Upload
others
View
4
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ
• • ILAHIYYAT
FAKÜLT8SİNİN
·ELMİ M8CMU8Sİ
N!! 23 •iYuN (HAZİRAN) 2015
Coğrafi detenninizm ideyası va Azarbaycan madaniyyatinin as as in kiş af prioritetl<Jri 319
COGRAFİ DETERMiNizM iDEYASI va AZaRBAYCANMaDaNiYYaTİNİN aSAS İNKİŞAF PRİORİTETLaRİ
Yasaman Qaraqoyunlu (Mahmudova)
AMEA-nzn Falsafa, Sosiologiya va Hüquq İnstitunun
"Dinşunaslıq va madaniyyatinfalsafi problem/ari"
şöbasinin e/mi işçisi
Açar söz/ar: Coğrafi . detenninizm, Şarq, Qarb, Talassokratiya, Tellurokratiya,
Hartlend, Komplomerant, İpak Yolu. Keywords: Detenninism, East, West, Heartland, Talassocraty, Tallurocraty,
Complomerant.
Jüıwqeabıe CJıoaa: ,l{emepMeHu3M, BocmoK, 3anao, Ta;ıaccoKpamu.R,
TeJinypoKpamu.Jl, XapoHeHo, KoMnnoeMepaHm
B~ş~riyy~tin tarixi insan-t~bi~t, etnos-coğrafi mübit münasibatl~rinin qarşılıqlı
t~sirinin tarixidir. Coğrafi mübit c~miyy~tl~rin qarşılıqlı sosio-mad~ni t~siri
sah~sidir. Müxt~lif sivilizasiyalann va mad~niyy~tl~rin inteqrasiyasında coğrafi
aspekt böyük yer tutur. H~r bir m~d~niyy~t v~ sivilizasiya tipi bir coğrafi sistemin
t~msilçisi v~ t~zahürüdür. Geososiom~d~ni v~ geosiyasi amill~rin mür~khb
Ş~b~k~Sİ, sivilizasiyalann genetik DÜV~Sİ V~ asas XÜSUSİyy~tl~ri elm, m~d~niyy~t, t~hsil, etika v~ din sah~sind~ ~ks olunur.
Coğrafi m~kan Xalqlann antropoloji quruluşlan üz~rind~ t~sirli olduğu kimi
mad~niyyatl~rin d~ formalaşmsına t~sir etm~kd~dir. Müxt~lif coğrafi bölg~l~r f~rqli
olduğu kimi, o bölg~l~rd~ yşayan xalqlar v~ m~d~niyy~tl~r d~ f~rqlidir. Coğrafi
m~kanın qr:upun, kollektivin h~yatına forma v~ ş~k.il verm~si artıq mübahis~siz
q~bul edilm~kd~dir. Adat v~ ~n~n~l~rin, mentalitetin, dini, fals~fi dünyagörüşl~rin
formalaşmasında coğrafi faktar böyük rol oynamaqdadır. C~nub-Q~rbi Avropanın
v~ M~rk~zi Asiyanın k~sişma nö'qt~sind~ yerl~ş~n Az~rbaycan coğrafi determinizm
n~z~riyy~sin~ gör~ Asiya-A vropa, sivilizasion yanaşmaya göra is~ Ş~rq-Qarb
dualizminin m~rbzind~ yer almaqla bu dualizmi- yerl~şdiyi coğrafi m~kanın
t~l~bl~rin~ uyğun olaraq -tarix boyu vahdata çevirm~ missiyası daşımaqdadır.
320 Yasaman Qaraqoyımlu (Mahmudova)
Azgrbaycan mgdgniyygti Şgrqin vg Qgrbin, Asiyanın vg A vropanın dgygrlgri.İıi
sintez etımıklg özüngmgxsus simbioz mgdgniyygt tipidir. Azgrbaycan Mgdgniyygti
Şgrq-Qgrb sivilizasiyalannın dialoqunda Kampiementar (fransızca-complementaire-. . tamanılamaq) funksiya rolu oynamaqdadır. Şgrq-Q~rb sivilizasiyalannın qovşağında
yerlgş~rnk, Planetar Vghdgt ideyasının reallaşdırılması potensialına malik olan
Azgrbaycan coğrafi cgh~tdgn Ş~rq-Q~rb sivilizasiyalarının qarşılıqlı t~sird~ olduğu
m~d~~yy~tlgrarası t~mas m~rknidir.
8n~n~vi olaraq ictimai prosesl~rin dinamikası~ mahiyygti V~ forması, hgmçinin
m~d~niyy~tl~rin xarakteristikası v~ tipi onun formalaşdığı coğrafi grazinin
xüsusiyy\}tl~ri il~ izah olunur. İnsan, cgrniyy~t vg tgbigt vahid bir sistem tgşk.il edir
v~ c~miyy~t t~bigtd~n k~narda mövcud ola bilm~z. Hgr bir konkret t~bii mühit~ uyğun insan, cgmiyygt, mgd~niyygt tipi formalaşır. "Tgbi~tin vg c~miyy~tin
qarşılıqlı münasib~tinin müxt~lif modeligri h~mişg "coğrafi amil" vasit~sil~ ifadg
olunur. "(6, S. lll) Bu baxımdan Coğrafi determinizm n~z~riyy~si insan, c~miyygt
vg mgdgniyygt tipinin coğrafi amillgrl~ mü~yy~n olunmasına ~saslanır. İnsan i.içün
möv:cudluq m~kanı kimi çıxış edgn "coğrafi mühit tgbigtin vg cgmiyy~tin mür~kk~b
qarşılıqlı tgsir mexanizmi ilg insanların quruculuq ideallarına", mgdgniyygtin
stroktur yg tipologiyasına tgsir edir. Bu zaman Mgdgniyygt . T~bigtin inikası kimi çıxış edir. Hgr bir mgd~niyygt özündg formalaşdığı coğrafi grazinin xüsusiyygtl~iini
~ks etdirir. Coğrafi xarakteristikalar "Sosial gerçgklild~rin fonu kimi" sosial
t~şk.ilatlanmada çox vacib rol oynayırlar. (6. s. 1 ll) Elmi gdgbiyyatda coğrafi mühit
insan c~miyygtinin yer mühiti kimi mü~yy~n edilir. Bu isg öz növb~sindg
c~miyy~tin mövcudluğıınun zgruri şgrfi olub, özündg insan f~aliyy~tinin sferasının
v~ coğrafi m~kanın bir hissgsi kimi çıxış edir. (6, s. 110) M~dgniyy~t çevrgsi .
dedikd~ mü~yy~n coğrafi mühit başa düşülür. Coğrafi mühit ... t~bi~tin o hiss~si
adlanır ki, insanlıq öz h~yatında v~ istehsal f~aliyy~tinin tarixi inkjşaf m~rhglgsindg
bu hiss~ il~ yaxın t~masda olur. İnsanlığın sosio-m~d~ni ölçül~rind~n biri kimi coğrafi mühit c~miyygfin vg insanın h~yat mühiti kimi çıxış ed~r~k mgd~niyygfin, bütövlükd~ insanın mgn~vi dünyasının formalaşmasında aktiv rol oynayır. "Bu
bar~d~ Y. K. Pletnikov maraqlı b~yanatla çıxış etmişdir. T~bi~ti vg C~miyygti ayıran
s~rhgd nisbi vg ş~rtidir. Aliuna coğrafi mühit onların qarşılıqlı t~sir dair~sidir. "(6, s.
1 ll) H~r hansı bir m~d~niyygti meydana g~tir~n d~y~rl~rin, ünsürl~rin
doğulmasında başlıca rol oynayan üç faktar elm adamlan t~r~findgn diqq~t
m~rkgzind~ tutulmaqdadır. Bunlar coğrafi m~kan, insan ünsürü v~ c~miyy~tdir. (7, s.
51) Etnik kimliyin formalaşması vg ink.işafında coğrafi m~kanın v~ landşaftm böyük
Coğrafi detenninizm ideyası va Azarbaycan madaniyyatinin as as inkişaf prioritetlari 321
rol oynaması haqqında bir çox sosial falsafi va kulturoloji konseptlar vardır. Etnos
coğrafi hadisadir, landşaftala adapta olunmuş orqanizmdir. Yerda landşaftlar
müxtalif olduğu kimi, etnoslar da mü:Xtalifdir. Etnoslar asasan _madaniyyat ~sürü
kimi qarşınuza çıxır.
Tabiat ila davamlı şakilda iç-iça yaşaması, tabiatin balli bir etnik ünsürün
davranışlarının va yaşam ideallarının dayişmasinda, madaniyyatinin özünamaxsus . . xüsusiyyatlar qazanmasında tasirini ortaya qoya bilir. (9, s. 329) Etnoqrafiya,
madaniyyat antropologiyası va mad~niyyat etnologiyası kimi yeni yaranmış elm
sahatarinda tasbit olunduğuna göra "madaniyyat, bir qövmün tabiat ila uzun bir
tamas va mübariza naticasinda alda etdiyi hayat va düşünca tarzidir. (7, s. 50)
Coğrafiyanın, bölganin xüsusiyyatlarini aks etdiran bu tarz incasanat sahasinda aks
olunaraq milli madaniyyatin xarakterik xüsusiyyatlarinin formataşmasında
tayinedici faktar olur. Madaniyyat tabiatla incasanat arasında bir alaqa vasitasi kimi çıxış edarak , camiyyata müayyan sima qazandıran adat va ananalario macınusu
rolunda çıxış edir. Belikla da qeyd etmaliyik ki, madaniyyat coğrafi makan va etnik
münasibatlarin qarshılıqlı tasiri naticasinda formalaşan hayat va düşünca tarzidir.
Coğrafi makan va etnik münasibatlar haqqında tarix falsafasi, sosialogiya,
antropologiya alimlarinin çoxsaylı fıkirlari mövcuddur.
Maşhur Tarix falsafaçisi Arnold Toynbiya göra, Madaniyyatlarin ortaya çıxması
va inkişafı coğrafi makan şartlari, camiyyatda bir yaradıcı qrupun var olması, tabiat
va atraf mühitla insan arasında davaınlı bir "meydan oxuma" halının mövcud olması
· ila bağıdır. (2. s. 46). Toynbinin camiyyatda yaradıcı qrupun olması haqqında fikrini
L. Qumilyov inkişaf etdirarak bu yaradıcı qrupu "Passionar dinamiklarİn daşıyıcısı"
adlandırır. (15, sl83) İngilis Diffuzioncularının başında yer alan Smite göra, yüksak
bir madaniyyatin meydana galmasi Üçün atverişli coğrafi şartlara ehtiyac vardır, har
yerda bela atverişli coğrafi şarait mövcud olmadığından paralel madaniyyatlar
yarana bimaz .. Bela olduğu halda paralel madaniyyatlar nazariyyasi qabuledilmazdir.
atverişli coğrafi şartlarina göra ilk yüksak madaniyyat Misirda yaranmışdır, dünya
madaniyyatinin beşiyi Misir qitasidir. Madaniyyat yer üziina oradan yayılmışdır.
(23, s. 24). Yüksak madaniyyat nazariyyasinda xalqlar arasında madaniyyat va tarix
ortaqlığı asas alınmaqla va aralarında siyasi alaqalar va dil biriiyi olan oturaq
xalqların yüksak madaniyyatlar yaratdığı qeyd edilmişdir. Masalan qadim Misirlilar,
Assur, Babil, Finikiya va Kaldalılar "kültür va tarix ortaqlığına dayanan tipda
madaniyyat formalaşdırmışlar. Yüksak madaniyyat nazariyyasini tamsil edaD;lardan
biri olan Rus Pan-slavyanisti N . Y. Danilevski (ö. 1885) bela madaniyyatlari
322 Yasaman Qaraqoyunlu (Mahmudova)
parçalann bir-birin~ v~ bütün~, bütünün d~ parçalanna bağı olaraq bir orqnizm t~şkil
etdiyini yazmışdır. Siyasi ~laq~l~r, Ticar~t ~laq~l~ri dil v~ inanc birliyi, h~yat t~rzi
arasmda oxşarlıq v~ s. olan xalqlar arasında tarix ortaqlığı v~ m~d~niyy~t birliyi
m~d~niyy~tl~rin xarakterini formalaşdırır. M~s~l~n, q~dim Yunan m~d~niyy~tinin
estetik, Hind m~d~niyy~tinin dini, Q~rb m~d~niyy~tinin mexaniki-texniki xüsusiyy~t
daşıdığı qeyd edilmişdir. Türk alimi İbrahim Q~f~soğlu "m~d~niyy~t adı veril~n
sosial varlığın v~hd~tli bir bütün olmayıb, bir-birind~n f~rqli bir çox kültür
d~y~rl~İinin ah~ng içind~ bir araya g~lm~sind~n doğulduğunu qeyd etm~kd~dir. "Yüks~k m~d~niyy~t'' n~z~riyy~sini ink.işaf etdir~n Toynbe m~d~niyy~t il~ sosial
qrup· ( etn?s, millet, c~miyy~t) arasında aynlmazlıq, eynilik q~bul ed~r~k, bütün
insanlığın tarixini Yüks~k m~dniyy~t konseptin~ ~sas~n sisteml~şdir~r~k, bir birin~
bağı olmayan, müst~qil ş~kild~ mövcud olan 20-:d~n cox m~d~niyy~t t~sbit etıiıişdir.
(3. sl2). Vyana diffuzyonçulan "M~d~niyy~t çevr~l~ri" n~z~riyy~sini t~hlil ed~rk~n
M~d~niyy~t çevr~sinin genişl~nm~si n~tic~sind~ m~d~niyy~tin yayılması v~ dig~r
müs~qil m~d~niyy~tvarlığının ink.işafına v~ xarakterin~ t~sir etdiyini yazmışlar. Bu
n~z~riyy~y~ göm etnik miqrasiyalar, İmperiyalaşma zamanı başqa etnos v~
m~d~niyy~tl~rl~ ~laq~y~ girm~y~ m~cbur olmaq kimi tendensiyalar m~d~niyy~t
çevr~l~rinin yayılmasına v~ ya aksin~ daralmasına sab~b ·olur. M~daniyyat dair~sinin
genişl~nm~si zamanı hakim tiırixi-etnoloji m~d~niyy~t d~y~rl~ri başqa IJ?.~d~niy
y~tl~r v~ xalqlar t~r~find~n m~nims~nilir v~ bel~likl~ çevr~d~ hakim tarixi-etnoloji
metod olan m~d~niyy~t ortaya qoyulur.
Bel~likl~ d~ tarixd~ bir neç~ m~d~niyy~t dair~si yaranmışdır: (20, s.· 289-301) ·
İbrahim Q~fasoğlu is~ coğrafi m~kan va landşaftla ~laq~ ş~klind~ formalaşaraq etnik
t~rz v~ xüsusiyy~t~ malik madaniyy~t dair~l~rinin milli kimliyin ş~kill~nmasind~
başlıca rol oynadığını, h~r m~d~niyy~t dair~sinin öz ş~rtl~rin~ uyğun güclü dövl~t,
sosial-psixoloji d~y~rlar v~ dünyagörüş yaratdığı fikrini irali sürmüşdür. (9. s. 37).
Yüksak mad~niyy~t n~z~riyy~sin~ göra güclü. m~d~niyy~t güclü dövl~t doğurur.
M~s~l~n İslamdan önca güclü bir m~daniyy~t dair~sind~ formalaşmış Farslar v~ RomaWar güclü dövlat qurmuşdular. Yunarustanda is~ har biri öz müstaqilliyini '
qoruyan şahar dövl~tl~r birliyini birlaşdir~n bir Ellin kültür dairasi var idi. M~hz
buna gör~ d~ Smith Yunan mill~tind~n deyil, Yunan m~daniyy~tindan söz
edilm~sinin vacibliyini vurğulamış, Friedrich Meinecke is~ bu tip. ş~har dövl~t
c~miyy~tl~rini Kulturnatioıi (kültüral mill~t), Vahid dövl~t hakimiyy~ti v~
m~d~niyy~ti altında birl~şib öz irad~sini özü mü~yy~nl~şdir~n camiyy~tlar~ is~
Staatsnation ( dövlat mill~ti) siyasi mill~t adiandırmağı t~klif etmişdir. Ziya Gökalp
Coğrafi dete1minizm ideyast va Azarbaycan madaniyyatinin asas inkişaf prioritetlari 323
milli kültür!~, Milli m~d~niyy~t terminl~rini bir-birind~n ayırır, M~d~niyyy~ti
Ümumb~ş~ri, universal d~y~rl~rin c~mi, kültürü is~ lokal, etnik d~y~rl~rin c~mi hesab etııllşdir. Ziya Gökalp milli m~d~niyy~tı~. milli kültürü m~ğlubiyy~tl~rin v~
süqutun ~sası hesab etmişdir. Göklpa gör~ q~dim Misirlil~r m~d~niyy~td~ yüks~l~n
kimi, kültürd~ çökmüş, n~tic~d~ m~d~niyy~tc~ z~if, kültüre~ yüks~k olan Farslar
. Misirlil~ri m~ğlub etmiş, bir neç~ ild~n . sonra İran m~d~niyy~ti yüks~l.pıiş, t~bii
olaraq milli kültür z~ifl~mişdir. M~d~niyy~ti aşağı, milli kültürü yüks~k olan
Yunanlar onları m~ğlub etmişdi. Yunan m~d~niyy~ti yüks~ln kimi, milli kültürü
güclü olan ar~bl~r Yunanlan V~ Sasanlıları ~zmiş, ar~b m~d~niyy~tini is~ milli
kültürü güclü olan Türk kültürü ~zmişdir. (24, s. 36. ) Bütün bu prosesl~r etnik
milli kimlikl~rin m~d~niyy~tl~raası ~laq~l~rin t~siri il~ yenid~n ş~kill~nm~sin~ v~
inkişafina öz t~sirini göst~rmişdir. M~d~niyy~tl~r arası ~laq~l~r n~tic~sind~ h~r
kültür ş~kil d~yşdikc~, bundan etnik kimlikl~r d~ t~sirl~nir. Xristianlığın doğuşu il~
q~dim Roma imperiyasına qatılan etnoslnn milli kimlikl~ri q~dim Yunan
y ~hudi(Sami) d~y~rl~rinin sintezi olan Xristian m~d~niyy~ti içind~ ş~kill~nm~y~
başlamış, İslamın doğuşu il~ b~rab~r bir- birind~n tamamil~ f~rqli ar~b, Türk, Fars
kültürl~ri . v~ etnik kimlikl~ri İslam m~d~niyy~ti içind~ ümumi xarakterl~r v~ xüsusiyy~tl~r ~Id~ etmişl~r .. (16. s. 432. ) Bütün bu deyil~nı~rd~n bel~ n~tic~ çıxır ki, coğrafi m~kan v~ landşaft xüsusiyy~tl~ri lokal M~d~niyy~t dair~l~rinin (Kültür
çevr~si) doğulmasında böyük rol oynayır.
8traf mühit sosial t~şkilatlanmada dominant rol oynayır. Sosial t~şkilatlanmiı
mü~yy~n m~kan daxilind~ baş verir. T. Bagerstand C~rniyy~tin daha yüks~k s~viy
y~li t~şkilatlanması v~ sosial f~allığın artması s~viyy~sinin ~traf mühit~ bağı olduğu
nu yazır. Bu "~traf mühit'' humanitar v~ tarixi-m~d~ni m~kan adlanır. Coğrafi m~kan
ölbnin v~ xalqın tarixi müq~ddaratım, potensial imkanlannı mü~yy~nl~şdirir.
Fransız sosioloqu Elis Reklus, Rus alimi A. A. Antipova öz ~s~rl~rind~ Landşaft v~ iqlimin t~s~rrüfat f~aliyy~tin~ v~ m~d~niyy::ıtin inkişafina tasir etdiyini yazmışlar.
Bel~likl~ d~ qeyd etm~liyik ki, Coğrafiyanın sosial elml~rl~, xüsusil:1:1 m~d::ıniyy~t:.
şünaslıqla konvergensiyası q~dim dövrl~rdan etibar~n elmi metodologiya kimi istifad~ olunmaqdadır. M~hz bu baxımdan, h~r hansı bir lokal m~daniyy~tin
t~hlilind~ coğrafi determinizm( Determinizm- lat. determinarte-mü~yy~n etm~k.
C~rniyy~t V~ t~bi~td~ baş Ver~n bütün hadis~}~rİn ümumi obyektiv qanunlardan V~
·s~b~biyy~t ~laq~sind~n asılı olduğu haqqında elmi anlayış . Müxt~lif elm sah~l~rin~
t~tbiqin~ gör~ spesifik adiarda işl~dilir. Coğrafi determinizm, fiziki determinizm
sosial detenninizm v~ . s. Det~rminizm:1 qarşı indeterminizm - (lat. in-inkar bildir~n
324 . Yasaman Qaraqoyımlıt (Mahmudova)
söz önü v::ı determinizm) sözü işl::ıd.ilir. İndeterminizm üçün s::ıb::ıbiyy::ıtin ::ın ümumi
xarakteriiı.in inkar edilm::ısi saciyy::ıvidir. ) konsepsiyasından istifada edilmakdadir. Bu mad::ıniyy::ıtin tahlilinda istifada edilan an q::ıd.im metodoloji üslubdur.
Coğrafi mühitin (makan, landşaft, danizlar, · çaylar) tarix::ı, insana va
mad::ıniyyata tasiri haqqında ideyalara Lao-tszı(e. ::ı. VI-V asrl::ır), Konfusi (e. ::ı. taqr. 5~51-e. ::ı. 479), Men-tszı (e. a. taqr. 372-289), Kautilya Arthaşastra (e. ::ı. V ::ısr), Fales (e. ::ı. taqr. 625-547), Anaksimandr (e. ::ı. taqr. 610-540), Herodot (e. a. taqr.
490-480), Hippakrat (e. a. 460-377), Fukidid (e. ::ı. 460-401), .Platon (e. a. 428/7-348/7), Aristotel, Polibi, Yuli Sezar (e. a. 102 va ya 100-e .. 44), Mark Siseron (e. a. 106-43), Strabon, Plutarx (taqr. 46-127) va b. qadim müalliflarin asad::ırind::ı rast
g::ılmak olar. (17. s. 55-56). Masalan, Aristotel (e. a. 384-322) "Siyas::ıt" as::ırind::ı "Krit adasının coğrafi mövqeyinin · üstünlüklarina göra, bütün Yunanıstan üzarind::ı hökmranlıq etmak imkanlarına malik olduğunu qeyd etmişdir. Potibi (e. ::ı. taqr., 200-120-ci ill::ır) Arkad.iya sakinl::ırinin s::ırt xasiyyatini orada dumanlı v::ı soyuq iqlim
ş::ıraitinin olması ila izah etmişdir. "Bu sabahdan x~lqların xarakterinda, onların badan quruluşunda, darisinin rangind::ı, ::ıksar maşğuliyyatlarinda bu qad::ır kaskin farqlar yaranmışdır". Strabon (e. a. 64-63-cü illar-b. e. 23-24-cü ill::ıri) Qadim
Romanın gücünü va möht::ışamliyini onun xüsusi coğrafi vaziyyati, Apennin yarımadasında yedaşmasi, ::ıtrafdakı coğrafi va tabii üstünlüklada izah edirdi. Şarqin görbmli filosofu 8bu Nasr Mahammad ibn Mahammad al-Farabi (870-950) da
siyasi va ictimai hayatda baş ver::ın had.isal::ıri, proseslari tabiatla va t::ıbii sabahlada bağlamışdır. Farabiya göra, insan carniyyati yaşayış üzra vahid makanda müxtalif insanların bir araya galmasi, atraf mühitin tasiri ila ortaq yaşayış normalarının va sosial dayadario formalaşması prosesi idi. 81-Farabi, eyni zamanda, insan
carniyyatlarini dilina, dinina va davranış normalanna göra ayn-ayrı xalqlara bölürdü. Xalqlar arasındakı farqi o, üç tabii amilla: insan, dil, düşünca arnili ila qiymatl::ındirirdi. Bundan alava o, dil, düşünca farqini da millatlarin farqlandirici
keyfiyyati kimi taqd.im edirdi. Belalikl::ı 81 Farabi insanların düşüncasinin,
manaviyyatının, xasiyyatinin va dilinin forınalaşmasını farqli coğrafi m:übit va etnogenez sahabi ila izah eddird.i. (17, s. 55-56). Coğrafiyanın madaniyyatin
formalaşmasındakı tasiri haqqında fikirlar Orta asr İslam filosofu 8bu-r-Reyban Mabammad ibn 8hmad al-Biruni al-Xarazminin(97,3-1048) ·asarlarinda d:;ı aksini tapmışdır. "Hindistan tarixi", "Qad.im xalqların xronologiyası", "Keçrniş nasillardan qalan izl::ır" as::ıdarinda Biruni coğrafi determinizm geosiyasi ideyasından çıxış
edarak insanlığın inkişafında tabii arnillario rolunu, tabiatin, iqlimin va coğrafi
Coğrafi detemıinizm id~ası ~ Azarbaycan madaniyyatinin as as inldşaf prioritetlari 325
ş~raitin insan camiyyatl~rin~ t~siri m~s~l~l~rini ş~rh etmişdir. O ilk d~f~ Tarixi prosesin dövrülüyü idyasını irali sürmüşdür. (17, s. 59) İslam alimi 8bu 8li Hüseyn
ibn Abdullah ibn Sina (980-1 037) ~s~rlarinda insanların xarakterini, camiyyatlarin inkişafını coğrafi tabi~t f~rqi ila-yaşayış manb~l~ri, iqlim v~ dig~r t~bii v~ziyy~tl~ bağlayırdı"(17, s. 60). Aristatelin fikir v~ n~z~riyy~l~rinin ş~rhçisi, 8r~b f~ls~f~sin
d~ Rasionalizmin hanisi sayılan 8bülvalid ibn Rüşdüıi(l126-1198) "İctimai ideallan Platonuri "Dovl~t"~s~ri ideyalan z~mininda inkişaf etmişdir". (17. s. 60). İbn Rüşd Aristatelin ~s~rl~rina yazdığı ş~rhl~rl~ b~rab~r, ~ı q~zalinin "Filosoflan t~k.zib"traktatına qarşı "T~kzibi- T~kzib" ~s~rini yazaraq özünün ictimai qanunlar v~
m~d~niyy~tin inkişafının ilkin ş::ırtl~rinin yaranınası haqqında baxışlannı bilavasit::ı bu asarl~rd::ı qeyd etmşdir. XIV ~sr ~r::ıb filosofu 8bu Zeyd-8bd ~r-R~hman ibn x~lduna göra sosial birlikl~rin m~n::ıvi qüvv::ıl~ri. onlann qüdr::ıtli imperiyanı
qoruyub saxlamaq v~ fatehli.k uğrunda mübariz~da birlaşmay::ı qabil olub-olmaması il~ ölçülür. Bu m::ınavi qüvva ila tabii mühitd::ın irali g~lan impuls arasında sıx alaqa mövcuddur. "İbr::ıtlar kitabı, başlanğıc divanı v~ arablar, farslar va b::ırb::ırl::ırin
günlari v~ onların ali hakimiyy::ıt sahibi olan müasirlari haqqında m::ılumatlar" v~ "Müq::ıddima" adlı Kitablannda ::ır::ıbl::ırin farsların v::ı b::ırb::ırl::ırin yaşadıqlan
::ırazilarin coğrafiyası, t::ıbü iqlimi, m~skunlaşma prinsipl::ıri, IİI.İlli, sosial va mad::ıni farqlari, tarixi, tabiatİ va mad~niyyati haqqında malumatlar vermiş, xalqların sosio
madani inkişafi va hayat t~rzlari arasındakı f~rqlari coğrafi mühitin müxtalifliyi ila alaqalandirmişdir. Novruz Mamm::ıdova göra m::ışhur coğrafiyaçı va demoqrafV. P. Semyonov Tyan-Şanskinin ·(1870-1942) arazi m::ıskunlaşması il~ bağı yüzill~r sonra
irali sürdüyü geocoğrafi nazariyy~l::ırin bir çox elementlarini da İbn Xaldun ~saslandırmış~. (1 7. s. 65. ) İbn Xalduna göra insanlar dünyanı maskunlaşdıraraq harnin ~razilarda yaşayan başqa xalqlarla va insanlarla amakdaşlıq qurur, birga qida
v~ xarici istiladan qorunma vasitalarini bölüşür. O bu prosesi daimi sayır, insanlarm birl~şmasi v::ı qarşılıqlı faaliyyatini, Dünyanın maskunlaşmaşdınlması prosesini ~hadi hesab edir, insanlığın inkişafının b::ısitlikdan mür::ıkkabliya, sivilizasiyaya
gedan yolun m~skunlaşma va amakdaşlıqdan keçdiyini söyl::ıyir. İbn Xaldunun Sivi]izasiya nazariyyasi Asabiyyat adlanan xüsusi tipli sosial birlikdan - vahid dövlat
birliyina keçiş proseslarina asaslanır. İbn Xalduna göra insanlar avval nasil biriiyi v::ı
digar qohumluq alaq::ıl::ıri üzr::ı münasib::ıtlar v::ı ittifaqlar yaradır, bu ittifaqlann, birl::ışmal::ırin son m::ıqamı vahd dövl::ıt institunun yaradılması ila naticalanir. İbn Xaldun Dövl::ıt ittifaqının yaranmasının ::ısas s::ıbabini insaniann müdafia olunmaq v::ı yaşayış ücün birl::ışm::ık ehtiyacından irali galdiyini qeyd etmişdir.
326 Yasaman Qaraqoyımlu (Mahmudova)
A vropada Böyük coğrafi k~şfl~r dövrü coğrafi detenniniztİı ideyalannın inkişafında yeni m~rhl~ olmuşdur. Fransız alimi Jan Boden (1530-1596) ''Dövl~t haqqında altı kitab" adlı ~s~rind~ müxt~İif iqlim v~ coğrafiya ş~rtl~rind~ dövl~t
institunun yranması v~ qurulmasını t~hlil etm~kl~ coğrafi detenninizrn problemin~ yenid~n maraq oyatmışdır. O, dünyanın siyasi v~ dövl~t quruluşunda müxt~lif f~rq v~ d~yişiklikl~ri üç ~sas s~b~bl~-Al1ahın hökmü, insan taleyi v~ t~bi~tin t~siri il:} izah edirdi. T:}bi:}tin t:}sir qüvv:}sind:} mü:}llif ilk növb:}d:} coğrafi Ş:}rtl:}r:}, bütün
coğrafi amill~r arasında is:} daha çox iqlim~ üstünlük verirdi. Boden yer lciirnsini üç hiss:}y:} bölürdü: isti-ekvatorial, soyuq-polyar v~ mülayim orta. Q~dim yunan müt~f~kkiri Potibinin yolu il~ ged~r~k o, ~halinin xarakterinin ilk növb~d~ yaşayış yerinin iqlim ş~raitind~n asılı olduğunu t~sdiq etmişdir. Boden~ gör~ şi.ınalda fiziki C:}h:}td:}n daha qüvv~tli V:} döyüşbn, c~nubda is:} daha çox qabiliyy~tli insanlar yaşayır. J. Bodenin fikrine~ tarix~ n~z~r saldıqda gönn~k olar ki, ~n böyük
' S:}rbrd~l~r şimalda yetişir, inc~s:}n~t, f~ls~f~ v~ riyaziyyat is~ c~nubda yaranır.
Fransız maarifçisi Şarl Lui Monteskyö {1689-1755) "Qanunların ruhu"~s:}rind:} (1748) Ölk~nin siyasi sistemi il~ coğrafiyası, m~d~niyy~ti., tarixi konteksti arasında ~laq~l~rin olduğunu t~hlil ed:}r:}k, dövl~tl:}rin qanunverici quruluşuı;ıdakı f:}rql~rin :}Sas s~b~binin coğrafi-iqliml:} bağı olduğunu yazmışdır. Monteskyö dövlatin
quruluşunu, idar~çilik fonnalarını t~bii-coğrafi mühitla bağlamış, iqlim ş~raitiiıin dövl~t v~ c~miyy~t hayatına tasiri m~s~l~l~rini ş~rh etmişdir. Monteskyo yazırdı ki,
soyuq iqlimd~ yaşayan insanlar mülayi.ın iqli.ınd~.kilard~n daha ~xlaqlı olur, çünki, . mülayim iqlimd~ yaşayanlar iqli.ınin mü~yy~n xüsusiyyatlarini axz ed:}rak daha d~yişk~n olur. Monteskyönün fikrine~, isti iqlirn insanların .xarakterini daha çox
z~ifl~tdiyind~n, isti ~razilard~ köl~liyin (quldarlığın)inkişafına yol açmışdır. İstilik c~sar~tin z~ifl~m~sin~, insanların qorxaqlığına s~b:}b olur v~ onlar hökmdarların istibdadına v~ zülmüna qarşı çıxa bilmir, köl~ v~ziyy~ti ila razılaşırlar. Soyuq iqlimli
ölbl~~~ is~ ~ksin~ insanlar casar~tini qoruyurlar va bel~ iqlimli ölk~lard~ daha çox respublikalar qurulur. Avropanın mülayim iqlimi monarxiyaların yaranmasına sab~b olur. (17. s. 68) Fransız maarifçisi Jan-Jak Russo (1712-1778) da Yer .kürasinin bu
va ya dig~r makanında idaraetm~ formasının t~ş~kkülünd~ coğrafi determinizm qanununun mü~yy~nlşdirici rol oynadığını yazmışdır. Russonun yazdığın göra, ~kinçilik üçün ~lverişli olan isti iqli.ın ş~raitind~ ~m~k m~sr~fi sıfıra b~rab~rdir,
çünki ~kin-biçin üçün az s~ylar v~ üsullar t~tbiq edilir ki, bu da müst~bidliy~
(despotizm~) meyili t~f~kkür t~!Zinin forınalaşmasına t~sir göst~rir. Russo vurğulayır ki, "iqli.ın XÜSusiyy~tl~ri il~ ~laq~dar müst~bidlik isti, barbarlıq soyuq
Coğrafi detenninizm ideyası va Azarbaycan madaniyyatinin as as inkişaf prioritetlari 327
ölk~l~r üçün, ~n yaxşı idar~etm~ is~ onlann arasında yer tutan vilay~tl~r üçün
yararlıdır. Russonun _fikrine~. iqlim f~rdl~rin _ sosial f~aliyy~t~ münasibatini formalaşdırır. Onların yem~y~. d~bd~b~y~, paltara, davramş tarzin~ münasibati m~skunlaşdıqlan iqlim zolağının xüsusiyy~tl~ri il~ bağıdır. İsti öl.k~lrda insanlar az yeyirl~r, .. lakin bu möt~dillik onlann geyiml~rind~ hiss edilmir. Avropalılar
çoxyeyan olsalarda, geyimd~ daha möt~dildirl~r. çünki burada iqlim dayişkandir. Fransız alimiari Jan batist Düpon(1670-1 742), Ten İppolit (1828-1893), Edmon Demalen (1852-1907), Elize Reklü (1830-1905), ingilis alimiari Henri - Tomas Bokl(1821-1862), alıİıan alimiari İmınanuel Kant (1 724-1804), İohann Qotfrid
Herder (1744-1803), Georq Yilhelm Fridrix Hegel (1770-1831), Aleksandr Fon Humbolt (1769-1859), Rus alimiari S. M. Solovyov, B. N. Çiçerin, A. P. Sapov coğrafi determinizm idyasına asaslanraq iqlim va t~bü mühitin, yerli şaraitin,
insanların, xalqlann va ictimai tiplarin formalaşmasıdakı tsirini öyranmiş, ölkanin iqlim şaraitinin xalqların madani inkişafında asas amil olduğunu yazaraq, coğrafi mövqenin madaniyyatlarin va sivilizasiyaların inkişafında başlıca rol oynadığım
bildirmişlar. Alman coğrafiyaşünası Karl Ritterin (1779-1859) fikrine~, har bir insan, xalq, doğma tabiatinin, yaşadığı arazinin övladıdır v~ onu ahat~ edan tabii landşaft harnin insanın fıziki görünüşünda, xarakterinda, milli va sosial
davramşında, madaniyyat va dilin da, şüurunda mütlaq şakilda aks olunur. (17, s. 7 .. ) Rus alimi Lev· İliç Meçnikov (1838-1888) "Sivilizasiya va böyük çaylar. Müasir camiyyatlarin yaranmasının coğrafi manzarasi" adlı asarinda tabii-coğrafi arnillario
insan hayatında va madaniyyatlarin formalaşmasındakı rolundan bahs etmişdir.
"Meçnik:ov tarixi inkişafın asasım hidrosferada görürdü. O, başar tarixini üç marh~lay~ ayırırdı. Bu marhalalarİn sivilizasiyasının asasım- Çay, daniz, okean
taşkil edir". (5. s. 21. ) Coğrafi deteminizm naz~riyyasinin"başar camiyyatinin inkişafında atraf mühitin xüsusi rolunu göst~r~n "makan amili" (insanlann · faaliyy~tinin siyasi, sosial, manavi-madani va iqtisadi sah~sini ümumi pan ideya ~sasında- Şarq, Qarb, PanAsiyaçılıq, Panslavyanizm, Avropamarkazçilik,
panislamizin v~. s. ila birlaşdiran çox ölçülü -harbi, siyasi, iqtisadi, demoqrafik, sosiom~dani, informativ va s. ) kommunikasiya makanının coğrafi interpretasiyası)
qanunu m~daniyyat v~ sivilizasiyanın tipologiyasım göstaran faktortardan biri hesab
edilir. "(17. S. 138.) "İctimai inkişafda makan arnilinin rolunu A. Mehen göst~rmişdir. Mehen "Daniz qüdratinin tarixa tasiri"adlı ~sarinda dövlatlarin va xalqlann hayatında, inkişafında makan arnilinin rolunun şaxsiyyatin, insanlarm va
xalqların rolundan az olmadığım sübut etmaya çalışmışdır. Om.i.n. fikrinca, -tabii-
328 Yasamon Qaraqoyımlu (Malımudova)
coğrafi ş~raiti ~lverişli olan (m~kan amili) dövl~tl~r v~ xalqlar hansı xarakterd~
olmasından, hansı idar~çiliy~ malik olmasından asılı olmayaraq daha sür~tl~ inkişaf
eir. o ÖZ fikrini İngilt~r~nin XIX ~srd~ki inkişafı u~ ~saslandırır V~ bel~ hesab edir
ki, onun inkişafının ~sasında "malik olduğu m~kanın üstünlükl~ri" dayanmışdır (17.
s. 138) M~d~niyy~tl~rin V~ sivilizasiyalann xarakterik xüsusiyy~tl~rinin t~hlilind~
coğrafi Determinizm nn~riyy~sin~ . ~saslanmaqla bir sıra elmi pradiqmalar
yaradılı:ruşdır. Bu Paradiqmalardan biri planetin coğrafi quruluşu v~ sivilizasiyalann
tarixi tipologiyasında özünü büruz~ ver~n "fundamental dualizın" qanunudur.
"KJassik Q~rb aliml~rinin dem~k olar ki, hamısı - R. Çellen v~ A. Mehen, H.
Makinder. v~ K. Haushofer, Rus t~dqiqatçılanndan N. Y. Danilevski v~ V. P.
Semyonov-Tyanşanski, P. N. Savitski v~ L. N. Qumilyov bu qanuna müraci~t etmiş
v~ h~r biri onun t~zahürl~rini öz arqumentl~ri il~ ~saslandınnağa çalışmışlar.
Fundamental Dualizm-"D~niz v~ Quru dualizmi" konsepsiyası Alman hüquqşü
nası Karl Şmitt (1888-1985) t~rafından yaradılmışdır. Bu paradiqmaya ~sasan, Ş::ırq
sivilizasiyasının (Asiya) m::ıkan ikonoqrafiyasmı(m::ıkan ikonoqrafiyası anlayışına
arazil~rin sosial m::ıd~ni, dini, milli v::ı maiş::ıt cizgil::ırini özünd~ ~ks etdir::ın
xarakteristika daxildir) Quru ünsürü, Q::ırb sivilizasiyasını (A vropa) isa D::ıniz ünsürü
müayy::ın edir. Quru v~ D::ıniz makanının keyfiyy::ıtli t::ışkili nainki Ş::ırqda va Q::ırbda
s~ciyy::ıvi Sivilizasiyalann v::ı dövl::ıt quruluşlannın tör::ımasin::ı s::ıb::ıb oldu, h::ım d::ı
xüsusi D::ıniz v~ Quru geesiyasi strategiyalannın asasını taşkil etdi. Bel~ ki, Yerin
nizarnı Qurunun dayişmaz coğrafi v::ı relyef h~r~k::ıtsizliyini, dayanıqlığını va
etibarlığını ~ks etdirir. D::ıniz nizarnı isa su ünsürünün har~katliliyini, d~yişk~nliyini
v::ı sabitsizliyini simvoliz~ .edir. Daniz va Qita alarnlarinin qarşıdurması...makan
dualizminin ~sasını taşkil edir. Bel::ılikl~, b~şar c~miyyatl?rinin bütün tarixi iki stixiyadan- "Su"( "maye", "axıcı") v~ "quru'~ ("torpaq") ("Möhkam", "B::ırk",
"sabit") stixiyalanndan ibar~tdir.
"Fundamental dualizm"~ göra, dövlatl~r va xalqlar öz coğrafi ~razi
xarakteristikasına görn iki qrupa -Quru ("tellurokratiya"-yunanca "torpaq vasit::ısil~
hökmranlıq" v::ı ya "qurunun qüdr~ti" demakdir) v~ D::ıniz::ı ("talassokratiya"
yunanca "d~niz vasitasil~ hökmtanlıq" va ya "daniz qüdr~ti"demakdir. H~rbi d~niz
v~ ticar~t donanmasına malik dövl::ıtl~rin daniz qüdr~ti) bölünür v::ı başariyy~tin .
bütün inkişafı dövründ~ bu iki qrup arasında qarşıdurma v::ı müba~ getmişdir.
Fundamental dualizm n~z~riyy~sina göra. Quru dövl~tlari qrupuna daxil olan Sparta
dövl~ti, Roma imperiyası il~ D::ıniz qrupuna daxil olan qadim Afına, Karfagen
arasmda o dövrd::ı başlanan geosiyasi m::ıkan v~ s~rv~t ugrunda mübariz~ müasir
Coğrafi detenninizm ideyası va Azarbaycop madaniyyatinin asas inkişafprioritetlari 329
dövrd~ Avropanın, Q~rbin d~oiz dövl~tl~ri il~ Avrasiyanın quru ölbl~ri arasında (Rusiya, İran-Y. M) davam etmkd~·dir v~ g~l~c~kd~ d~ davam ed~c~kdir. (17. s. 136.) Talassokratiya tarix~n Q~rbl~ v~ Atiantik okeanı il~, Tellurokratiya is~ Ş~rql~,
Avrasiya qit~si il~ bağıdır. Quru v~ D~niz qüdr~tl~ri(imperiyalan) ~n~n~vi Ş~rqQ~rb sivilizasiyalannı t~msil edir. Sivilizasiya t~msilçil~ri olan İmperiyalar ya Talssokratik yada Tellurokratik olur. Talassokratiyanın metrapoliyalan v~ müst~ml~k~l~ri olur. Lakin bu müst~ml~k~l~r Qurunun bir m~kanında c~ml~şm~diyi üçün
~razi baxımından yekcins v~ k~sintisiz olmur, bu is~ ~razi inkişafında fasil~lik
yaradır. Bel~likl~ onun inkişaf tsikll~ri fasil~li, k~sintili olur. Tellurokratiyanın ( quru qüdr~tioin) paytaxtı, ~yaltl~ri, sabit d~y~rl~ri v~ k~sintisiz ~razil~ri olur. Bu is~ davamlı inkişaf tsikll~ri il~ müşayi~t olunmaq imkanı yaradır. K.lassik geosiyas~tin
banil~rind~n olan A. Mehen v~ H. Makinderio fikirl~rin~ gör~, Quru v~ Daniz qüvv~l~ri arasındakı banşmaz mübariz~nin s~b~bi, iki elementin- duru-axıcı (D~niz)
v~ b~rk-daimi (Quru) m~d~oi-tarixi sivilizasiyaların iki f~rqli tipi-demokratiya (yun.
demokratia, h~rfi m~nası-xalq hakimiyy~ti; demos-xalq, kratos-hakimiyy~t. dövl~tin idar~. edilm~si forması. birbaşa xalq hakimiyy~ti(birbaşa de.znokratiya) va ya xalq t~r~find~n, yaxud xalqın mü~yy~n bir hiss~si t~r~find~n seçil~n nümay~nd~İ~r
vasit~sil~ (nümay~nd~li demokratiya) h~yata keçirilir)-v~ ideokratiya (yunanca "ideyaların v~ idealların hakimiyy~ti"-Rus aliml~ri N. Trubetskoy, P. Savitski t~r~find~n taklif edilmiş bu termin materiyanın hakimiyyatin~, bazar sistemin~, "ticarat quruluşu"na qarşı qoyulur. İdeokratiya şaraitinda c~miyyatda iyeraİxiya va
amayin stimullaşdınlması qeyri-iqtisadi prinsiplar~ ~saslanır. İdeokratiyada İdeologiyalar, min ill~ri~ formalaşmış sosiom~d~oi ~n~n~ v~ mentalitet hakim olur. ) (17, s. 502) arasında ged~n daimi banşmaz düşmançilikl~ bağıdır.
Fundamental dualizm n~zariyy~sin~ ~sasan, Quru gücl~ri h~rbi-avtoritar v~ ideokratik sivilizasiya daşıyıcısına, d~oiz ölk~l~ri biriiyi isa ticarf sivitizasiyasına v~ demokratiyaya aid edilir. Quru -ideokratik sivilizasiya (tellurokratiya) özünün d~qiq
hüdudu v~ sabit makaru, ~halisinin mühaviz~kar düşüneasi v~ oturaq hayat t~rzi, ciddi ictimai davranış normalan v~ oizam-intizamlı c~miyyat h~yatı il~ seçilir. D~niz ( Q~rb-Y. M. ) va Quru (Ş~rq-Y. M .. ) dualizmi onu t~şkil ed~n qütbl~rin bir-birin~
düşm<m, altemativ olması keyfiyyatl~rin~ malikdir. "Müasir dövrün geosiyas~tçi
l~rind~n Frensis Fukuyama d~niz-quru qarşıdurmasını Ş~rq-Q~rb sivilizasiyalannın tazahürü kimi görmüşdür. (5. s. 28).
"Tellurokratiya", "quru qüdr~ti" m~kanın sabitliyi, onun keyfiyy~t oriyentasiya va xarakteristikalannın davamlı olması il~ alaq~dardır. O, sivilizasiya ·s~viyy~sind~
330 Yasaman Qaraqoyımlu (Mahmudova)
oturaqlıqda, mühaviz~karlıqda, iri insan birlikl~rinin -q~bil~l~rin. tayfalann,
xalqlann, dövl~tl~rin. imperiyala:rm tabe olduğu ciddi hüquqi normativl~rd.~ t::ıc~ssüm olunur. Qurunun möhk~mliyi m~d~ni bax:ı.mdan ~xlaqın q~tiy)r~tind~ v~ sosial ::ın::ın~l~rin davamlılığmda t~c~ssüm olunur. Quru ;:ırazid::ı yaşayan (xüsus~n oturaq h~yat t;:ırzi keçir;:ın) xalqlar üçün f::ırdiyy;:ıtçilik, ·sahibkarlıq ruhu kimi keyfiyy;:ıtl~rl;:ı müqayis~d;:ı kollektivizm v~ iyerarxiya daha s;:ıciyy;:ıvidir. (17, s. 21). Quru -h;:ımiş~ davamlı v~ möhk;:ım hesab olunur. Bu möhk~mlik h~m qanunlara ~ml etm~kd~, ad~t ~nan~l~rd~, ictimai t~f~kkürd~ özünü göst~rir v~ h~m ·da nasild~n
n~sil~ ötürülür. Quruda yaşayan xalqlar, etnik qruplar oturaq h~yat t::ırzin~ malikdir, f~rdiyy::ıtxilikd~n uzaqdır, kollektiv davranış normalanna am~l etm~y~ meyllidir. Quruda ciddi idar;:ıçilik v~ davramş iyerarxiyası mövcuddur. (1 7, s. 137). Coğrafi mövqeyind~n dolayı Tellurokratik sivilizasiyanın tamsilçil~ri olan İs lam önc~si
Azarbaycan dövl~tl~ri -Şumer, Aratta, Elam, Manna, Albaniya, Atropatena, Midiya, Parfiya etnososio- m~d~ni an~n~l~rini davam etdiran müasir Azarbaycan
Respublikası İdeokratik d~y~rl~rin t~msilçisi statusunda çıxış etm~kd~dir. "D~niz gücü v~ ya "talassokratiya", ... sivilizasiyamn tam ~ks tipin~ aiddir.
Ticr~t sivilizasiyası adlandırılan bu qrup daha çox dinamik v~ texniki t~r~qqiy~ meyllidir, f;:ırdi sahibkarlığa üstünlük verir. Bu c::ımiyy~td~ f;:ırdin v~ ya qrupun ~sas keyfiyy;:ıtl::ırini D~niz mü~yy~ıil~şdirir. T;:ış~bbüskarlıq v;:ı· qeyri standart q~rarlara
qadir olan f;:ırd böyük d;:ıy;:ır ifad;:ı edir. Bel~ sivilizasiyada m;:ın;:ıvi v;:ı hüquqi normalar, prinsipl;:ır v;:ı qanunlar nisb~t~n tez meydana g~lir. O, quru sivilizasiyasına nisb;:ıt;:ın daha aktiv inkişaf ed~ bil;:ır, m~n;:ıvi va m~d:?ni d;:ıy;:ırl;:ırini asanlıqla dayişir,
iraliy;:ı, yeni k;:ışflara, ma ca ralara doğru öz c alıdini getdikc;:ı artırır. (17, s. 13 7). "Talassokratiya", "d;:ıniz qüdrati" farqli d;:ıy;:ırlar;:ı asasıanan sivilizasiya tipi kimi qabul edilir. Dinamik, mütah~rrik, texniki inkişafa meyl ed;:ın bu tipin prioritetlari köç;:ıri hayat t;:ırzi (xüsusan danizçilik), ticar;:ıt, f;:ırdi sahibkarlıq ruhudur. F;:ırd
_kollektivin ;:ın müt;:ıh~rrik hiss~s~ kimi an yüks~k d~y~r k~sb edir, bu halada etik va hüquqi normalar arasında hadl~r silinir; onlar nisbi va d~yişk~n olur. Sivilizasiyamn
bu tipi sür~tl~ inkişaf edir, faal t~kamül prosesi keçir, zahiri .ın~d~ni ~lamatl~rini asanlıqla dayişir, yalnız ümumi daxili identikliyini qoruyub saxlayır. (17, s. 220) H. Makinderin tas~vvüründa Tellurokratiya va talassokratiyanın Planetar duallığı ab~di,
d~yişmn bir qanundur. B~ş~r tarixinin çox hiss~si h~r iki oriyentasiyanın mahdud miqyası daxilinda
"tellurokratiya"nın qlobal hökmranlığı şaraitind~ c~r~yan etmişdir. (17, s. 137). Biza
göra, Tellurokratiyaiıın tamsilçilari- Azarbaycanın gah m~rk~z, gah da ayal~t bölg~si
Coğrafi detenninizm ideyası va Azarbaycan madaniyyatinin asas inkişaf prioritetlari 331
kimi rol oynadığı Şumer-Elam, Midiya, 8hamani, Parfiya, Sasanlı, İslam Xilafati içarisind~-Salcuqi1ar, Teymur va Çingiıxan, Safavi va Osmanlı imperiyalannm yaratdıqları İdeoqrafik dayar simvolları Şarq sivilizasiyasının asasıarını va tipik xarakterini yaratmışdır va bu, "Torpaq" (quru) elementi sivilizasiyalann bütün ansamblı üzarinda hala da XXI asrda da üstünlük taşkil etmak iddiasındadır. Hal hazırda bu proses yenada davam etmakdadir. Daniz gücünü ABŞ, Qarbi Avropa, Quru Gücünü Rusiya va İran tamsil etmakdadir va Azarbaycan XXI asrda çox saylı qlobal eneıji layihalari ila Daniz (Avropa) va quru (Asiya) gücünün inteqrasiyasına çalışmaqdadır. "Tellurokratiya" zonası Şimal-Şarqi Avrasiyanın ucsuz-bucaqsız
qitadaxili arazisi ila (bütövlükda çar Rusiyasının va keçmiş SSRİ-nin arazisi ila) eynilaşdirilir. Azarbaycan Tellrokratiyanın markazinda qalaraq onun bütün xüsusiyyatlarini madaniyyat va sivilizasiya tipinda aks etdirir. "Talassokratiya" Avrasiya materikinin sahil zonalan, Aralıq danizi arealı, Atıantik okeam va A vrsiyanını canubdan va qarbdan alıata edan arazi manasında qabul edilir.
Belalikla dünya xarit~si mad~niyy~tl~rin v~ sivilizasiyalann tipologiyasının
formataşmasında vg mü~yy~nlaşm~sind~ asas tayinedici faktor rolu oynayan coğrafi m~kan (arazi) arnili asasında siyasi baxımdan qütbl~şir va ya qruplaşır (17. s. 137) Bu zaman Quru m~kanın mgrbzi- Hartl~nd f.Y erin M;;ırbzi), D~niz v~ okean sahil zonaları -Riml~nd (Sahil zolağı) adlandırılır.
Qruplaşma zamarn "1. Qitadaxili makanlar "qeyri-mütaharrik" platformaya, "Hartl~nd"a ("Yerin mark~zi"na ), "tellurokratik" sivilizasiyaya xas olan mahiyy~tini qoruJ'U:b saxlayan "tarixin coğrafi oxu" na çevrilir. 2. "Daxili v~ ya kontinental aypara", "sahil zonası", "Rimland" intensiv madani inkişaf makamdır. Burada "talassokratiya" cizgilari aşkar görünür, h~rç~nd, çoxsaylı "tellurokratik" meyill~r bu cizgil~ri tarazlaşdırır.
Ş~rq-Qgrb Sivilizasiya dayarl~ri asasında formalaşan Avropa-Asiya dövl~tl~rinin siyasi coğrafiyalarının şakillanm~sina Tellurokrtiya v~ Talassokratiya dualizm.i tarix boyu öz. t~sirini göst~rmişdir. Bu Dualizm içind~ HARTL8ND-i tgmsil ed~n Az~rbaycanın geosiyasi m~nsubiyyati v~ mövqeyi geosiyasi n~zariyyalard~ daqiq müayy~nlaşdirilmişdir. M~s~l~n, H. Makinderin 1904-cü ildg yaratdığı konsepsiyaya göra Az~rbaycanın yerl~şdiyi grazi "tarixin coğrafi oxu" adlanan mgrk~zin. geosiyasi m~kanına aiddir. Makinderin Harth:ınd adlandırdığı
"Şarqi Avropadan tutmuş Çin~ qadar uzanan· Avrasiyanın markazi torpağı"
adlandırdığı bu geniş arazinin tam ortası Azarbaycandır. H. Makinderd~n sonra bütün geosiyasatçi ngzariyyaçil~r dünyamn geosiyasi bölgüsünü tasvir edarkan
332 Yasaman Qaraqoyımlu (Mahmudova)
Az~rbaycam "Hartl:md"~ daxil etmişl~r. Geostrateji c~h~td~n Hartl~ndin m~rk~zind~ "tarixin coğrafi oxu"mövqeyind~ yerlaş~n Az~rbaycamn - Şimalla c~nubun, Ş~rql~
Q~rbin, y~ni müxt~lif geosiyasi qütbl~rin, sivilizasiyaların v~ dinl~rin qovuşduğu,
regional v~ qlobal maraqlann üst-üst~ düştüyü m~kan kimi fövq~lad~ ~h~ıniyy~ti il~ ş~rtlanir. Bütün bunlar ölbni unikalhğı il~ f~rql~ndirir v~ dünyamn t~hlük~sizlik arxitekturasının formalaşmasında Az~rbaycamn s~m~r~li iştirakını vacib edir. (18, S.
240). Q~dim Ş~rq Şumer, Aratta, Elam mad~niyy~tinin etnososiom~d~ni varisi olan Az~rbaycan coğrafiyi mövqeyin~ göra- Planetin m~hv~r regionu, yerin mark~zi, tarixin coğrafi oxu(Hartl~nd) olması etihan il~ İslamdan öne~ Ş~rq tarixi tipoloji sivilizasiyasının (Tellurokratiya) t~msilçisi Parfiya, Sasanlı imperiyalan il~ Qarb tarixi tipoloji sivilizasiyasım(Talassokratiya) t~msil ed~n Roma, Bizans irnperiyalan
arasındakı sivilizasion qarşıdurmalann, İslamdan sonra is~ İslam v~ Xristianlıq dini ~n~n~l~ri ÜZ~rind~ barq~rar olan Ş~rq-q~rb sivilizasiya tipl~ri arasındakı
qarşıdurmalann m~rkazi bölg~si olaraq h~r iki sivilizasiya d~y~rl~rind~n
bahr~l~nm~kl~ barabar, tarix boyu sosiom~dani, sosial-siyasi inkişaf xüsusiyy~tl~ri il~ Ş~rq sivilizasiyasının, "Tellurokratiyanın t~rkib hiss~si v~ t~msilçisi kimi barqarar olmuşdur.
Hartl~nd - Az~rbaycamn da daxil olduğu Böyük A vrasiya kontinenti-Şarq il~ Qarb arasında nahang t~bii kommunikasiya dalılizi rolu oynayır. Şarq-Qarb arası dahlizin-Hartl~ndin ucqarlan boyunca Aralıq d~nizi · sahill~rini, Avrasiya va Afroasiya çöllarinin t~bii etnik s~rh~dl~rini birl~şdirmiş dünya irnperiyalan Midiya,
8hamani, Roma, Osmanlı, Monqol-Tat.ar, Rusiya, 8rab Xilaf~ti irnperiyalan '{~
sivilizasiyalan yaranmış, mad~niyy~tl~rin çatışmalan, qarşıhqlı t~sirlari va birbirl~rini zanginl~şdirmasi baş vermiş, superetnoslann düşm~nçilik v~ sülh
sarhadlarinda ~hadi roadani dialoq axtanşlan getmişdir. Tarix boyu, Böyük Avrasiya çölü (Hartland) kontinentin ~sas kommunikasiya oxu olaraq qalmışdır. Kontinental ox atrafında barq~rar olmuş Ş~rq-Qarb Sivilizasiyalan "tarix boyu bir-birini. müntaza_m suratda ~v~z etmişdir. Elınin, madaniyy~tin, ilk insani dayarl~rin beşiyi
olmuş. Ş~rq b. e. ~. I minilliyİn birinci yansında öz avvalki inkişaf tempini va öncül mövqeyini tadric~n itirmiş, Qadirn Ş~rq sivilizasiyasından bahr~l~nan Antik sivilizasiya tamsilçisi Q~dim Yunanıstan elm v~ madaniyy~tin inkişafı sahasind~
ir~li çıxmışdır. Roma imperiyasının süqutu ila baş~r tarixinda ınisilsiz rol oynamış antik elm v~ mad~niyyat d~ süquta uğram.ışdır ... Antik sivilizasiyadan sonra başar tarixinda yeni elmi mad~ni yüksaliş erası VII ~srd~n sonra İslamın yaranınası il~ başlamış, elm v~ mad~niyyatin inkişaf m~rkazi yenidan şarq~ köçmüşdür. İslam
ı ı
ı ı ı
ı ı ı ! i
Coğrafi detemıinizm ideyası va Azarbaycan madaniyyatinin asas inkişafprioritetlari 333
sivil.izasiyası antik mad:miyy~ti qoruyaraq onu inkişaf etdirmiş, Q~rb~
ötürül.m~sind~ vasit~çi olmaqla Q~rb intibahı üçün ş~rait yaratmışdır. XV- XVI
~srl~rd.::ı (Orta ~sr İslam intibahının s~rv~tl~rind~n qidalanmaqla- Y. M) ~vv~ıc~ Renessans v~ daha sonra yeni iqtisadi münasib~tl~r~ -kapitalizm c~miyy~tin~
keçidin ~sasının qoyulması il~ yenid~n dirç~l~n Qarb sivilizasiyası öncül mövqey~
keçmişdir". (22, s152-153.) Bel~likl~ d;;ı Hartl;;ındin (Azarbaycaij.ln-Y. M) komple
merant rolu oynadığı "Şarq-Q~rb sivilizasiyalan b~ş;;ıriyy~tin m~n~vi t~rnqqisini
idar~ etmiş, m~n~vi t~r~qqinin b~r~btverici qüvv~l~ri olan dünya diniari v;;ı insan
büquqlan sivilizasiyalann s~rb~dl~rind;;ı yaranmışdır. Qarışıq dövrl~rda Hartl~nd
~trafmdakı sivilizasiyalann sarhadlarind~ peyğ;;ımb~rl;;ır yaranmış, t~f~kkür inkişaf
etmiş, man~vi dirç~liş baş vermişdir. (1 7, s. 489.) Az~rbaycanın t~msil etdiyi
Hartl~ndin tarixi funksiyası sivilizasiyalararası komplerİıentarlıq (tamamlama) rolu
oynamaq olmuşdur. Qeyd ed;;ık ki, Tarixi komplementarlıq (tamamlama) rolunu h~m
d~ Hartl~nddan keç~n İp~k yolu oynamışdır. B~rpa edilm;;ısind;;ı Az~rbaycanın f~al
rol oynadığı müasir İp~k Yolu qadim v~ orta çağlarda olduğıı kimi, mad~niyy~tl~r
arası dialoq, ölbl~r v~ xalqlar arası ~m~kdaşlıq, hüzur ve rifalı g~tir~r;;ık, bölgad~ki
istebsalın v~ iqtisadi inkişafın qalxmasma v~ qlobal iqtisadiyyatla inteqrasiya
olunınasma s~b~b olacaqdır. (I, s10) Q~dim İpak Yolu keçmişd~n başlasa da, g~l~
c~k inkişafa istiqam~tl~nib, Az~rbaycanm g~l~cak perspektivl~rini mü.::ıyy~n edir.
Hatl;;ındi-Yerin . coğrafi Oxunu t~msil ed~n Az~rbaycan m~d~niyyati
Sivilizasiyalar arası m~d~ni sintez prosesind~n doğıılmuşdur. Qeyd ed~k ki, tarixd~
olduğıı kimi, indi d~ Az~rbaycanın da daxil olduğıı ''Böyük A vrasiya çölü
kontinentin ~sas kommunikasiya oxu olaraq qalır, Q~rb il~ Ş~rq arasında intensiv
maddi, m~d~ni v~ informasiya mübadil~si bu ox boyunca baş verir. Q~rbi Avropada
v~ Sakit Okean regionunda iqtisadi v~ texnoloji inkişafın qütbl~ri arasında g;;ıl~c~k
n~qliyyat kommunikasiyalan buradan keçac~kdir. "(17, s. 489). Avrasiya çölü
~razisind~ sivilizasiyalar arasmda m~d~ni dialoqun va sarb~st ticar~tin tarixi
kommunikasiya qovşaqlan(TRASEKA, NABUKO, B kı-Tb ilisi-Ceyhan neft k~m~ri
Y. M) yerlaşir". Bütün tarixi dövrl;;ırd~ olduğıı kimi, müasir dövrümüzda d~
Hartl;;ınd (Az~rbaycan) "iqtisadi tranzit v~ sivil.izasiyalararası dialoqun transiyatoru
funksiyalannı yerin~ yetir~c~kdir". (1 7, s. 489)
Az;;ırbaycan tarixi Az~rbaycan siyasi coğrafiyasının Qara D~niz-X~z.::ır-B~sr~
körfni arası ~razil~rd~ böyüyüb kiçilm~ tarixidir. Azarbaycan m~d~niyy~t arealı isa
Aralıq danizi-X~z~r-Qara d~niz-B~sr~ körfazi arası ~razil~r olmuşdur. Aralıq d~nizi
x~z~r-Qara d~niz-B~sr~ körf~zi arası ~razil~rd~ doğıılmuş Antik Falsafa, İslam,
334 Yas<ım<ın Qaraqoyımlu (Mahmudova)
zardüştlük, xristianlıg, hinduizm va iudaizm ideyalan Azarbaycan sosio-madani
ananalarinda, dini-falsafi dünyagörüşlarinda sinkietik şakilda aks olunmuşdur.
Yax.ın va Orta Şarqda baş veran bütün dini-falsafi, sosial-madani proseslar
Azarbaycan sosial hayatının va madaniyyatinin şakillanmasinda öz tasirini hiss
etdirmişdir.
Asiya, Avropa va Afrika qitalarinin va madaniyyatlarinin kasişma va bir-birina
bağlanma nöqtasi olan orta şarqin markazinda Qara daniz-Xazar-Basrn körfazi
arasınçia yerlaşan Azarbaycan tarix boyu ham qadim Şarq ölblari va madaniyyatlari
içinda, ham da bütövlükda Ürourodünya madaniyyatinin qurulması va in.kişafı
prosesin~a faallıq faktoru kimi çıxış etmişdir. Har bir madaniyyatin formataşmasında rol oynayan asas ünsürlardan biri makan
anlayışının olmasıdır. Makan ikonoqrafiyası anlayışına arazilarin sosial-madani,
dini; milli va maişat cizgilrini özünda aks etdiran xarakteristika daxildir. ·
Madaniyyatlar varlıq -elm-dayar düşünca parametrlarini bir makana aks
etdirdiklarini va o makanı bu parametrlar asasında şakillandirdiklari ölçüda
-formalaşır va bir markaz xüsusiyyati qazanır ... Har bir madaniyyat ö~ yarandığı
makana markaz manası yüklayir. Madaniyyat va dünyagöitiş parametrlarinin
makanda aks etdirilmasi, o makanla etnos-millat ünsürünün bütünlaşmasi
madaniyy~tlarin xarakterini müayyanlaşdiran faktordur. · Tarix boyu Azarbaycan
madaniyyatlararası alaqalar prosesinda özünamaxsus bir mövqeya sahib olmuşdur.
Asiya-Avropa qitalarinin optimal markazinda(Hartland) yer alan Azarbaycan
iılsanlıq tarlxinin qadim madaniyyat markazlari.nin ham mirasçısı, ham da qonşu hövza madaniyyatlari arası alaqalarin qurulmasında bir markaz madaniyyat hövzasi
rolu oynamaqdadır. Turan, han, Sami, Ellin madaniyyatlarinin geokültür markaziari
va coğrafiyalan olan Mesapotomiya, Türküstan{Markazi Asiya), İran, Anadolu
bölgalarini bir. coğrafi va madani bağ kimi bir birina bağlayan Azarbaycan ham da
Misir; İran, HinQ, Çin, Türkiya madaniyyatlarinin formalaşdığı geokültüral xatt
üzarinda yerlaşan makan kimi, bu madaniyyatlarla qarşılıqlı alışveriş sistemina daxil
olmuşdur. Qadim madaniyyat xazinalarinin varisi olan Azarbaycan ananavi Şarq
İslam madaniyyati ila Yunan-Roma madaniyyat ananalari üzarinda yüksalmiş
Qarbin Modernlaşma prosesinin universal ideyalarını sintezlaşdirmakla "madaniyyat
baxımından şarq-qarb, ananavi-ça~daş, qadim-modern, iqtisadi-siyasi manada şimalcanuh qarşıdurmalarını öz madaniyyatinda aks etdiran va geniş şakilda yaşayan
ölkalardan biridir. Azarbaycan madaniyyat baxımından şarqin düşünca hikmati ila
qarbin rasional va ~raqmatik düşünca ananasini, şimalın iqtisadi yüksalişi ila
Coğrafi detenninizm ideyası va Azarbaycan madaniyyatinin asas in kiş af prioriletlari 335
c~nubun iqtisadi ddaldt .axtanşını birlikd~ içs~ll~şdir~r~k mdd~niyy~tind~ dks etdirm~ v~ tarix sah~sin~ daşıma qabiliyyatin~ malik olan bir ölk~dir. Az~rbaycan m~d~niyyati özünün 7000 illik tarixi inkişaf prosesind~ Ön Asiy~(Anadolu v~ İkiçayarası), Qafqaz, Orta Ş~rq(İran) coğrafiyalarında mövcud·ol~ m~daniyy~tl~rl~ qarşılıqlı ~laq~ ş~klind~ inkişaf ed~r~k, bu m~daniyy~t hövz~l~rind~ yaradılmış maddi-m~navi d~y~rl~ri öz dünyagürüşl~ri il~ çox müv~ff~qiyy~tl~ uyumlaşdıraraq eklektik, bütünl~şdirici bir m~d~niyy~t tipi fo~alaşdırmışlar.
Azdrbaycan coğrafiyası etno-kültüral vahid kimi e. ~. N ~srd~n etibar~n
formalaşmağa başlamışdır. (ll, S. 22. ) Bu dövr~ q~d~r is~ e. a. N minillikd~n
birinci minilliyin yansına q~d~rki dövrd~ Az~rbaycan İkiçayarası, Quzey-q~rbi İran, Xorasan(Türküstan) Ş~rqi Anadolu, Ön Qafqaz bölg~l~rini bir-birin~ bağlayan etnososio-kültür~l körpü v~ coğrafiya olmuş, bu bölg~d~ki xalqlar v~ n;ı.~d~niyy~tl~rl~ vahid genezis biİliyin~, etno-sosio- kültür~! bütövlüy~ malik olmuşdur. (12 .. s. 116.) Orta Ş~rqin mark~z bölg~si olan Az~rbaycan tarix boyu burda qurulmuş m~d~niyy~tl~rin vd imperatorluqlann mirasçısı v~ böyük m~d~niyy~t hövzasi olaraq tarixi bir ağırlığa malikdir. Türküstan, Anadolu v~ Orta Ş~rq regionlan arasında yerl~şan ~rbaycan Türk kimiiyi il~ A vrasiyanın c~nub qurşağında Çind~n Si bir~ q~d~r olan böyük Turan coğrafiyasının bir parçası v~ t~rkib · hiss~si olmaqla türk dünyasına nüfuz ed~ bilir. Az~rbaycan Sibird~n Altayiara q~d~r "böyük Avrasiya çölü"nü özünün m~d~ni t~sir dair~sin~ çevirm~k avantajına malikdir. Az~rbaycan Ş~rq (Türküstan), Q~rb (Anadolu) türklüyü arasında coğrafi, etnik, kültüral körpü v~ bağ kimi Türk dünyasının galdcayini b~lirl~y~n statusa malikdir. Coğrafi mövqeyin~ gör~ Qara d~niz- x~zar- B~sr~ körf~zi arası ~razid~ yerl~ş~r~k Orta Ş~rqin m~rk~z bölg~si olan Az~rbaycan müs~lman ölb kimi islam kimiiyi ila Asiya v~ Quzey Afrika islam ölk~l~ri il~, bütün Orta şarq müs~lman toplumlan il~ dini va kültür~l . bütünlüya malikdir v~ islam sivilizasiyasının bir parçası kimi islam dünyasının g~l~c~yinin quruluşlanmasında aktiv rol oynamaq ·patensialını qazandıran z~min~, tarixi islam m~ddniyy~tin~ · malikdir. Ön Qafqaz ölk~si kimi Az~rbaycan arazisi v~ ~halisinin böyüklüyü baxımından Qafqazın ~n güclü ölk~sidir v~ Qafqazda yaşayan xalqlar v~ kiçik etnik qruplarla coğrafi, tarixi, kültür~l, dini birliy~ v~ Qafqaz kimliyin<) malikdir. Bu baxımdan Azarbaycan bir Qafqaz ölk~si kimi Qafqazın iqtisadi va kültür coğrafiyasının g~l~c~yini müayyanl~şdir~n m~rk~z ölka olma potensialına malikdir. Ş~rq-Q~rb sivilizasiyalarının qovşağında yerl~şdiyi üçün · m~d~niyy~tinin t~m~lind~ Ş~rq-Q~rb m~dani d~yarl~rinin sintezini yarada. bilmiş Az~rbaycan coğrafi mövqeyi v~ m~d~niyy~ti il~ h~m Ş~r:q~, h~m Qdrbd nüfuz edd
336 Yasaman Qaraqoyımlu (Mahmudova)
bil~n m~rk~z ölk~ kimi böyük avantajiara malikdir. Bu baxımdan Az~rbaycan
m~kan v~ m~d~niyy~t baxımından bir Avrasiya ölbsidir. Avropa modernizm d~y~rl~rini (Demokratiya, insan haqlan, respublika, sientizm, sekulyarizm) ·m~nim
s~y~r~k islam m~d~niyy~ti il~ sintezl~şdirm~kl~ özün~m~xsus heterodoks islam m~d~niyy~ti yarada bil~n Az~rbaycao Ş~rq~ d~ Q~rb~ d~ açıq ölk~ olmaqla Ş~rq
Q~rb arasında dialoq, harmoniya, am~kdalıq yarada bilm~ imkanına sahibdir Bu bax.ımdan Az~rbaycan, kültür coğrafiyası kimi ş~kill~n~n Ş~rql~-Q~rb arasındaki m~d~iıi s~rh~dl~ri ayıran yox, bütüol~şd~o xüsusiyy~t~ malikdir. Az~rbaycan madaniyy~ti qapalı deyil açıq, ayıncı deyil bütüol~şdirici, uzlaşdırıcı m~d~ni-tarixi tip dir.
Ş~rq m~d~niyy~ti iç~risind~ özün~m~xsus m~d~ni-tarixi tip olan Az~rbaycan m~daniyy~ti daha cox Y axın v~ Orta Ş~rq m~d~niyy~ti il~ qarşılıqlı ~laq~d~
formalaşmışdır. Asiya, Avropa v~ Afrika qit~l~rinin v~ m~d~niyy~tl~rinin kasişm~ v~ bir-birin~ bağlanma nöqt~si v~ Islam sivilizasiyasinin coğrafi v~ m~d~ni bölg~si olan orta ş~rq, tarix~n ip~k yollarinin k~sişdiyi nöqta, y~huditik, xristianliq v~ isiamin doğulduğu yer olmaq etibari ila müq~dd~s torpaqlar adlandırılmaqdadir. Dinl~rio v~ m~d~niyyatl~rio qarşilaşdği, sintez olunduğu orta ş~rq bölg~sinin yer aldiği Avrasiya qit~sinin m~rk~zi ölkasi Iran, .Türkiy~ va ~~rbaycandir. Tarix boyu bu ölkal~rin m~d~niyy~tl~ri il~ qarşılıqlı ~laq~d~ inkişaf etmiş Az~rbaycan XXI .
yüzild~ orta ş~rqd~ m~d~niyy~tl~rin dialoqu layih~l~riod~ f~al iştirak etm~kl~ bu bölg~d~ki prosesl~rd~ v~ yenid~n qurulma lahiy~l~rind~ öz milli m~nafel~ri
bax.ımından yararlanma istiqam~tind~ f~aliyy~t göst~rm~kd~dir. Bütün bu faktorlan . nazar~ alaraq XXI yüzÜ Az~rbaycanın m~d~ni t~sir dair~sini v~ qarşılıqlı m~d~ni am~kdaşlığını Qafqaz, Yaxın v~ Orta Ş~rq, Turan, bütüolükd~ is~ A vro-Asiya m~kanlannda genişlandirm~k z~ruridir.
Az~rbaycan· Qara D~nizl~ genişl~y~r~k Qafqaz- Anadolu, Rusiya v~ Ukraynaya,
Xaz~r D~nizi vasi~sil~ Türküstan v~ İrana, Rusiyanın Volqa-Ural türk bölg~l~rin~, B~srn gölü vasit~sil~ Hörmüz boğazı- Ümman Danizin~ çıxış ~Id~ etm~kl~ Hind Okeanına çıxa bilm~ ilmkanına malikdir. Bu avantajdan istifad~ etm~l4~ ar~b
yanınadasına v~ Hindistan yanınıadasına nüfuz etm~ imkanına malikdir. Bu
geostrateji mövqeyind~n ir~li g~l~n avantajlannı yaxşı d~y~rl~ndirmkl~ genişl~nm~ potensialını yaratmalıdır.
Qeyd etm~liyik ki, bir sivilizasiyanın_ t~sir zonası prinsipi "Böyük M~kan" adı
almışdır. (1 7, s. 74). Az~rbaycanın t~sir dair~si tarix boyu Qafqaz, Yaxın v~ Orta Ş~rq, Turan, İslam coğrafiyalan olmuş, hazırda XXI yüzild~ bütün A vrasiya coğrafiyası
Coğrafi detenninizm ideyast va Azarbaycan madaniyyatinin asas inkişaf prioritetlari 337
boyu genişl~nm~kl~ bu coğrafiyalan türk m~dgniyy~tinin yayılmasının "böyük
M~kanına" çevirin~ potensialına mali.kdir. Az~rbaycan özünün coğrafi mövqeyind~n, dünya miqyaslı coğrafi - strateji ~h~miyy~t~ malik olan t~bü ehtiyatlarından v~
potensialından istifad~ ed~rk, İp~k Yolunun B~rpası, Avropa-Qafqaz-Asiya n~qliyyat
D~Wizinin yaradılması, x~z~r hövz~sinin karbohidrogen ehtiyatlannın işl~nm~si V~ dünya bazariarına çıxanlması layilı~l~rini s~m~r~li h~yata keçirir. (8, S. 24. ) Ş~rqQ~rb v~ Şimal-C~nub n~qliyyat v~ enerji d~hlizi üz~rind~ böyük ticarnt yollarının
k~sişm~sind~ yerl~şm~kl~, z~ngin t~bii ehtiyatlara malik Az~rbaycan hazırda region v~ dünya dövl~tl~ri il~ geniş siyasi, iqtisadi m~d~ni v~ dig~r ~laq~l~r qurur, bir çox beyn~lxalq iqtisdi enerji v~ n~qliyyat-'kommunikasiya layih~l~rinin ~sas iştirakçılarından v~ t~ş~bbüskarlarından biridir. 8srin müqavil~si olan Bakı- Tbilisi -Ceyhan
neft k~m~ri, Az~rbaycan qazım avropa bazarına n~ql ed~n Bakı-Tbilisi-8rzurum qaz x~tti, Bakı-Tbilisi-Qars d~miryolu x~tti regional v~ beyn~lxalq ~m~kdaşlığın parlaq nümun~l~ridir. Azrbaycan Avropanın enerji t~hlük~sizliyi üçün mühüm ~h~miyy~t
k~sb ed~n Nabukko layih~sin~ ön~m verir. İld~ 26-32 milyard kubmetr qaz ö~c~k Nabukko boru k~m~ri il~, Az~rbaycan, Qazaxıstan, Türkm~nistan qazı Avropa bazarianna ixrac olunacaq. Nabukko boru kam~rinin ötürülm~sind~ tranzİt ölka rolu oynayan Türkiy~, Bolqanstan, Ruminiya, Macanstan, Avstriya ölk~lgri il~
Az~rbaycan arasında enerji ~m~kdaşlığı v~ t~hlük~sizliyi sah~sind~ki ~m~kdşlıq
~rbaycamn beyn~lxalq mövqeyinin artmasına xidm~t etm~kd~dir. (18, S. 267-268. )
~rbaycan Böyük İp~k yolunun b~rpası il~ bağı Ş~rq-Q::ırb, Şimal-C~nub kommunikasiya layih~l~rinin h::ıyata keçirilm::ısind~ vacib rol oynayır. Bu m~qs~dl~ 1998-ci ilin sentyabrında Bala ş~h~rind::ı keçiriliDiş Böyük ip::ık yolunun b~rpası üzr~ beyn::ılxalq konfransda Avropa-Qafqaz-Asiya d~Wizinin inkişafi üzr~ çoxt~rnfli saziş
imzal~nmışdır. Az~rbaycanın bir çox ::ıh~miyy::ıtli enerji, n~qliyyat- kommunikasiya v~ tranzit yükdaşıma -Bakı-Tbilisi-Ceyhan ~sas neft v~ bakı-Tbilisi:.erzurum qaz k~m::ırl~ri, Avropa-Qafqaz-Asiya n~qliyyat-kommunikasiya d~Wizi( TRASEKA v~
Böyük İp::ık Yolu), Bakı-Tbilisi-Qars d~mir yolu layih~l~rind~ iştirala onun regionda v~ dünyada geoqitisadi ~h~miyy~tini artırmışdır. M~rk~zind~ Az::ırbaycaıiın dayandığı TRASEKA layih~sinin Hindistandan v~ Çind~n başlayaraq Portuqaliya v~ İspaniyaya
q~d~r böyük bir coğrafi ·~razidg yerl~ş~n Avropa v::ı Asiya dövl~tl~rini, C::ınub ş~rqi
Asiyadan A vropa İttifaqına q~d~r n~h~ng iqtisadi güc m~rk~zl~rini ~hat~ etm~si v::ı ~n ~lverişli marşrutla birl~şdirm~si regionaJ v~ qlob~ıl t~hlük~sizliyin t~min olunmasında
böyük töhf~ oJmuşdur. Qara d~niz V~ X~~r d~nizi regionunun dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya olunmasını t~min etmişdir. Avropa ölk~l~ri il~ münasib~tl::ırin inkişafinda
338 Yasaman Qaraqoyunlu (Mahmudova)
Tarixi İpGk yolunun bGıpasını nGzGrdG tutan 'f.R..ASEKA proqrqmının hGyata keçirilmGsi mühüm rol oynayır . Bu nGhGng naqliyyat dGhlizinin mGrbzindG yerlGŞGn AzGrbaycan ŞGrqlG-Qarbin qovuşmasında mühüm rol oynayır. QGrb VG ŞGrq · madGniyyatlGrini birlaşdirGn köıpü kimi Azarbaycan sivilizasiyalar arasındakı
dialoqda fGal iştirak edGrGk bu ınGsalaya öz töhfasini verir. AzGrbaycan siyasi, sosialmGdGni baxımdan nüfuzlu beynGlx.alq tGşkilatlara inteqrasiya ol.maq xatti yürüdür. Hazırda dünyada dörd mindan çox beynalxalq va regional taşkilat mövcuddur ki, bunlardan 300- dGn çoxu hökümGtlGrarası tGşkilatlardır. AzGrbaycan BirlGşmiş MillGtlar Taşkilatı(BMT), Avropada TGhlükGsizlik VG 8mGkdaşlıq Taşkilatı(AT8T), Avropa Şurası (AŞ), MüstGqil DövlatlGr Biriiyi (MDB), GUÖAM (Gürcüstan, Ukrayna, Özbakistan, AzGrbaycan, Moldova), iKT (İslam Konfransı TGşkilatı), Qara DGniz İqtisadi Taşkilatı (QDİT), ParlamentlGrarası İttifaq (Pİ), İqtisadi 8mGkdaşlıq . TGşkilatı (İ8T) kimi beynGlxalq taşkilatların üzvü olmaqla bGrabGr, Avropa Birliyi, NATO, BeynGlxalq Valyuta Fondu, Avropa Yenidanqurma VG İnkişafBankı va digGr tGşkilatlarla fGal amakdaşlıq edir. (8, S. 24). "Maddi va MGnGvi sarvatlarinin qüdrati, geopoltik mövqeyi ila ŞarqdGn-Qarba qadar uzanan yolları bir-birina qovuşdurmaqla Asya-Avropa inteqrasiya prosesinda köıpü rolu oynayaraq, Şimal-Canuh daşımaçılıq koridorunda Canubun Şimala açılan qapısı olaraq, özünün hidrokarbon qaynaqlari ila Xazar, Ağdaniz, Qaradaniz, Baltik daniziari regionlarını ·birbirina qovuşdurmaqla, siyasi, iqtisdi potensialı ila ... Canubi Qafqazın Avropa Atıantik makanına inteqrasiya olunmasına nail ol.maqla AzGrbaycan, (19, s. 355) Yerin MGrkGzi kimi Asiya-Avropa, ŞGrq -QGrb sivilizasiyalarını sintezlaşdirmGklG planetar VGhdata nail olmaq missiyasını yerina yetirmGkdadir.
Coğrafi detenninizm ideyası va Azarbaycan madaniyyatinin asas inkişaf prioritetlari 339
öDöBİYYAT
1. Ahmet Veeeli CAN. Tarihi İpek Yolunun. Yeniden Canlandınlması: Engeller
ve Çözüm Arayışları. VIII Türk Dünyası İqtisadiyyat, Elm v:;ı Madaniyyat
Formunun "İpak Yolu XXI 8srda" ı:İıövzusunda Beynalxalq Koniransının materialları. Bakı: "İqtisad Universiteti" 2009 .
2. Arnold Toynbee. Sorakinin Tarih Felsefesi. Bk. Sorokin-Toynbee, Sosyal deyişmeler üzere denemeler. Ankara. 1964~
3. A. J. Toynbee. A. Study ofHistory/Abridget editionl London. 1962.
4. ,[{yrmı A. r . ÜCHO~LI reonoJIHTHKH. reopomrrKtieCKOe 6y.rıyı:I:{ee PoccHH. M.
, 1997. S. 23-24. Novruz M:;ımmadov. Geosiyasata Giriş. I cild. Geosiyasatin nazari ı
as aslan. Azarbaycan n:;ışriyyatı. Bakı. ı o ll. 5. 8rastun Habibbayli. Sivilizasiyalann bsişmasinda Türk dünyası: Elm va
Tahsil. Bakı. 2011.
6. Elbazak 8sg:;ırova. Müasir elmi idrakda coğrafi sistem.larin tadqiqi
problemi//Fannl:;ırarası metdologiyanın formalaşması:Problem.lar v:;ı perspektivlar. Bakı. Talaıur. 2012.
7. Fazil Q:;ızanfaroğlu. Türk kimiiyi va Az:;ırbaycan vatani. Yüksaliş İktisadi v:;ı Stratejik Araştırmalar Vakfı. Ankara 1998.
8. Heyd:;ır 8liyev va Şarq. II cild. Bakı. Ozan, 2002.
9. İbn Haldun. Mukaddin;ıe. 1.
10. İbrahim Qefesoğlu. Türk Milli Kültürü.l3oğaziçi yay., İstanbul. 1995.
1 1. İsmayıl Kayabalı. Çemender Arslanoğlu. Azerbaycan türkiari Kültür
tarihinin ana hatları. Azarbaycan kültür dam:;ıyi yayınları. N 12. Ankara. 1978.
12. İsmail Mehmetov. Türk kafkasında siyasi ve Etnik yapı. Eski çağlardan günümüze Azerbaycan Tarihi. Ötüken. İstanbul. 2009.
13. Kamal:;ı X8LILOVA. Q:;ıdim sivilizasiyalarin Böyük İp:;ık Yolu. VIII Türk
Dünyası İqtisa~.yyat, Elm v:;ı Madaniyy:;ıt Formunun "İp:;ık Yolu XXI 8srda"
mövzusunda Beyn:;ılxalq Konfransının materialları. Bakı: "İqtisad Universiteti"
2009.
14. Qabil MANAFOV. Böyük İpak Yolunuri Barpası- iqtisadi inkişafin mı,hı,m amilidir. VIII Türk Dünyası İqtisadiyyat, Elm va Madaniyy:;ıt Forumunun "İpak Yolu XXI 8srda" mövzusunda Beyn:;ılxalq Konfransının materiallan. Bakı: "İqtisad
Universiteti" 2009.
340 Yasaman Qaraqoyımlu (Mahmudova)
15. Lev Nikolay~viç Gumilyev. Geoqrafıya etnosa v istoriçüskiy period.
Leninqrad. 1990.
16. Lev Qumilyov. Q;;)dim Türklar. Çev. Vilayet Quliyev. Bala. 1993.
17. Novruz M;;)mm;;)dov. Geosiyas;;)t;;) Giriş. I cild. Geosiyas;;)tin n;;)Z;;)ri ;;)Saslan.
Az;;)rbaycan n;;)şriyyatı. Bala. 201 1.
18. Novruz M;;)mm;;)dov. Geosiyas;;)t;;) Giriş. ll cild. Müasir Geosiyasi prosesl;;)r.
Az;;)rbaycan n;;)şriyyatı. Bala. 20 ı ı.
ı9. Nerman Kocatürk İlham Aliyev: İp;;)k yolu uyqarlığı ve Azerbaycan
Diplomasisi. İstanbul. 2009.
20. Q. Menghin. Die weltgechictliche Rolle der ural-altaisehen Völker. AE, 42.
1929. 21. Rafiq HÜSEYNOV. Valid;;) MEHJ)f)YEVA. Böyük İp;;)k Yolu V;;)
Az;;)rbaycan. vrn Türk Dünyası İqtisadiyyat, Elm V;;) M;;)d;;}nİyy;;)t Formunun "İp;;)k
Yolu XXI 8srda" mövzusunda Beynalxalq .Konfransının materiallan. Bakı: "İqtisad Universiteti" 2009
22. S;;)lah;;)ddin X;;)lilov. Sivilizasiyalararası dialoq. Bala. 2009.
23. Smith Antoniy D. Milli Kimlik. /National İdentity. çev. Bahadır Sina Şener.
İletişim yayınlan. İstanbul. 1994.
24. Ziya Gökalp. Türkçülüyün ;;)Saslan. Inkilap kitabevi. istanbul. ı987.
25. (www. traceca. org. tr). ~.
Coğrafi detenninizm ideyası va Azarbaycan madaniyyatinin asas inkişafprioritetlari 341
XÜLASa
M~qal~d~ M~d~miyy~tl~rin v~ sivilizasiyalann xarakterik xüsusiyy~tl~rinin
t~blilinda Coğrafi Determinizm nazariyy;;ısin~ ;;ısaslan.maqla planetin coğrafi
quruluşu v;;ı sivilizasiyalann tarixi tipologiyasında öZÜnü büruz;;ı ver;;ın "fundamental dualizm" qanunu Ş;;ırq-Q~rb, Asiya-Avropa, Talassolcratiya (D~niz, su)Tellurolcratiya (Quru, Toıpaq) bölgüsü t;;ıdqiqata c;;ılb olun.muşdur.
T;;ıdqiqat zamanı aydın olunmuşdur ki, Ş;;ırq-Q;;ırb Sivilizasiya d;;ıy~rl;;ıri
~sasında formalaşan Tellurolcrtiya v~ Talassokratiya dualizmi içind;;ı HARTL8NDi("tarixin coğrafi oxu". Malcinderin Hartl;;ınd adlandırdığı "Ş~rqi Avropadan tutmuş Çin;;ı q~d~r uzanan Avrasiyanın marbzi toıpağı") t;;ımsil ed;;ın Az;;ırbaycan Şimalla c~nubun, Ş;;ırql;;ı Q;;ırbin, sivilizasiyalannın inteqrasiyasında böyük rol oynamaqdadır.
PE310ME
B .uaHHoM Hccrre.uoBaıı:mr oTpa)!(eHDr npo6rreMI>ı . «<l>yR.ZJ;aMeHTa..rn.Horo ,UyaJIH3Ma» B KORTeKeTe BOnpocoB omocHTeJThHO BocToKa-3arra.ua, A:nm-EBporn,ı, Tarraccoı<panm-TeJIJiypoı<paTHH (Mope, Bo.ua-3eMIDI, cyma) B xapaKTepHCTH'IecKHX oco6eHHOCTIDC, KOTopı,ıe rrpo.smmnoTc.sı B TeopHH reorpaıpW~ecKoro .ueTepMeHH3Ma, OCHOBaHHoro Ha reorpaıpH'leCKOM rrrraHeTapHOM YCTpOHCTBe H HCTOpW~eCKOH nmorrormı l(HBHJIH3al{H:i1:.
B xor.ue Hccrre.uoBaHH.sı 6ı.mo ycTaHoBrreHo, qTQ 6oJıı,myıo poJTh B UHBHJIH3aUHOHHoii HHTerpaıuru BocToKa 11 3ana.ua, ceBepa H ıora A.3ep6aif,zı;)!(aHa HrpaeT TeopH.si XAPTJIA.H,[(A (HCTOpH'IecKa.sı reorpa<l>W~ecKa.sı ocı.), .smmnoıı:ı;a.sıc.ıı: UeHTpa.JII>HDIMH 3eMIDIMH .A3ep6aii,zoKaHa, KOTOpa.sı IIpOCTHpaeTC.ıı: OT Kırra.sı .UO.si BocToımo:H: EBporn,ı H. KOTopa.sı npo.smrureTc.sı B .uya.mnMe Tarraccoı<panm
TeJIJiypoıq>anm, ıpopMHpYJOIUHXC.si Ha OCHOBe UeHHOCTeM 3ana,UHO-BOCTOtJHOH UHBHID13aUHH.
342 Yasaman Qaraqoyunlu (Mahmudova)
RESUME
"Fundamental dualisms" as East-West, Asia-Europe, Taıtasscraty (sea-water)Tallurocraty (land-soil) showing themselves on hasing to theory geographical
Determinism, geographical structure of planet and at the historical typology of .civilizations in analyze of characteristic properties of culture and civilizations had been investigated at this article.
The traditional culture (which had created during thousands years) and ideas
(ideocraty) dominates on Tallurocraty (land-soil) part of Earth; but the culture w hi ch dynamic, active, supporting technical development and defending individual rights
· of men dominates on Tallassocraty(sea-water) part ofEarth.
As a result of this work had lucid that Azerbaijan as one of the central country of Eurasia has importance in global and regional projects between Europe (seawater) and Asia (land-soil) according to Maccinder's theory which is named
Heartland (historical geographical axis) and covers central lands of Eurasia from Eastem Europe to Chine.
Çapa tövsiya etdi: f. e. d. R. x~lilov