuyu biraz daha netle..ştirir.

Cahız beden dilinin önemine bir başka delil olarak da sağır ve dilsizlerin, insanlarla anlaşmalarını gösterir. Daha da ileri giderek cansız varlıkların da işaret diliyle konuştuklarını yani bir anlama işaret ettiklerini ·

36 Rahman, 55/4 37 el-Cabiri, Bunyetu'l-Akli'l"Arabi, I .Baskı, Rabat, 1986, s., 28, Karşılaştırınız, Cahız,

Ebu Osman, el-Beyan ve't-Tebyin, thk, AM. Harun, 5. Baskı, Kahire, 1985/1405, I. 76-82

38 Cahız, a.g.e , I. 76-77 39 Cahız, a.g.e, I. 78 AO ('Ah,7 a.g.e, J. 78-79


izaha çalışır. 41

Cahız, hal'i de açıklama araçları arasmda sayar. Bu kelime, dilimizde bir şeyin içinde bulunduğu şartların vey~ taşıdığı niteliklerin bütünü; görüntü, durum, vaziyet, duruş, oluş,, bulunuş, keyfiyet, şekil, debdebe, tantana, ihtişam, yer, mevki, toplumsal durum anlamlarına gelmektedir.42

Cahız'a göre durum, duruş ve görüntü, elsiz işaret eden ve sözsüz konuşan bir keyfiyettir. Ona göre hal ve görüntü bakanlara bir şeyler

söyleyen bir dildir. Hatta açıkl~ma araçlarını hepsinin yerine geçen bir işaret durumudur.43 Bu durum, yerin ve göğün yaratılışında her konuşan ve susanda, oturan ve yürüyende, fazlada ve noksanda, caniıda ve cansızda kendini gösterir. Cansız varlıklardaki işaret, konuşan canlılardaki işaretler

gibidir. Cansız eşya, işaretle konuşur. Canlı varlıklar ise sözle konuşurlar.44

Cahız, insan cesedinin bile konuştuğuna dair bir edibin, Kral İskenderin ölmüş bedenine bakarak şöyle dediğini nakleder: "İskender bugün dünden daha iyi konuşuyor. Ve o, bugün dünden daha . iyi öğüt

veriyor. "45

Beden dili konusunda Cahız'ın el-Beyan ve't-Tebyin adlı eserinden özetlemeye çalıştığımız bu fikirleri gözardı edilerek beden anlatımları ile ilgili bilimsel araştırmaların ilk defa Charles Darwin'in 1872 de yayınladığı "İnsan ve Hayvanlarda Duyguların ifade Edilmesi" adlı eserinde ele alındığı; yüz iifadeleri ve beden dili ile ilgili modern çalışmalara bu kitabm öncülük ettiği, daha sonra yapılan çalışmalarda bir milyon civarında sözel olmayan hareket ve işaretintesbit edildiği ileri sürülür.46

Konuya müstakil eser yazma açısından bakılacak olursa bu görüş haklı görülebilir. Ancak gerek beden dili gerekse hayvan dili konusuna ilk defa detaylı bir biçimde yaklaşanın Cahız olduğunu söylemenin daha uygun olacağı kanaatindeyiz.47

Darwin'den sonra, 1945'lerde Wolff, "Jestlerin psikolojisi" adlı

eserini kaleme almıştı. Yazar bu çalışmasında beden hareketleri ile insanın iç dünyasının ilişkileri üzerinde durmuştur.48

41 Cihız, Beyan, I. 34-35 42 Wehr, Hans. A., Dictionary Of Modern Written Arabic, Lubnan, 1980, s., 216;

Develioğlu, Ferit, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat, 7.Baskı, Ankara, 1986, s., 376

43 Cahız, a.g.e, ı. 76. 44 Cahız, a.g.e, I. 81 45 Cahız, a.g.e, ı. 81-82 46 Baltaş, Bedenin Dili, s., 46; Pease, Beden Dili, s., 1 O 47 Onun hayvanların yaşam biçimleri, davranışları ve dilleri konusunda tecrübeleri yansıtan

ve "Kitabü'I-Heyevan" adlı sekiz ciltlik eseri bu kopnuda anılmaya değer. (N.K) 48 Baltaş, a.g.e, s., 46.


1950 yıllarında Birdwhistel vücut hareketleri konusu üzerinde durmuş ve antropolojik araştırmalar yapmıştır. Dil gibi beden dilinin de kültürler arası farklı olabileceği görüşünü benimseyen bu zat, 250 bin çeşit yüz ifadesi ortaya kayabileceğimizi ve bu ifadelerin anlamlarını taşıyabileceğimizin

tahminini yürütmüştür.49

1970'lerde Julius Fast "Vücut Dili" adıyla bir eser yayınladı. Bu çalışma fiziksel hareketlerin (kineses) araştırılınasını konu edinmiştir. Fast bu çalışmasında davranış bilimcilerin, sözel olmayan iletişim konusunda o güne kadar yaptıkları çalışmaların bir özetini sunmuştur. Bu çalışmada, sözsüz iletişimin ses haricindeki fiziksel iletişim ile ilişkili olan bölümlerine yer verilmiştir.50

•

Darwin'den itibaren sürdürülen beden dili çalışmaları üç boyutta ele alınmıştır. Bunlar dil dışı faktörler (paralanguage ), hareketler (kinesics) ve bedenin mekandaki konumu (proxemics)dur.51 Bu çalışmalar "kültürler arası çalışmalar" ve "psiko-fizyolojik Laharatuar Çalışmaları" adı altında iki ayrı teknikte yürütülmüştür.

Kültürler arası çalışmalarda, beden dilinin temelleri ve doğuştan

getirilen davranışlardaki öğrenme ile yeni davranış geliştirme boyutu üzerinde durulmuştur. Bu çalışmalarda batı kültürü ile teması olmamış bazı toplumlardan elde edilen veriler değerlendirildiğinde temel duygu aktanını olan yüz ifade I erindeki ortaklık dikkati çekmiştir. Paul Ekınan'ın "İnsan Yüzündeki Duygu" adlı çalışması, yüzdeki duyguları değerlendirme tekniği konusunda önemli bir eser olup, daha sonra gelenlerin çalışmalarına örnek teşkil etmiştir. Bu alanda yapılan çalışmalar, yüz ifadelerinin erensel yönlerinin anlaşılınasına yardımcı olmuştur. Mümtaz Turhan, 1938-1966 tarihleri arasında bu konuda önemli çalışmalar yapmıştır. Doğan

Cüceloğlu'nun 1968 de yaptığı "Yüz İfadelerindeki Duygusal Anlatımlar" adlı çalışması da kayda değer.52

1940'larda Puleber ve Thompson gibi araştırmacılar, doğuştan görme özürlülerle gören bebekler üzerinde yapmış oldukları çalışmalarda bu bebeklerin doğum sonrası ilk aylarda aynı tepkileri gösterdikleri halde daha sonraki aylarda benzeriikierin azaldığı, körlerde ise büyüdükçe daha önceki tepkisel özelliklerin bozulduğu gözlenmiştir. Ancak gülme tepkisi değişmemiştir. Bütün bunlara rağmen çok sayıda yapılan araştırmalarda elde edilen sonuçlardan, mutluluk, korku, üzüntü, öfke, hayret ve tiksinti gibi altı temel duygu ifadesini aktaran anlatımlann, farklı toplumlardaki her insanda

49 Cooper, Sözsüz İletişim, s., 91-1 O 1; Bal taş, a.g.e, a.y; Pease, Beden Dili, s., 10. 5° Cooper, a.g.e., 27, 91; Pease, a.g.e, s., 9. 51 Baltaş, a.g.e, a.y.; Cooper, a.g.e, s., 27. 52 Baltaş, Beden Dili, s., 46-47.


ortak olduğu53 tesbit edilip; psiko-fizyolojik çalışmalar sonucunda da yüz kaslarının aktiviteleri ölçülerek, yüz ifadeleri ile belirli duygusal yaşantılar arasındaki ilişkiler tanımlanmaya çalışılmıştır.54

2. BEDEN DiLİNİ OKUMA

Beden dili, bizim duygu düşünce ve iç' yapımızı aksettirir. Ancak beden hareketleri, çoğu zaman bizim irademiz dışında cereyan eder. Ayrıca beden, eylemiere ve durumlara karşı çok fazla ve ani tepki gösterdiği için onun hareketleri kontrol edilse de kelimeler kadar kontrol edilemez.Bu nedenle duygu ve düşüncelerin <ı:ıllaşılmasmda genelde kelimeler değil de beden hareketleri esas alınir. Bu durum, beden dilinin öğrenilmesini kaçınılmaz kılar.55

Bedenin katılmadığı söylemlerde psikolojik verim azalır. Katılıp da sözle çeliştiği durumlarda ise bedenin davranışı, söze tercih edilir. Beden dilinin ne kadar önemli bir araç olduğu duygu ve düşüncelerin kelimelere dökülemediği durumlarda daha iyi anlaşılır. Ancak beden, bazen öyle sinyaller verir ki hemen farkına varılamaz. Bedenin tepkisiz kalma yeteneği de yoktur. 56

İnsan, istek ve karşı koymalardan oluşan karmaşık bir varlıktır. Onun sinir sistemi ve davranışları da karmaşıktır. Öyle ki her davranışın altında yatan binlerce sinirsel süreç, saniyenin milyanda biri kadar kısa bir süre içinde sinir sisteminde gerçekleşir.57

İletişimdesözlü dil ile beden dili, birbirlerini tamamlayan unsurlardır. Her ne kadar nihai karar söze aitse de şunu hemen belirtelim ki beden dilinin kendisinde ifadesini bulduğu sessiz bir bakışın, başın anlamlı bir şekilde çevrilişinin; bir jestin ve karşı koyan bir tavrın, yüzlerce kelimeden çok daha fazla şeyler anlatabildiği hatırdan çıkarılınamalıdır. İşin bir başka yönü de, fiziksel işaretler sürekli olmadığından beden hareketleri, trafik, kamp, hastahane ve üniforına işaretleri gibi tek anlam ifade etmeyip birkaç anlama gelebilir. 58 Bir hareketin birden fazla anlama gelmesiyle birlikte bedenin tümü bize bir resim çizdiğinden onun hareketlerini meydana geldiği ortam ve şartlar içinde bir bütün olarak değerlendirmek gerekir. Bu konuda yapılabilecek en büyük hata tek bir hareketi diğer hareket ve durumlardan bağımsız olarak yorumlaınaktır. Her hareket bir sözcük gibidir. Bir sözcüğün anlamını ancak onu diğer sözcüklerle birlikte bir cüınlede kullandığıınızda anlayabiliriz. Hareketler de, cümleler halindedir. Onun için hareket grupları

53 Baltaş, a.g.e, s., 47. 54 Baltaş, a.g.e, s., 48. 55 Molcho, Somy, Beden Dili, Tre., C. Tülin Batır, İstanbul, 2000, s., 14. 56 Molcho, a.g.e., s., 20. 57 Cüceloğlu. İnsan, s., 52. 58 Molcho, a.g.e., s., 21; Cooper. Sessiz İletişim, s .. 65.


bir bütün olarak değerlendirilmediği takdirde tek hareket, yanlış anlaşılabilir. O halde bir jestin veya bedenin gösterdiği bir hareketin doğru anlaşılabilmesi için, konuşma ve beden hareketlerinin uyuşup uyuşmadığına, hareket gruplarına ve tüm hareketlerin meydana geldikleri bağlama bakmak ve ona göre değerlendirmek gerekir.59 Bunu şöyle bir örnekle açıklayabiliriz: Karşıdan açık tutumu ve bakışları ile birisi size doğru geliyor. Neredeyse size sarılacağını düşünüyorsunuz. Elini size uzatırken elinizi karşılamakta pasif kalıyor. Bu, o insanın size değer verdiğini, fakat aradaki mesafeyi korumaya özen gösterdiğini ve dakunulmaktan hoşlanmadığını anlatıyor.60

Buna şöyle bir örnek daha verebiliriz: Gülümsemek dostça bir sinyaldir. Çekingen bir insanın gülümsemesi, onaylamak anlamına gelirken; karşıdaki bir rakip için reddetmek anlamını taşır. Aynı adamın reddettiği kişiye

gülümsemekle birlikte elini omuzuna koyması, fikrini değiştirdiği anlamına gelir. Aynı zamanda bu, adamın kurnaz olduğunu da gösterir. 61 Görülüyor ki olayları değerlendirirken bütün ayrıntıları dikkate almak gerekmektedir.

3. KUR' AN' DA BEDEN DİLİ

Bir çok dilbilimeiye göre beden dilinin, bir durum karşısında bedenin kendi duruşunu kadiayarak sunduğunu, sözsüz mesaj yeteneklerinden birinin, insanın doğasında bulunduğunu ve bu mesajların, insanın evrimsel gelişimindeki ilk anlatım biçimi olduğunu; diğerinin de, sonradan kazanıldığını vermiştik.

Bu iki yeteneğin ürünü olan beden dili, sosyal hayatta sözlü dilin tamamlayıcısı olup iletişimde onunla bir bütünlük sağlar. Öyle ki konuşan bir insanm bedenini ve beden jestlerini göremediğiniz sürece onun sözlerinin ciddiyeti konusunda bir yargıya va;manız son derece zorlaşır. Bu baknından bir toplantı esnasında dinleyiciler daima batibin yüzünü ve bedenini izlemeye özen gösterirler. İşte onların bu izleyişleri, söylenen sözlerin yankısını, konuşmacının jest ve ınİmiklerinde görmek istemelerindendir.

Bedenin doğasında tepkisizlik kabiliyeti olmadığından duyguların

tesbitinde önemli rolü beden dili üstlenir.62 Bu bakımdan yalan söylemek isteyen birisi, konuşurken başta yüzü olmak üzere bütün bedenini saklamak ister. Polis sorgulamalarında zanlının ya ortadaki bir sandalyeye oturtulması veya bedenin, tamamen görülebilmesi için ışıklada donatılması bundandır.

Beden dilinin sözlü dil yanında sağladığı bu önemli role binilen baştan sona bir mesaj olma özelliği taşıyan Kur'an'a beden dili açısından

baktığımız zaman onun, bu dili -konuşmanın anlamsız olduğu yerde- hem önerdiği hem de bedenin, sözlü bir mesaj, bir davranış, bir iş ve bir olay

59 Pease, Beden Dili, s., 17, 19. 60 Molcho, Beden Dili., s., 21 61 Molcho, a.g.e., a.y 62 Molcho, a.g.e, s., 20

Bir Bildirişim Dizgesi Olarak Beden Dili ... 1 435

karşısındaki tavrını, cevabi mesajlar şeklinde sunduğu ve böylece bildirişimdeki verimi artırıp sonucu belirlemeyi amaç edindiği gözlenir.

Beden dilinin, Kur'an'da bazen de duyguların ifade aracı olarak kullanıldığı görülür. Şimdi bunları tek t~k öm·eklendirmeye çalışalım:

3.1. Kur'an'ın Konuşmanın Anlamsız Olduğu Yerde Beden Dilinin Kullanılmasını Önerişi

Hz. Meryem'in Hz. İsa'yı dünyaya getirdiği sıkıntılı anlarında Allah Teala'nın tavsiyesine uyarak ll)uhataplarına karşı işaretle konuşması ve Hz. Zekeriya'nın yaşlılık çağında. çocuk isteğinin kabul edilişine Allah'tan bir alarnet isteyince buna alarnet olarak onun, üç gün kavmiyle işaret dışında konuşamaması olayları, beden dilinin Kur'an'da önerilcliğine güzel birer örnek teşkil ettiği söylenebilir.

Hz. Meryem Örneği:

Kur'an'da anlatıldığına göre Hz. Meryem evlenınediği halde Hz. İsa'ya gebe kalır. Doğum sancısı çekerken: "Keşke bu durum başıma gelmeden önce ölseydim de unututup giden birisi olsaydım" diye yakınır. Bunun üzerine hurma ağaemın altından şöyle bir ses gelir: "Şimdi hurmanın gövdesini kendine doğru silkele, taze hurma dökülsün sonra da ye ve iç; gözün aydın olsun eğer insanlardan birini görürsen: "Ben Rahman için (bir süre susma) orucu adadım. Bugün hiç bir insanla konuşmayacağım. " de. "63

Allah'tan bu vahyi alan Hz. Meryem, bir süre sonra çocuğu ile birlikte kavmine döner. Kavmi ona: "Ey Meryem tuhaf bir iş yaptın! Ey Harun 'un kızkardeşi, senin baban kötü bir adam değil di. Bunun üzerine Meryem (konuşmaları için) çocuğu işaret etti. Dediler ki: Beşikteki çocukla nasıl konuşuruz" Fakat çocuk: "Bakın dedi, ben Allah 'ın kuluyum. O, bana kitap verdi ve beni peygamber yaptı. "64

Yukarıda "susma orucu" diye tercüme ettiğimiz ifadenin karşılığı

Kur'an'da "savm" sözcüğüdür. Bu sözcük arapçada genel anlamda bir işten geri durma ve onu terke etme anlamında kullanılır. Bu iş, yeme, içme veya konuşma olabilir. Bu bakımdan duran ata, sakinleşen rüzgara, susan adama ve hatta işsiz kimseye oruçlu denir. 65 "Savm" kelimesi bu ayette66 sükfit anlamında kullanılmıştır. Adı geçen ayette Hz. Meryem'in: "Rabbime oruç adadım" sözünün hemen peşine "hiç kimseyle konuşmayacağım" cümlesini getirmesi bunun delili kabul edilmiştirY "Savm" sözcüğü hadislerde de

63 Ragıp, Müfredat, s., 428-429; İbn Manzur, Lisan, XII. 350-351. 64 AI-i İmran, /45-48; Meryem, 19/17-30 65 Riigıp, Müfredat, a.y; İbn Manzur, Lisan, a.y. 66 Meryem, 19/26 67 Riigıp, a.g.e, s., 429; İbn Manzur, a.g.e, XII. 350.


konuşma ve bir eylemden geri durma anlamında kullanılmıştır.68

Hz. Zekeriya Örneği:

Kur'an ve İncil'e göre işaretle konuşma Hz. Zekeriya'da da vuku bulmuştu. Olay Kur'an'da şöyle anlatılır: Hz. Zekeriya çok yaşlanmışken Allah'tan bir çocuk talep etti. Melek O'nun dileğinin kabul edildiği

müjdesini getirince Hz. Zekeriya çocuğunun olacağına dair Allah'tan bir alarnet istedi. Allah da: "Senin alametin üç gün insanlarla işaretten başka türlü konuşamaman69 veya konuşmamandır70• Rabbini çok an ve tesbih et" dedi. Bunun üzerine (Zekeriya) mabetten kavminin karşısına çıktı ve onlara: "Sabah akşam (Rabbinizin) sınırsız kudret ve yüceliğini anın diye işaret etti "71

Yukarıda geçen ayette "işaret" diye tercüme ettiğimiz sözcugun karşılığı "reınz"dir. Bu kalıbıyla dilimize geçmiş olan bu kelime arapçada ses çıkarınadan iki dudak, göz, kaş ve elle işaret anlamında kullanılır.72 Bu kelime Kur' an' da sadece burada geçmiş ve göz, kaş ve elle işaret anlamında kullanılınıştır.

Bu Olay İncilde de şöyle geçer: " .. .İşte dilin tutulacak ve bu şeyler oluncayakadar bir şeyler söyliyemiyeceksin ... Zekeriya çıktığı zaman onlarla konuşamadı. Onlar da mabette bir rü 'yet gördüğünü anladılar; Ve Zekeriya onlara işaretler edip dilsiz kaldı ... Ve ne ad konulmasını istersin babasından işaret/e sordular. O bir !ev ha istedi: Adı Yahya 'dır, diye yazdı. Hepsi şaştılar. Onun ağzı hemen açıldı dili çözüldü. Allah 'a hamdederek söz söyledi ... "73

3.2. Kur'an'ın Bir Mesaj Karşısında Olumsuz Bir İnsanın Bedensel Tepkisini Verişi

Sözlü mesaj karşısında inkarcı birisinin bedensel hareketler açısından nasıl bir tavır sergilediği konusunda Kur'an tesbitte bulunur. Bu tesbitler sözlü dili tamamlayıcı niteliktedir. Beden dilinin sözlü dili nasıl

tamaınladığına şu ayet güzel bir örnek teşkil ed~r: "Bakınız mesajlarınıız hakikatı inkara saplanmış olan birisine açıklandığında, o düşündü, taşındı, ölçtü biçtil Canı çıkasıca nasıl ölçtü biçtil Sonra canı çıkasıca nasıl ölçtü biçti ise! Sonra baktı. Sonra kaşlarını çattı. Yüzünü ekşitti. En sonunda kibrini yenemeyip sırtını çevirdi de "bu Kur' an olsa olsa nakledilen bir

68 Bkz., Buhari, Savm, 3; Müslim, Sıyam, 12; Ebu Davud, Süleyman. b. Eş'as, Sünen-i Ebi Davud, İstanbul, 199211413, Savm, 29;; N esai, Savm, 43.

69 Bkz., Zamahşerl, Keşşaf, I, 428; Razi, Mefatih, IV., (c.8) 44; Kurtubi, Cami, I (c.4) 80. 70 Razi, Mefatih, a.y 71 AI-i İmran, 3/38-41; Meryem, 19/8-1 I. 72 Ragıp, a.g.e, s., 296; İbn Manzur, a.g.e, V. 356; Kurtubl, a.g.e, II (c.4) 80. 73 Kitab-ı Mukaddes, Luka, İstanbul. 1972, 1/20. 22-23. 62-64.


sihirdir. Bu insan sözünden başka bir şey değildir" dedi. "74

Yukarıdaki ayette "kaşlarını çattı" ve "yüzünü ekşitti" şeklinde geçen ifadeterin arapçadaki karşılıkları "B-E-S-E-R-E ve A-B-E-S-E" sözcükleridir. Bunlardan "b~sere" acelt: etmek, hamlık yapmak anlamındadır. Meyvenin olgunlaşmamıŞ,ına qa "büsür" denir. Bu kelime, yüz ekşitmek, kahretmek anlamına da gelir. 75 "Abese" sözcüğü ise, yüz ekşitmek, surat asmak ve kaşını çatmak anlamında kullanılır.76

Kaş hareketlerinin anlamları Kur'an'da yüz hareketlerini ifade etmek için vazedilmiş "besere" ve "abese" sözcüklerine yüklenen anlamlar içinde verilmiştir. Kaşlar, yüz ifadeterin de önemli bir fonksiyon İcra ederler. Örneğin yüz ekşitilmiş ise, kaşların çatılması bunu daha da sertleştirmektedir. Burada "kaşları çatmak" beden dilinde kızgınlığın,77

"yüzü ekşitmek" neşenin kaçmasının78 ve "sırt çevirmek" de bir şeyden uzaklaşmanın79 bedensel ifadesidir.

Sözlü mesaj karşısında bedenin olumsuz jestlerine şunu da örnek verebiliriz: "Allah tek olarak anıldığı zaman ahirete inanmayanların içierini sıkıntı basar. Ama Allah 'tan başkası anıldığı zaman hemen yüzleri güler "80

3.3. Kur'an'ın İyilik Karşısında Bedenierin Tavrmı Verişi

Kur'an'ın bir iyilik karşısında bedenin tavrına şu ayetler güzel bir örnek teşkil eder:

"Onların yüzünde nimetierin sevincini görürsün "81 Bir başka örnek: "Allah dilediği kullarına yağmuru nasip edince onlar sevinirler "82

3.4. Kur'an'ın İstenmeyen Bir Olay Karşısında Bedenin Olumsuz Tavrını Verişi

Beden, istenmeyen bir durum karşısında kaş, göz, yüz ifadeleri veya el, kol hareketleriyle olumsuz sinyaller verir. Bunun örneğini şu ayette görüyoruz.:

"Onlardan biri Rahman 'a isnat ettiği kız çocuğuyla müjdelenince, hiddetlenerek yüzü simsiyah kesilir"83

74 Müddessir, 74/18-25 75 Ragıp, Müfredat, s., 60: İbn Manzur, Lisan, IV. 57-58. 76 Ragıp, a.g.e, s., 480; İbn Manzur, a.g.e, VI. 128-129. 77 Cooper, Sözsöz İletişim, s., 104. 78 Cooper, a.g.e, s., 27. 79 Molcho, Beden Dili, s., 136. 80 Zümer, 39/45. 81 Mutaffıfin, 83/24. 82 Rum, 30/48. 83 Zuhruf, 43117


3.5. Kur'an'ın İstenmeyen Bir Davranış Karşısında Bedenin Olumsuz Tavrını Verişi

Beden, hoşlanmadığı bir davranışın sergilendİğİ anda değişik

şekillerde tavrını ortaya koyar. Peygamberimiz, birine öğüt verirken yanına bir başkası yaklaşınca hoşnutsuzluğunun ifadesini bedeniyle vermişti.

Kur'an bunu şöyle anlatır:

"O (Peygamber) kör bir adamın kendisine gelmesinden ötürü yüzünü ekşitti ve arkasını döndü. Nereden bilebilirsin. Ey Muhammed (s.a.v) belki de o arınacaktz. Yahut öğüt alacak da o öğüt ona fayda verecekti. Ama kendini herşeye yeterligörene gelince sen ona yöneliyorsun."84

Yukarıda da ifade edildiği gibi "abese" yüzünü ekşitmek, kaşını

çatmak anlamındadır. "tevella'' kelimesi ise, sırtını dönmek anlamına

gelmektedir. 85

Ayette "ona yöneliyorsun" diye tercüme ettiğimiz ifadenin karşılığı "tesadda" sözcüğüdür. Bu sözcük bir kimseye karşı bakarak yönelmek86

anlamında kullanılmıştır.

3.6. Kur'an'ın Duyguların Açıklanmasında Beden Dilini Kullanışı

Bedensel hareketlerin bir çoğu, insanın hangi duyguları taşıdığının sinyallerini verir. Bu sinyallerin, bazen sözlü dile hem ihtiyaç bırakmadığı hem de ondan çok daha etkin olduğu görülür. Şu ayet buna güzel bir örnek teşkil eder:

"Gizlemekte oldukları zinetleri anlaşılsın diye ayaklarını yere vurmasznlar"87 Bir başka örnek: "Savaştan söz edilince kalplerinde hastalık olanların sana ölümden bayı/ıp düşen kimsenin bakışı gibi baktıklarını görürsün"88

Kur' an, bedenin duruşu, oturuş şekilleri, kalkış ve yürüyüş biçimlerini baş, alın, kaş, göz, ağız, dudak, el, ayak gibi organların hareketlerini anlamlandırarak sözlü dilin desteklenmesini sağlar. Burada bunların hepsini ele almamız imkansızdır. Bu bakımdan sadece anlatım jesti, sosyal jest ve gözle ilgili olanlardan birkaç örnekle yetinelim.

3.7. Kur'an'ın "Anlatım Jesti" Ve "Sosyal Jesti" Verişi

Kur'an'da beden dilinde büyük bir önemi haiz olan "Anlatım jestleri" ve "Sosyal jestlere" dair örneklere de rastlanır.

84 Abese, 80/1-6. 85 Bkz., İbn Manzur, a.g.e, XV. 414. 86 İbn Manzur, Lisan, XIV. 455. 87 Nur, 24/3 ı. 88 Ahzab, 33/19; Muhammed, 47/20.


Bilindiği gibi anlatım jestleri özellikle yüz ifadelerinde ortaya çıkar. Bunlar insanın kendi varlığını korumaya yönelik eylemlerinden kaynaklanır. 89 Örneğin bir saldırı esnasında gözleri yumma hareketi onları koruma amacını taşır.90

Kur' an' dan buna "yzldzrımdan ~ölüm korkusuyla parmaklarını kulaklarına tıkar/ar "91 ayetini örnek olarak verebiliriz.

Sosyal jestlere gelince, bunlar da durum gereği olduğumuzdan fazla neşeli veya hissedildiğimizden çok daha üzüntülü olan yüz ifadelerimizdir.92

Burada esas olan insanın belirli bir durumda kendisinden bekleneni vermesidir. İnsanları memnun edecek jestlerin taklit edilmesi bir anlamda insanın sosyal rolünün aynasıdır. Yemek ortamında neşenin bozulmaması için kızgınlığı saklamak buna güzel bir örnek teşkil eder.93

Kur'an'dan buna şu ayeti örnek olarak verebiliriz: "Allah yoluna kendilerini tamamen adamış oldukları için yeryüzünde (rızık aramak niyetiyle) gezip dolaşamayan yoksullara yardım edin. Onların durumunun farkında olmayan, onları zengin zanneder. Çünkü istemekfen çekinirler. Ancak sen onları simalarından tanırsın. Yaptığınız her hayrı Allah bilir. "94

Yukarıda beden hareketlerinin hepsi üzerinde duramayacağımızı ifade etmiştik. Ancak konunun biraz daha net anlaşılabilmesi için duyguların en çok ifade edildiği göz hareketlerini verınede yarar vardır.

3.8. Kur'an'm Göz Hareketlerini Verişi

Kur'an'da üzerinde en çok durulan ve kendisine anlam yüklenen organlardan biri belki de en önemlisi görme organı olan gözlerdir.

Göz ruhun derinliklerindeki duyguların habercisidir. Onun için göze ruhun penceresi adı verilir. Bu bakımdan içteki duyguları saklamak isteyenlerin gözlerine renkli gözlük taktıkları söylenir.

Kur' an' da kır ka yakın yerde geçen "göz(basar)" sözcüğü ile ilgili "göz bakışı", "göz kararı"9S, "gözü aydın olmak"96

, "göz ucuyla bakmak"97,

"gözü ayırmamak"98, "gözü dikmek"99, "gözü çevirmemek"100

, "gözü

89 Baltaş, Bedenin Dili, s., 39. 90 Baltaş, a.g.e, a.y 91 Bakara, 2/19. 92 Baltaş, a.g.e, s., 41. 93 Baltaş, a.g.e, a.y. 94 Bakaı·a, 2/273. 95 Al-i İmnin, 3113. 96 Kasas, 28/9, 13. 97 Şura, 42/45. 98 Kehf. 28/18. 99 nı-Ha, 20/3 ı. 100 Hi cr. 15/88.


önünde/gözetiminde" 101, "gözü büyülemek" 102

, "göze az görünmek"103, "gözü dönmek"104

, "göz zevki"105, "göz kapalılığı" 106 , "bakışı kilitlemek"107

,

şeklinde bir çok deyim kullanılmıştır.

Gözler bağımsız hareket ettiklerinden onların iletişim açısından yeri tartışılmaz. Gözün diğer organiara oranla daha net ve açık bilgi verdiği söylenebilir.

Gözler, insam olumlu ya da olumsuz ele verir. Örneğin gözler bir tuturula karşılaşmak istemediğinde yana kayar, baş ve gözler, omuz hizasmdan kaçırılır. 108 Dilbilimde "gözle dışarıda bırakma" adı verilen bu bakış tarzı Kur'an'da ölü bakışı olarak isimlendirilir. ifadesi şöyledir: "Savaştan söz edilince kalplerinde hastalık olanların sana ölümden bayılıp düşen kimsenin bakışı gibi baktıklarını görürsün" 109

Kur'an'da göz hareketleriyle ilgili ifadeleri anlamlarıyla birlikte şöylece özetleyebiliriz.

Kur'an'a göre, gözle dışarıda bırakmak, dışlamanın 110 ; gözlerinferini kaybetmesi, gözün yuvasından fırlaması ve onun horluktan aşağı düşmesi, korkunun111

; kutlamalarda gözün, bedeni temsilen "gözün aydın olsun" şeklinde ifade edilmesi mutluluğun 112 ; göz ucuyla bakmak, utancın, zayıflığın ve aşağılanmışlığın113 ; bakışı hiç ayırmamak sevginin114

; bir şeye gözü dikmek o şeyi ele geçirme isteğinin 115 ; gözü bir şeyden savuşturmak, önemsememenin, görmezlikten gelmenin116

; gözyaşı, samimi duygunun117

veya yapmacıklığm118 ; gözünün önünde olmak, denetim altında tutmanın 119

veya koruma altında olmanın 120 ; göz değdirmek, kişiyi kötü duruma düşürınenin 121 ; göz bitkinliği, başarısızlığın 122 ; gözlerin hain bakışı, düşük ahiakın 123 bedensel ifadesi dir.

101

102

103

104

105

106

107

108

109

110

lll

112

113

114

115

116

117

118

119

!20

!21

122

123

Hud, 11137; Tii.-Ha, 20/39; Tür, 52/48; Kamer, 54/14. A'raf, 7/16. Enfal, 8/44. Ahzab, 33119 Zuhruf, 43171. Kahf, 1811 O I. Saffat, 37/48. Molcho, Beden Dili, s., 146-147. Ahzab, 33119; Muhammed, 47/20. Bkz., Ahzab, 33/19; Muhammed, 47/20. Bkz., Enbiya, 21197; Ahzab, 33110; Kamer, 5417; Mea.ric,70/4. Bkz., Meryem, 19/26; Tii.-Ha, 20/40; Furkan, 25174; Kasas, 28/9-13; Secde, 32117; Zuhruf, 43171. Bkz., Şura, 42/45. Bkz., Saffilt, 37/48; Sad, 38/52; Rahman, 55/56, 72. Bkz., Hicr, 15/88; Ta-Ha, 201131. Bkz., Kehf, 18/28. Bkz., Maide, 5/83; Tevbe, 9/92. Bkz., Yusuf, 12116. Bkz., Hud, 11125, 37; Mü'ıninfin, 23/27. Bkz., Ta-Ha, 20/39; Tür. 52/48. Bkz., Kalem, 68/5 I Bkz., Mülk. 67/4. Bkz .. Mü'min, 40119.


BİBLİYOGRAFYA

Kur' an-ı Kerim.

Berki, Ali Himmet, Açıklamalı Mecelle, Özyurt Matbaaeılık, İstanbul, 1990.

Baltaş, Zuhai-Aear, Bedenin Dili, 17. Basım, İstanbul, 1998.

Boutroux, Ernile, Tabiat Kanunlarının Zorunluluğu Hakkında, Tre., Ziya Ülken, İstanbul, 1998.

Buhar!, Muhammed b. İsmail, Gimi'u's-Sahih, İstanbul, 1992/1411

Cahız, Ebfı Osmari, el-Beyan ve't-Tebyin, thk, A.M. Harun, 5. Baskı, Kahire, 1985/1405.

Condillae, E.B., İnsan Bilgilerinin Kaynağı Üzerine Bir Deneme, Tre. M. Katıreıoğlu, M.E.B. Yayınları, İstanbul, 1992.

Cooper, Ken, Sözsüz İletişim, Tre. Tunç Yalkı, İstanbul, 1989.

Cüeeloğlu, Doğan, İnsan ve Davranışı, 9. Basım, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1999.

Deseartes, İlk Felsefe Üzerine Metafizik Düşünceler, Tre. Mehmet Karasan, M.E.B., İstanbul, 1998.

Develioğlu, Ferit, Osmanhca Türkçe Ansiklopedik Lügat, 7.Baskı, Ankara, 1986.

Dilemre, Saim Ali, Genel Dilbilgisi, İstanbul, 1939, LVII.

Ebu Davud, Süleyman. b. Eş'as, Sünen-i Ebi Davud, İstanbul, 199211413. .

Ebu'l-Bekii, Eyyüp b. Musa el-Hüseyni', el-kefevi, el-Külliyat, thk., Adnan Derviş, Muhammed ei-Mısrl, 2. Baskı, Müessesetü'r-Risale, Beyrut, 141311993.

el-Arnidi, Ali b. Ebi' Ali, el-İhkam fi Usfili'l-Ahkam, thk., eş-Şeyh İbrahim el-'Aeur, Beyrut, t.s.

el-Beydavi', Nasuriddain, Envarü't-Tenzil ve Esrarü't-Te'vil, 2. Baskı, Mısır, 1968/1388.

el-Cabiri', Bunyetu'l-Akli'l-Arabi, 1.Baskı, Rahat, 1986.

Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, İstanbul, 1971.

er-Razi, Fahruddin, Mefatihu'l-Gayb, y.s., 1990.

-------,el-Mahsul fi 'İlmi Usfili'l-Fıkh, I. Baskı, Beyrut, 1988/1408.

et-Tabatabiii, el-Mizan fi Tefsirü'l-Kur'an, Kum, 1392.

et-Taberi, Ebu Ca'fer, Cami'ul-Beyan 'an te'vili Ayi'l-Kur'an, Beyrut, 1988/1408.

ez-Zamahşerl, Mahmud b. Ömer, el-Keşşaf 'an Hakaikı't-Ten:Cıl ve


Uyfini'l-Ekavil, ı. Baskı, 1977.

Göka, Erol ve Arkadaşları, Önce Söz Vardı, 1. Baskı, Ankara, 1996.

Haydar, Ali, Dürerü'l-Hükkam Şerh-i Mecelletü'l-Ahkam, 3.Baskı, İstanbul, 1930.

Hewes, G.W.,Language Origin Theories, ABD., 1977,

İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed, el-İhkam fi Usfili'I-Ahkam, Daru'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts.

İbn Manzur, Lisanü'l-Arap, Beyrut, ts.

Kitab-ı Mukaddes, İstanbul, 1972, Tekvin, II/19-20.

Kurtubi, Muhammed b. Ahmed, el Cami li Ahkami'l-Kur'an, Beyrut, 1952.

Molcho, Samy, Beden Dili, Tre., C. Tülin Batır, İstanbul, 2000.

Mounin, Georgen, La linguistuque, Etidions Seghers, Paris, 1987.

Munn, Norman, Psikoloji İnsan Tatbikatının Esasları, Tre. Nahid Tendar, 4. Basım, M.E.B. İstanbul, 1975.

Müslim,Müslim b. Haeeae, Cami'u's-Sahih, İstanbui, 199211413.

Nesai, Ebu Abdirrahman Ahmed b. Şuayb, Sünen-i Nesai, İstanbul, 1992/1413.

Pease, All en, Beden Dili, Tre. Yeşim Özben, 2. Baskı, İstanbul, 1997.

Polquere, Alain, Nations de Base en lexicologie, 2000, (Dept of linguisties and Translation University of Montieal= İlgili Kaynağa İnternetten bakmak için= http//www.fas.umentreal. ea/ling/olst/palquere E.

Baskı.

Porzıg, W alter, Dil Denen Mucize, Tre., Vural Ülkü, Ankara, 1990, I.

Ragıb el-İsfehani, Müfredat fi Garibi'l-Kur'an, y.s. 1970.

Rıza, Reşit, el-Menar, y.s., 1931.

Türkkan Oğuz Reha, Beden Dili, Eğitim Bilim Dergisi, 3. Sayı, Mayıs 2000.

Uçok, Neeip, Lenguistik ve Lenguistikle İlgili Bilgiler, Ankara Ünv. Dil-Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, 2.Yıl, 2. Sayı, Ankara, I 944.

Vaki, Ali b. Abdülvahhap, 'İimü'l-Lüğa, Mektebetü'n-Nahda, Mısır, 1957.

Wehr, Hans. A., Dictionary Of Modern Written Arabic, Lubnan, 1980.

Documents

ILAHIYAT FAKÜLTESI veisamveri.org/pdfdrg/D083494/2002/2002_KARAN.pdf · (Bir Metin Olarak Beden Dili) -Kur'an Örneği-Doç. Dr. Necati KARA* Giriş: Günlük yaşamdaki ilişkilerde