1

Informacioni sistemi u saobradaju i komunikacijama PREDAVANJE 3.

Klasifikacija i vrste informacionih sistema

Klasifikacija informacionih sistema se moe izvriti na osnovu vie kriterija, npr:

1) Na osnovu primjenjenih sredstava rada, informacioni sistemi mogu biti:

- manuelni-neautomatizovani (klasini) informacioni sistemi,

- automatizovani ili raunarom podrani IS - karakteriu se time to je obrada i izdavanje

informacija o realnom sistemu automatizovana.

2) Na osnovu namjene (prema objektnim sistemima koje informacioni sistemi podravaju):

- opti (poslovni) informacioni sistemi,

- raunovodstveno - knjigovodstveni informacioni sistemi (RK),

- informacioni sistemi za automatizaciju kancelarijskog poslovanja,

- tehniki ili proizvodno - tehniki informacioni sistemi,

- sistemi za planiranje i upravljanje procesima rada - principijelno se odnose na prekidne

procese rada,

- sistemi za nadzor procesa rada - odnose se na kontinualne procese rada, to je procesna

informatika,

- sistemi specijalne namjene.

Dakle, prema nainu izvoenja operacija IS se dijele na neautomatizovane i automatizovane. U

neautomatizovanim IS sve procese izvrava ovjek koristedi svoje sposobnosti. U automatizovanim IS

procesi se izvravaju uz podrku odreenih automata, odnosno IS iji se procesi izvravaju uz podrku

raunara.

Integralni informacioni sistem, pored funkcionalnih komponenti, mora imati i strukturu koja daje

specifinu podrku razliitim nivoima menadmenta. Razliiti nivoi menadmenta imaju razliite potrebe

za informacijama, pa tako i za razliitim IS. Naime, postoje razliite podjele informacionih sistema

(prema razliitim kriterijima), a od posebnog znaaja je podjela sistema specijalne namjene:

Transakcioni informacioni sistemi [Transaction Processing System TPS], a upotrebljavaju se i

sinonimi DPS (Data Processing System), OIS (Operations Information System) ija je namjena da

evidentiraju i obrauju podatke o poslovnim transakcijama.

UIS - upravljaki informacioni sistemi [Management Information System - MIS], koji imaju

zadatak da podravaju upravljaku funkciju na osnovu dokazanih matematikih/statistikih

metoda i namjenjeni su za podrku taktikog planiranja i kontrole.

SPO - sistemi za podrku odluivanju [Decision Support System - DSS+, koji slue za odluivanje

na osnovu nestrukturiranih podataka iz razliitih izvora.

2

Izvrni informacioni sistemi *Executive Information System - EIS], koji predstavljaju podvarijantu

IS za izvrne rukovodioce.

ES - ekspertni sistemi [Expert Systems - ES+, odnosno sistemi sa ugraenim znanjem i

simulacijom zakljuivanja i uglavnom slue za podrku viem menadmentu.

Sistemi za automatizaciju kancelarijskog poslovanja [Office Automation Systems - OAS].

Sistemi za grupnu podrku *Group Support System, Groupware - GSS].

Informacioni sistem tehnolokog i/ili organizacionog (poslovnog) sistema jest onaj dio tog sistema koji

stalno obezbjeuje potrebne informacije za sve nivoe upravljanja i odluivanja i sa te take gledita

moe mu se pridruiti atribut upravljaki i definisati na sljededi nain: upravljaki informacioni sistem je

sistem koji prenosi, uva i obrauje podatke i informacije potrebne za upravljanje.

Operativni informacioni sistemi, kao posebna vrsta informacionih sistema, su glavni proizvoai

informacija za vie klase informacionih sistema. Iako nisu direktno orijentisani prema odluivanju,

izlazne informacije ovih sistema predstavljaju ulazne veliine za druge klase informacionih sistema.

Upravo zbog tih svojih karakteristika, ovi informacioni sistemi su podloga za razvoj viih klasa

informacionih sistema.

Sistem za podrku odluivanju je interaktivni i na raunaru zasnovan informacioni sistem koji pomae u

donoenju odluka na osnovu nestruktuiranih podataka.

Tabela. Usporedba glavnih osobina transakcijskog i analitikog informacionog sistema

Transakcijski IS Strateki IS

Trenutni podaci stanja i prometa Povijesni podaci stanja i prometa

Dinamiki podaci Uglavnom statiki podaci

Ponavljajuda obrada Ad hoc obrada po zahtjevu

Visok nivo transakcijske aktivnosti Nizak / srednji nivo transakcijske aktivnosti

Predvidljiv nain koritenja Nepredvidljiv nain koritenja

Transakcijski orijentiran Analitiki orijentiran

Aplikativno orijentiran Orijentiran prema podruju

Podrka svakodnevnom odluivanju Podrka stratekom odluivanju

Posluuje veliki broj korisnika Posluuje manji broj korisnika

Sadri detaljne podatke Sadri grupirane (manje detaljne) podatke

3

Sredinom 50-tih godina javlja se vjetaka inteligencija VI (Artificial Intelligence AI) kao disciplina

usmjerena na razumijevanje ovjekove inteligencije kroz konstruisanje raunarskih programa koji

oponaaju inteligentno ponaanje. Jedno od podruja vjetake inteligencije su sistemi zasnovani na

znanju koje obuhvata ekspertne sisteme ES. Prema nekim shvatanjima, ekspertni sistemi mogu da

budu shvadeni kao poseban oblik sistema podrke odluivanju, dok prema drugim shvatanjima oni

predstavljaju novi stepen razvoja u evolucionoj ljestvici informacionih tehnologija. Ekspertni sistem je

inteligentni raunarski program koji se koristi znanjima i procedurama zakljuivanja radi rjeavanja

problema koji su dovoljno teki da njihovo rjeavanje zahtijeva ovjekovu ekspertizu.

Automatizovana kancelarija (Office Automation OA) je izraz koji oznaava primjenu savremene

informacione tehnologije u realizaciji aktivnosti kancelarijskih poslova sa ciljem da se osigura njihova

veda produktivnost, a time doprinese viem nivou efikasnosti i efektivnosti funkcionisanja organozacije.

Automatizacija kancelarije obuhvata sljedede grupe poslova:

- komunikacija unutar organizacije (Electronic Mail),

- komunikacija izmeu organizacija (Electronic Data Interchange EDI),

- planiranje radnog vremena (Time managment & Planing),

- upravljanje projektima (Project managment),

- obrada dokumenata (Text Procesing) i obrada grafike (Graphics Editor),

- arhiviranje i pretraivanje dokumenata (Document Library),

- priprema upravljakih odluka (Calculator, Spreadsheet),

- memorisanje i pretraivanje dijela poslovnih podataka (Data Base),

- priprema i realizacija poslovnih sastanaka.

Prema nekim shvatanjima sve prethodno navedene oblasti primjene, zajedno sa automatskom obradom

podataka AOP predstavljaju jedan cjelovit sistem informacioni sistem zasnovan na primjeni raunara

(Computer Based Information System CBIS).

Tabela. Upravljaki nivoi i informacioni sistemi

Informacioni sistem Informacije, kada? Korisnici, ko? Upravljanje

Transakcioni informacioni sistemi

Obrada podataka, dnevno

Nii menadment Operativno

Upravljaki informacioni sistemi Zbirne, periodine Srednji menademnt

Taktiko (trendovi)

Sistemi za podrku odluivanju Sintetizovane, ad-hoc Vii menadment Strategijsko

Po nainu primjene razlikujemo sljedede osnovne vrste IS:

informacioni sistemi za pronalaenje i skladitenje informacija,

informacioni sistemi za obradu podataka.

Kao ilustraciju informacionih sistema za skladitenje i pronalaenje informacija moemo navesti slubu

informisanja u gradu, koja sadri podatke o stanovnicima. Korisnici takvog sistema mogu na osnovu

4

imena saznati broj telefona istog. Obradanje korisnika sistemu za obradu podataka prije svega dovodi do

auriranja podataka, dok izlazne informacije ne moraju uvijek direktno postojati i esto su rezultat

obrade skladitenih podataka. Primjer informacionog sistema za obradu podataka je IS banke koji sadri

podatke o ulozima klijenata. Vedina izlaza bankarskih informacija predstavlja obradu podataka u nekom

periodu.

Sistemi za podrku odluivanju

Prednosti upotrebe DSS su: postizanje vedeg kvaliteta odluke, poboljanje komunikacije, smanjenje

trokova, povedana produktivnost, uteda vremena, poboljano zadovoljstvo potroaa i zaposlenih.

Ogranienja DSS:

- DSS mogu biti napravljeni za prilino usku i specifinu oblast primjene.

- neke ljudima uroene vjetine i talenti ne mogu biti ugraeni u dananje DSS,

- DSS je ogranien na znanje koje posjeduje, odnosno ograniene su mu sposobnosti da stekne

nova znanja i ogranien je vrstama obrade znanja koju njegov software moe da izvri,

- mogudnosti DSS su ograniene mogudnostima kompjutera (hardware i OS) koji se koriste,

- jezik kojim korisnici treba da saopte svoje zahtjeve ograniava broj korisnika na one koji

prihvataju ovakav nain izraavanja,

Klasifikacija DSS:

1. Power smatra da osnovnu podelu DSS treba izvriti prema namjeni na:

- Enterprise-wide (DSS namenjene preduzedima),

- Desktop DSS (DSS za rad jednog korisnika).

2. Holsapple & Whinston smatraju da postoji est razliitih grupa DSS:

- Text-oriented DSS (orijentisani na tekst),

- Database-oriented DSS (bazirani na bazama podataka),

- Spreadsheet-oriented DSS (tabelarni rad),

- Solver-oriented DSS (rjeavanje),

- Rule-oriented DSS (pravila),

- Compound DSS (sloeni DSS).

Komponente DSS (Decision Support System) su:

- podsistem za upravljanje podacima,

- podsistem za upravljanje modelima,

- podsistem za upravljanje znanjima,

- korisniki interfejs i korisnik.

5

Slika. Komponente DSS (Decision Support System)

Podsistem za upravljanje podacima se sastoji iz: baze podataka DSS, DSS (Decision Support System),

direktorijuma sa podacima i upita.

Baza podataka predstavlja kolekciju meusobno povezanih podataka organizovanih prema potrebama i

strukturi organizacije, koji mogu da se koriste od strane jednog ili vie korisnika, za jednu ili vie

aplikacija. Vedi DSS posjeduju bazu podataka u okviru skladita podataka - Data Warehouse.

Razlikuju se podaci koji potiu iz spoljanjih izvora (Internet, podaci iz industrijske grane, sa trita,

dravni propisi...) i unutranjih izvora (sama organizacija). Veza izmeu spoljanjih podataka i DSS se

moe ostvariti preko baze podataka DSS-a ili direktnim unoenjem podataka koritenjem aplikacije.

Proces kreiranja DB ili DW preko spoljanjih izvora naziva se ekstrakcija. Sistem za upravljanje bazom

podataka DBMS (Database Management System) omogudava upravljanje ekstrakcijom podataka.

Podaci: unutranji i

spoljanji

Drugi raunarski

zasnovani sistemi

Upravljanje

podacima

Upravljanje

znanjem

Korisniki

interface

Korisnik

Upravljanje

modelima

6

Slika. Struktura DSS

Podsistem za upravljanje znanjem (Intelligent Decision Support Systems IDSS; Knowledge-baseg DSS) se

izdvaja od ostalih zbog postojanja baze znanja, to omogudava pruanje korisniku ekspertize o

postavljenom problemu.

Podsistem za upravljanje modelima se sastoji iz: baze modela, sistema za upravljanje bazom modela,

jezika za modeliranje, direktorijuma modela, komandnog procesora.

Podsistem korisniki interfejs se sastoji iz: sistema za upravljanje korisnikim interfejsom, jedinice za

prevoenje na prirodan jezik, terminala, printera, plotera i sl. Ovaj podsistem pokriva sve aspekte

komunikacije izmeu korisnika i sistema za podrku menadmentu, dakle, ne odnosi se samo na

hardware i software, ved na faktore koritenja i pristupanosti sistema. Ima veliki znaaj kako za

korisnike sistema, tako i za projektante IS. Od kvaliteta korisnikog interfejsa zavisi mogudnost upotrebe

i prhvatljivosti sistema od strane korisnika.

Sistemi za grupnu podrku

GDSS (Group Decision Support Systems) je interaktvivni, raunarski sistem koji pomae nizu donosioca

odluka u rjeavanju nestruktuiranih problema, koji rade zajedno kao grupa. Meu komponente GDSS

spadaju: hardware, software, korisnici i procedure. Software ine baza podataka, baza modela, program

za upravljanje sistemom i fleksibilan korisniki intefejs. Svaki lan grupe preko svog kompjutera ima

Korisnikova dilema

Definisanje i formulacija

problema

Obrada od strane DSS

Prezentacija alternativa

Korisnikov izbor

Projekcija posljedica

Informacija za bududu upotrebu

Opis situacije Opis domena

Ekspertsko

rezonovanje i

logika

Znanje

Informacija

Izvori podataka

Drutveni faktori Ekonomski faktori

7

pristup glavnom procesoru preko mree (LAN, WLAN, Internet i sl.). Osim pristupa GDSS, svi lanovi

grupe imaju pristup istoj bazi podataka i bazi modela. Pogodnosti koje prua upotreba GDSS su:

- smanjenje trokova do ak 90%, dostizanje konkurentskih prednosti,

- podsticanje inovativnih aktivnosti,

- smanjenje duine trajanja procesa odluivanja,

- poboljanje komunikacije,

- dobra koordiniranost rada lanova grupe, itd.

Najvanije karakteristike GDSS:

- posebno projektivani IS, a ne kombinacija postojedih komponenata,

- projektovani sa ciljem da podre grupu donosioca odluka u njihovom radu,

- odlikuju se lahkodom i jednostavnodu upotrebe,

- mogu biti projektovani za jedan tip problema ili razliite organizacione nivoe,

- ohrabruju generisanje ideja, reavanje konfliktnih stavova ili slobodu izraavanja,

- sadre ugraene mehanizme koji onemogudavaju razvoj negativnih grupnih ponaanja.

Ekspertni sistemi

Pojavom ES (Expert Systems) znatno je olakan rad na onim mjestima odluivanja gdje se donose veoma

sloene ili veoma znaajne odluke. ES su programski sistemi koji sadre ljudsko znanje i koriste ga u

rjeavanju problema iz oblasti vjetake inteligencije. ES podrazumijeva uspostavljanje, unutar raunara,

dijela vjetine nekog eksperta koja se bazira na znanju i u takvom je obliku da sistem moe da ponudi

inteligentan savjet ili da preduzme inteligentnu odluku o funkciji koja je u postupku. Poeljna dopunska

karakteristika, koju mnogi smatraju osnovnom, je sposobnost sistema da na zahtjev verifikuje svoju liniju

rezonovanja, tako da direktno obavjetava korisnika koji postavlja pitanje. Nain ostvarivanja je

programiranje na bazi pravila.

Postoje dvije grupe ES: ES koji analiziraju neki problem, ES koji vre sintezu u procesu rjeavanja

problema.

Prema vrsti informacija koju pruaju, ES se dijele na:

- Samostalni samostalno izvode proces donoenja odluke i planiranja bududih pravaca akcije, a

korisnika izvjetavaju o primjenjenim postupcima i razlozima za usvajanje odreene procedure.

- Konsultantski pruaju razne konsultanste usluge, tj. pomau korisnicima na nain na koji bi i

ivi ekspert pruio svoje miljenje.

- Savjetniki mogu ih koristiti i eksperti, ali i ostali korisnici kojima je potreban savjet u

odgovarajudim situacijama.

- Sistemi za ispitivanje ta bi bilo ako... omogudavaju razmatranje odreenih situacija u kojima

je potrebno predvidjeti efekte primjene alternativnih akcija.

Prema Turban & Aronson postoje sljedede vrste ES:

8

- Knowledge-based ES (zasnovani na znanju),

- ES zasnovani na pravilima,

- Frame-based ES (zasnovani na okvirima),

- Hybrid ES,

- Ready-made, Off-the-shelf Systems (spremni za rad),

- Model-based ES (zasnovani na modelima),

- Real-time ES (rade u realnom vremenu).

Goodwin & Wright navode sljedede vrste ES:

- ES koji se javljaju kod komplikovanih istraivakih projekata ili potencijalno nerjeivih problema,

gdje je potrebno razviti novi nain prezentovanja ili izlaganja znanja.

- ES koje su izgradili konsultanti putem koritenja specijalno razvijenih koljki (shells). ES shells

sadre sve komponente kao i posebno razvijeni ES, s tom razlikom to im je baza znanja prazna,

otuda i naziv prazni ili okvirni ES. Korisnik koljke ES sam popunjava bazu znanja, unosedi u nju

pravila koja se odnose na probleme koje je potrebno da njegov ES rjeava (XiPlus, EXSYS

Professional, BEST Blackboard-based Expert System Toolkit).

ES posjeduju sedam dimenzija: ekspertiza, rezonovanje manipulacijom simbola, opta sposobnost

rjeavanja problema u datom domenu, sloenost i teina, reformulacija, rezonovanje o sebi, vrsta

zadatka za ije se obavljanje sistem izgrauje.

Zadaci koje ES uspjeno rjeavaju: inetpretacija podataka kojim se opisuju razliite situacije ili stanja

sistema, dijagnostika i servisiranje, planiranje, predvianje i prognoziranje, dizajn, mjerenje, otkrivanje

kvarova u sloenim tehnikim sistemima, analiza i konsultacije, kontrola.

Model jednostavnog ES sastoji se iz etiri dela: baza znanja, mehanizam za zakljuivanje, korisniki

interface, radna memorija.

Znanje eksperta se uva u nizu fajlova nazvanih Baza znanja. Najede je znanje predstavljeno pomodu

if ... then pravila. Mehanizam za zakljuivanje koristi bazu znanja kako bi se obezbjedila nova

informacija. Preko korisnikog interfejsa se omogudava komunikacija izmeu ES i korisnika. Radna

memorija sadri detalje o stanju znanja sistema u odreenom trenutku.

9

Slika. Model jednostavnog ES

Hibridni sistemi

HS nastaju integracijom dva ili vie kompjuterski baziranih IS. Razvijeno je vie klasa HS, a meu osnovne

spadaju integracija DSS i ES, integracija ES i neuronskih mrea, aspekti globalne integracije vie IS. Oblici

integracije dva ili vie IS meusobno se razlikuju po arhitekturnim rjeenjima spajanja sistema.

Integracija ES i DSS se moe izvesti na dva osnovna naina:

1. ES integrisan kao DSS komponenta,

2. ES kao posebna komponenta DSS.

Korisnik

Podrka Interface, sredstva za rukovanje fajlovima, sredstva za pruanje

objanjenja, alat za rukovanje bazom znanja

Mehanizam za

zakljuivanje

Baza znanja Radna memorija

10

Slika. Hibridni IS

Kao najkompleksniji oblik integracije kompjuterski baziranih IS za podrku odluivanju smatra se tzv.

Globalna integracija, koja moe ukljuivati nekoliko tehnologija za podrku menadmentu i nekoliko

kompjuterskih IS, ili ak povezivanje sa sistemima iz druge organizacije.

Varijante HS:

- Kompletno preklopljen sistem ima dualnu prirodu, tj. zasnovan je i na znanju i na neuronskoj

mrei. Pomodu ureaja za konverziju sistem moe da se prikae ili kao ES ili kao neuronska

mrea, u zavisnosti od elje korisnika.

- Parcijalno preklopljen sistem posseduje karakteristike i ES i neuronske mree, ali ova dva

sistema u ovom sluaju komuniciraju preko kompjuterske memorije ili neke spoljanje baze

podataka.

- Paralelni ES i neuronska mrea rade zajedno, paralelno, i ne dijele svoju unutranje strukturu

podataka, a komuniciraju preko ulaznih i izlaznih ureaja i datoteka;

- Sekvencijalni izlaz iz jednog od komponentnih sistema ulaz u drugi.

- Povezani ili ugraeni ES ugraen u neuronsku mreu ili obrnuto (gost i domadin), a korisnik vidi

samo jedan sistem (domadina).

U okviru savremenih modela globalne integracije kompjuterskih IS ukljuene su i brojne napredne

tehnologije radi poboanja karakteristika modela. U okviru filtracije podataka se ukljuuju inteligentni

agenti ili pretraivai koji znatno skraduju vrijeme potrebno da se izdvoje neophodne informacije.

Baza

podataka

Baza modela

Baza znanja

Reporti

Predvianje,

prognoze

Preporuene

akcije

Objanjenja,

savjet

Analiza i obrada

EIS

MBMS DBMS

Ekspertni

sistem

Hardware &

software

Donosilac

odluke

Povratna sprega

Interaktivna

povratna sprega

Obrada

Ulaz Izlaz

11

Takoer, postoji tenja da se itav model uskladi sa protokolima standardnim za prikljuivanje sistema

na globalnu kompjutersku mreu Internet. Koncept virtuelnog poslovanja predstavlja jo jedan aspekt

trgovine u bududnosti.