ingiltere'de Sanayi DevdmininNedenleri*

R. M. Hartwell

I.

anaf i devrimi iki drinya arasrnda bir kopma noktasr tegkil etmektedir.I)evrim oncesinde dngtik bir iktisadi btipime ile ntifusun ve reelgelirin gok yavaq arttt$r yada hig artmadr$ bir diinya vardr. Ancakdevrim sonrastnda iktisadi briyrime hrzr artmrg, ntifus ve reel gelir

dtizeyi brilnik oranlarda l.tikselme gostermigtir. Drinya Nr.ifusunun IktisadiTarihir adh eserinde C. Cipolla goyle demektedir: insanoglunun iktisadi tarihigenig olgride iki olaya gore yaziabilir. Bu olaylar sonucu insamn ekonomikve demografik seviyesi briynk dlEnde degigmig ve uzun donemli iktisadibriyrimeyi gergeklegtirme mrimkrin hale gelmigtir. Bunlardan ilk1 Nt.O. 8000ile 1500-2000 yrllan arastnda meydana gelen tanm devrimidir. Bu devrimile insanlar avcthk ve toplaylclhktan yeriegik tanma gegmigler<hr. ikincisi ise

on sekizinci 1-rizyrlda baplayan sanayi devrimidir. Sanayi devrimi sonraki iki

f,riz yrlda dtinyada tanmla uSragan nufusun saylsml onemli olqnde azaltmrg

* Ru rjzct terciimc, R.N{. I iartwcll'in 'l ba Caases of tln /ndustial Retnlution in L:nt/and, London 19(r7,

baphgyla edite etmip oldu$u latabm giri; krsmrndan yaprlrmptr.1 Tbe I'.rononi Hx/0ry oJ lYorld Popnlation, Pelican Rooks, London, 1962.

+

2 + R. M. Hartwell

(1750 de bu oran %80-90 iken 1950'de0/o50-60'ainmig) ve insanlar giftqiliktenmal ve hizmet riretrcisi haline gelmiglerdir. Genellikle sanayilegme olarakadlandtnlan bu degipim, insano$lu igin mevcut olan kaynaklan armarak birnrifus patlamasma imkan vermigtir (belki de sebep olmugtur). Tanm devrimisonucunda diinya nrifusu yaklaprk 20 milyona grkmrgu. 1750 yrhnda ise burakam 750+100 milyonciu. Ancak sanayilegme ile dtinya ntifusu daha hrzhartml$trr. 1850'de diinya ntifusu 1,200 + 100 milyona grkmrg, 1900 yrhnda1600+100, 1950 de ise 2500 milyona yrikselmiqtir.

Endtistri devrimi cincesi drinya ntifusunun limiti yaklaprk 1000 milyoncivannda idi. Bununla birlikte bir Eok tartl$ma ve hesaplamal'a ragmenendristriyel dtinyarun niifus limiti hentiz hesaplanabilmip de$ildir. gimdiyekadar sanayilepme alunda dunya nrifusu arflg gcirstermig, aym zamandaya$am standardl da iyilegmigtir. Ancak daha fazla ntifus arilgrnrn sadeceyagam standardannda bir bozulma pahasrna mtimktin olaca$r bir durumuongcirmemek de zordur. Bu ihtimal iktisat tarihinde en ilging ve cevapstzkalan sorulardan birisini ortaya gtkarmaktadrr: Clelir ile nrifus arasrndaki birdengenin gegmigte bnyrimeyi ne olgride smrlandrrdrgl ve sanayilepmeninN{althus'cu twzak (ttrp) dan -nifus artl$1nln hem iktisadi briyrimeyistntdandrrdrSr ve hem de onun taraflndan srmdandrnldr$r bir durum- neolgride bir kaErpr temsil ettigi, ingiltere ve sanayilegmig oteki rilkelerde sanayidevrimi daha fazla insamn daha fazla mal ve hizmete sahip olmasl sonucunudogurmugtur. Di$er bir deyimle sanayi devrimi fert baqma r.ireum artr;lnlnsaglandtg bir baganh brildme ornegiydi. Bu, onun en onemli ekonomiksonucudur.

iktisatErlar ve tarihgiler iktisadi btiyrimeyle ilgilenmiglerdir. ikrisatgrlarbriyrime igin regete aramakta ve belidi bir ekonominin btil.rimesine yonelikbir tasan sunabilecekleri grinti dort gozle beklemektedider, iktisatgrlannbril.rimeye olan ilgilerinin ana nedeni drinyanrn azgeligmig ekonomilerininproblemlerine olan direktilgilerinden kaynaklanmaktadrr. Bu ilgi ayntzamandaserbest tegebbris ve serbest ticaretin kagmilmaz olarak ekonomik bnpimeyido$uraca$rnt cjne sriren on dokuzuncu yrizyrl liberal ekonomik felsefesininidrak edilmesi ve Sor.ryet Rusya'da oldu$u gbi bnyr.imeyi tegvik etmede dahaetkin olunmastm talep eden farkl bir ekonomik felsefe ve farkh bir sosyalsistemin dogugu ile de tegvik bulmugtur.2

II

Iktisadi btil'rimeye yonelik olarak htzlanan bu ilgi, Ingrltere'deki sanayidevrimine hem iktisatqrlann hem de tarihEilerin daha yakrndan 96z atmalarr

ucnue. London. 1965. tst'nci Ucjrhim.

Piyasa

ingiltere'de Sanyi Devriminin Nedenleri * 3

gere$ini kagmilmaz krlmaktaydr. Tarihi bril'rime cirneklerinin hepsi dahil olmaktizere higbiri, ingiltere'deki sanayi devriminden daha rjnemli veya daha ilging

degildir: O, ilk sanayi devrimi idi; modern iktisadi biyrimenin ilk orne$iniort^y^ qrkarmrgtt; briynk olqude drg yardrmsu bapanlmrg ve serbest tepebbris

ekonomisi qerqevesinde ort^ya grkmrg bir bripime idi; o, kngtik bir baskt

ile bagarrlmtq olan ve sosyal ve siyasi bir devrimlebir arada I'uku bulan birbtiyrime idi. Ancak agtk onemine raimen gerek tarihEiler gerekse iktisatgrlar

tarafindan sanayi devriminin niqin ortaya q1kug1il aqtklamada $a$rtlcl drizeyde

az gaba sarf edilmiptir. Gergekten sanayi devrimiyle ilgilenen her tarihqi

onun sebepleri hakkrndayazmrl olsa bile sanayi devriminin sebepleri ti:zerine

az formel tartlpma olmugtur. N{odern bir tarupma oldu, o da Rostow'un"Kalkrptan l(endi Kendini Besleyen Briyrimeye" (Ihe Take-off into Self-

sustained Growth)3 baghkh makalesi ile Iktisadi Btiyrimenin Agamalan (The

Stages of Ilconomic Growth)a adh krtabma bir tepki veya yorum gekline

dirnugni. GerEekten Rostow'un hakh olarak modern iktisat tarihgilerinin en

etkilisi oldu$u soylenebilir; onun "take-off " kavramt ginlnk konugma diline

geEmrgtir; onun btil.ume ve sanayi devrimi hakkrndaki teorileri, genig olgriLde

elegtirel olmak uzere genig bir literatuni etkilemigtir. Bu Literatrirden aga$rdaki

tarihgi ve iktisatgrlafln yapflklan katkrlar onun kitablnln tezi ile yakrndan

ilgilidir: A. I{. Cairnctoss, H. J. Habakkuk ve P. Deane, P.A.Baran ve E. J'Hobsbawm, A. l''ishlow.'

ingiltere'de sanayi devriminin sebepleri hakkrndaki oteki genel tantgmalar

gtinumrizin iktisadi kalhnmayla ilgili l-iterati.irr.inde bulunabilir.6 Ancak bu

Literariir gilmimiiztin az geligmig dtinyasmm sorunlanyla ilgilenen idareci ve

iktisatgrlan iqindir ve onlar tarafindan yazilmtgur ve bu nedenle Ingiliz iktisadi

briyiimesinin sistematik bir incelemesiyle gok fazla llg.lenmig degildir. $tpheyok ki, iktisatgrlann biiynime ile fazlasryla meggul crlmast tarihgileri Ingltzbriytimesinin sebepleriyle ilgrli daha dikkadi ve agtk teorik analizlere sevk

' liconomic Journal, I-XV1, 1956.I C-ambridge Liniversiq' Press. i960.' A. K. (-airncross, The Stages of llconomrc ()rowth, -fbe

|iconomic Historl Reiew, VIII, 1961; Fl. J.

Habakkuk vc P. Deane, Thc Take-off in Bntain; 'l-be Econoni.r of' Take-ttll into Sastuined Orozl:, (Eds. Vl\il Rostow, London, 1963); P. A. Batan ve tlJ. Hobsbawm, The Stages of Economlc Growth, Ki,,€/oq

XIV 1961; A. Irishlow, Empty Economic Stages, EconomicJoarnal L)LXV, 1965.6 lrlcsela, S. Kuznets, tJnderdeveloped (-ountties and the Pre-lndustrial Phase in the Advanced(lountries: an Attempt at (iomparison,The liconomics of Underderclopnent (eds. A. N. Agarwala ve S.

P. Singh), New York, 1963; H. J. Flabakkuk, Filstoncal Expenence of llconomrc Development, Pro&'

lem.r in Licanomic Derc/opmenl, (L,ds. tr. A. (1. Robinson), London, 1965; C]. N{. N{eier ve R. E. Raidwin,

Ilconomir Detr/opment:'f heory, Hntory, Po/tc.1, New York, 1957, Ikinci KrsLrn; N.S.Buchanan ve H. S. Ellis,

Approacbes to llconamic DernlEment,New York, 1955, Yedinci Boliim.

Yaz-Guz 2005 Sayt:15-16

4 + R. M. Hartwell

etmigtir. Buna raimen Ingiliz ekonomik briJ.rimesini genig agrdan ele alansadece bir kitap vardrr: ingrliz ikrisadi Briyrimesi. 1688-1959. Trendler veYapr.7 P. Deane ve $( A. cole tarafindan yaztlan bu kitap

^ynt z^manda on

sekizinci lrizyrLn iktisadi briyrimesinin mekaniklerini tarumlamak iqin usta birtegebbtisti ifade eder. Bundan rince sanayi devriminin sebepleri rizerine belkide tek onemli genel denemeyi T. Ashton yapml$t1r.8 Bu konu hakkrncla iktisattarihgilerine ait yazrlarn kapsamh ve kritik bir arapurmasr geklinde sanayidevrimini agrklamak iqin yapllmrg gei;itli teqebbrislerin p;enel bir incelemesiolan Sanayi devriminin Nedenleri (fhe Causes of the IndustrialRevolution)',makalesi 1965'e kadar yayrmlanmamrgrr. Bu tarihten sonra dorr genel katlcortaya grkmrgur: P. Deane, The F-irst Industrial Revolution; D. S. Landes."Technological Change and Developmenr in $Testern Europe", 1750-1914,The Cambrige F.conomic History of Europe, VI, 1965; M. $il Flinn, Originsof the Industrial Revolution, London, 1966; ve Chades \Wilson, England,sApprenticeship, 1603-1763, l,ondo n, 1965.

Bu yakrn geEmiqe ait literattirtin <j,ncesinde sanayi de'rimine iligkintartl$ma, genellikle tek faktorlti agrklamalar (bu aqrklamalardan her birisi bellibir btiyrime teorisini eleptiren veya agrklayan bir katkr&r) hakkrnda yaprlanbir minazara geklini almrpur. Aynca Eok faktorlii agrklamalan da teqebbtisedilmigtir, ve bunlar rakipleri (tek faktiirhiler) kadar tenkit edilmemiqrir.Qok faktodti her bir agrklamada btil.rime igin u1'ppn faktijrler veya gtiqlerListelenmig, ancak de$igkenlerle fonksiyonel olarak iligkili agrk bir iktisadibiil'dme modeli olugturuiamamt$ttr.

Tarihgilerin l,akla$rmrnrn temel eksikligi sanayi devrimini tammlamadave kullandtklan btil.rime modellerini (bunun sonr.rcunda bu modellerdekidegigkenleri ve de$igkenler arasmdaki iligkileri) agrk hale getirmede iktisatteorisini kullanma bagansrzhklan idi. Br-r yrizden pimdi incelemekte olduiumuzsorunu belirtmek, yani sebeplerini aragurdrS'rmrz ekonomik fenomenitantmlamak gcrekir.

IIISanafi devnminin tammlanmasrna yonelik olarak sunulan gdrtiqlerin gokaz olmasr gagtrtrctdtr. Iktisat tarihgilerinin gereksinimleri, sanal.i devrimininhem esas ekonomik karakteristiklerini ayrrt eden hem de zamamm tavin eden

Brltish Ilconomrc (lrowth, 16811 1959.'Iiends and Structure, Cambddge Univetsity.Prc-ss, 1962,Ikinci Bciliirm, Be;;inci I.irsrm.* Thc Industrial lterolutior.r, ()xford LJnivctsty Press, i9,lu.'' The Ilconomic Historv Rcview, XVIII, 1965.

Piyasa

ingiltere'de Sanyi Devriminin Nedenleri + 5

bir tarummt ltizumlu krlmaktadrr. $riphesiz sanayi devrimi $u anda iktisadibrilrrime olank adlandrrdrgrmrz qeydir ve onun esas karakteristigi mal vehizmet riretim oramnda meydana gelen benzeri goriilmemig ve devamh birartl$t1. Bu o kadar agrk gorrilmekteydi ki, tarihgilerin sanayi devrimine nigindaima boyle bakmadrklan sorusunu sormak gerekiyor:. Bunun nedeni onlannr.iretimdeki artrpr aqrklamaktan ziyade, dagrtrm ve niketjm problemleriylefazlasryla me ggul olmalandtr. Uretimdeki arflg, incelenmekten Eok varsaytm

olarak kabul ediliyordu: o bir veriydi ve dikkat, iiretimin nasrl dagrldrgr

tizerine yo$unlagunlmrgtr. Dagrum hakkrnda bapka bir varsaylm daha vardr:

Uretim briy.Limrig olsa bile insan kitlesinin niketimi azalmrgtr. Tabi ki ttiketimazaltken riretimin bi1'timesi mtimktindrir, ancak bu, tiretim artl$lfln gereklibir sonucu degildir.

Boylece iki geniq \rarsaylm, hem buy'time srirecine hem de briyrimeesnastnda tuketim ve dagrtrmda ne olduiuna yonelik arapflrmalara engel tepkiletti. Bunun yerine sanayilsgrngnin sosyal maliyeti tizerine bir ilg yoiunlaqmasroldu; bu da sanayilegen bir ekonomide qahgan fakirlerin gahgma ve hayatgattianna yonelik ayrlnilL

^r^;urn;r lafln ortaya gtkmasma yol aqtr. Bu ttir

ara;tlrmalar genellikle gaL;;an srnrfrn hayaunt sefil bir surette gostermiptir.

Sanayi devriminin aqrk ve esas niteligi claha cjnce gelenletlekargrlagunidrgrnda toplam ve fert bagma tiretimin btiyrime oramnda der.rimcinitelikte meydana gelen srirekli artlstr. 1780 ile 1850 yrllan arastnda iktisadibtil.r.imenin en basit olqrisri olarak, fert bapma miili hasrla briltimesi o/,tl'den

1,5'a gtkmtq; yani uretim, her 50 yrlda fert ba;tna reel hasilanrn iki kat arttlglbir oranda btil.timrignir. Bu arug ttim on dokuzuncu l.tizyrl boy'urnca 4 kattan

daha fazla olmuptu. Uretimdeki bu gok htzh arug fenomeni agrklanabilir.

Gtinrimtizde bir ekonomideki mal ve hizmet uretimi o ekonominin begeri ve

tabii ka1'naklan ile begeri gabantn bu kaynaklara y6nlendirilmesine baghdrr.

Toplam rre fert bagrna tiretimi artlrmanln iki ynlu olabilir: ya kaynaklarda birartl$ yada begeri gabarun verimlili$indeki bir iyilegme ile. Agrkur ki, belirli biranda bir ekonominin kaynaklan veri iken tiretim zamanla ancak begeri qaba ile

artrnlabilir. Ancak toprak ve mineraller gibi ttim ekonomilerde kullanrlmayan

kaynaklar vardrr. Bu kaynaklan igletmeye gegirerek (igletme metotlaflndaher hangi bir iyilegmeye gerek duymadan) iiretim arl"r$l saglanabilir. Boylece

riretim begeri etkinlikte herhangi bir ifilegrne olmakstzrn genigleyebilir.N{esela nufus artl$r emek arztnt zrlrarak tiretimi arlrabilir, ancak bu, mutlaka

fert bapma riretimi ^rilr^c^g

anlamtna gelmez. Btiytimenin en temel 6zelligifert bagrna riretimi artlrmaktlr. Bunun yolu da insanlann, yonetimi altrndakikaynaklan daha etkin olarak igletmesinden F1eger. Begeri gaba ise esasen iiq

Y az-Giz 2005 Sayr:15-16

6 + R. M. Hartwell

yolla daha etkin hale getirilebilir. Bunlardan birincisi icat ve yeniliktir (kegifve yeni bilgilerin riretime uygulanmasr), ikincisi iktisatur (mevcut teghizatve kaynaklann daha iyi kullamlmast ve cirgr,itlenmesi), riqtincristi ise sermayemiktanmn artrnlmasrdrr (tiretken yatlrlm seviyesinin arflnlmasr).

$imdi sanayi devrimini aErklamada ofizya gtkan sorunlan daha agrk halegetirmemiz mtimklindrir:

a. Uretimin briy.time orarundaki srirekli aru$ln ne zamar:- bagladr$rnrbelirlemek gerekir.

b. Hangi faktor grdilerinin De zamanve mrimktinse nigin arttrglfl gormekiEin kaynak girdilerinin btiy'timesini incelemeliytz. Bu, ozellikle nrifus arn;l ilearazt ve hammadde kullarumrm belidemek igin bir gorev olacaktr.

c. Icat ve yenilik tarihini incelemeliyiz. Qnnkn genellikle degigen tcknolof iye ,uretimdeki artr$ln ana kaynagt olarak bakrlmrgar. Boylelikle sanayi devrimibriyuk olEride belirgin bir teknolojik hamle ol.arak gortilmektedir.

d. Ticaret, {rnansman ve sanayi orgutiinri daha etkrn hale getirendegiqiklikler, mesela piyasa ekonomisinin daha makul olarak nasrl fonksiyongdrdngr.inn gostermek rEin incelenmelidir.

e. Fiziki sermaye birikimi ile tasarruf aru$l tammlanmah ve olgrilmelidir .

f. ingiltere'nin begeri sermayesinin nasil iyilegti$ini, nasil daha vasrflr, dahapiyasaya yonelik ve ekonomik olarak daha maceracr hale geldigini gostermekgerekir.

g. Degigimin kronolojisi ile degigikligin niEin meydana geldig hakkrndabir fikir edinebilmek igin, ekonominin de$igen yaprsr ve bunun tiretiminbilegiminde yol agugr degipiklikleri aynnnlanyla ortaya koymak gerekir. Bubilgilerin rprgrnda sanayi devrimini aqrklayan bir bril.rime modeli tammlamakmimktin olabilir. Ancak bu bilgilerin hepsine ozellikle de kantitatif bigimdehenuz sahip olmadr$tmzdan, her hangi bir sanayi der.'rimi modeli mutlakaspekrilatif olacaktrr. Qnnkn iligkiler kantitatif-fonksiyonel terimlerdenziyade kalitatif olarak ifade edilecektir. Bu, daha gerEek iligkilerin aslaolugturulam ayaca$t anlamrna gelmez. Gergek iligkiler, tammlanmadan cincesadece daha fazla araFtrrma yapmak, ozellikle degigkenlere kanritatif do$rulukkazandrrmak iEin gereklidir. Bu durumda on sekizinci pizyrldaki briyrimeyleilgili istatistiksel olarak ispadanabilir bir model formrile edilebilir.

IVSanayi devriminin nasil ortat-a grkugr hususunda tiE gepit taru$mayarasdanmaktadr. Bunlar sanayi devrimine ait donum noktasrmn hansi tarihte

Piyasa

lngiltere'de Sanyi Devriminin Nedenlei + 7

olduiunun belidenmesi, sanayilepmenin bagladrSr temel ve sanayilepmeye yolagan biiyrime agamalandrr.

Ilk tartrgma evrimciler ile clevrimciler arastndadrr. Evrimcilere gore sanayi

devrimi uzun sriren bir dngnk iktisadi bripime donemi sonucu olugan birevrim sr.irecinin zirvesidir. Devrimci gonige gore sanayi devrimr ingrliz ikusat

tarihinde onemli bir kopma veya donim noktastdrr. Geleneksel gorti:g devrimciidi. 1896 da H. de B. Gibbons gunlan yazryordu: "Deg'rgim ani ve giddetliydi.

Bny-uk icatfar l<rsa bir z^man sireci igerisinde yapilm1$t1. Yirmi yrldan daha az

bir srire iginde \X/att, Arkwright, Bulton'un biyrik icatlart tamamlanmlgtl...ve

modern fabrika sistemi ofiaye' qtkmlgtt".r" Oncelcri sanayi devriminin 1760

yrhnda bagladrgr goni;ti kabul ediliyordu (ornegin, Hatnmonds). Ancak yakrn

gegmigte alternatif tarihlet de verilmigtir. Mesela, J. U. Nef ve T. S. Asthon1780 yrhnr'l, P. Deane ve \il/ A. Cole 1740 yrhml2 baglangrg tarihi olarak

belirtmiqlerdir. Donrim noktasr hakkrndaki tarngmalardan gortilmektedir ki,

sadece bir donim noktastntn belidenmesi zodugu yokfur, aynt zamanda onun

var oldugu da piiphetdir. Bununla birlikte en ikna edici devrimci yazarlardan

olan \Ii $( Rostow, take-off kavramryla, bir sanayi devriminin, bile;ik faizin

toplumun yaplsml inga etmesi esnasrnda hnla ortaya qrkan belirgin bir hamle

oldugunu orL^y^ ko1-muprur.r t

Fakat evrimci ve devrimciler gok mu uzlasmazdtrlar? Onlar arasndakifark krsmen devrim geqiren geyi agrk hale getirmedeki baganstzhklanndan

do$muyor mu? Devrim gegiren bir ekonomi mi yoksa bir endristri miydi?

$iiphesiz ki, 1780'li yrllarda sanayi riretiminin btiyrime oramnda tinemli birdontim noktasr vardr. 1750-1850 yrllan arasrnda bir iktisadi devrim fikrine

somut bir anlam kazandracak gekilde ekonominin yaptsmda, toplam r.iretimin

bilegiminde, istihdamrn da$rhmrnda agrk bir devrim gozleniyordu. 1780'li yrllar

diigrik, fakat istikrarh bir iktisadi btiyrime sti:recinin zirvesiydi. Bu noktada

endristriyel talebin baskrsr sanayi devrimi rjncesi diinyantn tekniklerine sahip

bir dtzi stratejik endristrinin tiretim imkanlanntn tavanlna tesir etmigti.

Sanayi devrimine yol ae n bu iktisadi bripimenin zamanryla rlgsb

tartl$malar devam ettirilebilir. Charles Wilson, iktisadi biiytimedeki donrim

noktasmt 1760' dan zivade 1.660 olarak belirtiyor ye onun "lalssez faire"

r" H. de Grbbons, Industry in England, London, 1897, s.341.r1J. U. Nef, Thc Industdal Rcvolution Reconsidered,Joumal of Economic History', 1943, Cilt:3, s.5.

r: T Ashton, An Economic History of England. The Eighteenth Centurl', I-ondon, 1955, s.125; \{i A.(lole, British Economic Growth, 16U8 1959, s.82.

'r The Stages of Economic Growth, s.36. Degi;imin mekanizmast tasatruf oranlriln milli gelirin0/05'inden o% 1O'una veya daha iisti,ine gtkmastdt.

Yaz-Gi\z 2005 Sayt:15-16

8 + R. M. Hartwell

(brraktntz yapsrnlar) dan gok merkantilizm siyaseti iqinde ort^y^ Erkugnriddia ediyordu. ona gore genellikle devlet gticriyle birlegen ve mevzuat veaskeri veya deniz gticriyle de desteklenen ticari tepebbus, eski zirai niteliktekigeleneksel ekonomiyi de$igtiriyor ve sanayilegmenin yolunu hazrhyordula

Ikinci tartl$ma ise daha qok brilnimenin mekanigryle ilgrlidir. Sanayilepmebir endtistri ile mi bagladr yoksa bir bolgede mi baqladr? Bir onder sektorvar mrydr? ls Sanayi devrimi l,ancashire pamuk sanayinin geniglemesi vebunun ekonominin nimii uzerine etkisinin yayrlmasr olarak agrklandrgrndasektorel bripime tarfl$masl ort^y^ grkmrgtrr. Sanafi devrimi sosyal tutum vedavrantplardaki degipmeyle -mesela, Protestan ferdiyetqilik ahlikrmn geiiSmesiveya genel olarak tasarruf etme meylinin artmasr agrsrndan- aqrklandrSrnda iseekonominin ttimtinri etkileyen genel bir de$i;me tarrlFmasl olmugrur. Bunlarronder sektor teorisi ve toplam briyrime teorisi olarak isimlendirebiliriz. Ondersektor teorisine gore bir veya bir kag sektor, tamamlayrcr faaliyetler igerisindeileri ve geri ba$lada gelipmeyi tegvik eder ve bir bril'time noktasr olarak faabyetgdrr.ir.t6 Toplam btil.rime teorisine gore ise briyrime trim ekonomi igerisindeveya (ekonominin geniq sektoderinde) meydana gelir.

ugrincri bir tartrgma da stiregle, yani sanayi devrimine yol agan btiltimeagamalan ile ilgiLidir. Burada yine \X,1 \xl Rosrow'un teorileri etkiLi olmuqtur:Kalkrpla (take-off) ilgili makalesinde Rostow, kalkrg iqin bazt on gartlartantmlamtg, ve Iktisadi Buytimenin Agamalan adh kitablnda da onu,agamalardan birisi olarak belirtmigtir. Bununla bidikte apamal teori Rostov'ile ortaya grkmrg degildir. () 1983'te Alman ikrisatgr carl Bricher'rn kalemealdrgr Industrial Evolution adh eserde agrk bir pekilde formule edilmiqti.

Apamah teori genellikle goyle izah edilir: dordrincti agamada yer alan sanayidevriminden cince tiq agama vardrr. Birinci agamada on yedinci J'tizyrldabaglayan ticaret devrimi, ikinci aq;amada on sekizinci I'uizyrhn baglanndaortaya gtkan tanm devrimi, Ligrincri agamada ise on sekizinci y.tizyrhn ikinciyanstnda meydana gelen ulagrm devrimi yer almaktadrr. Bu teoride her birdevrimin ortaye- grkmasr kendisinden ijnceki bir veya daha fazla devrimingerqekle$mesine ba$hdrr. Ticaret, taflm ve ulagrm devriminin krimrilatif etkisis anayi devrimini ofi^y

^ gr kar mak tadr. A g amah analszlennen cjnemli s orunlan ;

'' Charles Wilson, F,ngland\ Apprenticeship,l(t03 Ii(t3,I-ondon, 1965, s.X.r5 ()nder sektijr tczi \{{ \Xl Rostow tarafrndan gcirgtirilmiptir. Bkn. Thc Prccess of Economrc (lrowth,()xford. 1960. ikinci Rciliinr."'Iinkagc (baglilk) etkisi A. (). Hirschman tarafindan tanrmlanmrgtrr. Rkz. The Strategv of Econ6mrcDevelopment Qhle, 1958). Bir baghhk ctkisi bir sanayiye yaptlan vatrrmrn ritekr sanayiler iqin sagladrgrtegvikttr. Bu ya girdi saflama Qerisel baghhk) lada gfttr kullanma (onscl bagllik) qckJrnde olur.

Piyasa

ingiltere'de Sanyi Devriminin Nedenleri + 9

her bir agamanln karakteristiklerini tamamryla tarurnlamadaki zorluk, birapamadan di$erine gegigteki tarihleri belirleme gugliigri ve aqamadan

^gamayagegigin saglandrgr mekanizmarun aErklanmasrdrr. Onceki devrimler hakkrndagok gey yazilmtg olmasrna ra$men, sanayi devriminin brivrime mekanizmasthala belirsiz bulunmaktadrr.lT Bu teoride ticaret, tanm, ulagrm ve endristridekidegigmeler devam eden bir briytime srireciyle ilghydi.

Endristriyel geli;menin tekdtize on gerekleri fikrini reddetmede A.Gerschenkron ile mutabtk olmahytz.l8 Endiistriyel geligine genel olarakbelli bir yolda degil farkh agamalarda ilerler. Bir agam;rh teori $eklinde sanayi

devriminin kapah sektorel yorumu briyrimenin bazt cinemli degigkenlerinibelirlemede ve buyrimenin kronolojisi hakkrnda fikir vermede faydal:,

olabilir, ancak btipimeyi aq.Hamaz. A. K. Cairncross'un igaret etugi grbiboyle bir yaklagtm, ozellikle iktisadi btiyrimenin gardan ile on gardan araslnl

ayrt etmede baganszdrr.le Ticaret devrimi, taflm \re ulagtm inkrlabrndanonce tamamlanmtg degildi. Gergekten miktar ve etki bakrmrndan en genig

ilerlemeler sanayilegme ile birlikte ofi^y^ grkmrgu.

V

$imdi de sermaye birikimi, drg ticaret artl$l, teknoloiik iyilegme ve deSigen

de$erlerin rolil krsaca gozden gegirilecektir.

P. Deane ve W A. Cole net sermaye birikiminin 1688 de milli gelirinyaklaqrk o/o5'i, 1.780'de o/o6'dan btaz fazlasr, 1780 de ise belki de o/07'si

olduiunu hesaplamrglardTr.2'r Bu rakamlar ytiksek de$ildir. Keza onlar,modern geiipmig ekonomilerin nispeten piksek olmayan sermaye birikimiile kargrlagunldrgrnda da dngnknir. On sekizinci yrizyrhn nispi olarak fakirtilkelerinde tasarruf kapasitesi drigrik, sermaye birikimi ise azdt. Bu yiizdendngnk asarruflarm on sekizinci yrizyrl biyumesine kargr ciddi bir smrlamategkil edip etmedi$ini ara$tlrmak belki de qeligkili olacakflr. \Xl Rostow'untake-off igin one srirdrigri gekilde tasarruf orarunda dramatik bir degigme

imkanstzdr: On sekizinci pizyrlda insanlann tasarruflannt gabucak ikikauna grkaraca$r bir gorrilebilir kurumsal, siyasi, ekonomik ve sosyal donum

1' Bununla birlikte bu tip analizler hala popiiierdir. IU. V{ Fiinn, 'llhe ()ngrns of the IndustrialRevolution adh esennde sanal.i devrirni igin dort on gart belirtmrg (tanm, ulagrm, parasal ve e$timle ilgi-li sistemlerdeki geligmeleri); keza P. Deane de The Ftst Industrial Revolution adh kitabrnda demografi,

tartm, ticatet ve ulagrm safhalanm igeren bt agamah teoriye ba$L kalmlgtt.r8 A. Gerschenkron, Economic Backwardness in Historical Petspective, Harvard Uruverstry Press,

19(r2, Ikinci Boliim.It A. K. Cairnctoss, Factors in Economic Development, s.140.2" Deane ve Cole, a.g.e., s.263.

Yaz-Gfiz 2005 Sayt:15-16

10 + R. M. Hartwell

noktasl yoktu.2l Ote yandan tasarruf eksikiiginin bripimeyi engelledi$ne dairinandrncr bir kamt da bulunmamaktadrr. ingiltere, 1700 yrhnda bile fakir birnlke degildi. Tasarrufun onemi anlaprlmrpu. Her dtizeydeki insanlar tasarrufetmeye istekliydi ve buna griqled yetiyordu. Ustelik raflm, ticaret, finansmanve imalatta kafh yahnm firsadan mevcuttu. Giripimcinin

^mactna ulagmasrna

mani olabilecek engeller yoktu. N{esela, ne kuwetli bir nr.ifus baskrsr ne debaghca hammaddelerin arzmda yetersizlik bulunuyordu. Aynca devamLgeligen ve bril.uyen bir sermaye piyasast da vardr.22

Verimlilik yontinden tilkenin birikmig sermaye yaprsmda onemLi birdegigme oldu. Endtistriycl sermayc orant arazi sermayesine gore aruggosteriyordu. Sermaye birikimi stirecinde inqaat ve sroklara f^7.1a va:urrmyaprimrg, ancak bunun teknik ilerlemelere dcintigen krsmr muhtemelen kriqnkolmu$fur. Teknik iledemenin devam etmesi sonucu daha fazla yeni sermayeve yenileme sermayesinin devamh atanbir oranr, yeni teknikleri gekiilendirdi.Boylece sermaye stoku devamh geligtirilmigri. Oyle ki, on sekizinci ynzyrlesnasrnda devrahnan sermaye stoku herhangi bir onceki z^m na gore dahaetkin idi. Bu sti:reg, oran olarak daha genig bir sermaye stokundan ziyade dahaetkin bir sermaye stoku yaratml$tl. Bu, sanayi devrimine yol aqan riretimdekitedrici artrgt agtklar. Btiyrime iqin teknik degigimin sermaye birikiminden dahaonemli oldugu hususu hem bir ekonomide hem de onun qegitli sektorlerindetiretim artrglannt gdsteren modern ampidk r-iretim fonksiyonu incelemeleriylede belirtilmigtir.23 Aynr durum on sekizinci pizyrlda da gergeklegmigti.

inang esaslan, inangla faaltyet, ozellikle de ekonomik faaliyet (davranrg)arasmdaki iligki rizerine genig genellegtirmeler, ancak yetersiz ara$rlrmalaryaprlmrgur. Genelleptirmeler gok iyi bihnmektedir: Ing$tz Protestanizmi

2r Rostow, iktrsadi bi.ir.iimel'e sebep olan en belttgtn faktotiin net vaunmlarda milli gelirin 705'inden9''010'una veya 12'sine grkacak hrzh bit attrgrn olduiunu one si.irmektedir. Bu aym zamanda A. Lewis'indc goriiptidiir.r:16(10-1750 yillal arasrndaki finansal gcl-rqmclctin ba;;anh bir iz.ahriqin bkn. C. Wilson, a.g.e., on \.eon bcgrnci boliimler. Keza, P E. NI. Dickson, The Financial Revolutron in England. A Study in thel)evelopment of Public (lredit 1688 175(r, London, 1967.r Bkn. S. Fabricant, Rasic Factors on Productivrq. Change, Natronal Ruteau of Economic Research,()ccasional Paper, 63, New York, 1958.

Piyasa

ingiltere'de Sanyi Devriminin Nedenleri * 11

iktisadi bil.Limeyi teqvik etmiqti.2a 1688 siyasi devrimr ferdi ozgrirltik iEin birbaganydr. Bu devrim, poLitik etkiyi briy.ik olEride artlrml$, ticaret ve endristrismtfirun sosyal prestifini kur,-vetlendirmigti. Aynca sciz konusu srmflannrasyonel ckonomik de$erleri daha genel kabul edilir halc gelmigti.:' tsilimingeligmesi, sosyal gergekleri kantitatif bigimde olgmenin yaygrnlagmasr da

(siyasi aritmetik), iktisadi yagamda rasyonelLigi tegvik etmigti.26 J. Locke'uny aziar,nda ozedenen mrilkiyete dayair ferdiyetqiligin siyasi teorisinin geliqmesi

mrilkiyet haklanm kanunla kutsal kabui etmig ve sivil toplumun kontroltintimrilk sahibi insana vererek ferdi giriqimin bLitLinlngrinti temin etmigti.2T Bugenelleqtirmelerden sadece birisi ciddi bir bigimde tenkit edilmi;tir.28

Agrktrr ki, iktisadi briytime problemi sadece ekonomik bir hadise

de$ildir. A. C. Cairncross'un da belirttigi gibi "kalkrnma, ileri tilkelerin fizikiteghizatrm inga etmeden mtimkun olmayabilir: ancak $ayet o, bu teghizauinpa eden insanlann dligrincelerinde meydana gelmernigse daha da imkinsrzolur".2e Ekonomik buyume igin gerekli olan begeri tutumlar -bilgt, tecrube,vasrf, kendi kendini disiplin etme, neden vt: gozlem taraflndan yonlendirilenisteklilik, yeni ve daha iyi ;eyleri ^r^m

hazr.hhg4 frsatfara kargr duyarhhk,

degigime uyma kabiliyeti- esasen egitim ve terbiyenin ininleridir. Bu gereklitutumlafl ti:reten bir sosyal gevrenin geligmesi hakkrnda de$erli Eok az gey

biliyoruz. Hagen'a gore gocukluk qevresindeki degigmeden kaynaklanan

nesiller atast gahsiyet degigimi olmakstztn bir toplumda, yenili$e yonelikfaaliyederde artrg olmaz.r(' Bu genellegtirme, nispeten krsa vadeli degigmeler

rizerinde durur. Burada modern iktisadi bilnimenin yaplslnl olu$turan ve

yizyilar boy'u suren bir sosyal ve entelektiiel de$igikligrn Avrupa uygarhgr

olduiunu hatrdamak onemlidir. Japonya haricindeki Avrupa drgr toplumlarheniiz baganh bir iktisadi briyrime sailamlg degillerdir. Bu, sanayilegmenin

genel olarak bir Avrupa uygadrgr tirtinti olduiu {ikrini uyandtrmaktadrr.

r{ Bu tezin Ingrhzce en meghur izahr R. H. Tawney tarafindan Rehgr,rn and the Rise of CapitaLism,

London, l')26'da )aprlmrsur.r5 Ru, Lecky tarafindan uzun ?.^m^n once fark edilmrgtr: Iindiistriyel ve parah stntflann siyasi etkisi

devnm tatafrndan biiy'rik olgude arttrlmrptrt. History of England in the Eighteenth Centurl', London,1878-1892. Cilt 1. s.201.r(' Bkz. G. N. Clark, Science and Social \l'elfate in the Age of Newton, ()xford Llniversty Press, 1949;

\I'l Letwin, The ()rigins of Scientific Economics, London, 1963.:' Bu tez, C. B. N{acpherson tarafindan The PoLitical Thcory of Possesive Individualism: Hobbes tol,ockc, Oxford Llniversry Press, 1962 adh eserinde aqrk bir bigimde geliqtirilmigtir.:t Din ve kapitalizmrn $ksehgi hakkrndaki htcraririin ozeu vc elegtirisi igin bkz. K. Samuelsson, Rrlrgz

on and Economit Attion, London, 7961.re Caincross, a.g.e., s. 31.r" Social Theory and Economic Change (trds. T. Bums and S. B. Saul) l,ondon, 19(17, s.35; E. E.Hagen, ()n the Theory of Socral Change, London, 1964 r'e D D. NlcClelland, The Acheiving SocieryPrinceton,1961.

Yaz-Giz 2005 Sayr:15-16

12 + R. M. Hartwell

Avrupa ve Ingiliz tarihi iktisadi bril'rime ve sosyal degigim aErsrndan yenidenincelenirse hem sosyal degigmenin do$asr hem de onun iktisadi briyumedekirohi daha iyi anlagrlabiJir.

E n basit izah diizef inde, tr.im ekonomik de$igmeler iki faktonin sonucudur.Yeni bilgi (dzellikie de teknik bilgi) ve bu bilginin mal ve hizmet riretimindeetkin bir gekilde kullanilmasr.3l Bu durumda ara$rmlacak dort sorun vardrr;yeni bilginin kaynaklan, yeni bilginin iletigim araglan, bu bilginin uygulanmanedeni ve bu bilgiyi kullanmada toplumun ve ekonominin etkinligi. Yenibilginin mevcut oldugunu varsayarsak sorun ekonominin tepki elastikiyetininincelenmesi ve tepki mekanizmasnm -ki bu sayede yeni bilgi yeni r-iretimmetotlanna aktanlabilir ve yayilma stireciyle bir yerdeki degigme ekonomininoteki krstmlarrna da nakledilebilir- anahz edilmesidir. Geleneksel gorrigegore icat drgsal (egzojen) olarak belidenir; yeni bilginin uygulanmasr, diferbir deyimle yenilik ise ekonomik faktoder tarafndan tegvik edilir.32 Elbetteki, yenilik (innovation) kaynak mevcudiyeti ve talep potansiyeli gibi iktisadifaktoderce daima engellenir, icat esasen bireysel kavrayrg, bilginin artr$ oranlve sosyo-ekonomik tegviklerin rininridrir. Bilginin biyrimesi icat imkAnlannrsmrrlar; piyasa baskrsr ise, icat gabalanna yonelik somut tegvik yada anld tegviksa$lar. Bilimin geligmesi 17001n yrlarda oyle bir noktaya ulagmrpu ki, buharmakinesinden daha karmagrk makinelerin yapilmasl mtimktin hale geldi. Bugekilde on sekizinci yrizyrhn biyuk icatgrlan hemen hemen devamh biqimdepratik riretim sorunlanyla motive edilmigti ve onlar y^r^ilcr bir gaba igindeserveti aragtrrmr glardr. 33

Ekonominin yenili$e olan tepkisi bir ekonomik ve sosyal olgunlukmeselesiydi. Makul dtizeyde geligmig bir ekonomi, ihtiyag duydu$u yeniliktenkazangls, grkabilir. Qrinkti, yeniligi baganh bir gekilde uygulamak igin yetigmigigplicinrin, enerjik girigimcilerin ve teknik agtdan reforme edilmig endristrininmallarrna ait potansiyel bir pazann bulunmasr gerekir. On sekizinci ytizyrlIngiltere'si srk srk az geligmig olarak tarumlanmrgur ikusatgiar iEtn az

geligmigligin manasl gunlan ihtiva eder: Nrifusun biiyrik bir krsmt (2/3'indenfazlast) tanmla u$ragrr; gelir seviyesi gok drigrikttir, bu nedenle goiu krsmrgda ve oteki zorunlu ihtiyaglar igin harcarur; tasarruflar azdu ve fert bagmadrigen sermaye dngnktiir; nrifus ekonomik agrdan (egitim, yetenek, beceri,

r1 S. Kuznets'e gtite siitekli niifus ve iitetim artrpr artan test edilmig bilgr stokuyla miirnkiin olabilir vemodern iktisadi biiyiime bir iiretim sistemrnin yaydmasr, yam test edilmig bir organrze bilgr sisterniolatak tamrnlanabilr (S. Kuznets, a.g.e., s.83-84).32 Bkz. S. C. Gilfillan, Invention as a Factor in Economic HrstorliJournai of Economic History, dSupplement, 1945.33 Bkz; NI. Biaug, A Survey of the Theory of Process-Innovations, Economia, F'ebruary, 1963.

Piyasa

ingiltere'de Sanyi Devriminin Nedenleri + 13

davrantplarda) geridir ve nrifus arflgr riretim artl$lndan daha hrzhdrr; yetercizulagtm ve kredi imkinlan nedeniyle fert bapma ticaret hacmi oldukga dngtiknirve bu nedenle piyasa genigleyememigtir; zirai tekniklerin seviyesi drigriknirve donum bagrna elde edilen kazang azdr, ayrrca endistride basit teknolojikullamlt. Gelir ve tasarruf dngnk oldugundan ekonomi, bir krsrr dongriyegirer. Qrinkri talep ve yatmm seviyesi bnpimeyi tegvik edemez seviyedekahr.

Bu kritedere gore sanayi devdminden onceki ingrltere az geligmig degildi.Ntifusun o/o40'ttatmlau$ragtyor, bu oran devamh azalma gosteriyordu. Nrifusbaskrst yokru. I{aynaklar boldu ancak yeterince kullarulmryordu. I{omrirr.iretimi on altrnct )'rizyrldan sonra devamh artrg gostermigti.Hahhazrda genigbir sermaye stoku ve ileri bir teknoloji vardr. Ucreder, insanln hayattakalmasrigin gerekli olan seviyenin tisnindeydi. Tasarruflar oldukga bliyukrri. Briyukkasabalarla birlikte onemli bir ihracat ticaretine sahip bir endristriyel sektorvardr. Gehgmig finansal ve ticari kurumlar mevcuttu. Okul ve riniversitelerinyarunda gelipen bir kitap basrm sanayisi vardr. Bu az geligmig bir ekonomidegtldi. T. V. Veblen'in deyimiyle toplum, ekonomik iledemeleri kabul etmeyeyetecek kadar degiqmigti. Sosyal de$erlerin deSigmesi ile fabrikalar ve dahafazla gehr,

^rtanbft gekilde takdir gdniyordu. Ekonominin istekliligi yuksekti,

grinkr.i piyasa mekanizmasr gok iyi gahgryordu. I{rsaca sanayi devrimi rjncesiIngiliz ekonomisi oldukga ileri dr.izeydeydi ve biiyrime kaydediyordu.

VI

Sanayi devriminin baglamastyla briyrime ne z^man en tist noktaya ulagmrgu?

Sanayi devdminden onceki Ingrliz tarihinin iki y.tizyrh incelendigindeRestorasyon devrinin agrk bir de$igme trendi gosterdigi belidenebilir. Budonemde ticaret, tarlm ve sanayide kayda de$er iledemeler olmugtu. Hrikrimetulusal baqanyt (refahr) tegvik etmek iEin etkin orgiider olugrurdu. Tanmsektortinde giftgilik tekniklerindeki ilerlemeler ve tanmsal organtzasyondakiiyilegmeler gda ve hammadde

^rzrnr ^rtfimrg, tanmsal gelirleri ytikseltmig ve

endtistriyel mallann pazartntgenigletmigti.3a Yem rirrinlerinin arzrnda, tahd ilegiftlik haywanlan arasmdaki fiyat nispetini ikincisinin lehine kaymaya tegvikeden kritik yenilikler oldu. Bu da daha fazlakolonizasyon^ve karma giftgiligingeligmesine yol agtr. Qifdik hayr,anlannn fryadannln artmasl krsmen ettalebinin artmasmdan lcsmen de ytin ve deri gibi ham madde girdilerine ihtiyagduyan endristrilerin talebinin briytimesinden kaynaklanml$tt. Endtistride

ra Bkz. E,. J. Jones, Agirulture and l:,conomic Croath in I:ngland, 1650-/ 81 t

Yaz-Giiz 2005 Sayr:15-16

14 + R. M. Hartwell

ise imalat tarzlannda onemli de$gmeler oluyordu. Bunlardan bazrlan goyle

stralanabilir; yeni endristrilerin ort^y^ Erkmasr, tekstil sanayinin genigiemesi vegegidenme si, komrir madenciliginin geligmesi ve oteki madencilik nirlerinin de

genel olarak geniqlemesi.ls Ilc ozellik, bu donemin endiistriyel deSigmelerinioncekrlerden ayrmaktaydr. Teknolojinin devamh daha karmagtk hale gelmesive co$rafi konsantrasyona yonelik e#li-. Halthazrda on dokuzuncu l.tizyrlingilteretinin sanayi haritasr on yedinci y'rizyrldaki bigimini ahyordu. 1660yrlrndan sonra )'Lrrt igindeki piyasalar hakkrnda Eok gey soylemek z<>rdur.

Ancak mriteakip yarlm 1'rizylda drg ticaret geniplemig, bu sayede Ingiiteredtinyantn antreposu haLine gelmigtir. Aynca deniz ticareti bnynmng, Lmanimkanlan geniglemig ve gittikge btir,'riyen ve servet sahibi bir triccar topluluguottaya gtkmtgtrr.36 Epit drizeyde onemli olan di$er hadiseler uzun vadeliipotegin kabulti, faiz oranlannrn dri;mesi ve Ingiltere bankasr ile bir ulusalborg bankastrun kurulmasl idi.r7

1660 yrhndan sonra tanmsal olmayan sektorlerin geniplemesi hayli ileri birduzeye ulapml$tr. Gregory King 1696 yrhnda Briyiik Britanya'run kargrlaqilrmaLgiicriryle ilgili tahminde bulunmug, bundan, milli hasilarun sadece o/040'tntn

tanmdan elde edildifi gonilmr.igtur.

On sekizinci l.rizyrlda da bu temal'tiller devam etmigtir: Daha fazla kigiistihdam edilmig; daha fazla kaynak edinilmip ve daha verimli kullarumlarayonlendirilmig;beperi ve fiziki sermaye stoku hem artml$ hem de i),ilelmiitir.Tanmsal amagh kullanrlan arazrler geniglemig, qittgilik ve organizasyondakideSigmeler sayesinde tiretimde dikkat geken bir genigleme kaydedilmigtir.Oteki iki tanmsal fenomen de hayii onemliydi: 1730 yrhndan sonra tanmsalfryadan dnink seviyede tstan 20 yrihk iyi hasat donemi tanmda yaprsal

degi;meyi zodamtg r.e grda {iyatlanmr ricredere bashn oldu$u bir zamandasatrn alma grictinri desteklemiq tir.

Ntirfus aruqt ile iktisadr btiy'Lime arasmdaki iligki hem ilginE hem de

karmagtknr: Artan nifus bir r.iretim faktoninde (emek) artl$ anlamma gelir;tarihte nrifus arngr griphesiz artan uretimin onemLi bir kaynaSr olmugtur. Qinknson zamanlara kadar sermaye kargrlagurmah olarak onemsizdi ve eme$in,tiretimi arflrmadaki kabiliyeti 1'riksekti. On sekizinci 1'tizyrlda (1750 yrhndanonce) daha fazla gda, niifus ve tiretimin daha brildk olmasrm mtimkrin krldr:

r5 Charles Wilson, a.g.a., I)okuzuncu Boliim.'('R. Davis, English frorcign Ttade, l(r(r0-1700,-l'he hconrntr lTistorl P'elirlut,YII, no:2, 1954.

'- H. J. t{abakkuk, The Price of l-and in England, 1500 1700, Vtrlstha/| Geschichte and lVirtshafxgeshiL-te, Stuttgart, 1966.

Piyasa

ingiltere'de Sanyi Devriminin Nedenleri * 1S

daha ucuz gda ise hem y:rt iEi imalaun hem de somtirgelerden elde edilenurr.inlerin (gay ve geker gibi) talebinin artmaslna ve gegidenmesine imkinverdi. Bu nedenlerden dolayr 174}'hyllar,imalat yatlrlmlaflmn ve drg ticaretinartfl$, bunun sonucunda da ekonominin tanmsal olmayan sektoderinde gelirve istihdamln yarafll&gl bir on yrlhk bny.rime donemi oldu.

Sonraki geligme agamastnda ntifus daha htzh afiarken, nifus artl$1nln etkintalebe donrigmesi yanflmlarln devamr igin piyasa firsadan sagladr. Talebinartrgr ithal edilen bakkal egyalan ttiketiminin artmaslndan da agrk bigimdeg6rtilmekted:,r. Pazarlann kanprk olmasr nedeniyle koylerde di.ikkanlannkurulmast, sergi ve selTar saficllarln ortaya grkmasr piyasanrn gelipmesrirecinin bir pargasr idi.38 Onemli bir diger iyilepme de yol ve nehiderdegonilmrig; kanal inpaatlan yaprlmrptr. Piyasa, yriksek ulagrm maliyeti ve kriqrikkasabalarla srrurlandrirndan on sekizinci yrizyrhn ikinci yansrnda gehirlegme

ve kanal ingaatt gok onemiiydi. Piyasayr, dngtik geLir smrdandrnlchgrnda bu kezbir yandan ticrederin artmasl, diger yandan da mamul mal tiretim maliyetinindtipmesi onem kazanryordu. Heaton'rn igaret etti$ gibi hikaye.. . "daha ziyadebir maln bny-ik miktarda yeni talep oiu$rurmasl sonucu tiretim maliyetlerinindripmesi, metotlarlnln ise degi;mesiydi". Yine Heaton'rn belirttigi gibi hadiseiq ticaret stnrrlamalannrn olmadrg iyi teqkil edilmip bir ulusal piyasada, yanidrinyantn en genip serbest ticaret bolgesinde vuku bulmuptu. Bu piyasarunhizmet vermesi rgin Ingilterc'nin ticari ntifusu "hem mutlak hem de nispiolarak sanayi devriminden onceki 1'uzFlda artmlgtl".3e Bu tacir srmfi hemAvrupa'da hem de Amerika'da buytimeye devam e den bit dr9 ticaret hizmeti de

vermigtir. Bununla birlikte chg trcaret istikrarsrz ve nispeten krignk hacimliydi.M. \t: F'linn'in belirtti$i gibi birqok endristri igin yurt igi talep baskrndl, bunedenle tiretim tizerine daha beLirgin etkide bulunabiliyordu.a')

()n sekizinci yrizyhn ortaianndan itibaren (mifus baskrsr ve kotri hasattandolayr 1750'den sonra gda fiyatlanrun arhrmasl sonucu) tartm^, (maliyetlerindriqmesi ve pazarlann genigiemesi iqin) iletiqime, (daha zengin ve genig nifusunartan talebini karprlamak igin de) endristriye yaprlan yatrnmlar arlyordu. Dahagok arazt ekilmeye baglandr, daha fazla hammadde sanayi sektoru riretiminetahsis edildi. Teknik degigme sayesinde sanayideki r.erimlilik y.rikseliyordu.Bril'time faktot

^rztnrl artmasr, teknolojinin de$igmesi ve talebin artmasryla

tepvik ediliyordu. Yat1flm ve yenilik, endustrideki r.erimli[S artlrml$, bu da

r8 A. H. John, Aspccts of English Economic (lrowth in the First Half of the Eighteenth Oenrurl',L.ssay in flcor-romic Historl', Vol: 2,.l,ondon, l9(r2, s. 3(r9.r'' R. R. V/estctfield, N{rddlemen in Enghsh Business, 1(r00-17(r0, \'ale Universrty Ptess, 1915, s.,{12.4" NI. $( Irlinn; a.g.e., s.(r2.

Yaz-Giz 2005 Sayt:15-16

16 + R. M. Hartwell

daha fazla istihdam yaratank ticretlerin Jrrkanya dogru meyletmesine yolaqml$tl. Ancak faiz oranlartnrn drigrik kalmasr nedeniyle ticretler de yavagEa

y.tikselme gosterdr. Tegebbtise mani olacak bir sermaye veya emek darL$rbulunmuyordu. Talep, yeterli seviyede kahrken tegebbris maliyeti nispetendngnk oldu, bu da yaunmlan teqvik etti. Domim noktasma 17801i yrllardagelindi. Bu yrllarda hem reel hem de potansiyel talep baskrsrmn buyrimesiendiistrideki verimliligin artmaslna yonelik bir baskr ort^ya grkardr. Bu,kayda de$er bir dizi teknik hamlenin ortaya grkmasma yol agu. Bu durumsanayi mallanmn {iyadannr o derece azalttt ki, sadece )'trrt igi talep briyrikolgride artmaml$, ayrl- zamandaingll:z mallan tarife ve ula;rm srmdamalannaraimen tum Avrupa pazannda hricuma ugrayacak kadar ucuzlaml$tl. Artlksanayi devrimi de baplamrgtr.

Piyasa