CRNOGORSKA AKADEMIJA NAUKA I UMJETNOSTI

„CRNA GORA U XXI STOLJEĆU – U ERI KOMPETITIVNOSTI“

INTEGRACIJA U EVROPSKE I EVROATLANSKE STRUKTURE

Prof. dr Gordana Đurović1

Prof. dr Lidija Čehulič-Vukadinović2

Prof. Dr Danjela Jaćimović3

Mr Mehmedin Tahirović4

Mr Nikola Milović5

Sažetak za završne rasprave, 30. Mart 2010

1 Univerzitet Crne Gore, Ekonomski fakultet, Podgorica; Jovana Tomaševića 37, Podgorica; e-mail: gordana@t-com.me ; 2 Sveučilište u Zagrebu, Fakultet političkih znanosti, Zagreb; Univerzitet Crne Gore, Fakultet političkih nauka, Podgorica; Vrbanićeva 21, Zagreb, Hrvatska; e.mail: radovanvukadinovic@hotmail.com3 Univerzitet Crne Gore, Ekonomski fakultet, Podgorica; Jovana Tomaševića 37, Podgorica; e-mail: danijelaj@ac.me; 4 Šef Odsjeka za NATO u Ministarstvu odbrane Crne Gore, Jovana Tomaševića, Podgorica; e-mail: tahirovic_ga@yahoo.com i mesha@t-com.me ; 5 Univerzitet Crne Gore, Ekonomski fakultet, Podgorica; Jovana Tomaševića 37, Podgorica; e-mail: nmilovic@t-com.me ;

1

INTEGRACIJA U EVROPSKE I EUROATLANSKE STRUKTURE

1. Integracioni ciljevi – ekonomska i bezbjednosna vs. politička integracija

1.1. Evropska unija 1.2. NATO

2. Kompatibilnost EU i NATO u sistemu kolektivne bezbjednosti, regionalne stabilnosti i ekonomske perspektive i mogućnosti integrisanja Crne Gore 2.1. Evropski bezbjednosni i odbrambeni identitet 2.2. Oblikovanje zajedničke evropske i bezbjednosne politike 2.3. Evropski Ustav i zajednička odbrambena i bezbjednosna politika EU 2.4. NATO u Novom svjetskom poretku - Transformacija NATO-a 2.5. Odnosi NATO, UN, OEBS-a i EU 2.6. NATO na Balkanu 2.7. Regionalne bezbjedonosne inicijative 2.8. Ekonomski efekti i perspektive uključenja Crne Gore u EU i NATO

3. Pretpristupni dijalog za punopravno članstvo 3.1. Evropska unija

3.1.1. Status zemlje kandidata 3.1.2. Pretpristupni pregovori

3.2. NATO 3.2.1. Partnerstvo za mir 3.2.2. Nacionalni sistem bezbjednosti Crne Gore – reforma i perspektive

razvoja 4. Postpristupne obaveze

4.1. Postpristupne obaveze u EU 4.2. Postpristupne obaveze u NATO

5. Punopravno članstvo u EU i saradnja Crne Gore sa institucijama EU 5.1. Evropski parlament 5.2. Savjet EU i Savjet ministara 5.3. Evropska komisija 5.4. Ostale institucije i specijalizovane agencije

6. Regionalizacija i tržište 6.1. WTO /STO/ 6.2. CEFTA 6.3. Jedinstveno tržište EU – slobodan protok roba, ljudi, usluga i kapitala 6.4. Pozicioniranje male otvorene ekonomije u strateškim ekonomskim

integracijama i savremenim medjunarodnim ekonomskim odnosima 7. Međunarodne vladine i nevladine organizacije

7.1. Specijalizovane ustanove UN i njihov odnos s Crnom Gorom 7.2.Medjunarodne finansijske organizacije i uticaj na finansijski sistem Crne

Gore 7.3. Neke regionalne organizacije od interesa za Crnu Goru 7.4.Medjunarodne nevladine organizacije u različitim područjima i saradnja

Crne Gore s njima PRILOG: Evropska komisija, Nacrt dokumenta „EVROPA „2020“, 3.3.2010

2

1. INTEGRACIONI CILJEVI – EKONOMSKA I BEZBJEDNOSNA VS. POLITIČKA INTEGRACIJA

Kraj II svjetskog rata označio je početak nove ere u odnosima između evropskih država.

Trebalo je staviti tačku na međunarodne sukobe i izgraditi trajni mir koji će počivati na zajedničkim vrijednostima i interesima evropskih naroda. Nova generacija evropskih državnika lansirala je ideju ujedinjene Evrope zasnovane na ugovorima koji će garantovati mir, vladavinu prava i jednakost država. U periodu od 1945. do 1950. godine formiraju se brojne regionalne i međunarodne organizacije, koje su kao osnovni cilj imale očuvanje mira i bezbjednosti, obnovu ratom razorenih privreda, podsticanje raznih vidova saradnje između država. 6

Druga polovina XX stoljeća opredjelila je dva osnovna strateška pravca integracija zemalja Evrope – to su integracije u evropske i evroatlanske strukture. Vrijeme je potvrdilo da su evropske zemlje prepoznale interes snaga ovih nadnacionalnih organizacija, strateški koncept njihovog daljeg razvoja i širenja, njihovu fleksibilnost i pravovremeno prilagođavanje globalnim izazovima bezbjednosti, stabilnosti i prosperiteta. Ove integracije obilježiće i XXI stoljeće. Vrijeme je potvrdilo da su evropske zemlje izabrale ekonomske integracije kao stub evropskih integracija, koje prati bezbjednosni aspekt, dok su euroatlanske integracije opredjeljenje bezbjednosnim motivima, koje prati izražen ekonomski aspekt.

Kada je o političkoj integraciji riječ, treba je razlikovati od političkih motiva integracija, koji su u biti imali pozitivnu ulogu, u smislu da su politički razlozi integracija bili stvaranje demokratskog identiteta Evrope, koji se zasniva na političkim moralnim i društvenim vrijednostima, kao što su: vladavina prava, demokratija, lična sloboda, odgovornost, podjela vlasti itd. Politička integracija ostala je na marginama integracionog procesa, sačuvana samo u idejama evropskih federalista, jer su snažni nacionalni identiteti država članica bili ključni kočničari tog projekta u svim dosadašnjim pokušajima. Noviji pokušaji integracije spoljnih akcija Unije, samo su pragmatičan odgovor na potrebe jačanja pozicije Unije na svjetskoj sceni – predstavniti EU kao jednog od glavnih igrača, a ne samo kao nadnacionalnu organizaciju sui generis koja pruža gotovo 60% svjetske razvojne pomoći (not global payer, but global player). 1.1. Evropska unija7

Evropska unija danas je zajednica 27 država, u kojoj na 4,2 miliona km2 živi 497

miliona stanovnika i u kojoj se službeno komunicira na 23 jezika, gdje se zajedničke politike sprovode preko veoma razgranatog mehanizma institucija koje objedinjuje i uređuje pravna tekovina Unije, tzv. acquis communautaire. Od Šumanove deklaracije iz 1950.godine, preko Evropske zajednice za ugalj i čelik, Rimskih ugovora o osnivanju EEZ i EUROATOM-a, Briselskog ugovora o spajanju, Jedinstvenog evropskog akta, Mastrihtskog ugovora o osnivanju EU, zatim Amsterdama i Nice, sve do Lisabonskog (reformskog) ugovora danas, Unija je rasla (u dubinu i širinu) i dobrovoljno privukla u svoju strukturu najveći broj evropskih zemalja u više talasa proširenja (1973,1981, 1986, 1995, 2004, 2007). Po oblastima koje obuhvata – od poljoprivredne politike, trgovine, prevoza, do pitanja spoljne politike, odbrane, pravosuđa i mnogih drugih – EU podsjeća na „superdržavu”, na organizaciju koju neki doživljavaju kao „postmoderno carstvo”. Ali to moderno carstvo nije originalno samo po činjenici da nema cara ili da su u njega udružene demokratske, suverene države. Ono je neobično i po tome što se radi o prvoj zajednici država u ljudskoj istoriji koje su se objedinile sasvim dobrovoljno i miroljubivim putem. Stoga je EU jedan od najoriginalnijih političkih izuma našeg doba, jedinstvena po svojim

6 Ujedinjene nacije (1945.godine), Međunarodni monetarni fond, Svjetska banka, GATT (Opšti sporazum o carinama i trgovini), Savjet Evrope, NATO. 7 Prof dr Gordana Đurović

3

karakteristikama, svojevrsna tvorevina kakvoj nema poređenja u istoriji (sui generis). U drugoj polovini XX i početkom XXI vijeka Unija je ostvarila ono što nijesu uspjeli brojni evropski osvajači i vojskovođe – ujedinila je veći dio evropskog kontinenta.

Evropsku uniju čini 27 evropskih zemalja (7% svjetske populacije i 30% svjetskog BDP) koje dijele iste demokratske vrijednosti i posvećene su zajedničkom radu za opšte dobro građana Unije. One su prenijele posebna ovlašćenja zajedničkim evropskim institucijama, tako da se demokratske odluke o pitanjima od važnosti za cijelu Uniju donose na evropskom nivou. Istovremeno, EU je posvećena i očuvanju različitosti evropskih kultura i načina života, očuvanju identiteta svake države članice.

Više evropskih zemalja takođe je zakucalo na vrata EU - tu je i Crna Gora. Okružen Unijom, cijeli region Zapadnog Balkana, teško da može razvijati drugu stratešku integraciju kao razvojni okvir osim evropske integracije. Za očekivati je da će cijeli region do kraja ove decenije biti unutar Unije. Dalje širenje EU – Turska, zemlje istočnog partnerstva, ostaju na agendi EU za ozbiljno promišljanje poslije 2014.godine. 1.2. NATO8

Raspadom bipolarne faze međunarodnih odnosa urušio se sistem kolektivne međunarodne bezbjednosti temeljen na dva podsistema parcijalne kolektivne bezbjednosti (NATO, Varšavski ugovor). NATO je ostao kao najjača, najveća, najmoćnija, najbrojnija, najbogatija bezbjednosna organizacija koja je, da bi opstala u radikalno promijenjenom geopolitičkom, geostrategijskom i geoekonomskom okruženju, morala otpočeti sa reformama svoje strukture, ciljeva, snaga za njihovo sprovođenje, ali i uspostavljati partnerske odnose saradnje sa drugim međunarodnim organizacijama. Ujedno je NATO otvorio vrata i novim potencijalnim članicama, kada i ako ispune određene uslove, zatražio da Evropska unija postane evropski stub bezbjednosti unutar novih transatlantskih odnosa (projekt ESDI, Zajednička spoljna i bezbjednosna politika), te ponudio dojučerašnjem protivniku, nasljednici SSSR-a, Rusiji, adekvatne mogućnosti zajedničke akcije i saradnje. Te brojne reforme kontinuiran su, zahtjevan i skup proces koji još uvijek traje. Približavanjem Crne Gore NATO-u i njenim punopravnim članstvom u narednom krugu proširenja Saveza, Crna Gora će dobiti politički, bezbjednosni i ekonomski okvir za svoj uspješan daljnji sveukupni razvoj, daljnju jaču integraciju u evropske i euroatlantske procese, ali i mogućnost ravnopravnijeg nastupanja kao akter širom međunarodne zajednice. 2. KOMPATIBILNOST EU I NATO U SISTEMU KOLEKTIVNE BEZBJEDNOSTI, REGIONALNE STABILNOSTI I EKONOMSKE PERSPEKTIVE I MOGUĆNOSTI INTEGRISANJA CRNE GORE9

2.1. Evropski bezbjednosni i odbrambeni identitet

Evropski bezbjednosni i obrambeni identitet u budućem razdoblju formiraće se u

zavisnosti od opšteg razvoja evropskih integracionih kretanja, ali isto tako i od odnosa koji će se formirati u strukturi glavnih aktera međunarodne zajednice (SAD, Rusija, NR Kina, Pacifik). Evropa, koja će demografski biti slabija u odnosu na nove aktere savremenog svijeta, moraće uložiti mnogo više napora u izgradnju svog vjerodostojnog odbrambenog identiteta koji, upravo zbog novih izazova koji već sada, a u budućnosti će još i više, dolaze s prostora izvan

8 Prof dr Lidija Čehulić 9 Prof dr Lidija Čehulić (2.1.-2.5); Mr Mehmedin Tahirović (2.6-2.8)

4

Evrope, neće moći biti samostalan. Bez obzira na eventualni stepen jačanja sveukupnih evropskih veza, članice Europske unije moraće u budućnosti računati na atlansku sigurnosnu komponentu tj. na saradnju Europe i Amerike. Uzmu li se u obzir i objektivne trenutne teškoće u realizaciji koncepta Evropskog bezbjednosnog i obrambenog identiteta (politička nevoljnost pojedinih članica NATO-a i EU za taj projekt, nedostatak finansijskih sredstava za njegovu institucionalno uspostavljanje i operabilnost, razjedinjenost bezbjednosnih interesa članica NATO-a i EU i sl.) teško je za vjerovati da bi, na papiru dobro zamišljen i formulisan koncept evropskog bezbjednosnog i obrambenog identiteta, u budućnosti u praksi mogao i zaživjeti normativno planiranim intenzitetom. NATO je najadekvatniji kišobran unutar kog će se taj projekt razvijati. Od NATO-a , a ne primarno do članica Europske unije, će zavisiti koliku samostalnost će evropski bezbjednosni i obrambeni identitet imati u odnosu na Atlanski savez. 2.2. Oblikovanje zajedničke evropske i bezbjedonosne politike

Oblikovanje zajedničke evropske i bezbjedonosne politike ići će u skladu s jačanjem evropskog identiteta i stepena evropskog zajedništva. Razlike koje trenutno postoje kod evropskih zemalja neće biti odjednom niti brzo prevladane, ali se može pretpostaviti da će, pod uslovom intenziviranja svih ostalih integracionih faktora i veza (monetarnih, ekonomskih, socijalnih, kulturnih i dr.) unutar NATO-a i EU započeti proces jačanja evropskog bezbjednosnog sistema kao sastavnog dijela ukupnog integrisanja. Na zastoje se može računati i zbog činjenice da se svaka suverena država, koliko god živjeli u multipolarnom i međuzavisnom svijetu, najteže odriče dijela svoje nacionalne suverenosti upravo po pitanjima vezanim uz bezbjednost i obranu. Vojne establishment, vojna industrija potpomognuta bogatim kapitalom i multinacionalnim kompanijama, teško da će se odjednom i lako umrežiti u neku širu bezbjednosnu evropsku sferu i na taj način podjeliti velik dio zarade sa članicama EU koje tradicionano nisu bile niti dovoljno jake, niti involvirane u istraživanja i razvoj odbrambenog sektora, u kojem se još uvijek izuzetno mnogo i sigurno zarađuje.

2.3. Lisabonski ugovor i zajednička odbrambena i bezbjedonosna politika EU

Lisabonski ugovor kao novi krovni pravni dokument Evropske unije trebao bi poslužiti kao integracioni faktor razjedinjenih nacionalnih politika članica Evropske unije. Stoga su zagovornici brzog uspostavljanja zajedničke odbrambene i bezbjedonosne politike EU s nestrpljenjem očekivali njegovo usvajanje. No ostali su razočarani. U tekstu koji je nekoliko puta mijenjan i dopunjavan (Lisabonski ugovor), zajednička odbrambena i bezbjedonosna politika je sastavni dio zajedničke spoljne politike, ministar spoljnih poslova EU (a ne ministar odbrane) odgovoran je za njeno sprovođenje. Tekst Ugovora ostavlja dovoljno prostora svim stručnim službama, koje će iz njega u budućnosti izvoditi niže pravne akte i dokumente, da konkretnije definišu način finansiranja, način odlučivanja, ali i način sprovođenja zajedničke bezbjednosne i odbrambene politike EU. Bez toga, taj projekt mogao bi ostati mrtvo slovo na papiru. 2.4. NATO u Novom svjetskom poretku – Transformacija NATO-a

NATO je danas po broju članica najmnogobrojniji, po ukupnoj vojnotehnološkoj snazi najmoćniji, po broju aktivnosti najdinamičniji, po ekonomskoj snazi najbogatiji, po teritorijalnoj rasprostranjenosti članica najveći vojnopolitički savez čiji su punopravni član, i ukupno najmoćnija sila svijeta, Sjedinjene Američke Države. Pa ipak NATO danas gubi na svojoj kredibilnosti zbog previše preuzetih obaveza koje ne stigne i ne može adekvatno ispunjavati. Stoga NATO mora definisati prioritete svoje transformacije, prilagođavanja novoj

5

bezbjedonosnoj situaciji u 21. stoljeću, te nadalje mora odlučno sprovesti neophodne reforme. Fokusirati se treba na: povećanje efikasnosti/učinkovitosti snaga za odgovor (NRF-NATO Response Force), umrežavanje sa ostalim međunarodnim organizacijama koje, po svojoj prirodi, ne moraju i ne smiju biti isključivo bezbjednosne (EU, UN, OSCE; ASEAN, Grupa svjetske banke, Šangajska grupa, Afrička unija), intenzivirati odnose sveukupne saradnje sa Rusijom (Rusija se ne smije više posmatrati isključivo kao neprijatelj i skeptik euroatlantske ideje). Politička je odluka da je NATO-va misija u Avganistanu još uvijek primarna saveznička misija, ali trebalo bi ozbiljnije poraditi na pronalaženju strategije postepenog napuštanja, odnosno povlačenja iz Avganistana i prepuštanja situacije domaćim avganistanskim snagama.

Politika otvorenih vrata, odnosno pitanje primanje novih država (Crna Gora je prva na listi čekanja) u punopravno članstvo, ne smije ostati samo deklarativno načelo Saveza, jer će umanjiti intenzitet reformi potencijalnih kandidata. Novi strateški koncept, u kom će se zacrtati smjernice NATO djelovanja (ujedno i NATO transformacije) za narednih barem dvadesetak godina trebao bi sadržati ove elemente kao integralni dio teksta. Pitanja poput sajber kriminala (cyber attacka) ili osiguranja energetske sigurnosti, NATO bi trebao prepustiti za to profesionalno osposobljenim civilnim tijelima. 2.5. Odnos NATO - UN- OEBS- EU

Svijet budućnosti prema sadašnjim naznakama biće svijet multipolarnih odnosa. Evropa se u tom svijetu može pojaviti kao jedan od multipolarnih aktera pod uslovom da razvije svoj specifični identitet i stvori odgovarajuću strukturu vojnog i političkog djelovanja. Ako Evropa u tom pogledu zakaže onda joj preostaje da bude dio atlantske cjeline i da u atlantskoj integraciji vidi mogućnosti svoga nastupa na međunarodnoj sceni ističući u prvi plan atlantsko zajedništvo.

U sistemu evropskih odnosa, EU neće u budućnosti obuhvatiti sve evropske zemlje i postojaće potreba za održavanjem OEBS-a. Iako taj mehanizam neće imati niti neku veću snagu niti autoritet, on ipak može biti organizacija u kojoj se pojavljuju tri značajna aktera (EU, SAD, Rusija). U optimističkoj viziji međunarodnih odnosa OEBS bi mogao biti organizacija koja bi postavila temelje panevropske sigurnosti pod uslovom da se usklade ruska i atlantska stanovišta.

U multipolarnom svijetu međunarodnih odnosa Ujedinjene nacije bi mogle dobiti u budućnosti značajno mjesto i stoga bi se moglo očekivati da će NATO biti jedan od konkretnih instrumenata uz čiju pomoć se može realizovati mir i sigurnost. Zajedno sa bezbjednosnim snagama EU, NATO bi mogao poslužiti kao instrument koji ima najviše iskustva, spremnosti i materijalnih sredstava i snaga da ostvaruje ciljeve UN-a.

2.6. NATO na Balkanu Sukobi i nestabilnosti na Balkanu tokom devedesetih godina prošlog vijeka predstavljali su direktnu prijetnju bezbjednosnim interesima zemalja članica NATO-a i široj evropskoj bezbjednosti i stabilnosti. To je bio razlog što je Savez krenuo s operacijama upravljanja krizama i operacijama podrške miru, prvo u Bosni i Hercegovini, a potom na Kosovu i u Makedoniji. Tako su događaji koji su obilježili raspad bivše SFRJ omogućili praktičnu provjeru saradnje NATO i partnera u traženju efikasnijih odgovora na savremene izazove i prijetnje. Istovremeno, to su za NATO bile tri premijere angažovanja u novom svjetskom poretku: - uspostavljanje i održavanje mira u Bosni i Hercegovini, 1995. do 2004. godine, gdje je NATO prvi put u svojoj istoriji postojanja angažovao vojne snage izvan teritorije članica Saveza radi ostvarenja ovakvih ciljeva; - vazdušna kampanja NATO-a na vojne ciljeve i infrastrukturne objekte SRJ 1999. godine u cilju sprečavanja nastanka humanitarne katastrofe na Kosovu, i

6

- preventivno diplomatsko djelovanje NATO-a 2001. godine u Makedoniji, radi razoružanja Vojske za nacionalno oslobođenje Albanaca u cilju sprječavanja etničkih sukoba u državi. Zbog, još uvijek, neriješenih političkih pitanja u vezi ustavnih reformi i državnog uređenja u BiH, zategnutih odnosa između Srbije i Kosova, neriješenih odnosa između Makedonije i Grčke u vezi sa imenom makedonske države, kao i rješavanja pitanja povratka raseljenih i izbjeglih lica na svim ratnim prostorima bivše SFRJ, NATO će i u budućnosti ostati prisutan na balkanskom prostoru sve do uspostavljanja sistema bezbijednosti koji će moći biti garant mira i stabilnosti u Regionu. 2.7. Regionalne bezbjedonosne inicijative Radi prevazilaženja istorijskih predrasuda i prepreka regionalne saradnje, na podstrek EU, NATO, OUN, OSCE i SAD, pokrenut je niz inicijativa u Jugoistočnoj Evropi, koje bi trebale da doprinesu unapređenju stanja stabilnosti i bezbjednosti u regionu. U posljednjih 15 godina razvijen je širok spektar bezbjedonosne saradnje u regionu kojim su zahvaćene različite oblasti bezbjedonosnih rizika i prijetnji u Regionu i razvijani mehanizmi saradnje radi zajedničkog suočavanja sa njima u različitim oblastima kao što su: razvoj demokratskih institucija država, civilnog društva, vladavine prava, tržišne ekonomije i NATO kompatibilnih vojnih snaga; saradnja u borbu protiv korupcije i organizovanog kriminala i zaštiti ljudskih prava i sloboda; ekonomska i naučna saradnja; odbrambeno-vojna saradnja; demilitarizacija i uništavanje viškova naoružanja i saradnja u različitim kriznim situacijama i katastrofama. U budućnosti će većina inicijativa bezbjedonosne saradnje poprimiti regionalni institucionalni karakter s čime će se obezbijediti neophodne pretpostavke da Balkan postane zona mira, stabilnosti i prosperiteta. 2.8. Ekonomski efekti i perspektive uključenja Crne Gore u EU i NATO Crna Gora kroz integracije u evropske i evroatlanske strukture želi da rješava svoj bezbjednosni aspekt razvoja, uz istovremeno podsticanje svog ekonomskog razvoja. U tom smislu, NATO predstavlja najmoćniji političko-vojni savez na svijetu koji svakoj zemlji članici daje čvrstu garanciju da će njen suverenitet i teritorijalni integritet biti očuvan, a da će ekonomski razvoj biti stabilan. EU je najveći svjetski trgovac i veliko tržište, koje pruža mogućnost i za benefite ekonomske integracije malih ekonomija, a daje okvir za razvoj države vladavine prava, snažne institucije i biznis ambijent prilagodjen strateškim razvojnim partnerstvima. U krajnjem, integracije u evropske i evroatlanske strukture postaju ključna poluga rasta životnog standarda i prosperiteta zemlje. Članstvo u NATO-u Crnoj Gori bi donijelo mnogobrojne dugoročne ekonomske efekte koji bi uticali na poboljšanje kreditnog rejtinga, stabilnosti za investiranje, povećanje agregatne tražnje, rast BDP-a i razvoj crnogorske privrede uopšte. Države, koje su posljednje pristupile NATO-u, bilježe rast investicija, zbog porasta interesovanja investitora da ulažu u napredne i politički stabilne ekonomije. Češka i Poljska, koje su 1999. godine ušle u NATO, danas imaju gotovo udvostručen broj stranih direktnih investicija. Slovačka je za svega četiri godine od ulaska u NATO povećala ekonomski rast za 5%, čime se svrstala u najdinamičnije ekonomije centralne Evrope. Mađarska je, nakon učlanjenja, zabilježila veoma visok rast tzv. novih investicija. Sve zemlje koje su NATO članice pripadaju društvu najprosperitetnijih zemalja posljednjih 60 godina. Crna Gora, kao članica NATO-a, potvrdila bi imidž stabilne i bezbjedne destinacije za investitore i time stekla brojne ekonomske koristi koje bi doprinijele povećanju i održavanju

7

dinamičnog ekonomskog rasta. Crna Gora bi se pridružila zemljama koje imaju epitet „stabilne i bezbjedne ekonomije” i u kojima ne postoji rizik za ulaganje. Takođe, članstvo u NATO-u omogućilo bi Crnoj Gori da, kroz partnerstvo i pomoć zemalja članica bolje, brže i jeftinije reformiše svoj sistem bezbjednosti. Drugim riječima, kada se gledaju pozitivni efekti članstva u NATO-u, onda je to, prije svega, percepcija investitora da je ta zemlja sigurno mjesto za ulaganje. Taj efekat nije nimalo beznačajan jer će naredne godine biti period kada će se države utrkivati da privuku kapital za investicije, pa će im i članska karta tog vojnog saveza biti jedan od argumenata kojim će obezbjediti nove poslove i radna mjesta za svoje stanovništvo i podizanje standarda rastom BDP. Iskustva država koje su posljednje pristupile NATO-u pokazuju da bi i Crna Gora konceptom kolektivne odbrane u okviru NATO-a postala sigurnije i bezbjednije tržište za strana ulaganja. U godini kad je Rumunija pristupila NATO-u (2004), direktne strane investicije porasle su 166 odsto u odnosu na prethodnu godinu, a u Bugarskoj 47,5 odsto. Isti trend rasta zabilježen je i od drugog pokazatelja, rasta bruto domaćeg proizvoda: u Rumuniji je BDP za samo godinu dana porastao za 3,3 odsto, a u Bugarskoj je od 2004. do 2009. godine bilježio konstantni rast iznad šest odsto. Ukoliko bi Crna Gora ostala izvan kolektivnog sistema odbrane morala bi da izdvaja znatno više sredstava za odbranu. To potvrđuju i iskustva neutralnih zemalja koje izdvajaju izuzetno velika sredstva za odbranu: Švedska je za odbranu u 2007. godini izdvojila 5,5 mlrd $; Finska 2,8 mlrd $; Švajcarska 2,5 mlrd $; Austrija 2,3 mlrd $. Ove zemlje se po nivou izdvajanja za vojne svrhe nalaze između 25. i 40. mjesta u svijetu, dok se nove članice NATO-a (Češka, Mađarska, Rumunija, Slovačka, Bugarska, Latvija) po izdvajanjima za odbranu nalaze iza ovih neutralnih zemalja. Pristupanje NATO-u neće zahtijevati da Crna Gora izdvaja za odbranu više od 2% sredstava BDP-a, koje i sada izdvaja. Ulazak u sistem kolektivne odbrane podrazumijeva profesionalizaciju i optimizaciju snaga bezbjednosti Crne Gore, a posebno Vojske Crne Gore, uz manje troškove, s obzirom da ne treba ulagati u skupa borbena sredstva i kapacitete kao što su avijacija, protivvazdušna odbrana, mornarica i dr. Pored tih makroekonomskih, postoje i konkretni pokazatelji o koristima članstva u NATO-u. Nove članice, na primjer, mogu da koriste sredstva iz fondova za izgradnju infrastrukture (NSIP-The NATO Security Investment Programme), zatim da dobiju pomoć za uništavanje viška naoružanja i municije, a ekonomske prednosti donosi i konverzija namjene bivših vojnih objekata. Tako je, recimo, Bugarska 2007. godine dobila 75 miliona eura za modernizaciju vojske i pripremu jedinica za međunarodne misije i operacije, a Hrvatska će dobiti 40 miliona eura u narednih pet do deset godina za rekonstrukciju objekata (aerodromi, kasarne i luke) koje će koristiti njena vojska i snage NATO-a. Crna Gora bi bila u prilici ne samo da realizuje projekte koje finansira NATO, već i da sa drugim članicama razmjenjuje iskustva i znanja u oblasti reforme i unaprjeđenja sistema odbrane. Ulazak u NATO imao bi višestruke efekte na razvoj sistema nacionalne bezbjednosti Crne Gore. Takođe, članstvo u NATO-u doprinijelo bi i unapređenju bilateralne saradnje i diplomatskih aktivnosti, što bi poboljšalo rejting Crne Gore kod međunarodnih finansijskih institucija i privatnih investitora.

8

Pored ovih benefita, nove članice imaju i određene troškove, prije svega u povećanju dijela budžeta koji se troši za modernizaciju oružanih snaga. Hrvatska, na primjer, planira da do 2015. godine za modernizaciju vojske potroši milijardu eura, ali su i dalje nategnuti planovi za opremanje vojske višenamjenskim borbenim avionima iz straha da bi to bilo preveliko naprezanje budžeta. Konačno, nove članice imaju obavezu da prilikom ulaska u vojni savez plaćaju i dio troškova učešća njihovih jedinica u međunarodnim mirovnim misijama. Angažman vojnika u Avganistanu Bugarsku godišnje košta oko 68 miliona eura, a 300 vojnika u Avganistanu koštalo je Hrvatsku prošle godine između 30 i 35 miliona. Za neke države nije zanemarljiva ni suma koju treba da plate kao članarinu. U polemikama na temu članstva u NATO-u veoma često se poseže i za ekološkim argumentima. U toj oblasti, međutim, situacija je potpuno jasna – taj savez uvažava sve zakonom propisane mjere zaštite prirode i okoline koje dostavi zemlja domaćin vojnih baza. Grčka je primer kako NATO baze nisu nanijele štete turizmu i prihodima od te privredne grane. Članstvo u EU, zbog svoje sveobuhvatnosti i kompleksnosti, donosi opšte benefite zemlji prvenstveno kroz afirmaciju stabilnosti zemlje, njene bezbjednosti, ekonomske perspektive i jačanja sistema zajedničkih evropskih vrijednosti. U prilog ekonomskim efektima integracije, govore veoma dobri ekonomski trendovi u novim državama članicama u prvih pet godina nakon pristupanja, koji su prikazani u analizi Evropske komisije iz februara 2008.godine.

9

3. PREDPRISTUPNI DIJALOG ZA PUNOPRAVNO ČLANSTVO 3.1. Evropska unija10

Evropska unija zasnovana je na vrijednostima poštovanja ljudskog dostojanstva,

slobode, demokratije, jednakosti, pravne države, kao i na poštovanju prava čovjeka, uključujući i prava lica koja pripadaju nacionalnim manjinama. Ove vrijednosti su zajedničke svim državama članicama u društvu koje karakterišu pluralizam, nediskriminacija, tolerancija, pravda, solidarnost i jednakost između žena i muškaraca (član 6 UEU11). U članu 49 decidino se navodi da, pri odlučivanju Savjeta o novoj državi članici (poslije konsultovanja sa Komisijom i poslije odobrenja Evropskog parlamenta), kriterijumi pristupanja koje utvrdjuje Evropski savjet moraju se uzimati u obzir.

Unošenjem kopenhaških kriterijuma na nivo Ugovora, kao i iskustvom velikog petog proširenja Unije, za buduće države članice, pridruživanje i pristupni pregovori sve su komplikovaniji i zahtjevniji, pa možemo govoriti o novom trendu u politici proširenja EU – Enlargement plus.

Istovremeno, EU kroz član 50 UEU prvi put institucionalizuje proceduru izlaska iz evropske porodice. O načinu povlačenja, takođe se vode pregovori. Ponovni ulazak podrazumijeva kopletnu proceduru pristupanja i pregovore, kao da se pristupanje dešava prvi put.

3.1.1. Status zemlje kandidata Proces pridruživanja Evropskoj uniji u najširem smislu podrazumijeva ispunjavanje tzv.

kriterijuma iz Kopenhagena. Radi se o kriterijuma utvrđenim 1993 godine u Kopenhagenu, koji se odnose na:

1. Stabilnost demokratskih institucija, vladavina prava, poštovanja ljudskih prava i zaštita manjina;

2. Postojanje funkcionalne tržišne privrede i sposobnost suočavanja sa konkurentskim pritiskom i tržištem EU;

3. Sposobnost preuzimanja obaveza koje proističu iz članstva, uključujući ciljeve političke, ekonomske i monetarne unije. Pored ovih osnovnih kriterijuma, u Madridu, 1995. godine, je dodat još jedan kriterijum,

koji se odnosi na prilagođavanje administrativnih, upravnih i pravosudnih struktura normama EU, kako bi se zakonodavni okvir EU mogao djelotvorno primijenjivati. Ispunjavanje navedenih kriterijuma podrazumijeva potpunu javnost i transparentnost rada i aktivnu ulogu Parlamenta, komora, sindikata, nevladinih organizacija u cilju ostvarenja društvenog konsenzusa i obezbjeđenja podrške javnog mnjenja. Zemlje kandidati za članstvo u EU su Turska (od 1999, sa otvorenim pregovorima od 2006), Hrvatska (2004, otvoreni pregovori od 2005) i Makedonija (kandidat od 2005).. Taj status u 2010.godini dobija i Island. Proces stabilizacije i pridruživanja (PSP) je naziv za cjelovit, strateški pristup EU prema zemljama Zapadnog Balkana (termin se koristi u EU i obuhvata Hrvatsku, Makedoniju, Crnu Goru, BiH, Albaniju, Srbiju i Kosovo). Riječ je o procesu koji podrazumijeva čitav niz aktivnosti i odnosa izmedju zainteresovane države Zapadnog Balkana i EU, kao i postepeno usvajanje prava EU. Osnovni cilj PSP-a je ostvarivanje pridruživanja zemalja ovog regiona EU, uz istovremeno uspostavljanje pune i trajne stabilizacije, ne samo pojedinačnih država već i regiona u celini. Značajan sastavni dio PSP-a je insistiranje na međusobnoj regionalnoj

10 Prof dr Gordana Đurović 11 Ugovor o EU

10

saradnji zemalja koje žele da se pridruže EU, a u trećoj ravni kondicionalnosti postoje i individualni zahtjevi prema svakoj zemlji pojedinačno.

Tabela 1. PROCES STABILIZACIJE I PRIDRUŽIVANJA /PSP/ – ZAPADNI BALKAN, 2010 FAZE PROCESA HRVATSKA MAKEDONIJA ALBANIJA BiH SRBIJA CRNA GORA

Dijalog zemlje sa EK 02.2000. 01.1998 11.2000 1998 - jun 2001 ,god.izvještaji o PSP od 2002

Studija izvodljivosti 24.5.2000. 16.06.1999. /24.11.1999/6.06.2001. 18.11.2003. 25. 04. 2005 /Savjet ministara/

EK usvaja Direktivu o pregovorima 19.07.2000. 8.09.1999. 28.11.2001. 2005 12.7.2005. 3.7.2006.

SM usvaja Direktivu o pregovorima 20.11.2000. 24.01.2000. 21.10.2002. 21.11.2005. 3.10. 2005. 24.7.2006.

Početak pregovora 24.11.2000. 5.03.2000. 31.01.2003. 25.11. 2005. 10.10.2005 26.9 2006.

Parafiranje SSP 14.5.2001. 24.11.2000. Februar 2006 4.12.2007 7.11.2007 15.3.2007

Potpisivanje SSP /otvaranje tržišta/

29.10.2001.

6 godina

9.04.2001.

10 godina

12.6. 2006.

10 godina

15.6.2008

5 godina

28.4.2008

6 godina

15.10.2007

5 godina

Privremeni sporazum 1.03.2002. 1.06.2001. 1. 12. 2006 1.7.2008. 1.2.2009. 1.1.2008

Plan sprovodjenja SSP2003 - NPAA

2003 - NPAA

Jul 2006

AP za SSP

AP za SSP

Avgust 2008

NPI

Oktobar 2008

NPI jun 2008

2008-12

Zahtjev za članstvo 21.02.2003. 22.03.2004. 24.4.2009. (2010) 27.12.2009. 15. 12. 2008

Upitnik 9.7.03/ 9.10.03. 1.10.04 / 15.2.05. 20.12.09 / (2010) (2010) 22.7.09 / 9.12.09

Avis/Opinion/Mišljenje April 2004 Novembar 2005. (2010) (2011) (2011) Jesen 2010

zemlja kandidat 18.06.2004. 9. 12. 2005 (2011) (2011) (2011) ( 2010)

Stupanje na snagu SSP 1.02.2005. 1.04.2004. 1.4.2009. (2011) (2011) Maj 2010

Pregovori o članstvu 3. 11. 2005. (2010) (2011) (2011) (2011) ( 2011)

„Unutrašnja” spremnost za

članstvo (2014 – 2018)

2010

2014

2014

2014

2014

2014

3.1.2. Predpristupni pregovori Nakon podnošenja Zahtjeva za članstvo Crne Gore u Evropskoj uniji12 i njegovog prihvatanja od strane Savjeta ministara13, sljedeći važan korak u procesu pristupanja Evropskoj uniji je procjena zemlje - aplikanta u ispunjavanju političkih, pravnih i ekonomskih kriterijuma za članstvo u Uniji i sposobnosti zemlje za preuzimanje obaveza koje proizilaze iz članstva. U tom smislu, Upitnik EK predstavlja zvanični instrument kojim EU procjenjuje pripremljenost zemlje da započne proces pristupanja. Pozitivno mišljenje EK otvara mogućnost sticanja statusa kadidata i perspektivu pristupnih pregovora o članstvu. Evropska komisija na osnovu kvaliteta dostavljenih odgovora priprema Mišljenje (Avis/Opinion) koje predstavlja osnovu za zauzimanje stava, odnosno donošenje Odluke Evropskog savjeta, o tome da li je zemlja spremna za status kandidata, kao i da li je zemlja spremna za slijedeću fazu – definisanje okvirnog datuma za pregovore o pristupanju. 2010.godina posvećena je konsultativnom procesu sa EK za pripremu Mišljenja EK. Nakon kandidature, slijedi definisanje datuma početka pregovora o pristupanju, njihova priprema i sam početak (2011). Pripreme za pregovore podrazumijevaju:

• Usvajanje Nacionalnog programa za integraciju 2010-14 (NPI) čiji sastavni dio su aneksi: plana zakonodavstva, plana ljudskih resursa i finansijskog plana integracija, koji u krajnjem čini osnovu za pripremu Nacionalnog razvojnog programa (NDP); To je evropska agenda Crne Gore – kako do članstva u EU; horizontalna tema NPI su administrativni kapaciteti; Sastavni dio NPI je okvir agende konkurentnosti i operativni plan za dalju reformu državne uprave i lokalne samouprave;

12 Pariz, 15. decembar 2008.godine 13 Luksemburg, 23. april 2009. godine

11

• Intenzivno izučavanje evropskog Acquis-a – početak izrade crnogorskog Acquis-a • Formiranje koordinacionog mehanizma za integracije (pregovaračka struktura14),

uz dobru informatičku podršku, centralnu jedinicu za koordinaciju prevođenja i program kontinuirane obuke; Pregovarački tim i sedam grupa za europske integracije:

1. GRUPA ZA OBLAST TRGOVINE, INDUSTRIJE, CARINA I POREZA / Ministarstvo ekonomije 2. GRUPA ZA OBLAST POLJOPRIVREDE I RIBARSTVA / Ministarstvo poljoprivrede 3. GRUPA ZA OBLAST UNUTRAŠNJEG TRŽIŠTA I KONKURENCIJE / Ministarstvo ekonomije 4. GRUPA ZA EKONOMSKA I FINANSIJSKA PITANJA I STATISTIKU / Min.finansija 5. GRUPA ZA OBLAST SAOBRAĆAJA, ŽIVOTNE SREDINE, ENERGETIKE I REGIONALNOG RAZVOJA / Min.uredjenja prostora i zaštite životne sredine 6. GRUPA ZA OBLAST INOVACIJA, TEHNIČKOG RAZVOJA I SOCIJALNE POLITIKE / Min.rada i socijalnog staranja 7. GRUPA ZA OBLAST PRAVDE, SLOBODE I BEZBJEDNOSTI / Min.unutrašnjih poslova i javne uprave – 35 podgrupa za pregovaračka poglavlja15 – Konačno, čekajući odluku o kandidaturi, Crna Gora treba da počne pripremu i

svoje pregovaračke platforme, za svako pregovaračko poglavlje Odluka o kandidaturi, trebalo bi da nosi i naznaku kada bi se trebala uspostaviti

Međuvladina konferencija i početi pregovori. Zemlji bi najviše odgovaralo da uz kandidaturu dobije i mogući datum otpočinjanja pregovora, bez dodatnog uslovljavanja. 2011. godina – početak pristupnih pregovora Crne Gore

Bilateralnom međuvladinom konferencijom formalno počinju pregovori. Prva faza je tzv. skrining (screening) – analitički pregled i ocjena uskladjenosti nacionalnog zakonodavstva sa pravnom tekovinom Unije. Osnovna svrha screeninga je da utvrdi postojeće razlike u svakom poglavlju pregovora između zakonodavstva države kandidata i pravne tekovine EU s kojom je do trenutka pristupanja u članstvo potrebno uskladiti nacionalno zakonodavstvo. Na temelju analize od države kandidata očekuje se da pokaže hoće li moći u cijelosti prihvatiti pravnu tekovinu EU u pojedinom poglavlju pregovora i uskladiti uočene razlike u zakonodavstvu ili ima namjeru zatražiti odgovarajuća prelazna razdoblja za potpuno usklađivanje i sprovodjenje. Prvo se sprovodi Eksplanatorni skrining ( detaljno i sistematično prezentovanje i izučavanje Europskog Acquis-a po pojedinim oblastima), a zatim se radi Bilateralni skrining – ocjena sposobnosti kandidata da usvoji i primjeni Acquis u svojoj zemlji. Screening se sprovodi zasebno za svako poglavlje pregovora, a njegovo trajanje po pojedinom poglavlju zavisi od obima i količine pravne tekovine. Iskustva pokazuju da screening može trajati od jednog dana do nekoliko sedmica. Cjelokupan postupak screeninga uobičajeno traje oko godinu dana.

Komisija za određena poglavlja pregovora može državi kandidatu dostaviti popise pravnih propisa koji uređuju područje čija se usklađenost ocjenjuje. Popisi sadrže dijelove pravne tekovine za navedeno poglavlje kao i ostale akte, tzv. soft law, ponajprije relevantne 14 Da se predloži sastav pregovaračkog tima, odredi Šef pregovaračkog tima i Glavni pregovarač, kao njegovzamjenik (neka iskustva govore da Pregovarački tim ne bi trebao da broji više od 15 ljudi, a da ne moraju svi biti iz Vlade) 15 uz uključenje svih neophodnih institucija, ne samo organa državne uprave, već i pravosudnih organa i Parlamenta, zatim lokalne uprave gdje je potrebno, kao i CBCG, biznis asocijacija, regulatornih agencija, lokalnih eksperata, sindikata. Posebno važnu ulogu dobija nacionalni parlament.

12

presude Suda pravde. Screening liste (liste pravnih propisa) ispunjavaju članovi Pregovaračke grupe za odredjeno poglavlje, uz podršku nadležnog tijela državne uprave i modela koordinacije koji je razvijen.

Evropska komisija priprema Izvještaj o rezultatima analitičkog pregleda, Izvještaj sadrži ocjenu spremnosti države kandidata za prihvatanje i sprovođenje pravne tekovine i preporuku za otvaranje sadržajnih pregovora o pojedinom poglavlju pregovora. Ako procijeni da država kandidat nije dovoljno spremna za otvaranje pregovora u pojedinom poglavlju, Komisija neće preporučiti otvaranje sadržajnih pregovora, već će predložiti da prije otvaranja pregovora u tom poglavlju budu ispunjeni određeni minimalni preduslovi (eng. benchmarks). U tom slučaju zemlja mora da prethodno ispuni mjerila za otvaranje pregovora. Zemlja prvo ispunjava mjerila za otvaranje pregovora, EK ih ocjenjuje, a Savjet EU potvrdjuje. Radna grupa za proširenje Savjeta raspravlja o Izvještaju EK o skrininigu, a Savjet odlučuje o otvaranju poglavlja. Pregovori za pojedino poglavlje/područje se formalno otvaraju kada obje strane prezentiraju pregovaračke pozicije.

Crna Gora mora definisati jasnu proceduru kako će usvajati pregovaračku poziciju za svako poglavlje: prvo se usvajaju Skrining liste za pojedino poglavlje, piše se nacrt pregovaračke pozicije, prihvata se set EU propisa u tom poglavlju; utvrdjuje se spremnost da se usvoji i sprovodi Acquis toga poglavlja do dana pristupanja, daje se opis situacije u zemlji u tom području; pravi se detaljan plan za usvajanje EU propisa i definišu osjetljive i manje osjetljive oblasti, radi procjena uticaja, posebno fiskalnog uticaja, nekad analiza regulatorne reforme u cjelini; pravi se plan aktivnosti i predlog mjera, rokovi, nosioci; konačno, usvaja se – Pregovarački tim za to poglavlje, što potvrdjuje Vlada (Crne Gore). Određeno tijelo u Parlamentu za monitoring procesa pregovaranja takođe se mora definisati, jer ono daje mišljenje, konfirmaciju za odredjeno pregovaračko poglavlje. Pregovaračka platforma dostavlja se EU.

Istovremeno, EK izrađuje Nacrt zajedničke pregovaračke platforme EU, koji razmatra Radna grupa za proširenje Savjeta; konačno Savjet EU usvaja Zajedničku platformu EU za otvaranje poglavlja na Medjuvladinoj konferenciji.

Tokom pregovora, država ispunjava mjerila za zatvaranje pregovora u pojedinom poglavlju, EK ih ocjenjuje, a Savjet ih potvrdjuje. Pregovori se vode u okviru medjuvladinih konferencija, a tokom pregovora zemlja postepeno postaje i suštinski spremna za članstvo. Na medjuvladinoj konferenciji privremeno se zatvara jedno po jedno poglavlje, uz poštovanje osnovnog pregovaračkog principa - Ništa nije dogovoreno, dok se sve ne dogovori !

Imajući u vidu dosadašnja iskustva procesa proširenja Unije, i projekciju unutrašnje

spremnosti Crne Gore, pregovori će trajati najmanje tri godine. Preporuka je da, radi kvaliteta i dinamike pristupnog procesa, treba medju prvim poglavljima ponuditi otvaranje poglavlja 23 (fundamentalna prava i pravosudni sistem).

Crna Gora može biti unutrašnje spremna za članstvo u EU do 2014.godine. Međutim, zbog neizvjesnosti unutrašnje spremnosti EU da integriše nove države članice (nakon Hrvatske i Islanda), kao i snažnog regionalnog faktora (koji u EU krugovima često znači nametanje konvoj-pristupa nasuprot proklamovane regate u procesu pristupanja) – odluka o pristupanju, kao politički čin, može biti donijeta i nešto kasnije.

Kada se zaključe pregovori po svim poglavljima, rezultati pregovora, ugradjuju se u

odredbe Nacrta ugovora o pristupanju. Odredjuje se datum pristupanja, a državi kandidatu se odredjuje status države pristupnice. Evropski savjet treba da donese jednoglasnu odluku o prihvatanju Ugovora o pristupanju, uz saglasnost Evropskog parlamenta. Ugovor o pristupanju potpisuju predstavnici država članica EU i države pristupnice. Ugovor o pristupanju se upućuje na postupak potvrdjivanja shodno ustavnim odredbama svake od navedenih država. One podnose Evropskom savjetu instrumente o ratifikaciji Ugovora o pristupanju (Crne Gore) u EU.

13

Konačno, donosi se odluka o članstvu Crne Gore u EU. Crna Gore će tada, kao država pristupnica, na Konferenciji o pristupanju postati punopravna članica EU.

Važno je napomenuti da se tokom procesa pristupanja Crna Gora sve više mora usmjeravati na praćenje ključnih dokumenata koji opredjeljuju razvoj Unije, kao i samog Lisabonskog ugovora. To će, preko kriterijuma pristupanja, značiti važne promjene u samom sistemu makromenadžmenta zemlje u svim oblastima:

• Politički kriterijumi (demokratske reforme, posebno reforma izbornog zakonodavstva, koja uključuje i ustavne promjene)

• Ekonomski kriterijumi (vodjenje razvojne i ekonomske politike uz poštovanje Smjernica EU, monetarna politika i Euro)

• Evropski standardi za efikasne politike (dalje proces harmonizacije zakonodavstva)

• Adminstrativne reforme (principi evropskog administrativnog prostora uz uvažavanje specifičnosti za male zemlje)

3.2. NATO16

3.2.1. Partnerstvo za mir i MAP Ulaskom u NATO program Partnerstvo za mir Crna Gora je pristupila izradi i realizaciji različitih mehanizama koji su joj stavljeni na raspolaganje u ovom programu. Svi ti mehanizmi i programi funkcionisanja, instrumenti i planovi realizacije su u funkciji postizanja visokog nivoa saradnje, s ciljem izvršenja potrebnih reformi u državi radi dostizanja očekivanog stepena interoperabilnosti sopstvenog sistema bezbjednosti s ostalim članicama NATO-a i stvaranja uslova za učešće u zajedničkim akcijama očuvanja mira u svijetu. Nakon uspješnog ostvarenja neophodnih reformskih ciljeva u PzM, Crna Gora je dobila status neposrednog kandidata za članstvo tj. učešće u Akcionom planu za članstvo - MAP. Akcioni plan za članstvo predstavlja svojevrstan katalog u kom se opisuju poželjni profil i karakteristike aspiranata za članstvo u NATO. On se realizuje u više godišnjih ciklusa kroz Godišnje nacionalne programe koji su orjentisani na sadržaje iz pet područja: 1) politička i društvena; 2) odbrambena i vojna; 3) finansijska; 4) bezbjednosna i 5) pravna pitanja. Obzirom na reformske rezultate u PzM, pozitivnu ulogu države u regionu i veličinu sistema nacionalne bezbjednosti, realno je očekivati da će Crna Gora za kraće vrijeme od svojih susjeda ostvariti punopravno članstvo u NATO. 3.2.2. Nacionalni sistem bezbjednosti Crne Gore – perspektive razvoja

Nakon sticanja nezavisnosti Crna Gora je obezbjedila niz neophodnih pretpostavki za izgradnju nacionalnog sistema bezbjednosti. Usvaojen je novi Ustav koji zadovoljava evropske standarde. Izrađena su strateška dokumenata, zakoni i druga normativno pravni akti, koji prepoznaju savremene bezbjednosne rizike i prijetnje u međunarodnoj zajednici i potrebe Crne Gore u evropskim i euroatlantskim integracijama. Učešćem u različitim mehanizmima i programima PzM-a, stvorene su potrebne osnove za kontinuiranu izgradnju administrativnih i kadrovskih kapaciteta i savremenih metoda i navika u radu pripadnika snaga bezbjednosti Crne Gore. Međutim, da bi se stepen efikasnosti i efektivnosti sistema i snaga bezbjednosti Crne Gore povećao i dostigao nivo funkcionalnosti razvijenih zapadnih zemalja, koji će u budućnosti biti spreman da adekvatno odgovori specifičnim izazovima i prijetnjama, neophodno je oformiti moderan, funkcionalan, efikasan, i održiv sistem nacionalne bezbjednosti, kroz realizaciju

16 Mr Mehmedin Tahirović

14

sledećih zahtjeva: u koordinaciji sa NATO-om, obezbjediti kontinuirano planiranje potreba i prilagođavanja strateških dokumenata i normativnih akata savremenim izazovima i prijetnjama; obezbijediti nesmetano i neprekidno upravljanje sistemom bezbjednosti; obezbijediti stabilno finansiranje sistema bezbjednosti; izvršiti neophodnu optimizaciju sistema bezbjednosti, profesionalizaciju i kontinuirano osposobljavanje potrebnih kadrova; tehničko-tehnološki opremiti i modernizovati snage bezbjednosti Crne Gore, koje će biti interoperabilne za angažovanje na regionalnom i globalnom nivou. 4. POSTPRISTUPNE OBAVEZE 4.1. Postpristupne obaveze u EU

Postpristupne obaveze Crne Gore u EU biće kao i obaveze svih drugih država članica bez izuzetaka. Njih će u narednom srednjem roku, po pristupanju, činiti praćenje i sprovođenje svih odredbi slijedećih dokumenata:

1. Lisabonski ugovor – model funkcionisanja EU institucija i pravila odlučivanja o pitanjima od zajedničkog interesa

2. Pakt za stabilnost i rast (od Eura do EU, ili obratno, u slučaju Crne Gore) 3. Evropa 2020 – Strategija brzog, održivog i sveobuhvatnog razvoja To istovremeno znači da proces prilagođavanja nadnacionalnom sistemu EU

ostaje kao takav i nakon formalnog pristupanja. U prilogu ovog dokumenta daje se sažetak Nacrta razvojne strategije EU – Evropa

2020, koji je promovisan prije nekoliko nedjelja (3.3.2010, EK), a nakon konsultacija, biće usvojen do polovine 2020.godine. To je razvojna vizija EU, koja treba da bude i okvir razvoja Crne Gore u narednoj dekadi. 4.2. Postpristupne obaveze Crne Gore u NATO17

Kao punopravna članica NATO saveza svaka novoprimljena država trebala bi biti u mogućnosti da ravnopravno sarađuje na logističkoj, tehničkoj, naučnoj, operativnoj i svakom drugom nivou sa ostatkom članica Saveza. Upravo u tu svrhu NATO je oformio čitav niz pretpristupnih programa i mehanizama za što brže i efikasnije uspostavljanje kompatibilnosti cjelokupnog sistema novoprimljene države sa članciama NATO-a. Treba napomenuti da nikada niti jedna novoprimljena članica u istoriji NATO-a nije ispunila sve dokumentima propisane i zadane uslove i kriterijume. Čak ni dvanaest država koje su oformile NATO 1949. godine nijesu bile u potpunosti kompatibilne niti interoperabilne u svim aspektima. Poštovanje ugovornih obaveza koje proističu potpisivanjem ugovora o članstvu je jedan od neophodnih uslova za aktivno djelovanje kao članice NATO-a. Ono što se od Crne Gore očekuje, kao države članice NATO-a, je da ispunjava obaveze koje proizlaze iz načina ustrojstva, sistema zapovijedanja i samog operativnog djelovanja NATO-a, s jedne strane, a s druge , da u skladu sa vlastitim procjenama, mogućnostima i ciljevima, pokuša usmjeriti i uticati na NATO-vu politiku doprinoseći na taj način efikasnosti i funkcionalnosti Saveza. Usklađivanje normativnih akata unutrašnjeg zakonodavstva vezanih za pitanja nacionalne bezbjednosti u najširem smislu te riječi možda je i najlakši zadatak koje zemlje nove članice trebaju napraviti. U pojedinim slučajevima, određenom broju zemalja je tokom njihovog MAP statusa zatraženo da dopune određene zakone u cilju njihovog prilagođavanja

17 Mr Mehmedin Tahirović

15

zakonodavstvu Evropske unije. Međutim, sprovođenje propisa je problem koji ne zavisi samo od političke volje vladajuće strukture novoprimljene članice već, što je još značajnije, i od realnih, objektivnih materijanih i socijalnih mogućnosti da se sve zapisano i sprovede u praksi. Postupnost tog procesa razumiju i tolerišu i NATO i nove zemlje članice, ali očekuje se kontinuitet i istrajnost u zajedničkoj akciji. Pored toga, važno je imati na umu da se radi o obavezama i očekivanjima koje slijede, a ne o zahtjevima. Umrežavanje u zajednički NATO-ov sistem protivvazdušne odbrane i radarske kontrole vazdušnog prostora (CROMOS, NATINATS), mora biti prihvaćeno članstvom Crne Gore u NATO. Prihvatanje, a potom i razvijanje, zajedničke službe zaštite i spašavanja na moru je važan činilac koji NATO nastoji da implementira na svim prostorima gdje za to postoje objektivni razlozi i uslovi. Popunjavanje profesionalnim kadrom NATO-vih tijela i pododbora je, takođe, veliki zadatak Crne Gore. Pri tom je potrebno voditi računa da i u zemlji ostane kadar koji će znanjem jezika i profesionalnim kapacitetima moći da sprovodi tzv. NATO-vu politiku kod kuće. Učešće u vojnim i civilnim misijama NATO-a širom svijeta, kao i izvršavanje zajedničkih akcija, vježbi, obuka, treninga, su jedan od važnih prioriteta crnogorske odbrambene politike kao punopravne članice NATO-a, koji će u skladu sa svojim mogućnostima, izvršavati zajedno sa snagama i ljudstvom članica NATO-a. Učešće pripadnika snaga bezbjednosti i svih struktura društva u NATO-vom programu "Nauka za mir", podstiče realizaciju različitih naučnih projekata kroz korišćenje vrlo razvijenih tehničko-tehnoloških mogućnosti NATO-a, što će Crnoj Gori kao članici NATO-a biti trajna mogućnost. Razmjena tajnih podataka je jedan od nezaobilaznih obaveza Crne Gore kao članice NATO-a. Za to je potrebno tehničko opremanje institucija sistema modernom opremom us skladu sa NATO standardima. U novim strategijskim konceptima NATO-a, koji se periodično izrađuju u skladu sa zahtjevima vremena, Crna Gora bi trebala da ponudi i insistira na nekim rješenjima NATO-vog angažmana u budućnosti, shodno vlastitim nacionalnim bezbjednosnim ciljevima. To su u prvom redu: regionalna prekogranična suradnja, jačanje odnosa partnerstva, jačanje javne diplomatije s ciljem boljeg upoznavanja prosječnog crnogorskog građanina sa savremenim NATO-om, kao i sprovođenje adekvatne obuke, kroz obrazovni sistem, kako funkcioniše NATO i koja mu je uloga u današnjem i budućem svijetu. Treba naglasiti, da postpristupne obaveze članstva Crne Gore u NATO nijesu vezane samo za prilagođavanje i zadatke pripadnika snaga bezbjednosti Crne Gore, već i za sve sfere crnogorskog društva, jer u NATO ulazi država Crna Gora, a ne njeni pojedini djelovi sistema. Šire posmatrano, na kraju se može zaključiti, da pitanja obaveza u Savezu nasuprot zahtjevima od strane Saveza, predstavljaju fundamentalnu karakteristiku NATO-a i njegovog demokratskog potencijala, što podrazumijeva da se radi o dobrovoljnom savezu zemalja koje su spremne da obavljaju svoje dužnosti. To nije organizacija koja diktira članicama šta se može ili ne može uraditi. NATO je svjesno organizovan bez mogućnosti da diktira članicama. Primjera radi, po istom principu, Generalni sekretar nema pravo donošenja odluka za NATO operacije, već zemlje, preko svojih predstavnika i uz saglasnost svojih rukovodećih organa, imaju pravo i učestvuju u donošenja odluka na osnovama konsenzusa.

16

5. PUNOPRAVNO ČLANSTVO U EU I SARADNJA CRNE GORE SA INSTITUCIJAMA EU18

Evropska unija je Lisabonskim ugovorom utvrdila jedinstveni institucionalni okvir

u cilju unaprijeđenja svojih vrijednosti, postizanja ciljeva i očuvanja interesa Unije, interesa građana i država članica, kao i obezbjedjenja koherentnosti, efikasnosti i kontinuiteta politika i akcija. Institucije Unije su: Evropski parlament, Evropski savjet, Savjet, Evropska komisija, Sud pravde Evropske unije, Evropska centralna banka i Revizorski sud.

Ostvarivanjem punopravnog članstva u EU, Crna Gora će aktivno učestovati u radu svih institucija i tijela Unije. Karakteristike institucija i tijela EU, istovremeno i uzrok česte kritike rada evropskih institucija, je da su realativno zatvorene od očiju javnosti, te da je njihov rad povjerljiv, što se najčešće definiše kao nedostatak demokratskog kapaciteta (demokratski deficit u odlučivanju i nedovoljna komunikacija sa građanima). Činjenica da Unija postiže sinergiju delegiranjem određenih nadležnosti na institucije EU, sa jedne strane povećava efikasnost rada i stvara uslove za bolje usaglašavanje različitih ciljeva i pogleda zemalja članica preko ovlašćenih predstavnika u samim institucijama. Sa druge strane, zatvorenost i nedostupnost radu ovih institucija je stvar brojnih debata, i vrlo čestih kritika da bi rad institucija trebao biti transparentniji. Zatvorenost rada institucija utiče na nivo demokratizacije u Evropskoj uniji, i na način donošenja odluka, tako da se sa, svakim ugovorom, povećavala transparentnost rada institucija, posebno kroz jačanje uloge nacionalnih parlamenata u odlučivanju Evropskog parlamenta.

Stoga je osnovni cilj novog, Lisabonskog ugovora i bio povećanje efikasnosti u donošenju odluka, posebno onih vezanih za spoljne akcije Unije, kao i povećanje demokratičnosti i transparentnosti u radu institucija. Evropski parlament zasjeda javno, kao i Savjet (kada se vodi rasprava i glasa o predlozima zakonskih akata), što značajno doprinosi javnosti rada institucija, što ide u prilog novim zemljama članicama. Ipak, još uvijek je rad mnogih drugih institucija i tijela i dalje van očiju javnosti, što predstavlja poseban izazov za nove države članice. Jedno je dobiti formalno članstvo, a drugo pitanje kako tu «moć» efektivno i koristiti u institucionalnom sistemu Evropske unije.

Evropsku uniju dominantno čine male zemlje, a buduća proširenja (zemlje Zapadnog Balkana i Island, uz otvoreno pitanje pristupanja Turske) se takođe odnose na male zemlje, tako da je efektuiranje uloge koje će ove zemlje imati u evropskim institucijama svakako pitanje od posebnog interesa. Ono što se nameće kao logičan odgovor je pravljenje «koalicija» na bazi zajedničkih interesa, pri čemu se nameće kao razumna pretpostavka da male zemlje, često i geografski i problemski bliske, imaju više zajedničkih interesa. Agregiranje interesa povećava snagu glasa“ u institucijama EU. Drugi trend uklapanja malih zemalja u velik i složen sistem evropskih institucija je fiktivna participacija, a moguće je i delegiranje drugim zemljama prava da učestvuju i predlažu najbolje politike u određenim tijelima i institucijama u ime male zemlje, u kojoj ona nema posebnog interesa, pa joj je osnovna odrednica ono što je generalna smjernica Brisela, kao zajednički interes Unije, ili pak stav određene zemlje čiji je pristup blizak nacionalnoj politici male zemlje u toj oblasti.

Svako novo proširenje Unije utiče i na rad samih institucija, jer se Unija razvija u dva osnovna pravda – u «dubinu» i u «širinu». Politika proširenja (iz ugla EU), odnosno proces pridruživanja i pristupanja (iz ugla država u procesu evropskih integracija), nije nova praksa u razvoju Unije. Svako pridruživanje, međutim, uticalo je na prilagođavanja institucija u domenu socijalizacije (odnos između novih i starih članova), kao i u odnosu na radne metode, sistem i strukturu. Posljednje proširenje Evrope 2004. odnosno 2007.godine (najbrojnije i najkompleksnije do sada), predstavljalo je svojevrstan test rada i načina rada, ali i adaptibilnosti i

18 Prof dr Danijela Jaćimović

17

institucija i zemalja članica. Uključivanje u rad evropskih institucija od strane novih članica odvija se fazno, prvo upućivanjem u formalni rad, a tek potom, saznanjem o neformalnom modelu rada i procedura, što zahtijeva dosta i vremena i prakse (upravo zbog prirode rada samih institucija), na šta ukazuje iskustvo poslednjeg proširenja.

Kvalitet efikasnog uključivanja u rad institucija, zavisi i zavisiće i od samih novih država članica - koliko pokažu spremnosti i fleksibilnosti u adaptiranju na takozvani „community method“ (metod rada nadnacionalne zajednice ujedinjenih evropskih država). Njihov proaktivan pristup može imati direktni uticaj na rad institucija, ukoliko se pokažu sposobnim da utiču na procese i odluke koje se donose u Uniji. Proces socijalizacije novih zemalja članica počinje u samom procesu pridruživanja, gdje se u brojnim formalnim i neformalnim kontaktima sa EU institucijama, zemlja uči kroz praksu, razvijajući kanale saradnje i komunikacione vještine.

Evropski parlament (EP) je jedini direktno izabrani multinacionalni parlament u svijetu i jedina direktno izabrana institucija u Evropi. Svaki novi ugovor je povećavao nadležnosti i ovlašćenja Evropskom parlamentu i time uticao na dalji napredak u pogledu demokratizacije EU. Sa Lisabonskim ugovorom nastavljena je tradicija povećanja nadležnosti Parlamenta, tako da danas više nego ikad Parlament može uticati na oblikovanje Unije.

Saradnja Evropskog parlamenta sa parlamentima u regionu zapadnog Balkana odvija se kroz stalne Inter-parlamentarne dijaloge, koji se održavaju na godišnjem nivou od 2006.godine, u Briselu, Podgorici ili Strazburu. Pored inter-parlamentarnog dijaloga, saradnja Evropskog parlamenta sa našim parlamentom ima različite forme, koji podrazumijevaju zajedničku organizaciju seminara, obuke parlamentaraca i skupštinsku službi, kao i različite radne posjete EU Parlamentu. Aktivnosti u procesu pristupanja su jako važne, u funkciji veće obuke i prenošenja i najboljih znanja i iskustava, kako bi se nacionalni Parlament kao institucija pripremio za rad kada Crna Gora postane zemlje članica.

Okončanjem ratifikacije SSP i njegovim stupanjem na snagu u 2010.godini, formiraće se Parlamentarni odbor za stabilizaciju i pridruživanje (član 125 SSP), kao forum na kom će poslanici Skupštine Crne Gore i Evropskog parlamenta razmjenjivati mišljenja o evropskoj integraciji Crne Gore i afirmaciji uloge parlementa u istom.

U procesu pristupanja od velikog značaja je i regionalna saradnja između parlamenata, koja se realizuje kroz rad Regionalnog savjeta za saradnju (RCC). Regionalna parlamentarna saradnja biće produbljena sa osnivanjem Regionalnog sekretarijata za parlamentarnu saradnju jugoistočne Evrope, koji će biti sa sjedištem u Sofiji (Bugarska).

U procesu pristupanja, pored saradnje sa Evropskim parlementom i njegovom tijelima, uz rastuću regionalnu saradnju, treba intenzivirati rad na povezivanju naših crnogorskih političkih partija sa političkim grupama u Evropskom parlamentu na bazi sličnih programa. Kroz program intenzivne kooperacije i saradnje crnogorski parlamentarci će se upoznati sa načinom rada u okviru date političke grupacije. Politički partneri i sami će biti zainteresovani, da se novi članovi što prije uklope u način rada i funkcionisanja same grupe, a dvostranost ovog procesa će uticati na efikasnost u prenosu znanja i iskustava i bržem uključenju u rad evropskih političkih grupa. Takođe, nikako ne treba zanemariti ni moć lobiranja u evropskim institucijama, tako da će intenzivna politička saradnja omogućiti upoznavanje neophodnih vještina lobiranja.

Buduća struktura potencijalnih crnogorskih parlamentaraca u Evropskom parlamentu, zavisiće od rezultata samih (budućih) evropskih izbora (slijedeći će se održati 2014.godine) i zainteresovanosti naših državljana da na njima participiraju glasajući za predstavljanje određenih programa u EP. Trend nedovoljne izlaznosti na izborima za EP prisutan je sa svakim novim ciklusom izbora, što se povezuje sa prisutnom institucionalnom krizom u EU i fenomenom nacionalnih vlada, koje su često, i za neke svoja neostvarena politička obećanja, optuživale briselske institucije, usmjeravajući nezadovoljstvo građana prema Briselu i izborima za EP, time smanjujući rizik da se nezadovoljstvo građana odrazi na nacionalnim parlamentarnim izborima.

18

Konsolidacijom evropskih institucija i prevazilaženjem nekih aspekata demokratskog deficita kroz Lisabonski ugovor, za očekivati je da se «zainteresovanost» građana za evropske izbore poveća i da izlaznost bude znatno veća, već 2014. godine.

Crna Gora će moći imati šest evropskih parlamentaraca kada jednog dana bude punopravna članica. Član 14 Ugovora o EU navodi da je Evropski parlament sastavljen od predstavnika građana Unije (751+predsjednik), što je osigurano primjenom metoda degresivne proporcionalnosti, sa minimumom od šest članova za jednu državu članicu. Ni jedna država članica ne može imati više od 96 predstavnika». U parlamentarnoj reprezentativnosti, Lisabon je uvažio pozicije manjih zemalja.

Takodje, u pripremi za budući evropski parlamentarni sistem, važno je da crnogorski parlamentarci izgrađuju «evropski» pogled na predstojeće zajedničke političke izazove. Drugim riječima, problemi koji su fokusu pažnje građana, trebali bi se posmatrati u širem kontekstu, u cilju promišljanja i razumjevanja globalnog i evropskog konteksta, a istovremeno predlaganja konkretnog, «lokalnog» projekta, koji je blizak građaninu nove države članice EU. Kreiranje evropskog pogleda na političke izazove, radi bolje „socijalizacije“ i boljeg profilisanja ciljeva naših građana je upravo cilj kom se treba težiti već u procesu pristupanja, što se prihvata kao «nepisana» obaveza u punopravnom člastvu. To znači da je pred nama period intenzivnog učenja i konstantnog prilagođavanja, ali ne radi apstraktnih evorpskih ciljeva, već radi sopstvenog prosperiteta države, koja u srednjem roku postaje i država članica EU.

Lisabonskim ugovorom Evropski Savjet postao je i formalno institucija Unije, i na taj način dugogodišnja dominantna, ali neformalna uloga, postala je kroz ugovore priznata i definisana. Pored ove novine, Lisabonskim Ugovorom, Savjet dobija svog Predsjednika i formalno način rada.

Pošto je osnova donošenja odluka konsenzus u Evropskom savjetu, zatvorenost rada, neformalni način rada mnogo značajniji od formalnog, sve zemlje nove članice trebaju da prođu dug put familizacije sa ovim načinom donošenja odluka. Branjenje nacionalne pozicije, kroz stvaranje koalicija i pravljenje kompromisa je tehnika koje se uči tek sa dobijanjem punopravnog članstva, a za mnoge nove zemlje članice, predstavlja rastući izazov. Iskustvo poslednjeg proširenja ukazaje na novu praksu Evropskog savjeta, da se šefovi vlada iz zemalja kandidata pozivaju na ručak i "brief" u okviru drugog dana redovnog zasjedanja. Ovaj običaj u praksi podrazumijeva dio prakse socijalizacije, učenja i razumijevanja prirode rada i karakteristika ove institucije za zemlju kandidata. Pored učestvovanja u dijelu rada Savjeta, u cilju što bolje pripreme za buduće učeće u radu Evropskog savjeta, za zemlju koja je u procesu proširenja, od izuzetne je važnosti da prati tzv. predsjedničke zaključke. Kroz kontinuirano praćenje predsjedničkih zaključaka, zemlja je u mogućnosti da prati dešavanja na Evropskim samitima i Uniji uopšte.

Savjet ministara EU je glavno tijelo zaduženo za donošenje odluka u EU. To je mjesto gdje su nacionalni interesi artikulisani, branjeni i agregirani od strane ministarskih predstavnika iz svih zemalja članica. Savjetom predsjedava svaka zemlja članica po dogovorenom planu, i rad je podržan sekretarijatom u Briselu. Usaglašavanje stavova, način kako se vode debate, prateći odgovarajući rečnik, donošenje zajedničke odluke bez preglasavanja, i dalje proces donošenja odluka i rada unutar EU, čine participaciju novih država članica znatno komlikovanom i teškom. Lisabonskim ugovorom Visoki predstavnik za spoljnu politiku i politiku bezbjednosti predsjedava Savjetom za spoljne poslove, koji osigurava koherentnost rada različitih sastava Savjeta i utvrđuje djelovanje Unije na spoljnom planu. Savjet zasjeda javno kada se raspravlja i glasa o predlogu zakonskog akta. Drugim riječima, svako zasjedanje savjeta sastoji se iz dva djela: rasprave o predlozima propisa Unije i posebnog dijela koji je posvećen aktivnostima koje nisu zakonodavnog karaktera.

Nove zemlje članice u toku cijelog procesa integracija, bez obzira da li su zemlje kandidati ili potencijalni kandidati, moraju izgrađivati imidž svoje zemlje kod zemalja partenera EU. U procesu neformalnog i kontinuiranog pregovaranja, od velike je važnosti

19

percepcija o zemlji, od čega jako puno zavisi interakcija postojećih zemalja članica sa novom zemljom. Da bi stare zemlje članice stekle i imale (dobro) mišljenje o novom članu, potreban je sinhronizovan, kontinuirani diplomatski i politički rad same, nove zemlje. Kroz stalne diplomatske kanale tokom cijelog procesa integracija, na nivou predsjednika države, vlade, ministara, vladinih službenika, ambasadora Crne Gore u zemljama EU, treba izgradi adekvatan pozitivan stav prema zemlji. Praksom intenzivnih posjeta zemljama članicama, kroz prijateljske bilateralne razgovore, upoznati zemlje članice o trenutnoj situaciju u zemlji, posvećenosti reformama, i stalnoj težnji ka usvajanju evropskih vrijednosti. Kroz bilateralne kontakte, obnoviti stara međudržavna prijateljstva, izgrađivati nova, i time stavarati grupu zemalja u okviru zemalja članica, koje će lobirati za interese Crne Gore u Evropskim institucijama prvenstveno, Evropskom savjetu i Savjetu ministara.

Zemlja kandidat treba da iskoristi mogućnosti upoznavanja sa radom Savjeta ministara sa dobijanjem statusa kandidata, kroz učestvovanje u radu tzv. „Gymnich“ sastanaka. Pored Gymnich sastanaka, koji imaju neformalni karakter, jako korisno iskustvo za zemlju koja će uskoro biti punopravna članica EU je intenzivna saradnja sa Savjetom ministara, u periodu od potpisivanja Ugovora o pristupanju do njegove ratifikacije. Tokom perioda ratifikacije, zemlja pristupnica u svojstvu posmatrača prisustvuje sastancima Savjeta ministara. Ovim ima mogućnost da to vrijeme veoma korisno upotrebi, u cilju upoznavanja rada Savjeta, same organizacije i načina vođenja sastanaka, procesa pregovaranja, upoznavanja sa stavovima zemalja članica o bitnim pitanjima Unije i sl.

Odnosi Evropske komisije sa novom potencijalnom zemljom članicom su najintenzivniji i najaktivniji. U toj saradnji Komisija kao najvažniji partner mijenja svoju ulogu više puta. U pocesu stabilizacije i pridruživanja Komisija pomaže zemlji i važan je partner u izgradnji odnosa date zemlje sa Evropskom unijom. U cilju dinamične i svakodnevne saradnje sa zemljama potencijalnim kandidatima, Evropska komisija otvara svoje kancelarije u datoj zemlji. Poslije stupanja na snagu Lisabonskog ugovora i objedinjavanja spoljnih akcija Unije, Delegacije EK u trećim zemljama, prerasle su u Delegacije Evropske unije.

Sa dobijanjem statusa kandidata počinje i stvarni i mnogo ozbiljniji posao između zemlje kandidata i Evropske komisije kroz proces pregovaranja. U fazi pregovaranja uloga Komisije, nije savjetodavna, već se Komisija pojavljuje kao veoma strog i rigidan pregovarač, čije je osnovni cilj da kroz pregovore „natjera” zemlju da u što većoj mjeri usvoji i primjeni EU propise i usvoji stadarde.

Sa postajanjem punopravne članice EU, karakter odnosa zemlje nove članice i Evropske komisije se opet mijenja. U dosadašnjem procesu proširenja, svaka nova država članica sticala je pravo da kandiduje svog komesara za sastav Komisije. Lisabonski ugovor predviđa da od 2014.godine, Komisija bude sastavljena od odredjenog broja članova, uključujući i njenog predsjednika i visokog predstavnika za spoljnu politiku i politiku bezbjednosti, koji odgovara broju od 2/3 država članica u tom momentu. Međutim, u nastavku člana 17, tačke 5 se navodi da Evropski savjet, odlučujući jednoglasno, može donijeti odluku da promjeni ovaj broj. Drugim riječima, članovi Komisije postojećeg mandata birani su na osnovu aposlutno ravnomjernog sistema rotacije zemalja članica, koji odražava demografsku i geografsku cjelinu država članica. Intencija je, medjutim, da se od kraja 2014.godine Komisija formira više na bazi profesionalizma članova, a ne reprezentativnosti država članica. Ostaje otvoreno pitanje, da li će se, punom implementacijom Lisabonskog ugovora, ova namjera zaista i ostvariti, imajući u vidu još uvijek prisutne otpore ovoj ideji, posebno od strane manjih država. U tom kontekstu, 2014.godine, kao godina potencijalnog ulaska u EU (tzv. unutrašnje spremnosti), mogla bi značiti da nove države članice, npr. Crna Gora,, ne budu imale svog komesara. Međutim, čak i u tom slučaju, nove zemlje članice dobiće mogućnost da se njeni zvaničnici i službenici po sistemu, nacionalnih kvota zapošljavaju u različitim strukturama Komisije, i na višem hijerarhijskom nivou. Takođe, i druge institucije zapošljavaju zvaničnike iz nove zemlje članice, pa se time

20

značajno i na svim nivoima intenzivira saradnja sa EU institucijama i prisutnost nove zemlje članice. Sud pravde Evropske unije (Court of Justice of the EU) obuhvata Sud pravde, Prvostepeni sud i specijalizovane sudove, a sjedište mu je u Luksemburgu. On osigurava poštovanje prava u okviru tumačenja i primjene ugovora. Države članice pružaju neophodnu pomoć sa ciljem da se obezbedi efektivna pravna zaštita u oblastima koje su pokrivene pravom Unije. Sud pravde je sastavljen od po jednog sudije iz svake države članice, Pomoć mu pružaju pravobranioci19. Prvostepeni sud je sastavljen od najmanje po jednog sudije iz svake države članice. Sudije i pravobranioci Suda pravde i sudije Prvostepenog suda biraju se između lica koja nude svaku garanciju za nezavisan rad i koja ispunjavaju uslove u skladu sa članovima 223. i 224. Ugovora o funkcionisanju EU. Imenuju ih vlade država članica, na osnovu zajedničkog dogovora, na period od šest godina. Sudije i tužioci kojima je istekao mandat mogu biti ponovo imenovani. Sud pravde EU odlučuje u skladu sa odredbama iz ugovora: a) tužbama koje podnose države članice, institucije, fizička ili pravna lica; b) u toku prethodnog postupka, na zahtjev nacionalnih sudova, o tumačenju prava Unije ili o validnosti akata koja su usvojile institucije Unije; c) drugim slučajevima koji su predviđeni ugovorima.

Pored toga, presude Evropskog suda pravde detaljnije razrađuju ideje zakonodavca i pomaže u određivanju djelokruga i načina primjene propisa. Evropski sud pravde ima zadatak da nadgleda sprovođenje komunitarnog prava, ima mogućnost da objašnjava i dopunjava osnivačke ugovore i komunitarno pravo, odnosno da preciznije definiše pojedine aspekte komunitarnog prava. Praksa Evropskog suda pravde definisala je prvenstvo komunitarnog prava nad nacionalnim. Pored prvenstva komunitarnog prava, druga njegova odlika jeste princip neposredne primjenljivosti. Ovaj princip odnosi se na mogućnost individualnih subjekata komunitarnog prava da zahtijevaju od domaćeg suda da zaštiti njihova prava koja proističu neposredno iz ugovora ili drugih komunitarnih akata. Evropski revizorski sud (The European Court of Auditors), sa sjedištem u Luksemburgu, kontroliše rad budžeta EU. Zadatak Suda jeste da provjerava da se sredstva EU, koja plaćaju poreski obveznici, ispravno prikupljaju i da se troše namjenski, na zakonit i ekonomičan način. Sud je ovlašćen da vrši reviziju bilo koje institucije koja upravlja sredstvima EU. Revizorski sud svake godine podnosi revizorski izvještaj za prethodnu finansijsku godinu Evropskom parlamentu i Savjetu.

Evropska centralna banka (ECB) i nacionalne centralne banke sačinjavaju Evropski sistem centralnih banaka (ESCB). Glavni cilj ESCB-a jeste održavanje stabilnosti cijena. Ne zanemarujući taj osnovni cilj, on podržava opštu ekonomsku politiku koja se vodi u Uniji, kako bi doprinijeo ostvarivanju njenih ciljeva. Evropska centralna banka i nacionalne centralne banke država članica čija je moneta euro, koje obrazuju Eurosistem, vode monetarnu politiku Unije. Evropska centralna banka ima svojstvo pravnog lica i jedina je ovlašćena da odobrava emitovanje eura. Ona je nezavisna u vršenju svojih nadležnosti i u oblasti upravljanja finansijama. Institucije, organi i tijela Unije, kao i vlade država članica, poštuju njenu nezavisnost. Savjet guvernera Evropske centralne banke čine članovi Izvršnog odbora ECB i guverneri nacionalnih centralnih banaka država članica čija je moneta euro. Zbog specifičnosti monetarnog sistema Crne Gore, veoma je važno već u ovoj fazi integracija intenzivirati saradnju sa ECB, sa kojom je CBCG potpisala Tehnički sporazum o saradnji (2008). Takođe, pristupni pregovori u ovoj oblasti zahtijevaju posebnu pažnju u pripremi pregovaračke platforme i dinamici otvaranja poglavlja XVII.

Odnos zemlje u procesu pristupanja EU sa finansijskim institucijama, kao što su Evropska banka za obnovu i razvoj i Evropska investiciona banka je takođe veoma važan i bilježi trend intenziviranja saradnje. Proces transformacije načina privređivanja i implementacija demokratskih institucija je finansijski intenzivan. Finansijske aktivnosti ovih banka omogućavaju 19 Na francuskom jeziku: Avocats generaux

21

dobijanje određenih sredstava-kredita, koji pomažu započete reformske procese u zemlji djelovanja, posebno u oblasti obezbjedjivanja realizacije većih infrastrukturnih zahvata, ali ono što je još važnije, privlače ostale investitore, posebno privatne, da investiraju u zemlju. Uspješna saradnja sa bankama (poštovanje obaveza) utiče na stvaranje pozitivnog imidža zemlje u međunarodnim finansijskim krugovima, a time u uslova za lakše i povoljnije pribavljanje nedostajućih sredstava.

Ove banke kao i većina međunarodnih razvojnih banaka, raspolažu sa ograničenim sredstvima s jedne strane, i jako obimnom tražnjom za sredstvima, s druge strane. Taj jaz između mogućnosti i potreba (ponude i potražnje za sredstvima) banke prevazilaze svojom katalizatorskom ulogom prema obimnijim privatnim kreditorima. Svojim učešćem u projektima, ulivaju povjerenje, da su dobro obučeni i obrazovani timovi pravilno procjenili rizik i benefite projekta, da je zemlja u koju se ulaže sigurna, kao i naplata potraživanja. Obično razvojne banke, u ovom slučaju EBRD, obezbjeđuju i prvi i neophodan kontakt između privatnog kapitala i zemlje domaćina. Ukoliko se iskustvo kroz aranžman sa Bankom pokaže uspješnim, privatni kreditor i sam preduzima investicione aktivnosti u zemlji, i time veći obim kapitala postaje dostupan, prvo kao kapital privatnih banaka, a kasnije je stranih direktnih investicija.

Uloga i značaj Ekonomskog i socijalnog komiteta (ESK) ogleda se u tome da kanališe komunikaciju između organizacija civilnog društva i EU institucija. Pored uloge „mosta“ između evropskog institucionalnog sistema i civilnog društa zemalja članica, Komitet je jako zainteresovan da razvija odnose EU sa zemljama u procesu integracija, gdje je sa zemljama Zapadnog Balkana razvio i regionalni i bilateralni prilaz. Cilj ove saradnje je razvoj demokratije, unapređenje civilnog i socijalnog dijaloga, jačanje mreža civilnog društva i intenziviranje razmjene iskustava i najbolje prakse. Glavni instrument saradnje je Kontakt grupa za Zapadni Balkan, stalno tijelo osnovano 2004.godine. Grupa prati promjene u političkom, ekonomskom i socijalnom ambijentu i promoviše saradnju između ESK i civilnog društva na Zapadnom Balkanu. Kao dio kontakt grupe je Forum civilnog društva Zapadnog Balkana, koje se organizuje svake dvije godine, gdje su učesnici iz zemalja Zapadnog Balkana i članovi ESK, gdje se diskutuje o situaciji civilnog društva u regionu, potrebama i budućem razvoju.

U cilju promovisanja dijaloga između predstavnika lokalnih i regionalnih vlasti Zapadnog Balkana i Komiteta regiona (KoR), na prijedlog Biroa, u okviru Komisije za spoljne odnose i decentralizovanu kooperaciju, osnovana je Radna grupa za Zapadni Balkan. Kroz rad radne grupe daje se specifičan doprinos jačanju domaćih lokalnih institucija kroz informisanost o dobrom upravljanju, pomoći u politikama, tehničkoj pomoći zemalja članica kroz organizovanje odgovarajućih treninga i programa razmjene. U procesu primjene Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju, Radna grupa treba da obezbijedi neophodna znanja o funkcionisanju institucinalnog sistema u EU i mjesta i uloge KoR, kroz organizovanje sastanaka u Briselu.

Cilj ove radne grupe je da osigura doprinos KoR, kroz značajno učešće lokalnih i regionalnih vlasti u zemljama Zapadnog Balkana, u procesu pristupanja. Jačanje permanentnog dijaloga sa političkim lokalnim predstavnicima Zapadnog Balakana, treba da obezbijedi bolju komunikaciju procesa proširenja u gradovima i regionima, kao i uključenost i praćenje Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju. Kroz razvijanje ove „rane“ prakse, uključenosti regionalnih i lokalnih vlasti, stvaraju se uslovi za pravilnu implemantaciju EU propisa na regionalnom i lokalnom nivou.

22

6. REGIONALIZACIJA I TRŽIŠTE20

6.1. Svjetska trgovinska organizacija (World Trade Organization, WTO)

Svjetska trgovinska organizacija (The World Trade Organization - WTO) predstavlja institucionalni pravni okvir multilateralnog trgovinskog sistema u područjima carina i trgovine robama, uslugama i trgovinskim aspektima intelektualne svojine. Osnivanjem WTO kao otvorenog multilateralnog sistema postavljeni su temelji za novo razdoblje globalne trgovinske (i ekonomske) saradnje u svijetu. Kompletirana je trijada svjetskog ekonomskog poretka, jer danas, WTO, zajedno sa Svjetskom bankom (WB) i Međunarodnim monetarnim fondom (IMF), čini tri najvažnija stuba savremenog multilateralnog sistema.

Pregovori za pristupanje Svjetskoj trgovinskoj organizaciji predstavljaju specifičan proces za svaku zemlju. Trajanje pregovora u najvećoj mjeri zavisi od složenosti privrednog sistema zemlje kandidata i političke volje vlade da taj proces podrži.

Pregovori se vode na multilateralnom i bilateralnom nivou: 1. Multilateralnim pregovorima se definišu neophodne zakonodavne i strukturne

promjene neophodne za usvajanje i sprovođenje pravila i procedura WTO; Crna Gora je učinila izuzetan napor i u periodu 2005-08. harmonizovala svoje propise u oblasti spoljnotrgovinske politike, investicija, pružanja usluga, zaštite intelektualne svojine, tehničkih propisa i standarda, sanitarnih i fitosanitarnih mjera . Formirala je čitav niz novih institucija koje mora imati svaka nezavisna država i značajno unaprijedila biznis ambijent i administrativne procedure za lakšu trgovinu, slobodan protok ljudi, roba, kapitala i usluga.

2. Bilateralni pregovori odnose na ustupke vezano za pristup tržištu roba i pristup tržištu usluga.

Crna Gora je uspješno završila dio koji je vezan za multilateralne pregovore i pripremljen je Nacrt završnog izvještaja (decembar 2008), dok je dio vezan za bilateralne pregovore okončan sa EK, Norveškom, Švajcarskom, Kanadom, Japanom, Kinom, SAD, Brazilom, Hondurasom i El Salvadorom. Bilateralni pregovori sa Ukrajinom, otvoreni su tokom verifikacione procedure krajem decembra 2008.godine i traju već 15 mjeseci. Crna Gora je uložila dodatni napor i izašla u susret zahtjevima Ukrajine u industrijskom sektoru, čime su pregovori u industriji privremeno zaključeni. Ako se pregovori u sektoru usluga mogu smatrati takodje blizu konačnog zaključenja, ostalo je da se usaglasi još jedan dio koncesija u sektoru poljoprivrede. Nakon četiri bilateralne runde, pregovori se nalaze u završnoj fazi21, pa se pristupanje Crne Gore u WTO očekuje u 2010.godini.

1. decembra 2009.godine, na WTO Ministarskoj konferenciji, Crna Gora je pozvala države članice WTO da pomognu pristupanje globalnoj trgovinskoj mreži i redefinišu pravila pristupanja u tom smislu.

Crna Gora, nakon okončanog procesa pristupanja, preuzeće redovne postpristupne obaveze kao i sve druge države članice i aktivno participirati u kreiranju zajedničke trgovinske politike i vođenja trgovinskog dijaloga. Odmah nakon okončanog procesa pristupanja, Crna Gora mora početi sa realizacijom prihvaćenih obaveza među kojima treba istaći: 20 Mr Nikola Milović 21 Ukrajina je nakon 15 godina pregovaranja postala 152. članica WTO, u maju 2008. Kako u pravnim aktima WTO nisu jasno definisani rokovi (datum) do kada jedna država članica može zatražiti bilateralne pregovore, formalno-pravno posmatrano, to je moguće do konačnog sastanka Radne grupe za pristupanje Crne Gore u WTO, koja je bila planirana za sredinu januara 2009. Drugim riječima, zahtjev Ukrajine ima pravnog osnova, mada je neočekivan tokom verifikacione procedure, kada su svi ispregovarani bilateralni pregovori „multilateralizovani” u predlogu Finalne ponude za robe i bili dostavljeni svim članicama na saglasnost.

23

- podnošenje notifikacija i izvještaja na određeni period u cilju ispitivanja trgovinske politike;

- obezbijeđivanje da svi standardi i tehnički propisi, budu usaglašeni sa WTO standardima;

- ispregovarati i pristupiti Sporazumu o informacionim tehnologijama; Crna Gora se obavezala da će ne kasnije od 31. decembra 2010. godine, podnijeti Komitetu učesnica u ekspanziji trgovine proizvodima informacione tehnologije (ITA Komitet) dokumenta naznačena u paragrafu 2 Aneksa ITA i da će postati potpisnica u najkraćem mogućem roku. Kada postane učesnica ITA, Crna Gora se obavezuje na nultu carinsku stopu za sve proizvode informacione tehnologije;

- Iniciranje pregovora o članstvu u Sporazumu o javnim nabavkama; - Potpisati Sporazum o civilnim vazduhoplovima; - Donijeti Novi Zakon o autorskim pravima koji će obezbijediti potpunu usklađenost

crnogorske legislative o autorskim pravima sa TRIPS Sporazumom i WIPO Ugovorom o interpretacijama i fonogramima; Donijeti novi Zakon o žigovima koji će zamijeniti postojeći savezni zakon .

Članstvo u WTO jedan je od ključnih koraka integracije Crne Gore u savremene

međunarodne ekonomske odnose i istovremeno važan element podrške u procesu unutrašnjih ekonomskih reformi. Takođe je i neophodan korak u procesu pridruživanja i pristupanja Evropskoj uniji. Članstvo Crne Gore u WTO predstavlja jedan od ključnih spoljnoekonomskih prioriteta Crne Gore u kratkom roku, jer je učlanjenje u WTO istovremeno i dio ukupnog procesa evropskih integracija, odnosno preduslov otvaranja pregovora sa EU u oblasti slobodnog protoka roba. Članstvo predstavlja zvanično prihvatanje svih pravila globalne spoljnotrgovinske politike i daje dobru poruku investitorima o uslovima poslovanja u zemlji i zaštiti njihovih vlasničkih prava.

6.2. CEFTA (Central European Free Trade Agreement)

Originalni CEFTA Sporazum, potpisan iz 1992. između zemalja centralne i istočne Evrope koje su ulazile u proces evropskih integracija. CEFTA je bila dobar trgovinski i razvojni forum za Poljsku, Mađarsku, Češku, Slovačku, Sloveniju, ali i Rumuniju, Bugarsku, nadalje za Makedoniju i Hrvatsku. CEFTA sporazum predstavljao je pripremu za zajedničko tržište EU i podsticaj za rast konkuretnosti ekonomija u procesu integracija. 16. decembra 2006. ovom multilateralnom sporazumu o slobodnoj trgovini pristupaju i zemlje JIE potpisujući Sporazum o dopuni i pristupanju CEFTA, tj. CEFTA 2006 - BiH, Crna Gora, Albanija, Moldavija i Srbija uz UNMIK Kosovo. Sporazum CEFTA 2006 konsolidovao je 32 bilateralna sporazuma o slobodnoj trgovini u JIE koji su prije toga postojali, usaglašavanje i otvaranje tržišta ambiciozno je prošireno i na sektor usluga. Sporazum je stupio na snagu 26. jula 2007. za Albaniju, Kosovo, Crnu Goru, Makedoniju i Moldaviju, 22. avgusta za Hrvatsku, 24. oktobra za Srbiju i 22. novembra za Bosnu i Hercegovinu. Bugarska i Rumunija, postavši dio EU, napustile su CEFTU januara 2007.godine.

Osnovni cilj CEFTA sporazuma o slobodnoj trgovini je povećanje stepena liberalizacije trgovine u regionu, dok sinergija između trgovine i investicija treba da doprinese kreiranju novih radnih mjesta i ekonomskom prosperitetu; CEFTA podstiče poboljšanje transparentnosti u poslovanju, uz povećanje obima spoljne trgovine i direktnih investicija u zemljama potpisnicama; očekuje se i olakšanje režima vezanih za trgovinu i bolje iskorišćenje ograničenih sredstava; kontinuirano povećanje stepena usaglašenosti pravila i odredbi Sporazuma među potpisnicama, uz smanjenje broja trgovinskih sporova; CEFTA u cjelini, podsticanjem

24

trgovinskog multilateralnog dijaloga u regionu, unapređuje i odnose Regiona sa EU i povećava integracioni kapacitet ekonomija. Crna Gora, kao najmanje ekonomija u Regionu, aktivno participira u sprovodjenju CEFTA sporazuma i unapređenju trgovinske saradnje kroz dijalog. Kad je u pitanju Crna Gora već danas postoji gotovo potpuna liberalizacija trgovine sa Bosnom i Hercegovinom, Srbijom, Makedonijom i Kosovom. Dok je dodatnim pregovorima kroz sporazum CEFTA 2006 dogovorena veća liberalizacija sa Hrvatskom i Albanijom, što treba da omogući nove šanse i bolju poziciju crnogorskim proizvođačima na reginalnom tržištu. Potpisivanje sporazuma CEFTA 2006 od velikog je ekonomskog značaja za Crnu Goru, jer se njegovom primjenom predviđa rast konkuretnosti kompanija i spremnost za dalje ekonomske integracije.

Sa jedne strane, očekuje se da će povećanje konkurencije na regionalnom tržištu, kao i harmonizacija i transparentnost zakonodavstva, uticati na proizvođače da povećaju produktivnost i iskoriste prednosti ekonomije obima i optimalnog korišćenja proizvodnih faktora, ujednačiti administrativne i carinske procedure i smanjiti biznis i necarinske barijere. Takođe, proizvodna preduzeća primjenom novih pravila o porijeklu dijagonalne kumulacije imaju mogućnost da nabavljaju sirovine i repromaterijale bez plaćanja carina, ali i realizuju gotove proizvode bez plaćanja carine.

Sa druge strane, Crna Gora nakon potpisivanja Sporazuma, postaje privlačnija i za strane investitore. SDI dalje doprinose modernizaciji proizvodnje, ubrzanju privrednog rasta, povećanju produktivnosti, efikasnosti i konkurentnosti, uz povećanje ulaganja u istraživanje i razvoj. Ovo je ujedno i prvi test koji Crna Gora mora izdržati na putu ka znatno široj i složenijoj integraciji koju predstavlja integracija u Evropsku uniju i članstvo u WTO.

Crna Gora je uspješno predsjedavala CEFTA 2006 sporazumom tokom 2009. godine. Cilj predsjedavanja je bio da osim obaveza definisanih Sporazumom, Crna Gora pokaže da je sposobna za realizaciju aktivnosti koje će nužno usloviti, poboljšanje uslova za razvoj i diversifikaciju trgovine među zemljama potpisnicama i za promociju komercijalne i ekonomske saradnje u oblastima od zajedničkog interesa na osnovama ravnopravnosti, obostrane koristi, nediskriminacije i međunarodnog prava.

Implementacija CEFTA sporazuma pomaže zemljama potpisnicama da poboljšaju svoje

evropske izglede i pripreme se za uslove konkurentnosti koji vladaju na unutrašnjem tražištu Unije. Sve zemlje u regiji snažno se opredjeljuju da postanu članice Evropske unije, te je stoga interes jasan. Iako je rok za ulazak u EU srednjoročna strategija i nisu još otvoreni pristupni pregovori u većini zemalja regiona zapadnog Balkana, kada zemlje potpisnice CEFTE 2006 pristupe EU, njihove ekonomije će biti spremne za potpunu integraciju u jedinstveno tržište i prihvatanje izazova konkurencije koji na njemu vladaju.

Imajući u vidu pozitivne efekte jačanja ekonomske saradnje kroz CEFTA sporazum,

može se zaključiti da stvaranje jedinstvenog regionalnog trgovinskog prostora, prije nego što postanu dio EU, ima višestruke koristi za zemlje u procesu pristupanja. Najvažnije, na strani proizvođača, su slijedeće: (i) preduzeća su u stanju da se uspješnije bore sa konkurentskim pritiscima unutar Unije, (ii) nacionalna administacija stiče iskustvo u regionalnoj saradnji, koja je neophodna za dobro funkcionisanje unutar EU, i (iii) efekti konvergentnosti, u cilju usvajanja EU standarda, istovremeno znače da će ih zemlje najprije postići usklađivanjem sa pravnom regulativom EU u ovim područjima, već u okviru režima CEFTA, prije pristupanja zajedničkom tržištu, što će ih učiniti spremnijim za buduće ekonomske izazove pune integracije. Pored navedenih prednosti na strani proizvođača, vrlo važno je napomenuti i prednosti koje dobijaju potrošači – CEFTA omogućava rast standarda kroz raznovrsniju ponudu kvalitetnijih i jeftinijih proizvoda, koji nisu opterećeni carinom. Stoga, unaprijeđenje trgovine ima tri dimenzije: veću prisutnost u globalnoj trgovini, trgovinsku integracija sa EU, ali i unaprijeđenu regionalnu trgovinu i ekonomsku saradnju.

25

6.3. Jedinstveno tržište EU – slobodan protok roba, ljudi, usluga i kapitala Ideja o stvaranju zajedničkog tržišta u osnovi je procesa evropskih integracija. Iako su

vizionari evropskih integracija projektovali i očekivali bržu političku i bezbjednosnu integraciju evropskih zemalja, ekonomski motivi integracije izdržali su test vremena i pokazali da je u toj oblasti najrealnije očekivati progres i efekte koji su pozitivni prema svim državama članicama. Ugovor o osnivanju Evropske ekonomske zajednice (EEZ) predstavljao je početak stvaranja jedinstvenog evropskog tržišta, sa slobodnim protokom ljudi, roba, usluga i kapitala između država članica. Do 1968. godine nijesu samo ukinute carine između šest država osnivača EEZ, već su i mnoge druge barijere trgovini postepeno smanjivane. Na taj način ostvareno je postizanje sljedećih ciljeva: unapređivanje stalnog harmoničnog, održivog i uravnoteženog razvoja, visok nivo zaposlenosti i socijalne zaštite, visok nivo konkurentnosti, podizanje standarda i kvaliteta života, zaštita i unapređenje kvaliteta životne sredine, skladan privredni i društveni razvoj (kohezija) i solidarnost među državama članicama. Sredstva za postizanje navedenih ciljeva ogledala su se prvenstveno u procesu stvaranja zajedničkog tržišta koje će obezbijediti slobodan protok roba, usluga, ljudi i kapitala, uz istovremeno stvaranje sopstvenih (zajedničkih) politika koje će važiti na zajedničkom tržištu. Stoga je Rimskim ugovorom bilo predviđeno formulisanje ne samo zajedničke carinske i trgovinske politike već i poljoprivredne i dijelom saobraćajne politike, saradnja i koordinacija politika i u drugim oblastima od zajedničkog interesa, kao i usklađivanje nacionalnih zakonodavstava u mjeri u kojoj je to neophodno za nesmetano funkcionisanje zajedničkog tržišta. Ideja formiranja zajedničkog tržišta time je postala stvarnost.

Program jedinstvenog tržišta pretočen je februara 1986. godine u Jedinstveni evropski akt, koji potencira u ekonomskim odnosima izbjegavanje bilo kog vida diskriminacije po osnovu nacionalnosti, što je pretpostavka koncepta jedinstvenog tržišta.

Sloboda protoka roba, kao osnovna ekonomska sloboda promovisana ovim Aktom, afirmisana je ukidanjem carinske kontrole za robe koje se kreću unutar jedinstvenog tržišta EU (od 1993).

Sloboda kretanja usluga omogućava kompaniji koja se bavi pružanjem usluga na teritoriji druge države članice, da ima isti tretman kao i domaće preduzeće. Prema Mastrihtskom ugovoru administrativna i druga ograničenja za pružanje usluga su strogo zabranjena, jer značaj sektora usluga za svaku ekonomiju pojedinačno kontinuirano raste (usluge su u 2007. stvarale oko 70% BDP-a i zaposlenosti u EU27). Kada se odbiju klasične javne usluge (administracija, odbrana, zdravstvo, obrazovanje) ostale usluge u Uniji stvaraju oko 48%BDP-a i 41% zaposlenosti. To su tzv. tržišne usluge

Sloboda kretanja kapitala ostvaruje se kroz zabranu svih ograničenja u kretanju kapitala (investiranju), kao i u plaćanju roba i usluga između zemalja članica.

Slobodno kretanje ljudi podrazumijeva da svi građani država članica EU, na osnovu pasoša ili lične karte, mogu da uđu u drugu zemlju. Ova sloboda takođe podrazumijeva i ukidanje bilo kog vida diskriminacije zasnovanog na nacionalnosti između radnika država članica u vezi s mogućnostima zapošljavanja, pravom na naknadu za rad i drugim uslovima za rad i zapošljavanje, kao i pravo na slobodno nastanjivanje i pružanje usluga. Ublažena su pravila sticanja prava na prebivalište za sve građane Unije, uveden je model međusobnog priznavanja diploma, uspostavljen informacioni sistem za objavljivanje informacija o slobodnim radnim mjestima kroz jedinstvenu bazu EURES-a (mreže evropskih zavoda za zapošljavanje), uspostavljen model međusobnog priznavanja i prenosivosti sistema socijalnog osiguranja, sporazumi o izbjegavanju dvostrukog oporezivanja, priznavanje svih dozvola i licenci, itd. Šengenskim sporazumom22, od 1995. godine izbrisane su granice između država unutar EU

22 Danas ima 25 „Šengen zemalja” – 22 članice EU (osim Velike Britanije i Irske, koje primjenjuju dio pravila Šengenskog sporazuma, van Zone su Bugarska, Rumunija i Kipar) i tri zemlje Evropskog

26

koje su pristupile Sporazumu. Kada je riječ o obrazovanju i nauci, promoviše se kroz Programe zajednice i „peta“

sloboda, a ona predastavlja slobodan protok znanja. Podrazumijeva mobilnost naučnika iz jedne zemlje u drugu i uključivanje u zajedničke evropske istraživačke projekte u cilju ispunavanja razvojnih ciljeva EU i rasta konkuretnosti EU na globalnoj sceni.

Praćenje realizacije navedenih mjera – jačanje ekonomskih sloboda i jedinstvena pravila za sve ekonomske subjekte - u nadležnosti je evropskih institucija, posebno Evropske komisije kroz rad pojedinih direktorata. Za nove države članice, koje su pristupile EU 2004 i 2007 godine, maksimalni tranzicioni period za uspostavljanje slobodnog protoka ljudi u oblasti mogućnosti zapošljavanja, ističe nakon sedam godina od godine pristupanja.

Kroz WTO pristupanje i CEFTA sprovodjenje, kao i ispunjavanje unutrašnje evropske

agende (demokratske i ekonomske reforme u zemlji) Crna Gora se strateški priprema za buduće članstvo u EU, posebno se pripremajući za buduće obaveze (i prava) u okviru jedinstvenog tržišta EU. Od Privremenog sporazuma do jedinstvenog tržišta

Prvi institucionalni odnos sa EU postignut je potpisivanjem Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju izmedju Evropskih zajednica, sa jedne strane, i Republike Crne Gore, sa druge strane, 15.oktobra 2007.godine u Luksemburgu, odnosno stupanjem na snagu njegovog pretežnog dijela - Privremenog sporazuma o trgovini i srodnim pitanjima (1.januara 2008. godine).

U Sporazumu o stabilizaciji i pridruživanju sa EU, utvrđeni su slijedeći rokovi: a) tranzicioni period od 5 godina koji se odnosi na maksimalni vremenski period za postepeno otvaranje tržišta i uspostavljanje zone slobodne trgovine između Evropske unije i Crne Gore (2008-2012) , kao i b) implementacioni period od 5 godina koji se odnosi na punu implementaciju odredbi svih članova Sporazuma, nakon pune ratifikacije SSP u svih 27 Parlamenata država članica EU (2010-2014).

U ovom dijelu rada, važno je istaći osnovne karakteristike tranzicionog perioda, koji se odnosi na slobodan protok roba - dinamiku otvaranja crnogorskog tržišta i ekonomsku integraciju. 2013.godine tržište Crne Gore biće otvoreno za kompanije iz EU, kao što je tržište EU otvoreno za kompanije iz Crne Gore već danas (makar formalno, a suštinski će postati kada crnogorske kompanije podignu svoju konkurentnost do nivoa da mogu biti značajnije izvozno prisutne na EU tržištu).

Na nivu carinske zaštite od 50% carinske stope iz 2007.godine, biće samo najosjetljiviji poljoprivredni proizvodi i oni će taj tarifni režim zadržati do pristupanja Crne Gore Uniji. Proizvodnja ovih proizvoda mora biti u fokusu srednjoročne agende konkuretnosti u poljoprivredi, a carinska zaštita je samo privremena pomoć do postizanja željenog nivoa konkurentnosti. Ti proizvodi, čija je osjetljivost srazmjerna njihovoj potencijalnoj tržišnoj ekonomskog prostora, koje nijesu članice EU – Norveška, Island i Švajcarska (kreiranje Evropskog ekonomskog prostora 1994. godine omogućilo je gotovo slobodnu trgovinu i visok stepen ekonomskih sloboda između zemalja EFTA i zemalja EU). Zemlje van EU, kroz ugovorne odnose sa Unijom, postepeno ulaze u sistem slobodnog kretanja ljudi u Zoni. Prvi ugovor omogućava vizne olakšice (pojednostavljenje procedura za dobijanje vize za ulazak u Zonu), a zatim, po ispunjavaju zahtjevnih standarda u oblasti dokumenata, integrisanog upravljanja granicom, pravosudnog sistema i korpusa ljudskih prava, sljedeći nivo je vizna liberalizacija. Od 19. decembra 2009. godine, Crna Gora se nalazi na Bijeloj listi Šengena, i crnogorskim građanima nisu potrebne vize za putovanje u 25 šengen zemalja. Nakon ove odluke, Bugarska i Rumunija takođe su ukinule vize za putovanje naših građana u te zemlje EU.

27

valorizaciji u funkciji vremena, su proizvodi sa tzv. Liste 3, koja sadrži dvije grupe poljoprivrednih proizvoda: 1. Osnovni poljoprivredni proizvodi (Aneks III c): jagnjad za klanje, meso goveda svih kategorija, meso ovaca i koza svih kategorija, meso živine, soljeni i dimljeni proizvodi, mlijeko, pavlaka, jogurt, maslac i sir, med, krompir, paradajz, kupusnjače, krastavci, paprika i spanać, mandarine, grožđe, dinje i lubenice, jabuke, kruške, trešnje, višnje, kajsije, breskve, šljive, jagode, maline i kivi, maslinovo ulje i sve prerađevine o mesa. 2.Prerađeni poljoprivredni proizvodi (Protokol 1, Aneks II, integralna tabela): mlječni namazi i prirodna i mineralna voda.

U oblasti slobodnog protoka ljudi tržište Crne Gore se takođe postepeno integriše u zajedničko evorpsko tržište. Kroz harmonizaciju zakonodavstva, jačanje administrativnih kapaciteta, usvajanje evropskih standarda i procedura, uz uvažavanje specifičnosti malog ekonomskog sistema i aktivnosti eliminisanja biznis barijera. Jedan od nosećih segmenata reformi u ovoj oblasti svakako je radno zakonodavstvo i socijalna politika, kao i politika obrazovanja23, uz operativni pristup reformi državne uprave i lokalne samouprave.

Savjet za stabilizaciju i pridruživanje, koji se osniva u godini stupanja na snagu SSP, nakon tri godinje rada, razmotriće dalje koncesije vezane za slobodno kretanje radnika, u odnosu na one predložene Sporazumom o stabilizaciji i pridruživanju.

Slobodan protok kapitala takođe predstavlja oblast od strateškog interesa za ekonomski prosperitet, imajući u vidu veličinu crnogorskog tržišta (otvoren eurizovan ekonomski sistem sa značajnim razvojnim resursima i deficitiom strateškog partnerstva radi realizacije većih investicionih projekata). Važni zakoni su usvojeni i nove institucije u ovoj oblasti osnovane. Tako npr. Zakon o tekućim i kapitalnim poslovima sa inostranstvom obezbjeđuje pravnu osnovu za režim slobodnog protoka novca i kapitala u Crnoj Gori i inostranstvu, i to u smislu da se sve tekuće i kapitalne transakcije mogu izvoditi slobodno od strane rezidenata i nerezidenata, da ne postoji ograničenje na prenos imovine u/iz inostranstva, kao i da ne postoje ograničenja valute ili devizne kontrole24. Predstoji njihovo potpuno institucionalno zaokruživanje i jačanje kapaciteta za punu primjenu novih propisa, obezbjeđenje transparentnosti u sprovodjenju finansijske politike, uz adekvatnu funkciju regulatora i efikasniji rad ukupnog pravosudnog sistema u oblasti istražnog postupka i pravosnažnih presuda koje se odnose na finansijski sektor u cjelini.

6.4. Pozicioniranje male otvorene ekonomije u strateškim ekonomskim integracijama i savremenim medjunarodnim ekonomskim odnosima

Posmatrajući potencijal tržišta, veličinu ekonomije, kao i snagu same privrede

izraženu kroz ostvareni rast i razvoj, Crna Gora je mala, značajno liberalizovana i eurizovana evropska ekonomija. Ekonomski napredak zabilježen nakon 2001 godine posmatrajući rast same ekonomije, kao i spoljnotrgovinsku razmjenu i priliv SDI govori o kompleksnosti procesa oporavka nakon tranzicione recesije devedesetih godina prošlog vijeka i veoma dobroj dinamici rasta i razvoja u prvim godinama obnovljene nezavisnosti, koja je, per se, bila stimulans razvoju i preduzetništvu.

23 Crna Gora je npr. već 2004.godine ratifikovala Lisabonsku konvenciju o priznavanju kvalifikacija u oblasti vioskog obrazovanja u regionu Evrope (1997, Savjet Evrope, UNESCO) na osnovu koje je donijet crnogorski Zakon o prizavanju i vrednovanju obrazovnih isprava. 24 Ovako uspostavljen režim slobode u oblasti slobodnog protoka kapitala obezbijeđen je bez negativnog uticaja na posebna ograničenja u vezi sa poslovanjem i platnim prometom koja su utvrđena drugim zakonima u oblastima oporezivanja, poslovanja hartijama od vrijednosti, monetarne politike, bankarstva (depozitnog, kreditnog i platnog prometa), imovinskog vlasništva, sprovođenja naplata, osiguranja, pranja novca, deklaracije o kretanju kapitala u svrhe administrativnih i statističkih informacija, fizičkog uvoza i izvoza finansijskih sredstva

28

Agenda ekonomskih reformi u kontekstu integracije u savremene medjunarodne

ekonomske odnose u narednim godinama fokusira se na agendu konkurentnosti crnogorske ekonomije.

Rastuća otvorenost je istovremeno posljedica razvojne politike i trenda globalizacije, ali i imperativ budućeg razvoja i ekonomske integracije zemlje. Takođe, ne treba zaboraviti i sve one elemente koji, uz geografski položaj, tradicionalne veze, ekonomsku saradnju, sektorske politike kao i komparativne prednosti, utiču na poziciju u ekonomskim integracijama i međunarodnim odnosima. U širem kontekstu, ovaj spektar pretpostavki ekonomskog prosperiteta uključuje političku stabilnost, održanje makroekonomske stabilnosti, vladavinu prava, jake institucije i uključivanje u evropske i evroatlanske strukture.

Podaci koji su vezani za istraživanja Svjetskog ekonomskog foruma pokazuju da Crna

Gora za poslednjih par godina bilježi stalan rast na ljestvici konkurentnosti. Po indeksu globalne konkurentnosti (GCI) Crna Gora se nalazi na 62 mjestu od 133 zemlje (2009). Rang Crne Gore po GCI u 2007 i 2008 godini, bio je 85, odnosno 65, što govori o veoma dobrom trendu u oblasti rasta ukupne konkuretnosti.

Strategija otvorene privrede je okosnica rasta konkurentnosti, jer zemlju kontinuirano suočava sa svjetskim standardima troškova, kvaliteta, cijena, sa strukturom ponude i tažnje u znatno širem kontekstu, koju najvećim dijelom diktiraju najuspješniji svjetski proizvođači. Internacionalizacija ekonomske aktivnosti u tijesnoj je vezi sa dinamikom privrednog razvoja male zemlje, ona predstavlja neophodan, mada ne i dovoljan uslov za uspješan privredni razvoj.

Trend globalizacije, medjutim, ne isključuje strateške regionalne saveze. Sama Svjetska trgovinska organizacija je čuvar svih regionalnih i bilateralnih trgovinskih sporazuma, koji regionalnim savezima daju jedinstven glas u globalnoj trgovinskoj mreži i povećavaju njihov uticaj. Istovremeno, regionalni savez u WTO, iako nastupa kao „single voice“ kada je ekonomska politika u pitanju i vođenje trgovinskog dijaloga o budućim odnosima, ne uzima pravo glasa državama članicama WTO pojedinačno, kada je proces formalnog donošenja odluka u pitanju, poštujući njihov nacionalni identitet. Stoga je trend rasta multilateralnih regionalnih sporazuma u savremenim međunarondim ekonomskim odnosima rastuća kategorija. Danas već u svijetu ima preko 250 različitih sporazuma o slobodnoj trgovini. 7. MEĐUNARODNE VLADINE I NEVLADINE ORGANIZACIJE25

Ujedinjene nacije su univerzalna politička, ali i nesumljivo najveća svjetska međunarodna

organizacija sa članstvom više od 190 država. Sve međunarodno priznate nacije su članice Ujedinjenih nacija, a za UN se kaže da predstavljaju udruženje vlada koje sarađuju na polju međunarodnog prava. Ujedinjene nacije nisu samo organizacija koja treba da spriječi ugrožavanje svjetskog mira, već predstvalja okvir saradnje između zemalja i povezivanje u ekonomskom, socijalnom, kulturnom i humanitarnom planu, ali i poštovanju ljudskih prava, načela pravde i međunarodnog prava.

UN pruža širok okvir međusobne saradnje i djelovanja država koji je nezaobilazan u savremnim uslovima. Biti prihvaćen akter u međunarodnoj politici, međunarodnoj ekonomiji i finansijama, podrazumijeva biti dio kišobrana Ujedinjenih nacija.

Rezoluciju o prijemu Crne Gore u UN, Generalna skupština je donijela 28. juna 2006. godine. Time je Crna Gora postala 192. članica OUN. Nakon prijema u UN, Crna Gora je otvorila svoje misije i imenovala stalne predstavnike pri UN u Njujorku, Beču i Ženevi Regulisanjem članstva sa UN, stvaraju se uslovi za definisanje odnosa sa ostalim specijalizovanim institucijama Organizacije. 25 Prof dr Danijela Jaćimović

29

Istovremeno, otpočeo je proces saradnje sa Pravnom službom Ujedinjenih nacija, u cilju definisanja liste sporazuma i konvencija kojima je Crna Gora pristupila po osnovu sukcesije, a za koje Generalni sekretar Ujedinjenih nacija obavlja funkciju depozitara. Instrument o pristupanju ovim konvencijama predat je 23. oktobra 2006. godine i obuhvata regulativu iz raznih oblasti: diplomatskih i konzularnih odnosa, zaštite ljudskih prava, prava izbjeglica i osoba bez državljanstva, zdravlja, međunarodne trgovine i razvoja, transporta, obrazovanja, prava mora, trgovačke arbitraže, telekomunikacija, razoružanja, zaštite životne sredine i dr. Crna Gora je postala član u većini specijalizovanih institucija UN, tako da smo se zbog prirode teksta bavili, odnosima Crne Gore sa nekim značajnim institucijuma kao što je: Međunarodna organizacija rada, Organizacija za ishranu i poljoprivredu i Svetske zdravstevene organizacije. Svjetska trgovinska organizacija takođe je pridruženi član UN sistema.

Pores saradnje koja se sada odvija, prihvatanje i ratifikacija različitih konvencija, kroz organizaciju različitih seminara, učestovanje na sastancima tijela i organa UN i konferencijama, podrazumijeva upoznavanje sa radom, pravima i obavezama kao bi zemlja članica mogla, da se u budućem periodu ozbiljnije i aktivnije uključi u rad. U tom cilju, Ministarstvo inostranih poslova je otpočelo dugoročno planiranje aktivnosti, djelovanja i učešća Crne Gore u sistemu UN, i stim u vezi, pokrenulo inicijativu za kandidovanje Crne Gore za članstvo u tijelima/organima međunarodnih organizacija. Cilj ove inicijative zasnovan je na potrebi i interesu da se intenzivira djelovanje i učešće Crne Gore u organizacijama čiji je član postala obnovom svoje državnosti. Procijenjeno je da bi, u budućnosti, kandidovanje Crne Gore i članstvo u ključnim organima /tijelima UN doprinijelo daljoj afirmaciji zemlje.

Do sada, Crna Gora je podnijele kandidature za članstvo u Savjetu Komisije UN za održivi razvoj u periodu 2011-2014, Izvršnom komitetu UNDP/Populacionog fonda UN od 2014-2015, Savjetu za ljudska prava u periodu 2012-2015, Savjetu bezbjednosti za period 2026-2027, Izvršnom odboru UNESCO za period 2011-2015 i Izvršnom savjetu Svjetske turističke organizacije UNWTO 2009-2013.

Saradnja sa specijalizovanim institucijama i agencijama otvara mogućnosti za korišćenje mnogobrojnih programa i fondova, kao podrške razvoju u važnim razvojnim oblastima zemlje članice. Posebnu pažnju zauzima Program Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP), zatim Dječiji fond UN UNICEF i Program Visokog komesara UN za izbjeglice UNHCR. U cilju jačanja saradnje Vlade Crne Gore sa UN agencijama u Crnoj Gori, u Podgorici je 15. decembra 2006. potpisan Sporazum o saradnji Vlade Crne Gore sa agencijama UN u Crnoj Gori (UNDP, UNICEF i UNHCR). Pored toga, 14. februara 2007. god. potpisan je i Okvirni sporazum o saradnji Vlade Crne Gore i Svjetske zdravstvene organizacije. Sporazumi definišu pitanja i uslove pod kojima će UN agencije pružati pomoć Vladi Crne Gore u ostvarivanju razvojnih projekata, i ujedno čine pravni okvir za podizanje nivoa postojećih kancelarija UN agencija u Crnoj Gori na odgovarajući nivo. Na stalnoj osnovi u Crnoj Gori djeluju Program UN za razvoj (UNDP), Dječiji fond UN (UNICEF), Program Visokog komesara UN za izbjeglice (UNHCR). Pored njih, u zemlji djeluju i Međunarodna organizacija za migracije i Svjetska zdravstvena organizacija.

Rad ovih programa je aktivan u Crnoj Gori, a definisan je srednjoročnim Programima saradnje čije je zajednički cilj pomaganje Vladi Crne Gore u suovanju sa različitim izazovima u procesu evropskih integracija. Akcioni planovi, koji su potpisani 10. septembra 2008. godine, predstavljaju razradu i konkretizaciju programa UN agencija za Crnu Goru i instrument za implementaciju strateških projekata u oblasti socijalne uključenosti i iskorjenjivanja siromaštva, uključivanja marginalizovanih društvenih grupa, izgradnje kapaciteta za javnu upravu, ekonomskog razvoja uz zaštitu životne sredine, i posebno u oblasti zaštite djece, poboljšanja njihovog položaja i sistema zaštite u Crnoj Gori.

Pitanje buduće saradnje sa ovim fondovima zavisi od dinamike ekonomskog razvoja, ali za očekivati je da u budućnosti bude zastupljenost fondova manja.

30

Finansijske institucije Ujedinjenih nacija, Međunarodni monetarni fond i Grupa Svjetske Banke, predstavljaju nezaobilazne aktere u medjunarodnoj finansijskoj i ekonomskoj saradnji zemlje. Crna Gora je postala 186.zemlja članica Međunarodnog monetarnog fonda 18. januara 2007. godine, a za fiskalnog agenta u Fondu određena je Centralna banka Crne Gore, a Predsjednik Savjeta Centralne banke koji predstavlja Crnu Goru u MMF-u. Kvota Crne Gore, odnosno ulog u MMF-u, postavljena je na 41,2 miliona US $.

Članstvo u MMF-u kao najvažnijoj svjetskoj finansijoj instituciji značajno je za svaku državu i nezaobilazno. Postajući zemlja članica Fonda zemlja prihvata određenja prava i obaveze. Obaveze se odnose na poštovanje i primjenu najboljih standarda, politike i prakse vezane za makroekonomsku politiku i finansijski sektor. Država članica time automatski dobija veći kredibilitet u međunarodnim krugovima (političkim i ekonomskim), jer je u sistemu gdje se primjenjuje opšte važeća i priznata politika.

Odnos Crne Gore sa ovim institucijama treba sagledati u domenu dosadašnje saradnje, pri čemu će budući odnos reflektovati globalne promjene. Savremeni globalni trendovi utiču da neke zemlje u razvoju, posebno iz grupe zemala BRIC26-a, dobijaju sve značajnije mjesto u svjetskom izvozu, uvozu i deviznim rezervama, što ih čini sve značajnijim učesnicima u svjetskoj ekonomiji. Po logici kvota, ove zemlje trebale bi da dobiju nove revidirane, veće kvote čime bi dobile veće pravo glasa

Povećavanje glasačkih prava zemalja manje razvijenog dijela svijeta, ide na uštrb glasačkih prava razvijenih debata, što je predmet sve učestalijih rasprava. Revizija kvota je izvjesna, ali time i promjene same politike ove institucije, kada je u pitanju upravljačka struktura u IMF. Buduća saradnja Crne Gore sa Međunarodnim monetarnim fondom mora se sagledavati u okviru ovih očekivanih promjena, koje zavise od globalnih procesa, koji se tek mogu nazreti, odnosa mali i velikih, razvijenih i nerazvijenih, kao i novih finansijskih i razvojnih potreba ovog vijeka.

Svjetska bankarska grupa, pored Fonda, sa svojih 5 institucija, jedan je od najvećih zvaničnih svjetskih izvora finansiranja i tehničke pomoći zemalja u razvoju. Njen glavni cilj je da upotrebom svojih finansijskih resursa, osoblja i ogromnog iskustva, pomogne nedovoljno razvijenim ekonomijama. U današnjem svijetu, koji je ujedno i veoma bogat i veoma siromašan, izazov za smanjenje siromaštva je veoma veliki, pa time i očekivanja od WB.

Svjetska banka podržava finansijski Crnu Goru još od 2001.godine, a sa regulisanjem članstva u Međunarodnom monetarnom fondu, 2007.godine Crna Gora postaje punopravna članica grupe Svjetske banke. Grupa Svjetske Banka je u dosadašnjem periodu bila značajno finansijski aktivna u Crnoj Gori, i predstavlja jednog od najvažnijih finansijera i kreditora. U dosadašnjoj kreditnoj aktivnosti, Svjetska banka podržavala je energetski sektor, upravljanje čvrstim otpadom, i bila glavni nosilac reformi obrazovanja, zdravstvenog i penzioniog sistema. Svojom aktivnom ulogom u razvoju i tranziciji Crne Gore, koja je definisana srednjoročnim programima, izloženost Svjetske banke je značajna, a stepen realizacije kredita među najvećim u regionu, tako da je za očekivati smanjenje njene kreditorske uloge u Crnoj Gori. Ipak Svjetska banka biće aktivan razvojni partner kada se radi o tehničkoj pomoći.

Pored učešća u Ujedninjenim nacijama i njenim specijalizovanim institucijama i programima, za Crnu Goru od vitalnog značaja je regionalna saradnja. Regionalna saradnja je od „najvećeg značaja za političku stabilnost, sigurnost i ekonomski razvoj zemalja Zapadnog Balkana“, poručuje Evropska komisija. Imajući u vidu savremenu istoriju zemalja u regionu, proces regionalne saradnje značajno je intenziviran posljednjih godina, uglavnom kao jedan od prioriteta ili preduslova evropskih integracija, dominantno inciran od strane evropskih partnera. Saradnja se odvija uglavnom kroz rad različitih incijativa. Pored Centralno evropske inicijative, sredinom devedesetih godina, dolazi do regionalnog evropskog pristupa za zemlje Zapadnog Balkana, što je rezultiralo uvođenjem 26 BRIC – akronim za zemlje u razvoju – Brazil, Rusija, Indija i Kina.

31

prvih regionalnih šema vezanih isključivo za region. U tom periodu nastaju različite regionalne inicijative kao što su: Inicijativa za saradnju u Jugoistočnoj Evropi (SECI) i Procesa saradnje u Jugoistočnoj Evropi (SEECP). Kroz intenziviranje aktivnosti u okviru regiona, ova inicijative ostavaruju značajan doprinos u pripremama za članstvo u Evropskoj uniji i ostvarivanju evropskih vrijednosti i ciljeva integracije.

Krajem 1999.godine novi oblik saradnje u regionu biva ponuđen zemljama kroz Pakt stabilnosti za Jugoistočnu Evropu i definisanje procesa stabilizacije i pridruživanja. Pakt za stabilnost Jugoistočne Evrope, nastao 1999.godine, predstavljao je prvi ozbiljan pokušaj medjunarodne zajednice da u području Jugoistočne Evrope unaprijedi mir, demokratiju, poštovanje ljudskih prava i ekonomski prosperitet, radi postizanja stabilnosti u čitavom Regionu. Regionalni savjet za saradnju (RCC) je sukcesor Pakta stabilnosti za JIE, koji funkcioniše kao mehanizam regionalnog vlasništva od 2008.godine. Saradnja sa sistemom UN i njenim specijalizovanim institucijama, kao i regionalna saradnja su prioriteti Crne Gore. Saradnja sa UN je realnost i samo će se produbljivati i rasti. Regionalna saradnja je fenomen koji je imao svoje istorijske padove i uspone, ali nešto što će svakako biti obilježje i potreba Zapadnog Balkana i u narednom periodu. Ipak, kada posmatramo međunarodne odnose Crne Gore u dimenziji od jednog vijeka, nameće se saradnja prvenstveno sa Sjedinjenim Američkim Državama (NAFTA), kao starog centra moći i BRIC kao novog centra moći u svjetu.

Kada govorimo o saradnji sa Sjedinjenim američkim državama, moramo govoriti i o saradnji sa Sjevernoameričkim ugovorom slobodne trgovine (NAFTA). Ugovor o slobodnoj trgovini US, Meksika i Kanade stupio je na snagu 1994.godine. NAFTA podrazumijeva ekonomsko povezivanje dvije najrazvijenije zemlje svijeta i jedne nerazvijene (Meksiko), koji je u 2007. godini predstvaljao je najveći trgovinski blok u svijetu. Iako mnogi naučnici i političari ukazuju na netipičnost ove grupacije, kao jedinstvenog spoja najrazvijenijih i manje razvijenih, NAFTA će i dalje značajno uticati na savremene medjunarodne ekonomske odnose.Konkurencija kroz multilateralni sporazume o slobodnoj trgovini od 2010.godine dolazi iz Azije, od zemalja ASEANA (FTAs ASEAN-Australija-Novi Zeland, ASEAN-Indija, ASEAN-Kina).

Veze između članica NAFTE na globalnom planu bi mogle ukazati na poželjan presedan o uključivanju manje razvijenih zemalja u integracione procese sa jako razvijenim zemljama. U tom pravcu vidljivo je interesovanje nekih azijskih zemalja za članstvom u NAFTA-i. Ipak radi se o nastojanju Sjedinjenih država, da, po ugledu na evropske integracije, stvore panamerički ekonomski prostor. Nadalje, zemlje latinske Amerike, moraju modernizovati i rekonstruisati svoje privrede, pa se kao nužnost javlja potreba za strateškim (američko-kanadskim) partnerstvom. Uključivanje latinoameričkog tržišta, koje je po svojoj veličini značajno veće od tržišta Centralne i Istočne Evrope, pa čak i Jugoistočne Azije, moglo bi uticati da SAD bude manje okupirana tradicionalnim vezama prema Evropi, i da se okrenu prema Latinskoj Americi i Aziji. Brazil, Rusija, Indija i Kina takozvani BRIC, danas predstavlja najbrže rastuće zemlje, ali i zemlje najbržeg rasta u dekadama koje dolaze. Saradnja sa zemljama BRIC je preferirani trend saradnje, ukupnih političkih i ekonomskih procesa ovog vijeka, koja će se nametati kroz različit miks saradnje i konkurencije. Crna Gora neizostavno će sarađivati sa ovim zemljama. Sa nekima od njih ima tradicionalno dobre odnose (Rusija i Kina), a sa ostatkom BRIC odnose treba izgrađivati i produbljavati. Treba naglasiti da je za očekivati da će se osnovni vid saradnje Crne Gore sa BRIC zemljama, prvenstveno odvijati kroz odnose EU i ovog moćnog ekonomskog bloka, kao i na bilateralnom nivou.

Ekonomska saradnja zemalja BRIC i EU, podrazumijevaće neproporcijonalnu tražnju (zbog rastuće populacije) za više sofisticiranim i visoko kvalitetnim proizvodima, što stvara ogromne mogućnosti EU kompanijama za izvoz i veliko tržište za SDI. U okviru ovih izvoznih mogućnosti, stvaraju se i mogućnosti za neka crnogorska preduzeća, da zajedno sa svojim evropskim partnerima, učestvuju u ponudi roba i kapitalnih dobara na BRIC tržištu. Što se tiče

32

sektora preduzeća, konkurencija u oblasti visokih tehnologija i industrijskih proizvoda je velika, a od strane BRIC ona će se stalno dalje povećati. To ukazuje da u prvim godinama/decenijama saradnje sa BRIC privredama, crnogorskim preduzećima će biti potrebna podrška tehnološki jačih i inovativnijih evropskih partnera, koja imaju već razvijenu praksu saradnje sa dalekim inostranim tržištima.

Takođe, važno je pomenuti da, za neke djelove biznisa, velika fizička udaljenost između ponude i kupca, u slučaju BRIC tržišta, može biti ozbiljna smetnja. Sa povećanjem i kompleksnošću ekonomskih relacija, biće neophodno i lokalno prisustvo. Tako da se mala i srednja preduzeća (SMEs) mogu suočiti sa problemima investiranja u udaljena tržišta, prije nego što bi to bio slučaj kod velikih kompanija. Treba napomenuti, da je za investiranje i operativnost biznisa i dalje otežavajuće prisustvo brojnih ograničenja stranim investicijama i državni monopoli u ovim zemljama, ali ipak, u ocjeni budućih odnosa, treba uzeti u obzir i mjenjenje samih zemalja BRIC.

Veliki pritisak konkurencije BRIC zemalja je evidentan i rašće u budućnosti, što zahtijeva prisustvo velikih kompanija, planski i strateški pristup ovim tržitima. Kina, posljednjih godina, proklamuje više razvoj orjentisan ka domaćem tržištu u budućnosti, što će uticati na stvaranje „ogromnih biznis mogućnosti za cijeli svijet“ S druge strane, Crna Gora može biti zanimljiva destinacija za investicionu aktivnost BRIC zemalja, radi približavanja velikom i platežno sposobnom evropskom tržištu. Buduće članstvo u Evropskoj uniji, relativna blizina evropskog tržišta, izlaz na more, uz obučenu i relativno jeftinu radnu snagu su neke od povoljnosti. Ipak, investicione mogućnosti ne dolaze same od sebe, treba ih pažljivo planirati i prepremati, sagledati lokalnu konkurenciju, identifikovati one potencijale koje bi bili od interesa za investiore. U tom cilju, da bi se što bolje pripremili kao jedna od potencijalnih destinacija, treba intenzivirati i razvijati bilateralne odnose sa BRIC zemljama, kako političke tako i ekonomske.

33

PRILOG SEPARATA, ZA DEBATU O INTEGRACIJAMA27:

STRATEGIJA - EVROPA 2020 Strategija brzog, održivog i sveobuhvatnog razvoja

R E Z I M E Evropa prolazi kroz period transformacije. Nastala kriza je izbrisala godine ekonomskog i društvenog napredka i otkrila strukturne slabosti u Evropskoj privredi. U medjuvremenu, svijet se velikom brzinom kreće naprijed, a dugoročni izazovi – globalizacija, pritisak na resurse, starenje – intenziviraju se. EU sada mora preuzeti kontrolu nad svojom sudbinom. Evropa može uspjeti samo ukoliko djeluje zajednički, kao Unija. Potrebna je strategija koja će nam pomoći da iz krize izadjemo još jači, i stvorimo racionalnu, održivu i sveobuhvatnu evropsku privredu, sa visokom stopom zaposlenosti, produktivnosti i socijalne kohezije. Evropa 2020 definiše viziju evropske društvene tržišne ekonomije za XXI vijek. Evropa 2020 definiše i tri prioriteta za obostrano snaženje:

- Brzi rast: razvoj privrede koja se zasniva na znanju i inovaciji - Održivi rast: promovisanje privrede sa efikasnom upotrebom izvora, koja će biti

konkurentnija i više orijentisana ka životnoj sredini - Sveobuhvatan rast: podsticanje ekonomije sa visokom stopom zaposlenosti koja

obezbjedjuje socijalnu i teritorijalnu koheziju Neophodno je da EU definiše cilj na kome želi biti 2020.godine. u tom smislu, Komisija predlaže sledeće ciljeve kojima treba da teži EU:

- 75 % stanovništva, starosti izmedju 20-64 godina treba da bude zaposleno - 3% evropskog BDP-a da se ulaže u istraživanje i razvoj - Ispuniti tzv. "20/20/20" klimatsko-energetske ciljeve (uključujući i povećanje na 30%

smanjenja emisije gasova u idealnim uslovima). - Udio osoba koja rano napuštaju školovanje treba smanjiti ispod 10% i najmanje 40%

mladjih generacija treba imati treći stepen obrazovanja - Smanjiti broj stanovnika na ivici siromaštva za još 20 miliona

Ovi ciljevi su medjusobno povezani i predstaljaju kritičke kriterijume prema kojima će se mjeriti uspjeh. Kako bi se osiguralo da će sve države članice usaglasiti strategiju Evropa 2020 sa postojećom situacijom u odredjenoj zemlji, Komisija predlaže da se ciljevi EU transformišu u nacionalne ciljeve i putanje. Definisavi ciljevi predstvaljaju tri prioriteta brzog, održivog i sveobuhvatnog razvoja, ali oni nisu ni konačni: potrebno je da budu podržani i sa širokim spektrom aktivnosti na nacionalnom, evropskom i medjunarodnom nivou. Komisija predlaže sedam vodećih inicijativa koje će razčlaniti napredak u svakoj prioritetnoj oblasti:

1. "Unija inovacije" u cilju poboljšanja okvirnih uslova i pristupa fondovima za istraživanje i inovacije, kao i da bi se obezbijedilo da će inovativne ideje biti pretvorene u proizvode i usluge kojima će se otvoriti uslovi za razvoj i otvaranje novih radnih mjesta

27 Evropska komisija, Brisel, 3.3.2010 COM (2010) 2020

34

2. "Mladi u pokretu" u cilju unaprijedjenja efikasnosti obrazovnih sistema i kako bi se olakšao pristup tržištu rada mladim ljudima.

3. "Digitalna agenda za Evropu" u cilju ubrzanja protoka brzog interneta i promovisanja koristi digitalnoj jedinstvenog tržišta za domaćinstva i preduzeća

4. "Efikasna upotreba evropskih resursa" u cilju udvostručenja ekonomskog rasta od upotrebe resursa, pružanje podrške prelasku na ekonomiju sa niskim stepenom emisije ugljenika, povećanje upotrebe obnovljivih izvora energije, modernizacija saobraćajnog sektora, i promovisanje energetske efikasnosti

5. "Industrijska politika u eri globalizacije" u cilju unaprijedjenja poslovnog okruženja, posebno za razvoj malih i srednjih preduzeća, i podrška razvoju snažne i održive industrije koja će biti konkurentna na globalnom nivou.

6. "Agenda za nove vještine i poslove" namjenjena modernizaciji tržišta rada i osposobljavanje lica kroz razvijanje vještina tokom cijelog životnog ciklusa u cilju povećanja radne participativnosti i boljeg usaglašavanja ponude i potražnje na tržištu rada, uključujući i mobilnost radne snage.

7. "Evropska platforma protiv siromaštva" u cilju obezbjedjenja socijalne i teritorijalne kohezije tako da se benefiti i poslovi dijele, kako bi osobe koje su na ivici siromaštva ili su socijalno isključene bile u mogućnosti da žive dostojanstveno i uzmu aktivno učešće u društvenom životu.

Ovih sedam vodećih inicijativa će obavezati i EU ali i države članice. Instrumenti koji se koriste na nivou EU, posebno jedinstveno tržište, finansijske poluge i mehanizmi spoljne politike, biće u potpunosti mobilisani kako bi se EU borila protiv tzv. “uskih grla” i kako bi se ostvarili ciljevi Evrope 2020. Kao neposredni prioritet, Komisija prezentuje šta je potrebno uraditi kako bi se definisala kredibilna izlazna strategija, sprovele reforme finansijskog sistema, obezbijedila budžetska konsolidacija za dugoročni rast, i osnažila koordinacija unutar ekonomske i monetarne unije. Neophodno je snažnije ekonomsko upravljanje kako bi se postigli željeni rezultati. Evropa 2020 počivaće na dva stuba: tematski pristup kao što je i navedeno u tekstu gore, u kombinaciji sa prioritetima i ciljevima; i izvještavanje po zemljama, kako bi se pomoglo državama članicama da razviju svoje strategije povratka održivog rasta, ravoja i javnih finansija. Integrisane smjernice će biti usvojene na nivou Unije kako bi se obuhvatili svi prioriteti i ciljevi EU. Preporuke za svaku državu članicu pojedinačno će biti njima dostavljene. U slučaju da država neadekvatno primjenjuje odredbe Strategije, biće opomenuta. Paralelno će se pripremati izvještaj o primjeni Evrope 2020 i procjena Pakta za stabilnost i rast, pri čemu će se zadržati odvojeni instrumenti kako bi se zadržao integritet Pakta. Evropski savjet će imati puno vlasništvo nad ovom strategijom, i biće kontakt tijelo za pitanja koja se tiču iste. Komisija će pratiti napredak na putu postizanja ciljeva, omogućavaće razmjenu politika i pripremaće neophodne prijedloge za usmjeravanje aktivnosti i napredka u ostvarivanju EU inicijativa. Evropski parlament će biti pokretačka snaga za mobilizaciju gradjana i imaće ulogu su-zakonodavca u ključnim inicijativama. Ovaj partnerski pristup će se proširiti in a EU komitete, nacionalne parlamente, lokalne i regionalne organe vlasti, socijalne partnere, civilno društvo, kako bi svi bili uključeni u process ostvarivanja vizije. Komisija predlaže da Evropski savjet usvoji – u martu – sveobuhvatan pristup strategije i EU ciljeve, i da odobri – u junu – detaljne parameter strategije, uključujući integrisane smjernice i nacionalne ciljeve. Komisija očekuje i mišljenje i podršku Evropskog parlamenta kako bi Evropa 2020 postala uspješna priča.

35

I BRZI RAZVOJ

1. EU Inicijativa "Unija inovacije" Cilj ove inicijative je fokusiranje istraživanja, razvoja i politike inovacije na izazove sa kojima se suočava naše društvo, poput klimatskih promjena. Energetike i ekokasnosti resursa, zdravstvi i demografske promjene. Neophodno je osnažiti svaku kariku u lancu inovacije, od same ideje pa do komercijalizacije. Aktivnosti na EU nivou:

Završetak Evropskog istraživačkog prostora, razvoj agende strateškog planiranja koja je fokusirana na izazovima poput energetske sigurnosti, saobraćaja, klimatskih promjena i efikasnosti resursa, zdravstva i starosne dobi, ekoloških metoda proizvodnje i upravljanja zamljištem, i unaprijedjenje zajedničkog programiranja sa državama članicama i regionima;

Unaprijedjenje okvirnih uslova za biznis sektor u oblasti inovacija (npr. kreiranje jedinstvenog EU patenta i specijalizovanog Suda za patente, modernizacija okvira za autorska prava i žigova, unaprijedjenje pristupa MSP-a zaštiti prava intelektuane svojien, ubrzanje osnivanja medju-operativnih standarda; unaprijedjenje pristupa kapitalu i puno korišćenje politika potražnje, tj. putem javnih nabavki i jednostavnih regulativa); Pokretanje 'Evropskog inovativnog partnerstva' izmedju EU i nacionalnih organa u cilju

ubrzanja razvoja i upotrebe tehnologija neophodnih za rješavanje izazova sa kojima se susrećemo. Partnerstvo će obuhvatiti: 'izgradnju bio-ekonomije do 2020.g', 'kljućne tehnologije za oblikovanje buduće evropske industrije' i 'tehnologije kojima se omogućava da stariji gradjani žive nezavisno i budu aktivni učesnici društvenog života ';

Snaženje i dalji razvoj uloge EU instrumenata za podšku inovacijama (npr. strukturni fondovi, fondovi za ruralni razvoj, okvirni program za istraživanje i razvoj, CIP, SET plan), uključujući tijesnu saradnju sa EIB-om i usmjeravanje administrativnih procedura za olakšavanje prostupa finansijama, posebno za MSP, i povezivanje inovativnih podsticajnih mehanizama povezanih tržištem ugljenika;

Promovisati partnerstva zasnovana na znanju i snažiti veze izmedju obrazovanja, poslovnog sektora i inovacija, preko EIT-a, i promovisati preduzetništvo preko pružanja podrške mladim inovativnim kompanijama.

Aktivnosti država članica:

Reforma nacionalnih (i regionalnih) I&R i inovativnih sistema koji će podsticati efikasne i jednostavne specijalizacije, osnažiti saradnju medju univerzitetima, istraživačkim tijelima i biznis sektorom, implementirati zajedničke programe i unaprijediti prekograničnu saradnju u oblastima sa evropskim vrijednostima, prilagoditi nacionalne procedure finansiranja, obezbijediti raspored tehnologije širom EU teritorije;

Obezbijediti dovoljno kadrova u oblasti nauke, matematičkih nauka, i inžinjerstva, i fokusirati školske programe na kreativnost, inovaciju i preduzetništvo;

Dati prioritet obrazovnim troškovima, preko poreskih olakšica i stimulacija i drugih finansijskih instrumenata u cilju promocije većih privatnih investicija u istraživanje i razvoj.

2. EU Inicijativa: " Mladi u pokretu”

Cilj ove inicijative je unaprijedjenje efikasnosti i atraktivnosti evropskog visokog obrazovanja na medjunarodnom nivou, i podizanje sveukupnog kvaliteta svih nivoa obrazovanja i obuke u EU, u kombinaciji uz izvrsnosti i kapital, kroz promociju mobilnosti studenata i mobilnost pripravnika, i poboljšati stanje u oblasti zapošljavanja mladih ljudi.

36

Aktivnosti na EU nivou:

Integracija i unaprijedjenje mobilnosti unutar EU, programa za univerzitete i istraživače (poput Erasmus, Erasmus Mundus, Tempus i Marie Curie) i njihovo povezivanje sa nacionalnim programima i resursima;

Ubrzanje agende modernizacije visokog obrazovanja (školski program, upravljanje i finansiranje) uključujući definisanje kriterijuma efikasnosti univerziteta i obrazovnih rezultata u globalnom kontekstu;

Pronalaženje načina promovisanja preduzetništva kroz programe mobilnosti za mlade stručnjake;

Promovisanje priznavanja neformalnih i alternativnih metoda učenja/predavanja; Pokretanje Okvira za zapošljavanje mladih, koji će definisati politike namjenjene

smanjenju stope nezaposlenosti mladih: ovo bi rezultiralo ulaskom mladih ljudi na tržište rada preko stažiranja, ili neke druge vrste radnog angažmana, ukljućujući i moto ("Tvoj prvi EURES posao") sa ciljem povećavanja mogućnosti zaposlenja za mlade ljude širom EU.

Aktivnosti država članica:

Obezbijediti efikasna ulaganja u sisteme obrazovanja i obuke na svim nivoima (od predškolskog do visokog);

Unaprijediti obrazovne rezultate, sa posebnim akcentom na svaki segment (predškolsko, osnovno, srednje, stučno, više i visoko obrazovanje), integrsianim pristupom, obuhvatajući ključne nadležnosti i sa ciljem smanjenja broja osoba koje napuštaju školovanje;

Unaprijediti otvorenost i relevantnost obrazovnih sistema kroz izgradnju nacionalnih kvalifikacionih okvira, i bolje usmjeravanje obrazovnih rezultata ka potrebama tržišta rada.

3. EU Inicijativa: " Digitalna agenda za Evropu "

Cilj je da pruži održive ekonomske i društvene koristi od Jedinstvenog digitalnog tržišta zasnovanog na brziom i ultra brzom internetu i interoperabilnoj aplikaciji, sa širokopojasnim pristupom za sve do 2013 godine, pristup za sve mnogo većim brzinama interneta (30 Mb / s ili više) do 2020. godine, i 50% ili više evropskih domaćinstava koja se pretplate na internet konekciju iznad 100 Mb/s. Aktivnosti na EU nivou:

Obezbijediti stabilan pravni okvir koji stimuliše investicije u otvorenoj i konkurentnoj infratsrukturi brzog interneta i povezanim uslugama;

Razvoj politike efikasnog spektra; Olakšavanje upotrebe EU strukturnih fondova u sporvodjenju ove agende; Uspostavljanje jedinstvenog tržišta za on-line sadržaje i usluge (tj. neograničene i sigurne

EU web stranice i tržišta za digitalne sadržaje, sa visokim stepenom povjerenja, balansirani regulatorni okvir sa jasnim režimima prava, podsticanje izdavanja multi-teritorijalnih licenci, adekvatna zaštita i nadoknada za nosioce prava i aktivna podrška digitalizaciji bogatog EU kulturnog nasljedja, i oblikovanje globalnog upravljanja internetom;

Reformisanje fondova za istraživački rad i inovacije i povećanje podrške u oblasti ICT-a kao i snaženje evropske tehnologije u ključnim strateškim oblastima, stvaranje uslova za visoki razvoj MSP-a za vodjenje tržišta u razvoju i stimulisanje ICT inovacija u svim biznis sektorima;

37

Promovisanje internet pristupa i korišćenja istog od strane svih gradjana EU, posebno kroz aktivnosti podrške digitalnoj pismenosti i pristupnosti.

Aktivnosti država članica:

Priprema operativnih strategija za brzi internet, ciljno finansiranje javnosti, uključujući strukturne fondove, u oblastima koje nisu u potpunosti obuhvaćene privatnim investicijama.;

Uspostavljanje zakonskog okvira za koordinaciju javnih radova u cilju smanjenja troškova izgradnje mreža;

II ODRŽIVI RAZVOJ

1. EU Inicijativa " Efikasna upotreba evropskih resursa " Cilj je podrška prelasku na efikasne resurse i nisko-ugljeničku ekonomiju koja je efikasna na takav način što koristi sve resurse. Cilj je da s eudvostruči ekonomski rast preko efikasne upotrebe resursa i energetike, smanjenja emisije gasova ugljnenika, unaprijedjenja konkurentnosti i promovisanja veće energetske sigurnosti. Aktivnosti na EU nivou:

Mobilizacija finansijskih EU instrumenata (za ruralni razvoj, strukturnih fondova, I&R okvirnih programa, TENs, EIB) kao dijela konzistentne strategije finansiranja, kojom se ujedinjuju EU, nacionalni javni i privatni fondovi;

Unaprijedjenje okvira za upotrebu tržišno orijentisanih instrumenata (emisije trgovine,

revizija energetskog oporezivanja, okvir državne pomoći, podsticanje šire upotrebe “zelenih” javnih nabavki);

Predstavljanje predloga moderniyacije i dekarboniyacije sektora saobraćaja čime se doprinosi povećanju konkurentnosti. Ovo je moguće postići kombinovanjem mjera kao npr. infratsrukturnih mjera /rano rasporedjivanje mreža infrastructure električne mobilnosti, inteligentnno upravljanje saobraćajem, bolja logistika, sprovodjenje smanjenja emisije CO

2 gasova iz putničkih vozila, aviona i u pomorskom sektoru,

uključujući pokretanje velike inicijative evropskih “zelenih” automobile, što će doprinijeti promociji tehnologije uključujuči i električna i hibridna vozila, uspostavljanje zajedničkih standarda i razvoj neophodne infrastrukturne podrške;

Ubrzanje implementacije strateških projekata od visoke evropske vrijednosti kako bi se riješila “uska grla”, posebno prekograničnih sektora i unutrašnjih “žarišta” (gradovi, luke, logističke platforme);

Kompletirati unutrašnje energetsko tržište i implementirati strateške energetske tehnologije (SET) plan, promovisanje obnovljivih izvora energije na jedinstvenom tržištu je takodje prioritet;

Prezentovati inicijativu za unaprijedjenje evropskih mreža, uključujući i transevropsku energetsku mrežu, ka “pametnim” mrežama i interkonekcijama posebno onim sa obnovljivim izvorima energije (uz podršku strukturnih fondova i EIB-a). ovo obuhvata promovisanje infratsrukturnih priojekata od velikog strateškog značaja za EU i Baltički region, Balkan, Mediteran i evroazijski region;

Usvojiti i implementirati revidiranu verziju Akcionog plana za energetsku efikasnost i promovisati značajne programe efikasnosti resursa (za podrđku malim i srednjim preduzećima, kao i domaćinstvima) i korišćenje novih finansiranja kroz postojeće veoma uspešne modele inovativnih investicija, a to treba da promoviše promjene u potrošnji i proizvodnji modela

38

Da bi se ostvarila vizija strukturne i tehnološke promjene potrebno je obezbijediti nisku emisiju ugljena, efikasne resurse i klimatski otpornu ekonomiju do 2050.g., što će omogućiti EU da ostvari ciljeve smanjenje emisija i biodiverziteta, a to uključuje prevencije i odgovor na katastrofe, udruživanje doprinosa kohezije, poljoprivrede, ruralnog razvoja i pomorske politike za rješavanje klimatskih promjena, posebno kroz adaptaciju mjera zasnovanih na efikasnijem korišćenju resursa, koji će takođe doprineti poboljšanju globalne bezbjednosti hrane.

Aktivnosti država članica:

Fazno iskorijenjivanje sastojaka štetnih po životnu okolinu, uz odredjene izuzetke za osobe sa posebnim socijalnim potrebama;

Rasporedjivanje tržišno orijentisanih instrumenata poput fiskalnih olakšica i podsticaja i nabavki koje će prilagoditi metode proizvodnje i potrošnje;

Razvoj brze, unaprijedjene i potpuno povezane saobraćajne i energetske infrastructure; Obezbjedjenje koordinisane implementacije infrastrukturnih projekata, u okviru EU

mreže, što će doprinijeti efikasnosti sveukupnog saobraćajnog sistema EU; Fokusirati se na urbanu dimenziju saobraćaja sa najvećom emisijom gasova i

zagadjivača;

2. EU inicijativa "Industrijska politika u eri globalizacije " Aktivnosti na EU nivou:

Uspostavljanje industrijske politike kojom će se stvoriti najbolje okruženje za održivost i razvoj snažne, konkurentne i raznolike industrijske osnove u Evropi;

Razvoj horizontalnog pristupa industrijskoj politici kombinovanjem različitih instrumenata politike

Unaprijedjenje poslvonog okruženja, posebno za MSP, uključujući smanjenje poslovnih transakcionih troškova u Evropi;

Promocija restrukturiranja sektora koji su ugroženi i okretanje ka budućim aktivnostima; Promocija tehnologije i proizvodnih metoda koje smanjuju upotrebu prirodnih resursa i

porast ulaganja u postojeće prirodne EU izvore; Promocija internacionalizacije malih i srednjih preduzeća; Obezbijediti ssaobraćajne i logističke mreže za podršku industriji u cijeloj Uniji u cilju

omogućavanja efikasnog pristupa Jedinstvenom tržištu i medjunarodnom tržištu; Razvijanje efikasne prostorne politike u cilju obezbijedjenja mehanizama za borbu protiv

ključnih globalnih izazova, sa posebnim akcentom na Galileo i GMES; Unaprijedjenje konkurentnosti evropskog sektora turizma; Analiza regulative kojom se uredjuje i podržava prenos sektora usluga i proizvodnje na

nivo veće efikasnosti resursa, uključujući efikasniju reciklažu; unaprijediti način na koji evropski standardi uspostavljaju rad kako bi se postigla korist za evropske i medjunarodne standarde kojima će se obezbijediti dugoročna konkurentnost evropske industrije. Ovo uključuje promovisanje komercijalizacije i korišćenje ključnih tehnologija;

Ažuriranje EU strategije za promovisanje korporativne društvene odgovornosti kao ključnog elementa u obezbjedjivanju dugoročnog zaposlenja i povjerenja potrošača.

Aktivnosti država članica:

Unaprijedjenje poslovnog okruženja posebno za MSP u oblasti inovacija, kroz sektor javnih nabavki kojima se podstiče inovativnost;

Unaprijedjenje uslova za primjenu prava intelektualne svojine;

39

Smanjenje administrativnih opterećenja preduzeća, i poboljšanje kvaliteta poslovnog zakonodavstva;

Bliska saradnja sa odgovornim licima u različitim sektorima (biznis, sindikati, akademija, NVO, organizacije za zaštitu potrošača) u cilju identifikacije “uskih grla” i pripreme zajedničke analize o načinu održavanja snažne industrijske osnove koja počiva na znanju, kako bi se omogućilo EU da vodi globalnu politiku održivog razvoja.

III SVEOBUHVATNI RAZVOJ

1. EU inicijativa "Agenda za nove vještine i poslove" Aktivnosti na EU nivou:

Definisanje i implementacija druge faze agende fleksigurnosti28, zajedno sa evropskim socijalnim partnerima, u cilju identifikacije načina za bolje upravljanje ekonomskom tranzicijom i efikasnije borbe protiv nezaposlenosti i podizanje stopa aktivnosti;

Prilagodjavanje zakonodavnog okvira, u skladu sa 'jednostavnim/pametnim' regulatornim principima, za razvijanje radnih obrazaca (npr. radon vrijeme, delegiranje radnika na različite pozicije) i novih rizika po zdravlje i bezbjednost na radu;

Olakšati i promovisati mobilnost radne snage unutar EU i bolju balansiranost izmedju ponude i potražnje na tržištu rada i uskladiti je sa adekvatnom finansijskom podrškom iz strukturnih fondova, posebno iz Evropskog socijalnog fonda (ESF), kao i promovisanje sveobuhvatne politike radne migracije, koja će biti usmjerena u budućnost, kako bi se na flrksibilan način odgovorilo prioritetima i potrebama tržišta rada;

Jačanje kapaciteta socijalnih partnera i puna upotreba potencijala socijalnog dijaloga za rješavanje problema na svim nivoima (EU, nacionalni/regionalni, sektorski, preduzeća), i promovisati jačanje saradnje izmedju institucija tržišta rada, uključujući javne agencije za zapošljavanje država članica;

Snažno podsticanje strateškog okvira za saradnju u obrazovanju i obuci, uz učešće svih odgovornih lica. Ovo bi posebno trebalo rezultirati implementacijom principa cjeloživotnog učenja (u saradnji sa državama članicama, socijalnim partnerima, ekspertima), kao i kroz fleksibilne načine učenja u sektoru obrazovanja i obuke, na svim nivoima, i jačanje atraktivnosti stručnog obrazovanja i obuke. Potrebno je konsultovati socijalne partnere na evropskom nivou u pripremi njihovih inicijativa u ovoj oblasti;

Obezbijediti da su stečena znanja i obrazovanje neophodna za dalje angažovanje na tržištu rada priznata kroz opšte, stručno, više i obrazovanje odraslih, i razviti zajednički jezik i operativne mehanizme za obrazovanje/obuku i rad: Okvir evropskih znanja, vještina, i zvanja (ESCO).

Aktivnosti država članica:

Implementirati nacionalne putanje za implementaciju Flexicurity agenda-e, u skladu sa zaključkom Evropskog savjeta, u cilju smanjenja segmentacije tržišta rada i olakšavanja uskladjivanja radnih obaveza i privatnog života;

Analizirati i redovno pratiti efikasnost poreskih i korisničkih sistema kako bi se obezbijedilo adekvatno plaćanje za obavljeni posao, sa posebnim akcentom na nisko kvalifikovane radnike, i ukloniti mjere koje obeshrabruju samozapošljavanje ;

28 Flexicurity agenda (Flexicurity agenda) – prva politika tržišta rada u Nordijskim zemljama, koju su usvojili lideri EU i Evropska komisija kao način za rješavanje problema zapošljavanja unutar EU. Medjutim, s obzirom da se Komisija suočava sa najvećom recesijom u posljednjih nekoliko decenija, pojavile su se sumnje o tome na koji način stimulisati i obavezati države članice da sprovode “flexicurity” i nataj način obezbijede implementaciju ove politike u cijeloj Uniji.

40

Promovisati nove oblike balansiranja i uskladjenosti izmedju posla i privatnog života, i promovisati politiku aktivnog starenja i povećanje rodne ravnopravnosti na tržištu rada;

Promovisati i pratiti efikasnu implementaciju rezultata socijalnog dijaloga; podsticati implementaciju Evropskog kvalifikacionog okvira uspostavljanjem nacionalnih

kvalifikacionih okvira; Obezbijediti da su stečena znanja i obrazovanje neophodna za dalje angažovanje na

tržištu rada priznata kroz opšte, stručno, više i obrazovanje odraslih, uključujući neformalne oblike učenja;

2. EU inicijativa "Evropska platforma protiv siromaštva"

Aktivnosti na EU nivou: Transformisati otvorene metode koordinacije po pitanjima socijalne iskljucenosti i

socijalne zaštite u platformu za saradnju, analizu i razmjenu dobrih praksi, i u instrument za podsticanje posvećenosti i obavezivanja javnih i privatnih tijela u dijelu smanjenja socijalne isključenosti, preduzimanja konkretnih akcija, uključujući ciljnu podršku iz strukturnih fondova, posebno iz ESF-a;

Pripremiti i implementirati programe promovisanja socijalnih inovacija za najugroženije grupe, posebno kroz obezbjedjivanje inovativnog obrazovanja, obuke i prilika za zapošljavanje osoba iz ovih grupa, borbe protiv diskriminacije (npr. lica sa invaliditetom), i razviti novu agendu za integraciju migranata kako bi im se omogućilo da u potpunosti iskoriste sve potencijale;

Pripremiti procjenu adekvatnosti i održivosti socijalne zaštite i penzionih sistema, i identifikovati načine boljeg pristupa sistemima zdravstvene zaštite;

Aktivnosti država članica:

Promovisati zajedničku kolektivnu i individualnu odgovornost u suzbijanju siromaštva i socijalne isključenosti;

Definisati i implementirati mjere za rješavanje specifičnih uslova u kojima se nalaze posebno ugrožene grupe (poput samohranih roditelja, starijih žena, manjina, romske populacije, osoba sa invaliditetom i beskućnika);

41

ANEKS 1 - EVROPA 2020: PREGLED

CILJEVI - Rast stope zaposlenosti medju stanovništvom starosne dobi 20-64 godina, sa

postojećih 69% na 75%. - Investiranje 3% BDP-a u istraživanje i razvoj, posebno unaprijedjenjem uslova za

ulaganje u ove oblasti od strane privatnog sektora, i razvijanje novih indikatora za praćenje inovacija.

- Smanjenje emisije gasova koji stvaraju efekat staklene bašte za najmanje 20% u poredjenju sa nivoom emisije zabilježenim 90-tih godina, ili za 30% u idelanim uslovima, povećanje udijela obnovljivih izvora energije u konačnoj energetskoj potrošnji na 20% i postizanje povećanja od 20% u oblasti energetske efikasnosti.

- Udio osoba koja rano napuštaju školovanje treba smanjiti na 10%, sa postojećih 15%, povećati broj osoba starosti izmedju 30-34 godina koje imaju treći stepen obrazovanja sa postojećih 31% na najmanje 40%

- Smanjenje broj evropskih gradjana koji žive ispod nacionalne granice siromaštva za 25%, što znači izbavljenje 20 miliona gradjana iz siromaštva.

BRZI RAZVOJ ODRŽIVI RAZVOJ SVEOBUHVATNI RAZVOJ INOVACIJE EU inicijativa "Unija inovacije" u cilju poboljšanja okvirnih uslova i pristupa fondovima za istraživanje i inovacije, i snaženje lanca inovacija i podsticanje nivoa ulaganja širom Unije

KLIMA, ENERGETIKA, MOBILNOST EU inicijativa " Efikasna upotreba evropskih resursa " u cilju udvostručenja ekonomskog rasta od upotrebe resursa, pružanje podrške prelasku na ekonomiju sa niskim stepenom emisije ugljenika, povećanje upotrebe obnovljivih izvora energije, modernizacija saobraćajnog sektora, i promovisanje energetske efikasnosti

ZAPOSLENJE I STRUČNE VJEŠTINE EU inicijativa "Agenda za nove vještine i poslove" namjenjena modernizaciji tržišta rada i osposobljavanje lica kroz razvijanje vještina tokom cijelog životnog ciklusa u cilju povećanja radne participativnosti i boljeg usaglašavanja ponude i potražnje na tržištu rada. OBRAZOVANJE

EU inicijativa " Mladi u pokretu " u cilju unaprijedjenja efikasnosti obrazovnih sistema i jačanja atraktivnosti evropskog visokog obrazovanja na medjunarodnom nivou. DIGITALNO DRUŠTVO EU inicijativa "Digitalna agenda za Evropu" u cilju ubrzanja protoka brzog interneta i promovisanja koristi digitalnoj jedinstvenog tržišta za domaćinstva i preduzeća.

KONKURENTNOST EU inicijativa "Industrijska politika u eri globalizacije" u cilju unaprijedjenja poslovnog okruženja, posebno za razvoj malih i srednjih preduzeća, i podrška razvoju snažne i održive industrije koja će biti konkurentna na globalnom nivou.

SUZBIJANJE SIROMAŠTVA EU inicijativa "Evropska platforma protiv siromaštva" u cilju obezbjedjenja socijalne i teritorijalne kohezije tako da se benefiti i poslovi dijele, kako bi osobe koje su na ivici siromaštva ili su socijalno isključene bile u mogućnosti da žive dostojanstveno i uzmu aktivno učešće u društvenom životu.

42

ANEKS 2 - EVROPA 2020 - ARHITEKTURA

Opšta institucionalna struktura

Integrisane smjernice kojima se definiše predmet prioritetnih politika Unije, uključujući ciljeve EU koje je neophodno postići do 2020. godine i transponovati u nacionalne ciljeve

REZULTAT

Izvještavanje po zemljama: Cilj: podrška državama članicama da implementiraju izlazne strategije povratka makroekonomske stabilnosti, identifikovanja “uskih grla” i vraćanje nacionalnih ekonomija na put održivog razvoja i javnih finansija.

Pristup: unaprijedjena procjena ključnih makroekonomskih izazova sa kojima se suočavaju države članice, uzimajući u obzir preklapanja izmedju država članica i oblasti relevantnih politika.

Instrumenti: država članica izvještava preko svojih programa stabilnosti i konvergencije, čiji izvještaj prate odvojene ali istovremeno objavljene preporuke za fiskalnu politiku u Mišljenju programa za stabilnost i konvergenciju, kao i o makroekonomskim neravnotežama i “uskim grlima” razvoja, shodno Smjernicama široke ekonomske politike (Član 121.2).

Tematski pristup: Cilj: postići ciljeve koji su usvojeni na nivou EU, kombinovanjem konkretnih aktivnosti na nivou EU i na nacionalnim nivoima.

Pristup: strateška uloga sektorskih Savjeta za praćenje i provjeru postignutog napredka ka ostvarivanju definisanih ciljeva

Instrumenti: izvještavanje država članica kroz usmjerene programe nacionalnih reformi, uključujući informacije o “uskim grlima” razvoja i napredku koji se ostvaruje na putu ka postizanju definisanih ciljeva, koje prate savjeti za vodjenje politike sa nivoa Unije u formi preporuka shodno Smjernicama široke ekonomske politike (Član 121.2) i Smjernicama za zapošljavanje (Član 148).

43

ANEKS 3 - EVROPA 2020 – vremenski raspored 2010 Evropska komisija

- Prijedlog Strategije Evropa 2020 3. mart

Evropski savjet - Usvajanje generalnog pristupa i EU ciljeva

25.-26. mart

Evropski savjet - Usvajanje Strategije Evropa 2020 i potvrda nacionalnih

ciljeva - Usvajanje integrisanih smjernica

Juni

Evropski savjet - Razmatranje izabranih tema Oktobar

Države članice - Podnošenje Programa stabilnosti/konvergencije i

Nacionalnih reformskih programa

2011 Evropska komisija

- Godišnji izvještaj o napretku - Mišljenje na Programe stabilnosti/konvergencije - Prijedlog preporuka za svaku zemlju pojedinačno

Evropski parlament - Plenarno zasijedanje i usvajanje rezolucije februar

Evropski savjet - Procjena napredka - Usvajanje preporuka za svaku zemlju pojedinačno

mart

Države članice - Podnošenje Programa stabilnosti/konvergencije i

Nacionalnih reformskih programa

2012 Iste procedure sa posebnim osvrtom na praćenje napredka i mogućeg upozorenja od strane Evropske komisije.

2013 2014 2015 /midterm 2016 2017 2018 2019

Implementacija reformi

2020

44