International Scientific Journal - Почетна · 1Fakultet za zemjodelski nauki i hrana -Skopje,Univerzitet ”Sv. Kiril i Metodij Skopje е-mail: [email protected]

VOL. 57_2011

International ScientificJournal

ISSN 2545-4315

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNALJOURNAL OF AGRICULTURAL, FOOD AND ENVIRONMENTAL SCIENCES

http://www.fznh.ukim.edu.mk/jafes/

The JAFES is an International scientific peerreviewed Open Access Journal published twice а yearlyJAFES On line (e-ISSN 2545-4315) offers free access to all articles at http://www.fznh.ukim.edu.mk/jafes/

Published by: “Ss. Cyril and Methodius" University in Skopje,

Faculty of Agricultural sciences and food-Skopje

Advisory board

EDITORIAL BOARD

Еditor in Chief

Vjekoslav Tanaskovikj, Skopje, MacedoniaKocho Porchu, Skopje, Macedonia

Associate Editor

Snezana Jovanovic, Belgrade, SerbiaJovica Vasin, Novi Sad, SerbiaRadmila Stikić, Belgrade, SerbiaBiljana Škrbić, Novi Sad, SerbiaAna Marjanovic Jeromel¸ Novi Sad, SerbiaBojan Srdljević, Novi Sad, SerbiaZoran Rajić, Belgrade, SerbiaJasmina Havranek, Zagreb, CroatiaMirjana Herak Ćustić, Zagreb, CroatiaVlasta Piližota, Osijek, CroatiaIvo Tursich, Zagreb, CroatiaDarko Vončina, Zagreb, CroatiaZlatan Sarić, Sarajevo, B&HJosip Ćolo, Sarajevo, B&HMuhamed Brka, Sarajevo, B&HVelibor Spalević, Podgorica, MontenegroBozidarka Marković, Podgorica, MontenegroNazim Gruda, Bonn, GermanyVenelin Roychev, Plovdiv, BulgariaNasya Tomlekova, Plovdiv, BulgariaIrena Rogelj, Ljubljana, SloveniaDrago Kompan, Ljubljana, SloveniaMichael Murković, Graz, AustriaHristaq Kume, Tirana, AlbaniaSonja Srbinovska, Skopje, MacedoniaMarjan Kiprijanovski, Skopje, MacedoniaMarina Stojanova, Skopje, MacedoniaBiljana Kuzmanovska, Skopje, MacedoniaMirjana Jankulovska, Skopje, MacedoniaDragi Dimitrievski, Skopje, Macedonia

JOURNAL OF AGRICULTURAL, FOOD AND ENVIRONMENTAL SCIENCESAddress

(Editorial Board)“Ss. Cyril and Methodius" University in Skopje

Faculty of Agricultural sciences and food-SkopjeP.O. Box 297, MK-1000 Skopje,

Republic of MacedoniaE-mail: [email protected]

Издава:Универзитет „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје,Факултет за земјоделски науки и храна Скопје

Издавачки совет

УРЕДУВАЧКИ ОДБОР

Главен уредник

Вјекослав Танасковиќ, Скопје, МакедонијаКочо Порчу, Скопје, Македонија

Уредници

Снежана Јованович, Белград, СрбијаЈовица Васин, Нови Сад, СрбијаРадмила Стикич, Белград, СрбијаБилјана Шкрбич, Нови Сад, СрбијаАна Марјанович Јеромел, Нови Сад, СрбијаБојан Срдљевич, Нови Сад, СрбијаЗоран Рајич, Белград, СрбијаЈасмина Хавранек, Загреб, ХрватскаМирјана ХеракЧустич, Загреб, ХрватскаИво Туршич, Осијек, ХрватскаВласта Пилижота, Загреб, ХрватскаДарко Вончина, Загреб, ХрватскаЗлатан Сарич, Сарајево, БиХЈосип Чоло, Сарајево, БиХМухамед Брка, Сарајево, БиХВелибор Спалевич, Подгорица, Црна ГораБожидарка Маркович, Подгорица, Црна ГораНазим Груда, Бон, ГерманијаВенелин Ројчев, Пловдив, БугаријаНасиа Томлекова, Пловдив, БугаријаИрена Рогељ, Љубљана, СловенијаДраго Компан, Љубљана, СловенијаМихаел Муркович, Грац, АвстријаХристаќ Куме, Тирана, АлбаниаСоња Србиновска, Скопје, МакедонијаМарјан Кипријановски, Скопје, МакедонијаМарина Стојанова, Скопје, МакедонијаБилјана Кузмановска, Скопје, МакедонијаМирјана Јанкуловска, Скопје, МакедонијаДраги Димитриевски, Скопје, Македонија

Адреса(Редакција)Универзитет „Св. Кирил и Методиј“ во СкопјеФакултет за земјоделски науки и храна Скопјеп. фах. 297, МК1000 Скопје,Република Македонија

*THE AUTHORS ARE RESPONSIBLE FOR THE CONTENT AND FOR THE LANGUAGE OF THEIR CONTRIBUTION

Journal of Agricultural, Food and Environmental Sciences

____________________________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)

СОДРЖИНА

Билјана Кузмановска, Раде Русевски РАСПРОСТРНЕТОСТ НА ПРИЧИНИТЕЛОТ НА СИВОТО ГНИЕЊЕ КАЈ ЗЕМЈОДЕЛСКИТЕ КУЛТУРИ BOTRYTIS CINEREA PERS 1-7 Методија Трајчев, Димитар Наков, Горан Митров РИЗИК ФАКТОРИ ЗА НАРУШЕНА ПЛОДНОСТ КАЈ ВИСОКОМЛЕЧНИТЕ КРАВИ 8-17 Татјана Миткова, Миле Маркоски, Јосиф Митрикески СВОЈСТВА НА ПОЧВИТЕ РАСПРОСТРАНЕТИ ВО ОКОЛИНАТА НА ПЕХЧЕВО НАМЕНЕТИ ЗА ПОДИГНУВАЊЕ НА НАСАД ОД ЛЕШНИК 18-22 Марија Вукелиќ Шутоска, Валентина Жилеска-Панчоска, Ибан Шимуниќ, Велибор Спалевич, Драган Радновиќ ВОДНИТЕ РЕСУРСИ И ПОВЕЌЕ НАМЕНСКОТО ИНВЕСТИРАЊЕ ВО ФУНКЦИЈА НА ОДРЖЛИВИОТ РАЗВОЈ НА СЛИВОВИТЕ 23-30 Мирјана Јанкуловска, Соња Ивановска, Ана Марјановиќ-Јеромела, Дане Бошев ВЛИЈАНИЕ НА СОРТАТА, ЛОКАЦИЈАТА, ПЕРИОДОТ И РОКОТ НА СЕИДБА ВРЗ СОДРЖИНАТА НА МАСЛО И ПРОТЕИНИ КАЈ МАСЛОДАЈНАТА РЕПКА 31-37


UDC:632.482.165(497.7)

____________________________________________________________________________________________________

RASPROSTRANETOST I [TETNOST NA PRIÎNITELOT NA SIVOTO

GNIEWE KAJ ZEMJODELSKITE KULTURI - BOTRYTIS CINEREA PERS.

Билјана Кузмановска1*, Rade Rusevski1

1Fakultet za zemjodelski nauki i hrana-Skopje,Univerzitet ”Sv. Kiril i Metodij”- Skopje

е-mail: [email protected]

Апстракт Fitopatogenata gaba - Botrytis cinerea e kosmopolit, koj napa|a preku 230 razli~ni

rastitelni vidovi (Giraud et al., 1999; Ma & Michailides, 2005; Zhao et al., 2009; Irinyi et al.,

2009), glavno dikotiledoni (Williamson et al., 2007), od koi golem del se ekonomski

zna~ajni: ovo{ni, zelen~ukovi i ukrasni rastitelni vidovi (Kerssies et al., 1997; Belen

Suarez et al., 2005; Lee et al., 2006; Myresiotis et al., 2007). Vo Republika Makedonija, ovaa gaba se smeta za ekonomski najzna~ajna kaj lozata (Jovan~ev, 2005; Pej~inovski i Mitrev, 2009), no napa|a i golem broj drugi zemjodelski kulturi kako: domat, piperka, krastavica, zelka, marula, jagoda, malina, kapina i dr. Osobeno golemi {teti pri~inuva kaj domatot, piperkata, modriot patlixan i krastavicata, pri nivno odgleduvawe vo za{titeni prostori (Jovan~ev, 2005; Kuzmanovska, 2011).

Klu~ni zborovi: sivo gniewe, Botrytis cinerea, rasprostranetost, {tetnost.

DISTRIBUTION AND HARMFUL EFFECTS OF BOTRYTIS CINEREA PERS. – THE

CAUSE OF GRAY MOLD DISEASE IN AGRICULTURAL CROPS

Biljana Kuzmanovska1, Rade Rusevski1

1Faculty of Agricultural Sciences and Food, Skopje, Ss. Cyril and Methodius University, Skopje

E-mail: [email protected]

Abstract

Botrytis cinerea is a cosmopolitan phytopathogenic fungi which attacks more than 230 different plant

species (Giraud et al., 1999; Ma & Michailides, 2005; Zhao et al., 2009; Irinyi et al., 2009), mainly

dicotiledons (Williamson et al., 2007) among which there are many economicaly important crops,

such as: fruits, vegetables and flower crops (Kerssies et al., 1997; Belen Suarez et al., 2005; Lee et al.,

2006; Myresiotis et al., 2007). In Republic of Macedonia, this fungus is considered as most important economic disease in grapes

(Jovan~ev, 2005; Pej~inovski i Mitrev, 2009), but is also important cause of gray mold disease

in many other crops, such as: tomato, pepper, cucumber, cabbage, lettuce, strawberry, raspberry,

blackberry etc. In greenhouse production of vegetables, this fungus causes severe damages, especially

in tomato, pepper, egg plant and cucumber production (Jovan~ev, 2005; Kuzmanovska, 2011). Key words: gray mold, Botrytis cinerea, distribution, harmful effects.

Voved

Pri~initelot na sivoto gniewe kaj zemjodelskite kulturi - Botrytis cinerea e polifagna fitopatogena gaba, koja napa|a nad 230 razli~ni rastitelni vidovi (Giraud et al., 1999; Ma &

Michailides, 2005; Zhao et al., 2009; Irinyi et

al., 2009). Glavni doma}ini me|u ovo{nite kulturi se: grozjeto, jagodata, malinata, kapinata, jabolkata, kru{ata, kivito,

smokvata, pa duri i fstakot (Michailides

& Elmer, 2000; Mertely et al., 2002; Obanor et

al., 2002; Wicks & Hal., 2005; Ma &

Michailides, 2005; Blanco et al., 2006;

Miličević et al., 2006; Vaczy et al., 2008;

Nikolić et all, 2008; Fournier & Giraud, 2008;

Gonzales et al., 2009; Kim & Xiao, 2010). Vo odredeni delovi od svetot, se javuva i kako seriozno pred i postberbeno zaboluvawe kaj kalinkata (French, 1989;

Zhang, 2006; Bardas et al., 2009).

2 Билјана Кузмановска, Раде Русевски

____________________________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)

Vo gradinarstvoto, najgolemi {teti pri~inuva kaj domatot, krastavicata, piperkata, modriot patlixan, zelkata, marulata, endivijata, gravot, pa duri i kompirot (Zitter, 1986; Diolez et al., 1995;

Harrison, 1996; Giraud et al., 1999; Raposo et

al., 2001; Jovan~ev, 2005; Myresiotis et al.,

2007; Fournier & Giraud, 2008, Kuzmanovska, 2011).

Rasprostranetost i шtetnost Golem broj avtori od razli~ni zemji vo svetot, iznesuvaat podatoci za {tetnosta na sivoto gniewe, kaj golem broj kulturi. Isklu~itelno golemi {teti vo tekot na berbata, se registrirani kaj grozjeto, jagodata, malinata, kivito, domatot, piperkata, krastavicata, no i postberbeno kaj jagodata, kru{ata, jabolkata i kivito.

Rasprostranetost i {tetnost kaj lozata Vo golem broj vinogorja niz svetot, sivoto gniewe pretstavuva seriozno zaboluvawe, koe drasti~no go reducira prinosot na grozjeto pri berbata, no i kvalitetot na vinata (Bulit & Dubos,

1988; Ivanovič & Ivanovič, 2001; Wicks &

Hall, 2005; Pej~inovski i Mitrev, 2009; Munoz et al., 2010). Vo Avstralija e najzna~aen patogen na grozjeto, so {teti proceneti nad nekolku milioni dolari, kako rezultat na direktni zagubi vo prinosot, no i indirektni preku namaluvawe na kvalitetot na vinoto

(Wicks & Hall, 2005). Vo vinogorjata okolu gradot Eger (Ungarija), B. cinerea e tret najvaèn patogen na lozata, posle plamenicata i pepelnicata, so godi{ni zagubi vo prinosot od 15-20% (Vaczy et

al., 2008). Vo sosedna Srbija e isto taka najzna~ajno zaboluvawe na grozjeto, posebno na vinskite sorti, so zagubi vo prinosot od 10%, ne retko 50%, pa do 100% (Ivanović & Ivanović, 2001). Vo Republika Makedonija, vo tekot na 1972, 1975 i 1976 godina, vo poedini vinogorja se registrirani zagubi vo prinosot na grozjeto preku 50%, kako rezulat na silen napad od sivoto gniewe (Jovančev

& Mihajlovič, 1979).

Rasprostranetost i {tetnost kaj ovo{nite kulturi Vo [panija, B. cinerea e naj~est i najdestruktiven patogen za jagodata, koj

pri povolni uslovi za vreme na cvetaweto i berbata na jagodite, moè

da odnese nad 50% od prinosot (Blanco et

al., 2006). Sli~na e situacijata i vo Ohajo, SAD, kade pri komercijalnoto proizvodstvo na jagodi, zagubite vo prinosot kako posledica na epidemii od sivoto gniewe se dvièle i do 50% (Ellis & Grove, 1982). Vo île, najgolemi {teti pri~inuva pri organskoto odgleduvawe na jagodata, so zagubi vo prinosot od okolu 55% (Daugaard, 1999). Epidemii od sivoto gniewe kaj jagodata, kako rezultat na vla`ni uslovi vo vreme na dozrevawe i berba na plodovite, se registrirani i vo sosedna Srbija, pri {to zagubite vo prinosot se dvièle i do 80% (Ivanović & Ivanović,

2001). Zagubi vo prinosot nad 50%, se registrirani i kaj malinata vo ovaa zemja, osobeno vo godini koga po~etokot na berbata e prosledena so ~esti vrneì (Nikolić et al. 2008). Sivoto gniewe pri~inuva zna~ajni {teti i posle berbata na plodovite, odnosno pri transportot i ~uvaweto na

istite (Ellis & Grove, 1982; Ceponis et al.,

1987; Pyke et al., 1994; Elad & Evensen,

1995; Michailides & Elmer, 2000; Wu et al.,

2007; Karchani-Balma et al., 2008; Gonzales

et al., 2009). Postberbeni zagubi kaj ovo{nite kulturi se registrirani kaj kru{ite, jabolkata i kivito. Vo SAD e najva`no postberbeno zaboluvawe kaj kru{ata i jabolkata, so seriozni godi{ni zagubi vo odredeni oblasti (Rosenberger, 1990;

Kim & Xiao, 2010). Taka, vo delovi od Severozapaden Pacifik, duri 54% od vkupnata koli~ina na skladirani kru{i, vo periodot 1994-1996 godina, propadnala kako rezultat na

postberbeno gniewe na plodovite od B.

cinerea (Meyer et al., 2000), a vo delovi od dràvata Va{ington, vo periodot 2003-2005, registrirani se postberbeni zagubi od 28% kaj jabolkoto (Kim &

Xiao, 2008). Kaj kivito, zagubite posle berbata se

dviàt okolu 20% vo Kalifornija (Ma

& Michailides, 2005), a nad 30% vo Nov

Zeland (Pyke et al., 1993). Rasprostranetost i {tetnost kaj gradinarskite kulturi


____________________________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)

Sivoto gniewe se poso~uva i kako ekonomski najzna~ajno zaboluvawe kaj domatot, krastavicata, piperkata i modriot patlixan, odgleduvani vo za{titeni prostori (Utkhede & Mathur,

2002; Elad et al., 2004; Hmouni et al., 2006;

Myresiotis et al., 2007), no i na otvoreno

(Elad et al., 1996; Kerssies et al., 1997;

Fukumori et al., 2004; Have et al., 2007). Osobeno seriozen problem pretstavuva pri odgleduvawe na domatot vo za{titeni prostori (Segarra et al., 2007). Gi napa|a site nadzemni delovi kaj domatot: listovite, lastarite, dr{kite, cvetovite i plodovite (Harrison, 1996;

O’Neill et al., 1997; Shtienberg & Elad, 1997;

Shtienberg et al., 1998; Dik et al., 1999;

Utkhede & Mathur, 2002; Yildiz et al., 2007;

Kuzmanovska, 2011), no zna~itelni {teti moè da predizvika i posle berbata, pri transportot i ~uvaweto na plodovite (Zitter, 1986; Cristescu et al.,

2002; Fukumori et al., 2004; Cerkauskas,

2005; Agrios, 2005; Kalogiannis et al., 2006;

Gonzales et al., 2009). Vo rastitelnite tkiva i organi naj~esto navleguva preku prirodni

otvori i rani (Cristescu et al., 2002;

Cotoras & Silva, 2005), no ima sposobnost i za direktna penetracija preku kutikulata (McKeen, 1974). Najzna~ajni vlezni vrati kaj stebloto od domat se ranite naneseni pri otstranuvaweto na strani~nite lastari (O’Neill et al., 1997; Shtienberg & Elad,

1997; Have et al., 2007) i dolnite listovi (Verhoeff, 1968; Hanafi & Schnitzler, 2004). Povredenite tkiva obezbeduvaat dovolna koli~ina na vlaga i hranlivi materii za rtewe na konidiite, a so toa

i za ostvaruvawe na infekciite (Dik et

al., 1999). Steblenite infekcii moè da poteknuvaat i od zarazenite listovi, preku direkten dopir so zarazenata lisna dr{ka (Verhoeff, 1968). Navleguvaweto kaj plodovite, bilo zeleni ili zreli, se ostvaruva direktno preku kutikulata ili so prethodna kolonizacija na cvetnata ~a{ka (Utkhede & Mathur, 2006). Ekolo{kite uslovi kako i na~inot na odgleduvawe na domatot vo za{titeni prostori, vo odredena mera ja diktiraat pojavata na sivoto gniewe kaj poedini

organi na domatot. Taka, vo za{titeni prostori koi ne se zagrevaat ili delumno se zagrevaat, patogenot prvenstveno gi napa|a listovite i plodovite, a poretko stebloto. Pri uslovi na zagrevawe, infekciite na listot i plodot se limitirani na smetka na steblenite infekcii, koi se

dosta ~esti i destruktivni (Shtienberg et

al., 1998). Steblenata forma na sivoto gniewe kaj domatot se manifestira vo vid na prstenesti, kru`ni rani okolu stebloto, koi postepeno doveduvaat do kolaps i izumirawe na celoto rastenie (O’Neill et al., 1997; Utkhede & Mathur,

2002; Shtienberg & Elad, 1997), {to voedno povlekuva i najgolemi zagubi vo

prinosot (Shtienberg & Elad, 1997). O’Neill

et al. (1997), naveduvaat deka i pokraj redovnata za{tita, vo tekot na 1994 godina vo Anglija, kako posledica na epidemii od steblena forma na sivoto gniewe, uginale nad 40% od vkupniot broj rastenija vo staklenicite, so proceneti zagubi od 1,5 milioni funti. U{te pogolemi {teti od sivoto gniewe na stebloto se registrirani vo tekot na 1985 godina vo Izrael, kade 72% od rastenijata, koi ne bile tretirani so fungicidi, predvremeno uginale kako posledica na steblenite infekcii (Shtienberg & Elad, 1997). Epidemii od sivoto gniewe na stebloto kaj domatot, re~isi sekoja godina se registriraat i vo delovi od jugoisto~na [panija, Grcija i ostrovot Krit, osobeno vo periodot dekemvri - fevruari (Alfonso

et al., 2000; Raposo et al., 2001; Elad et al.,

1996; Myresiotis et al., 2007). Golemi {teti se registrirani i pri obikolkite na staklenicite vo glavnite reoni na odgleduvawe na domatot vo Turcija (Antalija, Mugla i Izmir), pri {to e utvrden visok intenzitet na napad od sivoto gniewe

vo duri 672 staklenici (Yildiz & Delen,

1985)(citat po Yildiz et al., 2007). Vo 1985 godina, vo oblasta Bundaberg, Avstralija, zabeleàn e silen epidemi~en napad od sivoto gniewe kaj domatot na otvoreno, pri {to zagubite glavno se dolèle na infekcii na cvetovite i gnieweto na plodovite


____________________________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)

(O’Brien & Glass, 1986). Zagubi od 55-60% vo prinosot kaj domatot odgleduvan na otvoreno, kako rezultat na èstok napad na listovite i plodovite od sivoto gniewe, se notirani i vo oblasta Baja Kalifornia Peninsula, Meksiko vo tekot na 2003 godina (Holguin-Pena &

Arcos, 2005). Sivoto gniewe e glaven patolo{ki problem i pri otvorenoto proizvodstvo na domat vo île, so

seriozni ekonomski zagubi (Gonzales et

al., 2009). Vo Korea, se javuva kako najzna~aen patogen kaj piperkata odgleduvana na otvoreno, so zagubi vo prinosot od preku 80% vo poedini

reoni (Yoon et al., 2008). Vo Republika Makedonija, sivoto gniewe e najzna~ajno zaboluvawe na domatot pri negovo odgleduvawe vo za{titeni prostori (plastenici i oranèrii). Bolesta e prisutna vo site reoni kade domatot se odgleduva vo za{titeni prostori, so poslab ili posilen intenzitet. Simptomite na bolesta se javuvaat na site nadzemni delovi kaj domatot (list, cvet, plod, steblo), so najgolema zastapenost na plodovite i stebloto. Najsilen intenzitet na zaraza od sivoto gniewe e utvrden vo reonite na Strumica (75%) i Bogdanci (70%)(Kuzmanovska, 2011). Literatura

Agrios, N.G. (2005) Plant Pathology. Fifth

edition. Academic Press Inc. Alfonso, C., Raposo, R., Melgarejo, P.

(2000) Genetic diversity in Botrytis

cinerea populations on vegetable crops in

greenhouses in south-eastern Spain. Plant

Pathology 49: 243-251.

Bardas, G.A., Tzelepis, G.D., Lotos, L.,

Karaoglanidis, G.S. (2009) First report of

Botrytis cinerea causing gray mold of

pomegranate (Punica granatum) in

Greece. Plant Disease 93(12): 1346.

Belen Suarez, M., Walsh, K., Boonham,

N., O’Neill, T., Pearson, S. (2005)

Development of real-time PCR

(TaqMan®) assays for the detection and

quantification of Botrytis cinerea in planta.

Plant Physiology and Biochemistry 43:

890-899.

Blanco, C., Santos, B., Romero, F. (2006)

Relationship between concentrations of

Botrytis cinerea conidia in air,

environmental conditions, and the

incidence of grey mould in strawberry

flowers and fruits. European Journal of

Plant Pathology 114: 415-425.

Bulit, J. & Dubos, B. (1988) Botrytis

bunch rot and blight. Compendium of

Grape Diseases. The American

Phytopathological Society pp. 13-15.

Ceponis, M.J., Cappellini, R.A., Lightner,

G.W. (1987) Disorders in sweet cherry and

strawberry shipments in the New York

market, 1972-1984. Phytopathology 71:

472-475.

Cerkauskas, R. (2005) Gray Mold.

AVRDC – The World Vegetable Center

Fact Sheet. AVRDC Publication 05-639. Cotoras, M. & Silva, E. 2005. Differences

and the initial events of Botrytis cinerea

strains isolated from tomato and grape.

Mycologia 97(2): 485-492.

Cristescu, S.M., De Martinis, D., Lintel

hekkert, S., Parker, D.H., Harren, F.J.M.

(2002) Ethylene production by Botrytis

cinerea in vitro and in tomatoes. Applied

and Environmental Microbiology 68(11):

5342-5350. Daugaard, H. (1999) Cultural methods for

controlling Botrytis cinerea Pers. in

strawberry. Biol. Agr. Hortic. 16: 351-361.

Dik, A.J., Koning, G., Kohl, J. (1999)

Evaluation of microbial antagonists for

biological control of Botrytis cinerea stem

infection in cucumber and tomato. Eur.

Journal of Plant Pathology 105:115-122. Diolez, A., Marches, F., Fortini, D.,

Brygoo, I. (1995) Boty, a Long-Terminal-

Repeat retroelement in the

phytopathogenic fungus Botrytis cinerea.

Applied and Environmental Microbiology

61(1): 103-108.

Elad, Y. & Evensen, K. (1995)

Physiological aspects of resistance to

Botrytis cinerea. Phytopathology 85(6):

637-643.

Elad, Y., Malathrakis, N.E., Dick, A.J.

(1996) Biological control of Botrytis-

incited diseases and powdery mildews in


____________________________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)

greenhouse crops. Crop Protection 15:

229-240. Elad, Y., Williamson, B., Tudzynski, P.,

Delen, N. (2004) Botrytis spp. and diseases

they cause in agricultural systems – an

introduction. pp. 1-8 in: Botrytis: Biology,

Pathology and Control. Kluwer Academic

Publishers, Dordrecht, the Netherlands.

Ellis, M.A. & Grove, G.G. (1982) Fruit

rots cause losses in Ohio strawberries.

Ohio Rep. 67: 3-4.

Fournier, E & Giraud, T. (2008) Sympatric

genetic differentiation of a generalist

pathogenic fungus, Botrytis cinerea, on

two different host plants, grapevine and

bramble. J. Evol. Biol. 21: 122-132.

French, A.M. 1989. California Plant

Disease Host Index. Calif. Dept. Food

Agric., Sacramento.

Fukumori, Y., Nakajima, M., Akutsu, K.

(2004) Microconidia act the role as

spermatia in the sexual reproduction of

Botrytis cinerea. J. Gen. Plant. Pathol. 70:

256-260.

Giraud, T., Fortini, D., Levis, C.,

Lamarque, C., Leroux, P., LoBuglio, K.,

Brygoo, Y. (1999) Two sibling species of

the Botrytis cinerea complex, transposa

and vacuma, are found in sympatry on

numerous host plants. Phytopathology

89(10): 967-973. Gonzales, G., Moya, M., Sandoval, C.,

Herrera, R. (2009) Genetic diversity in

Chilean strawberry (Fragaria chiloensis):

differential response to Botrytis cinerea

infection. Spanish Journal of Agricultural

Research 7(4): 886-895.

Hanafi, A. & Schnitzler, W.H. (2004)

Integrated production and protection in

greenhouse tomato in Morocco. Acta Hort.

659: 295-300.

Harrison, G. 1996. Grey mould (Botrytis)

in greenhose tomato crops. Agriculture

Notes. ISSN 1329-8062 pp. 1-3.

Have, A., Berloo, R., Lindhout, P., Kan,

J.A.L. (2007) Partial stem and leaf

resistance against the fungal pathogen

Botrytis cinerea in wild relatives of

tomato. Eur. J. Plant Pathol. 117: 153-

166.

Hmouni, A., Mouria, A., Douira, A.

(2006) Biological control of tomato grey

mould with compost water extracts,

Trichoderma sp., and Gliocladium sp.

Phytopathol. Mediterr. 45(2): 110-116.

Holguin-Pena, J.R. & Arcos, G.F. (2005)

First report of gray mold in tomato caused

by Botrytis cinerea in Baja California,

Mexico. Plant Disease 89(5): 528.

Irinyi, L., Fekete, É., Fekete, E., Karaffa,

L., Kövics., Sàndor, E. (2009) Vegetative

compatibility and fungicide resistance of

Botrytis cinerea group I and II isolates in

Hungary. Journal of Agricultural Sciences,

Debrecen 38 (Supplement): 15-19.

Ivanovič, M. & Ivanovič, D. (2001)

Mikoze i pseudomikoze biljaka.

Univerzitet u Beogradu. Poljoprivredni

fakultet, Beograd.

Jovan~ev, P. (2005) Kontrola na pri~initelot na sivoto gniewe

(Botrytis cinerea) kaj patlixanot (Solanum melongena) odgleduvan vo plastenici. Godi{en zbornik za

za{tita na rastenijata. Vol. XVI: 55-66. Jovančev, P., Mihajlovič, D. (1979)

Rezultati suzbijanja sive truleži grožđa

(Botrytis cinerea) kod nekih desertnih sorti

vinove loze u SR Makedoniji. Zbornik

radova saopštenih na X jubilarnom

savetovanju o primeni pesticida, Poreč.

Kalogiannis, S., Tjamos, S.E., Stergiou,

A., Antoniou, P.P., Ziogas, B.N., Tjamos,

E.C. (2006) Selection and evaluation of

phyllosphere yeasts as biocontrol agents

against grey mould of tomato. European

Journal of Plant Pathology 116: 69-76. Karchani-Balma, S., Gautier, A., Raies,

A., Fournier, E. (2008) Geography, Plants,

and Growing Systems Shape the Genetic

Structure of Tunisian Botrytis cinerea

Populations. Phytopathology. 98(12):

1271-1279.

Kerssies, A., Bosker-van Zessen, A.I.,

Wagemakers, C.A.M., J.A.L van Kan.

(1997) Variation in pathogenicity and

DNA polymorphism among Botrytis

cinerea isolates sampled inside and outside

glasshouse. Plant Disease 81(7): 781-786.


____________________________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)

Kim, Y.K. & Xiao, C.L. (2008)

Distribution and incidence of Sphaeropsis

rot in apple in Washington State. Plant

Disease 92: 940-946.

Kim, Y.K. & Xiao, C.L. (2010) Resistance

to pyraclostrobin and boscalid in

populations of Botrytis cinerea from stored

apples in Washington State. Plant Disease

94(5): 604-612. Kuzmanovska Biljana. (2011) Prou~uvawe na Botrytis cinerea Pers. - pri~initel na sivoto gniewe kaj domatot i merki za negovo suzbivawe. Doktorska disertacija. Fakultet za zemjodelski nauki i hrana - Skopje.

Lee, S.K., Sohn, H.B., Kim, G.G., Chung,

Y.R. (2006) Enhacement of biological

control of Botrytis cinerea on cucumber by

foliar sprays and bed potting mixes of

Trichoderma harzianum YC459 and its

application on tomato in the greenhouse.

Korean Plant Pathology Journal 22(3):

283-288.

Ma, Z. & Michailides, J. T. (2005) Genetic

structure of Botrytis cinerea populations

from different host plants in California.

Plant Disease 89(10): 1083-1089.

McKeen, W.E. (1974) Mode of

penetration of epidermal cell walls of

Vicia faba by Botrytis cinerea.

Phytopathology 64: 461-467. Mertely, J.C., Mackenzie, S.J., Legard,

D.E. (2002) Timing of fungicide

applications for Botrytis cinerea based on

development stage of strawberry flowers

and fruit. Plant Disease 86: 1019-1024.

Meyer, U.M., Spotts, R.A, Dewey, F.M.

(2000) Detection and quantification of

Botrytis cinerea by ELISA in pear stems

during cold storage. Plant Disease. 84:

1099-1103.

Michailides, J.T. & Elmer, A.G.P. (2000)

Botrytis gray mold of kiwifruit caused by

Botrytis cinerea in the United States and

New Zealand. Plant Disease. 84(3): 208-

223.

Milićević, T., Topolovec-Pintarić, S.,

Cvjetković, B., Ivić, D, Duralija, B. (2006)

Sympatric subpopulations of Botrytis

cinerea on strawberries based on the

content of transposable elements and their

connection with resistance to botryticides.

Acta Hort. 708: 115-118.

Munoz, C., Talquenca S.G., Oriolani, E.,

Combina, M. (2010) Genetic

characterization of grapevine-infecting

Botrytis cinerea isolates from Argentina.

Rev.Iberoam Micol. 27(2): 66-70. Myresiotis, C.K., Karaoglanidis, G.S.,

Tzavella-Klonari, K. (2007) Resistance of

Botrytis cinerea isolates from vegetable

crops to anilinopyrimidine, phenylpyrrole,

hydroxyanilide, benzimidazole and

dicarboximide fungicides. Plant Diseases

91: 407-413.

Nikolić, M., Ivanović, M., Milenković, S.,

Milivojević, J., Milutinović, M. (2008)

The state and prospects of raspberry

production in Serbia. Acta Hort. 777: 243-

250.

O’Brien, R.G. & Glass, R.J. (1986) The

Appearance of dicarboximide resistance in

Botrytis cinerea in Queensland.

Australasian Plant Pathology. 15(1): 24-

25.

O’Neill, T.M., Shtienberg, D., Elad, Y.

(1997) Effect of some host and

microclimate factors on infection of

tomato stems by Botrytis cinerea. Plant

Disease 81: 36-40.

Obanor, O.F., Walter, M., Waipara, W.N.,

Cernusko, R. (2002) Rapid method for the

detection and quantification of Botrytis

cinerea in plant tissues. New Zealand

Plant Protection 55: 150-153.

Pej~inovski, F., Mitrev, S. (2009) Zemjodelska fitopatologija (specijalna fitopatologija). Dràven univerzitet "Goce Del~ev", [tip. Pyke, N.B., Morgan, C., Long, P., Wurms,

K., Tate, K.G. (1993) Resistance to

Botrytis changes. N.Z. Kiwifruits 96: 19-

20. Pyke, N.B., Elmer, P.A.G., Tate, K.G.,

Wood, P.N., Cheah, L.H., Harvey, I.C.,

Boyd-Wilson, K.S.H., Balasubramanian,

R. (1994) Biological control of Botrytis

cinerea in kiwifruit: problems and

progress. HortResearch ISBN 0-478-

06810-7.


____________________________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)

Raposo, R., Gomez, V., Urrutia, T.,

Melgarejo, P. (2001) Survival of Botrytis

cinerea in southeastern Spanish

greenhouses. European Journal of Plant Pathology 107: 229-236. Rosenberger, D.A. (1990) Compendium of

Apple and Pear Diseases. The American

Phytopathological Society pp. 55-56.

Segarra, G., Casanova, E., Borrero, C.,

Aviles, M., Trillas, I. (2007) The

suppressive effects of composts used as

growth media against Botrytis cinerea in

cucumber plants. Eur. J. Plant. Pathol.

117: 393-402.

Shtienberg, D. & Elad,Y. (1997)

Incorporation of weather forecasting to

integrated, chemical-biological

management of Botrytis cinerea.

Phytopathology 87: 332-340. Shtienberg, D., Elad, Y., Niv, A., Nitzani,

Y., Kirshner, B. (1998) Significance of

leaf infection by Botrytis cinerea in stem

rotting of tomatoes grown in non-heated

greenhouses. European Journal of Plant

Pathology 104: 753-763.

Utkhede, R.S. & Mathur, S. (2002)

Biological control of stem canker of

greenhouse tomatoes caused by Botrytis

cinerea. Can. J. Microbiol. 48: 550-554. Utkhede, R.S. & Mathur, S. (2006)

Preventive and curative biological

treatments for control of Botrytis cinerea

stem canker of greenhouse tomatoes.

BioControl. 51: 363-373 Vaczy, Z.K., Sandor, E., Karaffa, L.,

Fekete, E., Fekete, E., Arnyasi, M.,

Czegledi, L., Kovics, G., Druzhinina, S.I.,

Kubicek, P.C. (2008) Sexual

recombination in the Botrytis cinerea

populations in Hungarian vineyards.

Phytopathology 98(12): 1312-1319.

Verhoeff, K. (1968) Effect of soil nitrogen

level and methods of deleafing upon the

occurrence of Botrytis cinerea under

commercial conditions. Neth. J. Plant

Pathol. 74: 184-194.

Wicks, T & Hall, B. (2005) Botrytis

fungicides – More research needed on

spray timing. D:/web

stuff/grape/botrytis/Botrytis/fungicides.doc

Williamson, B., Tudzynski, B., Tudzynski,

P., Van Kan, J.A.L. (2007) Botrytis

cinerea: the cause of grey mould disease.

Molecular Plant Pathology 8(5): 561-580.

Wu, M.D., Zhang, L., Li, G.Q., Jiang,

D.H., Hou,M.S., Huang, H.C. (2007)

Hypovirulence and double-stranded RNA

in Botrytis cinerea. Phytopathology 97:

1590-1599.

Yildiz, F., Yildiz, M., Delen, N.,

Coskuntuna, A., Kinay, P., Turkusay, H.

(2007) The effects of biological and

chemical treatment on gray mold disease

in tomatoes grown under greenhouse

conditions. Turk. J. Agric. For. 31: 319-

325.

Yoon, C.S., Ju, E-H., Yeoung, Y.R., Kim,

B.S. (2008) Survey of fungicide resistance

for chemical control of Botrytis cinerea on

paprika. Korean Plant Pathol. J. 24(4):

447-452.

Zhang, Z. (2006) Flora Fungorum

Sinicorum 26: 277.

Zhao, M., Zhou, J., Li, Z., Song, W., Tan,

Y., Tan, H. (2009) Boty-II, a novel LTR

retrotransposon in Botrytis cinerea B05.10

revealed by genomic sequence. Electronic

Journal of Biotechnology 12(3): 1-9.

Zitter, T.A. (1986) Botrytis Gray Mold of

Greenhouse & Field Tomato. Cooperative

Extension. New York State. Cornell

University. Page 735.60.

www.vegetablemdonline.ppath.cornell.edu

/factsheets/Tomato_Botrytis.htm

http://www.vegetablemdonline.ppath.cornell.edu/factsheets/Tomato_Botrytis.htm

http://www.vegetablemdonline.ppath.cornell.edu/factsheets/Tomato_Botrytis.htm


UDC:636.2.082.454

____________________________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)

РИЗИК ФАКТОРИ ЗА НАРУШЕНА ПЛОДНОСТ КАЈ ВИСОКОМЛЕЧНИТЕ

КРАВИ

Методија Трајчев1, Димитар Наков1, Горан Митров2

1Универзитет Св. Кирил и Методиј“-Скопје,

Факултет за земјоделски науки и храна, Институт за анимална биотехнологија,

Бул. Александар Македонски бб, 1000 Скопје, Република Македонија, 2Земјоделско стопанство - Сушица, сектор Краварска фарма - Сушица, Струмица, Република

Македонија

e-mail: [email protected]

Апстракт

Плодноста претставува највисок приоритет во фармите за интензивно одгледување на високо

продуктивни млечни крави, но во последните три декади се забележува постојан пад на

репродуктивните параметри. Главна цел на направените истражувања беше да се

детерминираат ризик факторите кои влијаат врз репродуктивните параметри на кравите во

лактација. Потребните податоци од производниот картон, за секоја крава посебно, се собрани

ретроспективно за една календарска година.

Просечната возраст на јуниците на прво осеменување изнесуваше 479,48 ± 78,521 денови,

додека просечната возраст на прво телење 756,99 ± 78,661 денови. Најголем број од кравите

(97,30%) конципирале во првиот сервис период. Просечната должина на сервис периодот

изнесуваше 112,10 ± 56,262 денови. Процентот на отелување на годишно ниво изнесуваше

47,42%, при што највисока оттеливост е регистрирана кај кравите отелени во зимскиот период

(57,73%), а најниска кај кравите отелени во сезоната лето (42,80%). Просечната должина на

меѓутелидбениот период изнесуваше 437,35±101,94 денови. Просечната должина на периодот

на стелност за кравите независно од лактацијата по ред изнесуваше 276,96 ± 27,920 денови.

Просечната должина на лактацијата изнесуваше 320,54 ± 61,698 денови.

Статистичките анализи беа направени со помош на Општиот линеарен модел, униваријантна

процедура. Статистички значајно влијание врз должината на сервис периодот кај кравите на

ниво p<0,001 покажа должината на лактацијата, додека возраста на кравите односно

лактацијата по ред и сезоната на телење не покажа статистички значајно влијание.

Клучни зборови: млечни крави, репродукција, ризик-фактори.

RISK FACTORS AFFECTING FERTILITY IN THE HIGH-PRODUCING DAIRY COWS

Metodija Trajchev1, Dimitar Nakov1, Goran Mitrov2

1 University „St. Cyril and Methodius“, Skopje, Republic of Macedonia

Faculty of Agricultural Sciences and Food, Institute of Animal Biotechnology 2Agriculture economy - Susica, sector Dairy farm - Susica


Abstract

The fertility of lactating dairy cows is economically important, but the mean reproductive

performance of dairy cows has declined during the past 3 decades. Traits such as first-service

conception rate and the lenght of the service period are influenced by numerous explanatory factors

common to specific farms or individual cows level A one years retrospective study was carried out to

identify risk factors affecting the reproductive performance of black-white lactating cows. The data

for reproductive, health and production events were obtained from farm reproductive board.

The first breeding of haifers was at average on 479.48±78.521 days of age, and the first calving was at

average on 756.99±78.661 days of age. The first service conception rate was 97.30%. The average

number of days in lactation to conception was 112.10±56.262. The annual calving rate was 47.42%,

the high calving rate was evidented in the winter calving season (57.73%), and the low was evidented

mailto:[email protected]


9 Методија Трајчев, Димитар Наков, Горан Митров

____________________________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)

in the summer calving season (42.80%). The average lenght of calving interval was 437.35±101.94

days. The average length of the pregnancy was 276.96±27.920 days. The average lenght of the

lactation was 320.54±61.698 days.

The univariate GLM was used to analyze risk factors responsible for reproductive efficiency. Among

the risk factors that were found to affect the lenght of the service period, statistical significance at

level p<0,001 showed the lenght of lactation. The cow parity and season of calving did not show

statistical significant influence on lenght of the service period.

Key word: dairy cows, reproduction, risk factors.

Вовед

Основа за конкурентно производство на

кравјо млеко е одгледувањето на здрави

млечни крави со висока продукција на

квалитетно млеко, во услови на ниски

производни трошоци. Правилниот

менаџмент на репродукцијата на кравите е

основа за рентабилно производство на

квалитетно млеко. Добрите продуктивни и

репродуктивни перформанси на млечните

стада придонесуваат за оптимализирање на

меѓутелидбениот период, зголемување на

продукцијата на млеко по лактација,

годишно зголемување на бројот на

новородени телиња, намалување на

процентот на крави кои се исклучуваат од

понатамошно искористување, како и

намалување на трошоците за ветеринарни

лекови и дополнителен ангажман на

стручни лица. Дополнителна придобивка за

фармерите претставува продолжувањето на

животниот век и искористувањето на

кравите.

Постојат многубројни литературни

податоци (Beam и Butler, 1999; Royal и сор.,

2000; Smith, 2004; Dillon и сор., 2006;

Norman и сор., 2009) кои укажуваат на

влошените репродуктивни показатели на

фармите за млечни крави. Плодноста на

кравите е мултифакторијална

карактеристика и нејзиното нарушување

најчесто е предизвикано од интеракцијата

меѓу генетските, физиолошките,

нутритивните, факторите од околината и

репродуктивниот менаџмент на фармите,

што предизвикува потешкотии во точното

идентификување на причините за

репродуктивна неефикасност (Leblank,

2010; Walsh и сор. 2011).

Проблемот со репродуктивната

неефикасност се појавува подеднакво

зачестено во сите високоразвиени земји и

најголеми производители на кравјо млеко,

без разлика на системот на одгледување кој

се практикува на фармите (Roche, 2000;

Dillon и сор., 2006; Macdonald и сор., 2008).

Приближно 50% од млечните крави кои се

одгледуваат во модерни интензивни

системи манифестираат абнормален

еструсен циклус постпартално, што

резултира со зголемување на периодот од

телење до осеменување и пад на

концепцијата (Garnsworthy и сор., 2008). Во

литературата се изнесуваат податоци

според кои концепцијата во првиот сервис-

период варира меѓу 30 и 52% (Dillon и сор.,

2006; Macdonald и сор., 2008; Norman и

сор., 2009). Најновите литературни

податоци укажуваат на влошување на

концепцијата кај постарите крави (во

просек изнесува околу 83%), додека кај

првотелките таа е релативно висока и

изнесува околу 90% (Diskin и Moris, 2008;

Sartori и сор., 2010).

Постојат литературни податоци според кои

фенотипскиот пад во плодноста на кравите

го има достигнато дното, па сега започнува

полека да се унапредува (Crowe, 2007;

Norman и сор., 2009). Сепак, потребни се

дополнителни истражувања за да се

потврди овој тренд и да се детерминираат

факторите кои евентуално би придонеле за

подобрување на репродуктивните

показатели кај високомлечните крави.

Зголемениот број на млечни крави во

фармите во Република Македонија бара нов

пристап во однос на репродуктивниот

менаџмент што би придонело до

подобрување на рентабилноста во

работењето на фармите за млечни крави и

зголемување на конкурентноста на пазарот.

Еден од најголемите предизвици за

научниците кои се занимаваат со

репродуктивната проблематика е да се

детерминираат биолошките фактори кои

влијаат врз лошите репродуктивни

показатели и да се развие стратегија за

нивно подобрување.

Материјал и методи

Реализацијата на поставените цели на

истражувањето се направени на фарма за


____________________________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)

интензивно одгледување на

високомлечните крави од црно-белата,

холштајн-фризиска раса во Република

Македонија, лоцирана во околината на

Струмица. Климата во подрачјето на

Струмица е континентална со влијание на

медитеранската клима.

Големината на стадото во фармата изнесува

околу 550 молзни крави. Системот за

држење на кравите е слободен, а молзењето

е централно, во солиден објект-

молзилиште. Исхраната на кравите е ad

libitum со TMR (комплетна миксура) и е во

согласност со технологијата за исхрана на

млечните крави во периодот на гравидитет,

пресушниот период и лактацијата.

На фармата се практикува вештачко

осеменување на кравите по откриен еструс.

Не се практикува синхронизација на еструс

и временски синхронизирано вештачко

осеменување по појавата на еструсот.

Репродуктивниот менаџмент е организиран

така што во текот на денот два пати се

врши детектирање на еструсот, наутро и

попладне. Кравите кај кои еструсот ќе се

открие наутро се осеменуваат попладне,

еднократно, додека кравите кај кои

еструсот ќе биде откриен попладне, се

осеменуваат навечер, исто така еднократно.

Во рамките на репродуктивниот

менаџмент, кравите кои ќе појават еструс

во периодот од 30 дена во лактација, не се

осеменуваат во овој, туку во следниот

еструс, заради фактот што кај овие крави сè

уште не е завршена инволуцијата на

репродуктивните органи од претходниот

гравидитет.

Потребните податоци за секоја крава

посебно се собрани ретроспективно за

последната календарска година. Сите

потребни податоци се земени од

производниот картон кој се води во

матичното книговодство на фармата, за

секоја крава посебно. Примерокот од

испитуваната популација го сочинуваат

крави кои се во лактација. Во текот на

периодот на истражување вкупно беа

следени 413 молзни крави, во различна

лактација (од првотелки до петта и

повисока лактација), како и во различен

период од лактацијата, во зависност од

сезоната на телење во годината.

Истражувањата беа поделени календарски

во четири сезони според сезоната на

телење, и тоа Сезона 1 или пролет (март,

април и мај), Сезона 2 или лето (јуни, јули

и август), Сезона 3 или есен (септември,

октомври и ноември) и Сезона 4 или зима

(декември, јануари и февруари). Сепак,

податоците за одредени параметри, како

што се: должината на сервис-периодот и

должината на лактацијата беа достапни за

помала популација молзни крави.

Собраните податоци се анализирани за цела

календарска година, но и по сезони во

годината.

Ризик-факторите кои се следени имаат

категориски вредности (возраст на кравите,

сезона на телење) или квантитативни

вредности, односно континуирани мерки

(број на сервис-периоди на концепција,

должина на сервис-период, должина на

гравидитет, должина на лактација).

Добиените резултати се претставени како

просек ± стандардна девијација, како и

процентуално. Со помош на Пирсоновиот

коефициент на корелација е утврдена

меѓусебната зависност на променливите во

моделот. Податоците за можните ризик-

фактори кои влијаат врз репродуктивните

показатели на кравите се анализирани со

Општиот линеарен модел (GLM),

униваријантна процедура. Зависна

променлива во моделот за влијанието на

ризик-факторите беше должината на

сервис-периодот како показател за

репродуктивниот менаџмент на фармата.

Анализата на варијанса е направена според

моделот:

Yijk = μ + Pi + YS_Cј + βкL

Yijklm= пресметаната вредност за

должината на сервис-периодот;

μ = општ просек;

Pi = ефект на лактацијата по ред (i =

1, 2, 3, 4, 5);

YS_Cј = ефект на година и сезона на

телење (k = 111, 211, 311, 411);

βкL = должина на лактацијата

(коваријабла);

eijk = грешка.

Резултати и дискусија

Според податоците од репродуктивниот

картон, просечната возраст на кравите на

прво осеменување изнесуваше 479,48 ±

78,521 ден, додека просечната возраст на

првото телење изнесуваше 756,99 ± 78,661

ден. Во Табела 1 е прикажана просечната

должина на сервис-периодот кај кравите во

различна лактација.


UDC:636.2.082.454

____________________________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)

Табела 1. Должина на сервис-период во денови според лактацијата по ред односно возраста на кравите

Лактација н Просечна должина на

сервис-период SD

1 39 100,18 61,683

2 43 112,26 55,211

3 21 130,38 62,103

4 15 112,93 44,163

5>* 7 116,43 28,272

Вкупно 125 112,10 56,262

* крави во петта и поголема од петта лактација

Кај кравите во прва лактација должината на

сервис-периодот изнесува 100,18 ± 61,683

денови, во втора лактација 112,26 ± 55,211,

во трета лактација 130,38 ± 62,102, во

четврта лактација 112,93 ± 44,163, во петта

и повисока лактација лактација 116,43 ±

28,272 денови. Должината на сервис-

периодот се зголемуваше кај кравите од

прва до трета лактација, а потоа опаѓаше.

Кај испитуваната популација од 125 млечни

крави, просечната должина на сервис-

периодот изнесуваше 111,85 ± 56,417

денови.

Според сезоната на телење, должината на

сервис-периодот кај кравите отелени во

2011 година во сезоната пролет изнесува

274,75 ± 39,067 денови, во сезоната лето

184,85 ± 32,233 денови, во сезоната есен

116,02 ± 37,714 денови и кај кравите

отелени во сезоната зима 71,20 ± 27,904

денови (Табела 2). Евидентно е дека

должината на сервис-периодот кај кравите

се намалува почнувајќи од сезоната пролет,

кога се евидентирани најмногу денови од

почетокот на лактацијата до осеменување

на кравите, кон сезоната зима, кога кравите

биле осеменети за најкратко време од

почетокот на лактацијата. При тоа, треба да

се има предвид малиот број испитувани

крави за кои беа достапни податоците за

должината на сервис-периодот, а кои се

отелиле во сезоната пролет, 2011 година.

Табела 2. Должина на сервис-период во денови според сезоната на телење

Сезона на

телење n

Просечна должина на сервис-

период SD

111* 5 274,75 39,067

211* 13 184,85 32,233

311* 62 116,02 37,714

411* 45 72,82 29,643

Вкупно 125 112,10 56,262

*111 (1 март 2011г. до 31 мај 2011г.); 211 (1 јуни 2011г. до 31 август 2011г.); 311 (1 септември 2011г. до

30 ноември 2011г.); 411 (1 декември 2011г. до 28 февруари 2012г.);

Според податоците од репродуктивниот

картон кој фармата го води за секое грло,

бројот на потрошени осеменителни дози и

бројот на добиени телиња, процентот на

отеливост на кравите по сезони во годината

и вкупно за една календарска година е

прикажан во Табела 3.

Табела 3. Отеливост на кравите по сезони во годината и за една календарска година

Сезона на телење Вкупно потрошени

осеменителни дози

Вкупно

отелени

Процент на

отеливост

411* 194 112 57,73

112* 166 72 43,37

212* 243 104 42,80

312* 57 25 43,86

Вкупно 660 313 47,42

*411 (1 декември 2011г. до 28 февруари 2012г.); 112 (1 март 2012г. до 31мај 2012г.); 212 (1 јуни 2012г. до

31 август 2012г.); 312 (1 септември 2012г. до 30 ноември 2012г.)


UDC:636.2.082.454

____________________________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)

Според изнесените податоци, најголема

отеливост (57,73%) е регистрирана кај

отелените крави во зимскиот период во

2011 година, а кои биле осеменети во

сезоната пролет, 2011 година. Најмала

отеливост е регистрирана кај отелените

крави во сезоната лето, 2012 година и

изнесува 42,80%. Тоа се осеменети крави во

сезоната есен, 2011 година. Кај целата

испитувана популација млечни крави,

независно од сезоната на телење,

отеливоста изнесува 47,42%.

Според податоците во Табела 4, должината

на меѓутелидбениот период е најдолг кај

кравите во втора лактација (477,00 ± 95,652

денови), кај кравите во трета лактација

изнесува 431,10 ± 110,759 денови, додека за

кравите во четврта лактација е најкраток и

изнесува 371,14 ± 36,453 денови.

Генерално, кај популацијата испитувани

крави, независно од возраста,

меѓутелидбениот период изнесуваше 437,35

± 101,945 денови.

Табела 4. Должина на меѓутелидбен период во денови според лактацијата по ред, односно возраста на

кравите

Лактација n Просечна должина на

меѓутелидбениот период SD

2 15 477,00 95,652

3 21 431,10 110,759

4 7 371,14 36,453

Вкупно 43 437,35 101,945

Согласно податоците од производниот

картон кои се водат во матичното

книговодство на фармата, кај испитуваните

крави во прва лактација, просечната

должина на лактацијата изнесува 309,12 ±

68,545 денови, во втора лактација 324,55 ±

57,114 денови, во трета лактација 342,83 ±

70,862 денови, во четврта лактација 307,87

± 40,766 денови, во петта и повисока

лактација должината на лактацијата

изнесува 330,50 ± 26,163 денови.

Просечната должина на лактацијата за

популацијата испитувани крави изнесува

320,54 ± 61,698 денови.

Табела 5. Должина на лактацијата според возраста на кравите

Лактација n Просечна должина на

лактација SD

1 24 309,12 68,545

2 22 324,55 57,114

3 12 342,83 70,862

4 8 307,87 40,766

5>* 2 330,50 26,163

Вкупно 68 320,54 61,698

* крави во петта и поголема од петта лактација

Табела 6. Должина на лактација според сезоната на телење

Сезона на

телење n Просечна должина на лактација SD

111* 4 487,75 39,067

211* 11 379,73 33,254

311* 39 308,69 27,440

411* 14 259,29 13,641

Вкупно 68 320,54 61,698

*111 (1 март 2011г. до 31 мај 2011г.); 211 (1 јуни 2011г. до 31 август 2011г.); 311 (1 септември 2011г. до

30 ноември 2011г.); 411 (1 декември 2011г. до 28 февруари 2012г.);


UDC:636.2.082.454

____________________________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)

Според сезоната на телење, просечната

должина на лактацијата кај отелените крави

во сезоната пролет, 2011 година, изнесува

487,75 ± 39,067 денови, кај отелените крави

во сезоната лето изнесува 379,73 ± 33,254

денови, во сезоната есен 308,69 ± 27,440

денови и во сезоната зима 259,29 ± 13,641

денови. Се забележува дека должината на

лактацијата се намалува од сезоната пролет

кон сезоната зима. Генерално, просечната

должина на лактацијата кај кравите отелени

во 2011 година изнесува 320,54 ± 61,698

денови. Притоа, и во оваа анализа треба да

се има предвид малиот број испитувани

крави за кои биле достапни податоците за

должината на лактацијата а кои се отелиле

во сезоната пролет, 2011 година.

Од податоците изнесени во Табела 7 може

да се забележи статистички значајно

влијание врз должината на сервис-периодот

кај кравите на ниво p<0,001 покажа само

должината на лактацијата. Возраста на

кравите, односно лактацијата по ред и

сезоната на телење не покажа статистички

значајно влијание врз должината на сервис-

периодот кај кравите. Самиот модел беше

високо статистички значаен на ниво p<0,01.

Вредноста за R2 = 0,998 беше висока, што

значи дека поголемиот дел од варијансата

за должината на сервис-периодот кај

млечните крави може да се објасни со

независните ризик-фактори и

коваријаблите што се вклучени во

мерењата.

Табела 7. Влијание на испитуваните променливи на должината на сервис-периодот кај млечните крави

Зависна променлива: Должина на сервис-период

Извор на варијација степени на слобода варијанса F-вредност

Модел 9 114813,391 3784,007***

P 4 3,351 0,110 NS

YS_C 3 41,312 1,362 NS

L 1 39662,536 1307,193***

e 57 30,342

ВКУПНО 66

R2 = 0,998

***статистички значајно на ниво p<0,001 NSнесигнификантно

Репродуктивниот менаџмент на фармите за

млечни крави вклучува ефикасно

откривање на еструсот, одредување на

оптималното време за осеменување,

правилно избирање на возраста на јуниците

при прво осеменување, соодветна исхрана

базирана врз индивидуалните потреби и

стадото во целина, одржување на

приплодната кондиција на грлата за

припуст, правилна манипулација со семето,

правилни постапки со мајките и

новородените телиња за време на телењето

и потоа, почетокот на лактацијата,

менаџмент на здравјето на стадото,

условите за одгледување, големината на

стадото и топлотниот стрес. Отстапувањата

во некои од набројаните сегменти на

репродуктивниот менаџмент има

кумулативен ефект на репродуктивните

перформанси на стадото. Според

истражувањата на Hady и сор. (1994) со

имплементација на ефективен менаџмент

на фарма со 300 молзни крави, било

постигнато намалување на деновите во

првиот сервис-период од 80 на 60 дена,

зголемена ефикасност во откривањето на

еструсот од 50-60%, зголемена концепција

од 35 на 50%, што во комбинација со

млечноста на кравите придонело за

зголемување на профитабилноста на

фармата.

Во текот на истражувањето, просечната

возраст на кравите при првото осеменување

изнесуваше 479,48 ± 78,521 ден, а

просечната возраст при првото телење

756,99 ± 78,661 ден. Менаџментот на

јуниците пред првото телење, актот на

телење, перформансите во текот на првата

лактација и воспоставувањето на

еструсниот циклус по телењето имаат

значајно влијание врз репродуктивната

ефикасност на целото стадо (Waldo и сор.,

1997; Meyer и сор., 2006).

Од добиените резултати забележително

беше зголемувањето на просечната

должина на сервис-периодот за кравите од


____________________________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)

прва до трета лактација, а потоа опаѓаше.

За целата испитувана популација млечни

крави, просечната должина на сервис-

периодот изнесуваше 112,10 ± 56,262

денови. Возраста на кравите односно

лактацијата по ред, не покажа статистички

значајно влијание врз должината на сервис-

периодот кај кравите. Loeffler и сор. (1999)

ја идентификувале првата лактација како

ризик-фактор за неуспешна концепција при

прво осеменување. Затоа, репродуктивната

неефикасност кај првотелките во стадата

каде што тие се застапени во најголем

процент има кумулативен ефект на

проблемите со плодноста. Продолжениот

прв сервис-период по телењето има

значајно влијание врз должината на

отворениот интервал. Плодноста на кравите

изразена како функција од концепцијата по

прв сервис-период и просечниот број на

сервис-периоди по концепција е значајно

пониска кај кравите што биле осеменети

пред шеесеттиот ден од телење (Dohoo,

1983). Според Tanaka и сор. (2008),

првотелките имаат повеќе отворени денови

до прва овулација (31,8 ± 8,3 денови) во

споредба со повозрасните крави (17,3 ± 6,3

денови).

Кај целата испитувана популација млечни

крави, процентот на отелување на годишно

ниво изнесуваше 47,42%. Направените

истражувања во педесеттите години на

минатиот век изнесуваат податоци според

кои концепцијата во стадата млечни крави

при откриен еструс, просечно изнесувала

55% (Casida, 1961). Подоцнежните

истражувања изнесуваат процент на

концепција за осеменување при спонтан

еструс од 45% (Dransfield и сор., 1998) и

концепција од 35%, кога се користи

временски синхронизирано вештачко

осеменување (Schmitt и сор., 1996; Pursley и

сор., 1998). Интересен е податокот дека

процентот на осеменување кај млечните

крави од расата холштајн изнесувала

високи 85-90%, концепцијата околу 70%,

додека процентот на отеливост паднал под

40%, што најверојатно се должело на

раната ембрионална смртност, абортусите и

преживувањето на телињата (Rojal и сор.,

2000; Humblot, 2001; Andersen-Randberg и

сор., 2005).

Според резултатите од Велика Британија

направени на репрезентативен примерок од

2503 млечни крави во периодот од 1975 до

1982 година, и примерок од 704 млечни

крави следени во периодот од 1995 до 1998

година, процентот на телење по првиот

сервис-период се намалил од 55,6% на

39,7% (Royal и сор., 2000). Во приближно

истиот период во САД, процентот на

телење просечно опаѓал за 0,5% годишно

(Butler и Smith, 1989; Beam и Butler, 1999).

Податоците од терен што се добиени со

анализа на повеќе од милион млечни крави,

влезени во Националната програма за

контрола на млечноста во Велика

Британија, укажуваат на тоа дека

концепцијата по првиот сервис-период се

намалила од 60,8% во 1997 година на 52,3%

во 2000 година (Smith, 2004), што

претставува поголем пад во концепцијата

во споредба со податоците изнесени од

Royal и сор. (2000). Концепцијата по

првото осеменување според податоците од

терен секогаш е повисока (околу 66%),

отколку концепцијата пресметана врз

основа на внимателно опсервирани

експериментални стада, што се должи на

подобриот мониторинг и внимателно

собраните податоци во споредба со

теренските истражувања (Pryce и сор.,

1997; Kadarmideen и сор., 2000).

Во нашиве истражувања, просечната

должина на меѓутелидбениот период, за

целата популација испитувани крави,

изнесуваше 437,35 ± 101,945 денови.

Генерално е прифатено дека

меѓутелидбениот период од 12 месеци или

пократко претставува предуслов за

оптимална продукција на млеко (Mackay,

1981; Wiliamson, 1981).

Според резултатите од статистичката

анализа, сезоната на телење не покажа

статистички значајно влијание врз

должината на сервис-периодот кај кравите.

Според Darwash и сор. (1997), Lamming и

Darwash (1998) и Roche (2000), падот на

концепцијата во текот на летните месеци

може да изнесува меѓу 20-30% во споредба

со зимскиот период, при што во овие

истражувања било јасно детерминирано

сезонското влијание на ефикасноста при

откривањето на еструсот, изразеноста на

знаците при појавата на еструс, појавата на

анеструс или тивка овулација, должината

на периодот во лактација до прв сервис-

период и концепцијата. Често, во текот на

истражувањата, била евидентирана послаба

плодност на кравите во текот на есенската


____________________________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)

сезона, кога кравите повеќе не се изложени

на топлотен стрес, што најверојатно се

должело на продолжениот ефект врз

антралните фоликули кои се развивале во

доминантните фоликули 40 до 50 денови

подоцна (McDougall и сор., 1995). Може да

се заклучи дека топлотниот стрес има

значајно влијание врз репродуктивните

перформанси на стадата на млечни крави,

преку директно влијание врз

репродукцијата и индиректно, преку

нарушување на енергетскиот биланс во

организмот на животните. Споредбено,

кравите во лактација изложени на топлотен

стрес имале пониска плодност во однос на

одгледуваните јуници во истите услови на

високи амбиентални температури (Sartori и

сор., 2010).

Просечната должина на лактацијата за

целата популација испитувани крави

изнесуваше 320,54 ± 61,698 денови и

претставуваше статистички значаен ризик

фактор за должината на сервис-периодот

кај кравите. Должината на лактацијата

директно влијае на млечноста на кравите.

Повеќе автори во нивните истражувања

што се направени на голема популација

млечни крави успеале да ја потврдат

антагонистичката поврзаност меѓу

млечноста и репродукцијата (Dematawewa

и Berger, 1998; Hansen, 2000).

Литературните податоци генерално се

конзистентни околу мислењето дека постои

неповолна генетска корелација меѓу

млечноста и репродуктивните параметри на

кравите (Pryce и Veerkamp, 2001), што

укажува на фактот дека успешната

селекција на кравите за зголемена

млекопродукција води кон пад на

плодноста. Сепак, високомлечните стада

крави имаат подобри репродуктивни

перформанси, што најверојатно се должи

на подобрата исхрана, добриот здравствен

статус на животните и подобриот

репродуктивен менаџмент (Stevenson,

1999). Спротивно, нископродуктивните

крави биле во зголемен ризик да

манифестират анеструс и неплодност (Lucy

и сор., 1992). До истите заклучоци дошле и

Harman и сор. (1996) со направените

истражувања на голема популација од

30.036 фински млечни крави, при што

помалку млечните крави имале помала

можност да конципираат во споредба со

кравите со просечна млечност.

Трендот за зголемување на стадата на

млечни крави со цел задоволување на

потребите на млечната индустрија,

потрошувачите и пазарот на млеко и

млечни производи, неминовно ја наметнува

потребата од имплементација на нови

менаџментски мерки кои ќе овозможат

подобри продуктивни и репродуктивни

резултати. Старите препораки за откривање

на еструсот двапати дневно во времетраење

од 30 минути и правилото за

претпладневни и попладневно осеменување

мора да се заменат со почесто откривање на

еструсот во подолги периоди, а кравите

треба да се осеменуваат 6 до 8 часа по

првата опсервација на еструс. За таа цел во

модерните фарми за млечни крави сè

повеќе се воведува употребата на

електронски чипови за детектирање на

еструсот, поставени на опашката.

Производните критериуми за кои секој

сточар мора да се стреми се секоја година

да се добива по едно теле од крава и

истовремено, технологијата на одгледување

да се насочува кон зголемување на

продуктивноста на кравите, односно да се

зголемува нивната млечност. За да се

постигне меѓутелидбен период од 365 дена,

со осеменување на кравите треба да се

започне на 60 ден од телењето, да

конципираат до 83 ден по телењето, при

што остануваат уште 282 дена за

гравидитетот.

Литература

1. Andersen-Ranberg, I.M., Klemetsdal, G.,

Heringstad, B., и сор. (2005).

Heritabilities, genetic correlations and

genetic change for female fertility and

protein yield in Norwegian dairy cattle. J

Dairy Sci. 88: pg. 348-355.

2. Beam, S.W. and Butler, W.R. (1999).

Effects of energy balance on follicular

development and first ovulation in

postpartum dairy cows. J. Reprod. Fertil.

Suppl. 54, pg. 411–424.

3. Butler, W.R. and Smith, R.D. (1989).

Interrelationships between energy

balance and postpartum reproductive

function in dairy cattle. J. Dairy Sci. 72,

pg. 767–783.

4. Casida, L.E. (1961). Present status of the

repeat-breeder cow problem. J. Dairy Sci.

44: pg. 2323–2329.


____________________________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)

5. Crowe, M.A. (2007). Fertility in Dairy

Cows – The Conference in Perspective,

Fertility in Dairy Cows – Bridging the

Gaps. Liverpool Hope University,

Liverpool, UK, pg. 175–179.

6. Darwash, A.O., Lamming, G.E.,

Woolliams, J.A. (1997). Estimation of

genetic variation in the interval from

calving to postpartum ovulation of dairy

cows. J. Dairy Sci. 80, pg. 1227– 1234.

7. Dematawewa, C.M.B., Berger, P.J.

(1998). Genetic and phenotypic

parameters for 305 day yield, fertility and

survival in Holsteins. J. Dairy Sci. 81, pg.

2700–2709.

8. Dillon, P., Berry, D.P., Evans, R.D.,

Buckley, F., Horan, B. (2006).

Consequences of genetic selection for

increased milk production in European

seasonal pasture based systems of milk

production. Livest. Sci. 99, pg. 141–158.

9. Diskin, M.G. and Morris, D.G. (2008).

Embryonic and early foetal losses in

cattle and other ruminants. Reprod.

Domest. Anim. 43 (Suppl. 2), pg. 260–

267.

10. Dohoo, I.R. (1983). The Effects of

Calving to First Service Interval on

Reproductive Performance in Normal

Cows and Cows with Postpartal Disease.

Can Vet J; 24: pg. 343-346.

11. Dransfield, M.B., Nebel, R.L., Pearson,

R.E. and Warnick, L.D. (1998). Timing

of insemination for dairy cows identified

in estrus by a radiotelemetric estrus

detection system. J. Dairy Sci. 81: pg.

1874–1882.

12. Garnsworthy, P.C., Sinclair, K.D., Webb,

R. (2008). Integration of physiological

mechanisms that influence fertility in

dairy cows. Animal 2, pg. 1144–1152.

13. Hady, P.J., Lloyd, J.W., Kaneene, J.B.

and Skidmore, A.L. (1994). Partial

budget model for reproductive programs

of dairy farms businesses. J Dairy Sci.

77: 482-491.

14. Hansen, L.B. (2000). Consequences of

selection for milk yield from a

geneticist’s view point. J. Dairy Sci. 83:

pg. 1145–1150.

15. Harman, J.L., Grohn, Y.T., Erb, H.N.,

Casella, G. (1996). Event-time analysis

of the effect of 60-day milk production

on dairy cow interval-to-conception. Am.

J. Vet. Res. 57, pg. 634–639.

16. Humblot, P. (2001). Use of pregnancy

specific proteins and progesterone assays

to monitor pregnancy and determine the

timing, frequencies and sources of

embryonic mortality in ruminants.

Theriogenology 56, pg. 1417–1433.

17. Kadarmideen, H.N., Thompson, R.,

Simm, G. (2000). Linear and threshold

model genetic parameter estimates for

disease, fertility and production traits in

UK dairy cattle. Anim. Sci. 71, pg. 411 –

420.

18. Lamming, G.E. and Darwash, A.O.

(1998). The use of milk progesterone

profiles to characterise components of

subfertility in milked dairy cows. Anim.

Reprod. Sci. 52: pg. 175–190.

19. LeBlanc, S. (2010). Assessing the

association of the level of milk

production with reproductive

performance in dairy cattle. J. Reprod.

Dev. 56 Suppl., pg. 1–7.

20. Loeffler, S.H., de Vries, M.J., Schukken,

Y.H., de Zeeuw, A.C., Dijkhuizen, A.A.,

de Graaf, F.M. and Brand, A. (1999). Use

of AI technician scores for body

condition, uterine tone and uterine

discharge in a model with disease and

milk production parameters to predict

pregnancy risk at first AI in Holstein

dairy cows. Theriogenology 51: pg.

1267–1284.

21. Lucy, M.C., Staples, C.R., Thatcher,

W.W., Erickson, P.S., Cleale, R.M.,

Firkins, J.L., Murphy, M.R., Clark, J.H.

and Brodie, B.O. (1992). Influence of

diet composition, dry matter intake, milk

production, and energy balance on time

of postpartum ovulation and fertility in

dairy cows. Anim. Prod. 54: pg. 323–331.

22. Macdonald, K.A., Verkerk, G.A.,

Thorrold, B.S., Pryce, J.E., Penno, J.W.,

McNaughton, L.R., Burton, L.J.,

Lancaster, J.A.S., Williamson, J.H.,

Holmes, C.W. (2008). A comparison of

three strains of Holstein-Friesian grazed

on pasture and managed under different

feed allowances. J. Dairy Sci. 91, pg.

1693–1707.

23. Mackay, R.D. (1981). The economics of

herd health programs. Vet Clin North Am

(Large Anim Pract). 3: pg. 347-374.

24. McDougall, S, Burke, C.R., MacMillan,

K.L., Williamson, N.B. (1995). Patterns

of follicular development during periods


____________________________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)

15 of anovulation in pasture-fed dairy

cows after calving. Res Vet Sci; 58: pg.

212-216.

25. Meyer, M.J., Capuco, A.V., Ross, D.A.,

Lintault, L.M., Van Amburgh, M.E.

(2006). Development and nutritional

regulation of the prepubertal heifer

mammary gland: I. Parenchyma and fat

pad mass and composition. J. Dairy Sci.

89, pg. 4289–4297.

26. Norman, H.D., Wright, J.R., Hubbard,

S.M., Miller, R.H., Hutchison, J.L.

(2009). Reproductive status of Holstein

and Jersey cows in the United States. J.

Dairy Sci. 92, pg. 3517–3528.

27. Pryce, J.E., Veerkamp, R.F., Thompson,

R., Hill, W.G., Simm, G. (1997). Genetic

aspects of common health disorders and

measures of fertility in Holstein Friesian

dairy cattle. Anim. Sci. 65, pg. 353– 360.

28. Pryce, J.E. and Veerkamp, R.F. (2001).

The incorporation of fertility indices in

genetic improvement programs. BSAS

Occas. Publ. Fert. High Producing Dairy

Cow 26, pg. 237 249.

29. Pursley, J.R., Silcox, R.W. and Wiltbank,

M.C. (1998). Effect of time of artificial

insemination on pregnancy rates, calving

rates, pregnancy loss, and gender ratio

after synchronization of ovulation in

lactating dairy cows. J. Dairy Sci. 81: pg.

2139–2144.

30. Roche, J.F., Mackey, D. and Diskin,

M.D. (2000). Reproductive management

of postpartum cows. Anim. Reprod. Sci.

60–61: pg. 703–712.

31. Royal, M.D., Darwash, A.O., Flint,

A.P.F., Webb, R., Woolliams, J.A. and

Lamming, G.E. (2000). Declining

fertility in dairy cattle: changes in

traditional and endocrine parameters of

fertility. Anim. Sci. 70: pg. 487–502.

32. Sartori, R., Bastos, M.R., Wiltbank, M.C.

(2010). Factors affecting fertilisation and

early embryo quality in single- and

superovulated dairy cattle. Reprod. Fertil.

Dev. 22, pg. 151–158.

33. Schmitt, E. J., Diaz, T., Drost, M. and

Thatcher, W.W. (1996). Use of a

gonadotropin-releasing hormone agonist

or human chorionic gonadotropin for

timed insemination in cattle. J. Anim.

Sci. 74: pg. 1084–1091.

34. Smith, J.W., Ely, L.O., Gilson, W.D. and

Groves, W.M. (2004). Effects of artificial

insemination vs natural service breeding

on production and reproduction

parameters in dairy herds. Prof. Anim.

Sci. 20: pg. 185–190.

35. Stevenson, J.S. (1999). Can you have

good reproduction and high milk yield?

Hoard’s Dairyman 144: pg. 536.

36. Tanaka, T., Arai, M., Ohtani, S., Uemura,

S., Kuroiwa, T., Kim, S., Kamomae, H.

(2008). Influence of parity on follicular

dynamics and resumption of ovarian

cycle in postpartum dairy cows. Anim.

Reprod. Sci. 108, pg. 134–143.

37. Waldo, D.R., Tyrrel, H.F., Capuco, A.V.,

Rexroad Jr, C.E. (1997). Components of

growth in Holstein heifers fed either

alfalfa or corn silage diets to produce two

daily gains. J. Dairy Sci. 80, pg. 1674–

1684.

38. Walsh, S.W., Williams, E.J., Evans,

A.C.O. (2011). A review of the causes of

poor fertility in high milk producing

dairy cows. Animal Reproduction

Science 123, pg. 127–138.

39. Wiliamson, N.B. (1981). The use of

records in reproductive health and

management programs for dairy herds.

Vet Clin North Am (Large Anim Pract);

3: pg. 271-287.


UDC:632.482.165(497.7)

____________________________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)

СВОЈСТВА НА ПОЧВИТЕ РАСПРОСТРАНЕТИ ВО ОКОЛИНАТА НА

ПЕХЧЕВО НАМЕНЕТИ ЗА ПОДИГНУВАЊЕ НА НАСАД ОД ЛЕШНИК

1Татјана Миткова, Миле Маркоски, Јосиф Митрикески

1Универзитет”Св. Кирил и Методиј”, Факултет за земјоделски науки и храна, 1000, Скопје, Република

Македонија


Апстракт

Во трудот презентирани се резултати од истражувањата на почвите наменети за подигнување

на насади од лешник. Опишани се условите за образување, генезата и својствата на почвите.

Посебен акцент е ставен на нивните својства, плодноста и мерките што треба да се преземат за

успешно подигнување на насад од лешник.

Клучни зборови: почви, механички состав, хемиски својства, мерки за подобрување на

продуктивната способност на почвите

PROPERTIES OF THE SOILS FOR HAZELNUT PLANTATION AT THE REGION

OF PEHCEVO

1Tatjana Mitkova, Mile Markoski., Josif Mitrikeski

1University “Ss. Cyril and Methodius”, Faculty of Agricultural Sciences and Food, 1000, Skopje, Republic of

Macedonia


Abstract

The paper presents the results of the research of the soils for hazelnut plantation. Conditions for

formation of soils, genesis and their properties are described. Particular emphasis is placed on their

properties, fertility and the measures to be taken for successful planting and growing hazelnuts.

Key words: soils, mechanical composition, chemical properties, measures for improvement of soil

productivity

Вовед

Доброто познавање на почвите е потребно

за правилен избор на културните растенија

што ќе се одгледуваат. Подигањето на

многугодишни овошни насади е поврзано

со вложување на поголеми инвестиции и

секој погрешен избор на подлоги и сорти

предизвикува негативни финансиски

резултати. Тоа особено треба да се

потенцира ако се знае дека првите две до

три години не се очекуваат финансиски

резултати, а во полниот развој на културите

можна е и појава на хлороза. Поради тоа,

педолошките истражувања имаат особено

нагласено значење пред се за правилен

избор на подлоги, сорти и примена на

правилни агротехнички мерки.

Погрешно е мислењето дека почвата е

плодна ако во себе содржи само определена

количина физиолошки активни материи.

Плодноста на почвата подразбира

способност на почвата да ги снабдува

растенијата во текот на целата вегетација,

без прекин, и во потребно количество со

храна, вода, воздух и други потребни

услови. Крајната цел е добивање на високи,

стабилни и квалитетни приноси, па затоа

говориме за продуктивност на почвата, за

чие мерило се зема висината на приносите.

Висината на приносите е функција на

плодноста на почвата, климата, растението

и влијанието на човекот.

Иако лешникот не е многу пребирлив кон

почвите сепак успешно се одгледува на

растресити, пропустливи и плодни почви

при што се постигнуваат високи и

квалитетни приноси.



19 Татјана Миткова, Миле Маркоски, Јосиф Митрикески

____________________________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)


При крајот на месец ноември 2010 година,

по извршеното рекогносцирање на теренот,

на површина од 15 ha, во околината на

Пехчево на длабочина до 120 cm беа

ископани и морфолошки проучени четири

основни педолошки профили од кои за

лабораториски истражувања беа земени 13

почвени проби во нарушена состојба.

Теренското истражување на почвите е

извршено според методологијата за

теренски истражувања во нашата земја

опишано од [3]. Едновремено при

изведувањето на теренското истражување

на почвите, беа собрани податоци и за

релјефот, вегетацијата, матичниот супстрат,

климата, хидрографијата и сл.

По извршената подготовка на почвените

проби (сушење, издвојување на

просечна/средна проба, ситнење и сеење) се

извршени следните лабораториски анализи:

хигрскопична влага со сушење на

почвените проби на температура од 105оС

до константна тежина; механички состав на

почвата - определен по интернационалната

пипет метода, а диспергирањето на

механичките елементи е извршено со 0,4 N

раствор од натриум пирофосфат.

Класирањето на механичките елементи во

фракции е извршено според

класификацијата на меѓународното

друштво за проучување на почвите.

Класирањето на почвите во текстурни

класи е извршено според Scheffer и Schachtschabel; pH на почвениот раствор во

H2О и NKCl е определена електрометриски

со помош на стаклена електрода;

содржината на CaCO3 е определена

волуметриски со помош на Scheibler-ов

калциметар; содржината на хумус е

определена според методата на Kotzmann;

вкупен азот (N) по Kjeldal; достапен калиум

(К2О) и достапен фосфор (P2О5) по Al

метода;

Определувањето на механичкиот состав и

хемиските својства на почвата се извршени

по стандардни методи опишани од

[1],[2],[3],[5].


Образувањето, распространетоста и

својствата на почвите се во тесна

корелација со условите на средината,

односно педогенетските фактори:

матичниот супстрат, релјефот, климата,

вегетацијата, времето и влијанието на

човекот [7].

Релјефот во ова подрачје е сложен и е

создаден со тектонски движења пред, а

особено во плиоценот и за него од големо

значење се абразивното дејство и

седиментацијата на езерските седименти, а

потоа ерозијата и флувиоденундацијата во,

пред и по езерската фаза. Испитуваните

почви се распространети на брановидно-

ридскиот релјеф со езерски тераси на

надморска височина околу 1000 m (слика

1). Дел од овие терени се во вид на рамни

езерски тераси, кои овозможуваат подобро

впивање на водата и во кои нема ерозија,

дел се наклонети површини и дел се во

депресии каде во почвите е нанесен

материјал (присуство на крупен скелет со

заоблени рабови од езерски седименти) од

повисоките места. Подземните води не

играат улога во педогенезата.

Слика 1. Мапа на распространетост на почвите во околината на Пехчево

Figure 1. Map of the soils spread in region of Pehcevo


UDC:632.482.165(497.7)

____________________________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)

Податоци за климатските елементи во

испитуваниот реон се користени од трудот

на [9] како и климадијаграмите по Walter,

изработени од Р Ризовски, презентирани во

истиот труд. Истражуваниот реон припаѓа

на топлото континентално подрачје.

Според топлинската ознака на Грачанин,

подрачјето има умерено топла клима.

Годишното количество на врнежи се движи

од 515 до 890 mm (средно 700 mm).

Климадијаграмите по Walter, говорат дека

во ова подрачје се сменуваат влажен и

сушен период во текот на годината.

Истражуваниот терен се карактеризира со

определен макро и микрорелјеф, односно

претставува микродепресија што

овозможува собирање на дождовната и

сливната вода, која влијае на образувањето

на почвите. Главна карактеристика на

почвите во депресиите е превлажувањето

во влажниот дел на годината (заситување

на сите пори со вода во дел на профилот

[8]. Во конкретниот случај со оглед на

фактот што теренот е под наклон, мократа

фаза е подолга во долниот дел на наклонот

и пократко трае во горниот дел поради

латералното движење на водата. Оваа фаза

се јавува некаде од средината на есента и

трае до средината на пролетта. Во делови

на профилот сите почвени пори се

исполнети со вода, се јавуваат анаеробни

услови и анаеробни микробиолошки

процеси. Со настапување на потопли

денови и со засилување на

евапотранспирацијата мократа, преку

влажната преминува во сува фаза. Во

порите навлегува воздух и анаеробните се

заменуваат со аеробни процеси.

Врз основа на теренските истражувања,

констатирано е образување на лесивирани

почви чија генеза [10] се карактеризира со

акумулација на зрел или полусуров хумус,

дебазификација, слаба ацидификација,

елувијација на глината и илувијација на

глината.

Податоците за механичкиот состав на

испитуваните почви се презентирани во

Табела 1.

Во сите профили, освен во супстратот С на

профил 1 и во Вt хоризонтот кај профил 4

доминира “физичкиот песок” (крупен +

ситен песок) над “физичката глина” (прав +

глина). Тој просечно изнесува во А/Е

72,85%, во Вt 54,05% и во супстратот С

63,57%. Што се однесува до фракцијата

глина, нејзината содржина е најголема во

аргилувичниот Вt хоризонт, средно 29,60%,

а најмала во А/Е средно 9,52%.

Табела 1. Механички состав на почвите

Table 1. Mechanical composition

Hor.

N

> 2

mm

0.2 – 2

mm

0.02 – 0.2

mm

0.02 – 2

Mm

0.002 – 0.02

mm

< 0.002

mm

< 0.02

mm

Х S.D X S.D Х S.D Х S.D Х S.D Х S.D Х S.D

A/Е

4

6,20 2,32 41,83 9,81 31,02 4,20 72,85 6,48 17,63 5,30 9,52 2,01 27,15 6,48

Bt 4,61 2,10 30,75 16,88 23,30 6,11 54,05 19,07 14,13 1,85 29,60 14,00 45,95 19,07

C 4,23 1,50 39,33 21,55 24,23 6,91 63,57 20,81 15,23 5,29 21,20 17,38 36,43 20,81

Горниот хоризонт A/E претставува крупно

песоклива иловица (профили 1, 2, 3 и 4),

(Табела 2). Аргилувичниот хоризонт Bt кај

профилите 2 и 3 претставуваат песокливо

глинеста иловица, кај профил 1 песоклива

глина и кај профил 4 тешка глина.

Овие почви имаат неповолен воден,

воздушен и топлотен режим. Тоа се должи

на заситувањето со вода на горниот

хоризонт поради непропустливоста (појава

на силно збиен песочник) или слабата

пропустливост за вода на долниот дел

(поголема содржина на глина). Во врска со

тоа претходно беа опишани и трите фази на

влажење. Обработката, сеидбата и садењето

се можни единствено во влажната фаза.

Битно е да се потенцира дека секое

подобрување на условите за развиток на

растенијата треба да започне со

елиминирање на мократа фаза и

продолжување на траењето на влажната

фаза на сметка на другите две фази.

Податоците од Табелата 3 даваат можност

да ги истакнеме следните најважни

карактеристики на хемиските својства на

лесивираните почви.

Почвите се слабо хумусни (1-3%), во

горните хоризонти средно 2,61% и во


____________________________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)

долниот дел на профилот, средно 1,37 и

1,02%. Паралелно со содржината на хумус

во почвите се движи и содржината на

вкупен азот. При теренското истражување,

а подоцна тоа се потврди и со

лабораториските анализи, не е забележано

присуство на карбонати во почвите.

Табела 2. Текстурни класи според Scheffer и Schachtschabel

Table 2. Textural classes acording to Scheffer и Schachtschabel

Пр

оф

ил

Pro

file

No

Хоризонти

Horizons

Длабочина

Depth

in cm

Текстурни класи

Textural classes

1

A/E 0-35 крупно песоклива иловица/coarse sandy loam


Bt 62-100 песоклива глина/sandy clay

C 100-120 песоклива глина/sandy clay

2 A/E 0-24 крупно песоклива иловица/coarse sandy loam

Bt 24-57 песокливо глинеста иловица/sandy clay loam

C 57 -97 песокливо глинеста иловица/sandy clay loam

3



Bt 62-88 песокливо глинеста иловица/sandy clay loam

C 88-110 крупно песоклива иловица/coarse sandy loam

4 A/E 0-30 крупно песоклива иловица/coarse sandy loam

Bt 30-60 тешка глина/clay

Табела 3. Хемиски својства на почвата

Table 3. Chemical properties

Hor.

N

pH KCl pH H2O Humus % N% K2O P2O5

Х S.D X S.D Х S.D Х S.D Х S.D Х S.D

A/E

4

5,20 0,17 6,23 0,15 2,61 0,78 0,16 0,05 11,95 5,54 0,00 0,00

Bt 5,05 0,10 6,08 0,10 1,37 0,35 0,08 0,02 9,31 4,97 0,00 0,00

C 5,07 0,06 6,17 0,15 1,02 0,44 0,06 0,03 10,28 0,92 0,00 0,00

Според [6], реакцијата на почвениот

раствор е слабо кисела во А/Е и умерено

кисела во Вt и во супстратот С. Добиените

вредности за реакцијата на почвениот

раствор покажуваат дека степенот на

ацидификација е послабо изразен.

При вакава pH реакција на почвата се

очекува помало усвојување на фосфорот и

некои секундарни макроелементи како

калциум и магнезиум и некои

микроелементи (Fe, Mg, Zn). Анализите

покажаа дека во почвата нема

леснодостапни форми на фосфор (< 1

mg/100g), a се на граница на средно

обезбедени со леснодостапни форми на

калиум [4]. За подобрување на ваквата

состојба се препорачува аплицирање и на

органска материја, што од друга страна ќе

влијае и на подобрување на структурата на

почвата, потоа апликација на ѓубрива кои

во својот состав покрај основните хранливи

макроелементи содржат и секундарни

макро елементи како Fe и Мg, како и други

микроелементи и тоа преку систем за

микронаводнување или преку фолијарна

апликација.

Заклучоци

Теренските и лабораториските

истражувања укажуваат потреба од

преземање на одредени активности што ќе

овозможат елиминирање на некои

негативни појави што се констатирани кај

овие почви, посебно за оние во

депресивниот дел. Главната причина е

нарушениот воден, воздушен и топлотен

режим кога во мократа фаза страдаат од

недостиг на кислород, а во сувата од

недостиг на вода како последица од

присуството на слабопропустливиот долен


____________________________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)

хоризонт за вода и за кореновиот систем.

На ова се надоврзува и ниската содржина

на органски материи и на некои хранливи

материи особено P2О5 и на К2О посебно

кога станува збор за одгледување на

калифилни култури.

Основна задача на целиот комплекс од

мерки е да се отстранат наведените

неповолни својства. За ова е неопходно

разбивање на непропустливиот хоризонт со

обработка која може да се изведе со

плантажни плугови мошне длабоко и со

превртување на почвата (риголување) или

со длабоко подривање. Длабокото

подривање го разбива непропустливиот

хоризонт без да се превртува, туку само се

растресува со вибрациони подривачи.

Подривањето ќе ја елиминира мократа

фаза, а ќе го продолжи траењето на

влажната фаза, ќе ја подобри

инфилтрацијата (впивањето) и со тоа и

акумулацијата на влага во подебел слој од

почвата, ќе ја разбие компактноста и ќе

овозможи длабоко навлегување на

кореновиот систем (продлабочување на

физиолошки активниот слој), ќе ја подобри

аерацијата во подлабокиот дел од

профилот, а со тоа и микробиолошката

активност. Со еден збор кажано се врши

хомогенизација на својствата на почвата и

се овозможува растенијата да се вкоренат

подлабоко и да користат поголемо

количество на вода, воздух и храна од

поголем волумен почва. Тоа допринесува за

поголеми приноси.

Доколку се планира подигнување на насад

од лешник мора да се да се нагласи дека

оваа култура не толерира влажни почви во

кои подолго време од годината почвата е во

максимален воден капацитет. Со оглед на

фактот дека теренските истражувања беа

изведени во почетокот на месец ноември

беше установено присуство на дождовна и

сливна вода во дел од профилите на

длабочина од 60 cm. Овој проблем може да

се реши со изградба на ободни одводни

канали околу парцелата и подривање на

длабочина до 1m.


[1] Bogdanovic M.et.al. (1966): Hemijske

metode ispitivanja zemljista. JDZPZ, Beograd.

[2] Džamić et.al. (1996): Prakticum iz

agrohemije, Poljoprivredni fakultet, Beograd –

Zemun.

[3] Митрикески, Ј., Миткова, Т. (2013):

Практикум по педологија. Трето издание.

Универзитет Св. “Кирил и Методиј” –

Скопје, Факултет за земјоделски науки и

храна, Скопје. стр. 1 – 164.

[4] Пеливаноска, В. (2011): Прирачник за

агрохемиски испитувања на почвата.

Универзитет Св. Климент Охридски,

Битола. Научен институт за тутун, Прилеп.

стр. 1– 105.

[5] Resulović, H. Red. et. al. (1971): Metode

istraživanja fizičkih svojstva zemljišta.

JDZPZ, Beograd.

[6] Resulović, H. Custovic H. (2002):

Pedologija (Opci deo), Kniga I. Univerzitet u

Sarajevo. Sarajevo, стр. 1-318.

[7] Филиповски, Ѓ. (1993): Педологија.

Четврто издание. Универзитет Кирил и

Методиј, Скопје. стр. 1 – 570.

[8] Филиповски, Ѓ., Митрикески, Ј.,

Петковски, Д. (1985): Малеш и Пијанец VI.

МАНУ. Скопје. стр. 1-187.

[9] Филиповски, Ѓ., Ризовски, Р.,

Ристесвски, П. (1996): Карактеристики на

климатско – вегетациско – почвените зони

(региони) во Република Македонија.

МАНУ. Скопје. стр. 1 – 119.

[10] Филиповски, Ѓ. (1997): Почвите на

Република Македонија. МАНУ. Скопје.

Том III, стр. 364 – 457.


UDC:556:332.146.2(497.7)

____________________________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)

VODNITE RESURSI I POVE]ENAMENSKOTO INVESTIRAWE VO

FUNKCIJA NA ODR@LIVIOT RAZVOJ NA SLIVOVITE

1Marija Vukeli}-[utoska, 2Valentina @ileska-Pan~ovska, 3Ivan [imuni},

3Velibor Spalevi}, 4Dragan Radnovi}

Fakultet za zemjodelski nauki i hrana-Skopje, Republika Makedonija, Gradeèn fakultet-Skopje, Republika Makedonija, Agronomski fakultet-Zagreb, Republika Hrvatska,

Biotehni~ki fakultet-Podgorica, Republika Crna Gora, Delegacija Evropske Уnije u Crnoj Gori [email protected]

Апстракт Za izgradbata na objekti so koi se iskoristuvaat vodnite resursi naj~esto se potrebni zna~itelni finansiski sredstva. Od tuka proizleguva potrebata za prou~uvawe na mo`nostite za nivna ekonomi~na izgradba. Edna takva mo`nost e pove}enamenskoto investirawe.

Vo trudot se predloùva постапка za iznao|awe na optimalna varijanta na proekt za pove}enamensko investirawe kaj objekti so koi se koristat vodnite resursi, a vo funkcija na odr`liv razvoj na сливовите. Генерален заклучок е дека во Р. Македонија треба да се посвети поголемо внимание на мултинаменското инвестирање при користењето на водните ресурси.

Klu~ni zborovi: Vodni resursi, pove}enamensko investirawe, odr`liv razvoj.

WATER RESOURCES AND MULTIPURPOSE INVESTMENT IN THE FUNCTION

OF SUSTAINABLE WATERSHED DEVELOPMENT

1Marija Vukelic-Shutoska, 2Valentina Zhileska-Panchovska, 3Ivan Šimunić, 3Velibor Spalević, 4Dragan

Radnović

Faculty of Аgricultural Sciences and Food-Skopje, Republic of Macedonia, Faculty of Civil

Engineering-Skopje, Republic of Macedonia, Faculty of Agriculture-Zagreb, Republic of Croatia,

Biotechnical Faculty-Podgorica, Republic of Montenegro, Delegation of the European Union of

Montenegro

Abstract

Construction of the of water management facilities i.e. infrastructure for the use of water resources

usually requires significant financial funds. This implies that there is a need for examination of different

solutions in order to select the most economical way of building. One of the possibilities is the

multipurpose investment. This paper analyses the possibilities for multipurpose investment in constructing water management

infrastructure while respecting principles of sustainable development. It proposes a modality for finding

the optimal mode of multipurpose investment for construction of facilities in water management. The

variant which complies with the most of requirements is the one that should be selected for the

implementation. The general conclusion is that R Macedonia should pay more attention to multipurpose

investment in the use of water resources.

Key words: Water resources, multipurpose investment, sustainable development.


24 Marija Vukeli}-[utoska, Valentina @ileska-Pan~ovska, Ivan [imuni}, Velibor Spalevi}, Dragan Radnovi} ______________________________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)

Voved Vodata e resurs за koj se direktno zainteresirani: op{testvoto kako

celina, javnite institucii odgovornoи na centralno, dràvno i op{tinsko nivo, akademskite institucii, privatniot sektor i nevladinite organizacii (Biswas, 2008).

Vodata e vaèn faktor za opstanokot na ~ove{tvoto, zdravjeto i dostoinstvoto kako i osnoven resurs za razvojot na ~ovekot. Svetskite resursi na iskoristliva voda iako pod zgolemen pritisok, seu{te se sigurni no, mnogu

lu|e сеu{te nemaat pristap do adekvatna voda za osnovnite potrebi. Porastot na naselenieto, raste~kite ekonomski aktivnosti i podobrite standardi za ìvot, doveduvaat do me|usebna konkurencija i konflikti okolu

ograni~enite vodni resursi(Nyambod and

Nazmul, 2010). Golemiot interes za vodata ne e unikatna odnosno samostojna situacija, kako {to porano tvrdeа mnogu profesionalci za voda. Vodata e povrzana i со drugi va`ni sektori kako {to se hranata, energijata, ìvotnata sredina, zdravjeto, komunikaciite ili transportot. Site ovie oblasti се

zaedni~ki за socijalnoto i politi~ko vnimanie vo site moderni op{testva, na visoko nivo, no nivnata relativna va`nost moè da se razlikuva od edna do druga zemja ili vo zavisnost od vremeto. (Biswas, 2008). Во фокусот на вниманието се и проблемите поврзани со водите меѓу кои се и проблемите поврзани со зголеменото

пovlekuvawe na vodite. Vo isto vreme se zgolemuva i porastot na naselenieto i vo momentov edna tretina od svetskoto naselenie ìvee vo zemji koi se soo~uvaat so sreden do visok проблем за

vodа. Zagaduvaweto dopolnitelno go zgolemuva nedostigot na voda kako i upotrebata na nizvodnite voдi (Nyambod

and Nazmul, 2010).

Имајќи го предвид погоре наведеното може да се заклучи дека користењето на водните ресурси и нивното управување се особено

комплексни процеси. Мnogu tekovni planirawa povrzani so vodnite resursi i

problemite okolu upravuvaweto so vodite se soo~uvaat so visoki nivoa na sloènost, nesigurnost ili konflikti i

~esto se narekuvani ,,лоши problemi“. Potrebna e realizacija vo smisol na razgleduvawe na {irok spektar od vrednosti, znaewe i perspektivi koi treba da bidat sostaven del na procesot za donesuvawe na odluki, a so toa bi se pomognalo pri donesuvaweto na predlozi za planiraweto i upravuvaweto so vodnite resursi koi bi vklu~ile participativni formi na modelirawe,

planirawe i donesuvawe na odluki(Von

Korff, Daniell, Moellenkamp, Bots, and

Bijlsma, 2012). Секако, при донесувањето на одлуките, во предвид треба да се има и мултинаменското инвестирање. Pri dosega{nata izgradba na objekti za koristewe na vodnite resursi se potvrdi me|usebnata povrzanost таквите објекти со

објекти за друга намена. No, dosega{noto koristewe na vodnite resursi ukaà i na faktot deka taa povrzanost kaj del od dosega izgradenite objekti ne bila

sogledana na vreme и ne bile

iskoristeni mo`nostite za multinamensko investirawe. Takvite situacii vlijaele i na сливовите, влијаеле на razvojot na regionite i na ekonomi~nosta na izgradbata na objektite. Od tie pri~ini vo ovoj trud se predloùva postapka za usvojuvawe na optimalna varijanta na multinamenski proekt.

Postapka za usvojuvawe na optimalna varijanta na multinamenski proekt. pri koristeweto na vodnite resursi Izgradbata na objektite so koi se koristat vodnite resursi (hidromeliorativni sistemi, vodosnabditelni sistemi, brani...) mnogu ~esto go pottiknuva celokupniot razvoj

na regionite. Сo izgradbata na tie ojekti

se pottiknuva razvojot na zemjodelstvoto, industrijata i sl. Vo retki slu~ai, pak, izgradbata na takvite objekti moè da bide pri~ina za stagnacija na razvojot na regionite.

Odnosno, so izgradbata na oбjektite se predizvikuvaat trajni fizi~ki i strukturni promeni vo prostorot koi vo


JAFES, Vol 57, (2011)

odredeni slu~ai moàt da dovedat do nesakani naru{uvawa vo re~nite slivovi, vo regionite i voop{to vo ~ovekovata ìvotna i rabotna sredina. Проблемите поврзани со водните ресурси

можат да бидат особено комплексни. Таквите проблеми ne se nitu homogeni nitu postojani nitu soglasni so tekot na vremeto. Tie ~esto mnogu zna~itelno se razlikuvaat od eden do drug region, ponekoga{ duri i vo ramkite na edna zemja, se razlikuvaat od edna do druga sezona i od godina vo godina (Biswas,

2008). Zatoa на izgradbata na objektite treba da se posveti osobeno vnimanie za da se sozdadat uslovi za odr`liv razvoj na regionite i da se odrì optimalna ramnoteà поme|u ~ovekovite èlbi i potrebi od edna strana i prirodnata sredina od druga strana. Бидејќи вodata e eden od va`nite pra{awa za pove}e

sektori, vo poslednive godini stana sè pove}e evidentno deka problemite so vodata vo edna dràva ne moàt pove}e da se re{at samo od strana na stru~wacite za voda i/ili soodvetnite

odnosno odgovorni ministerstva (Biswas,

2008). Pogore poso~enoto ukaùva na faktot deka donesuvaweto na odluka za izgradba na objekt so koj }e se koristat vodnite resursi e sloèn problem. Kon sloènosta pridonesuva i faktot {to grade`nite proekti se proekti so dolgo vremetraewe, od nekolku meseci do

nekolku godini (Choi, J. Kim and M. Kim,

2006), a za nivnata realizacija se potrebni zna~itelni finansiski sredstva. Od tie pri~ini pri donesuvaweto na odluka za koristeweto na vodnite resursi treba da se proanalizira i mo`nosta za najracionalno iskoristuvawe na finansiskite sredstva i nivno vloùvawe vo multinamenski proekti. Всушност, иznao|aweto na optimalno re{enie za pove}enamenski proekti pri koristeweto na vodnite resursi bara temelno prou~uvawe na strategijata za razvoj na oddelnite opfateni podra~ja i regioni, a ~esto pati i na dràvata. При тоа треба да се има во предвид дека

рe{enijata za problemite so vodata ne zavisat samo od dostapnosta na vodata tuku i od mnogu drugi faktori, me|u koi se i procesite preku koi vodata se upravuva: kompetentnosta i kapacitetite na instituciite koi upravuvaat so tie procesi; tekovnite socijalno-politi~ki uslovi i o~ekuvawa koi vlijaat na planiraweto so vodite, razvojot i upravuvaweto so procesite i praktikite; soodvetnosta i implementacijata na statusite na pravnite i regulatorni ramki; dostapnosta na investiciskite fondovi; klimatskite, socijalnite i ekolo{kite uslovi na zasegnatite zemji; nivoata na raspolo`livata i upotreblivata tehnologija; nacionalnite, regionalnite i me|unarodnite stavovi i percepcii; reìmite na vladeewe, vklu~uvaj}i gi pra{awata na politi~ko me{awe, transparentnost, korupcija i drugo; obrazovnite i razvojnite uslovi kako i kvalitetot, efektivnosta i relevantnosta na istraùvaweto {to se sproveduva za re{avawe na nacionalnite, regionalnite i lokalnite

problemi so vodata (Biswas, 2008).

Заради тоа изнаоѓањето на оптимална

варијанта на мултинаменски проект e kompleksen i multidisciplinaren problem ~ie re{enie bara relativno dolg period na prou~uvawe i planirawe. Procesot bi trebalo da se odviva vo fazi. Pritoa treba da bidat sogledani i analizirani pove}e mo`ni varijanti na proekti za pove}enamensko investirawe. Pri utvrduvaweto na pozitivnostite i negativnostite na sekoja varijanta predvid treba da se zemat site determinira~ki faktori na izgradbata na ojektite so nivnite postojni i mo`ni idni sostojbi. Treba da se sogledaat i mo`nostite za optimalno iskoristuvawe na postojnite objekti i da se prou~at mo`nostite za nivna modernizacija, rekonstrukcija i sl. Pri izborot na optimalna varijanta na proektot za pove}enamenski proekt predvid treba da se imaat i drugi proekti koi bi moèle da vlijaat vrz proektot kako i rezultatite od odràna javna


JAFES, Vol 57, (2011)

prezentacija na varijantite za pove}enamensko investirawe kaj objektite za koristewe na vodnite resursi (Sl.1) (@ileska-Pan~ovska, 2006). Od gore poso~enoto moè da se konstatira deka izborot na optimalna varijanta za pove}enamensko koristewe na vodnite resursi e kompleksen problem. Kako glavni pri~ini za vakvata konstatacija moàt da se navedat slednite: Mo`nost za sporedba na pove}e

varijanti i nivni podvarijanti pri {to predvid treba da se ima i subjektivnosta pri nivnata izrabotka i ocenuvawe,

Determinira~kite faktori na realizacijata na proektite se mnogubrojni i promenlivi. Водните ресурси и нивното управување се под влијаие на многу фактори меѓу кои особено влијание имаат зna~ajnite promeni vo zemjinata pokrivka i upotrebata na zemji{teto, potro{uva~kata na vodata i

infrastrukturata (Brekke, Kiang,

Olsen, Pulwarty, Raff, Turnipseed, Webb

and White, 2009). Поради погоре наведеното, pri

realizacijata na proektite za pove}enamensko koristewe na vodnite resursi moàt da se pojavat varijanti koi vo momentot na odlu~uvawe ne bile soodvetni za postojnata sostojba na faktorite pa zatoa ne bile razgleduvani. Me|utoa so promenata na faktorite tie moàt da stanat najpovolni,

Pri opredeluvaweto na najpovolna varijanta trеba da se soberat, analiziraat, sredat i sporedat golem broj podatoci koi ~esto pati ne se ednostavni za merewe. Sli~no e i so izborot na soodvetni kriteriumi za nivno prikaùvawe i izrazuvawe, t.e. vrednuvawe i sporeduvawe.

Procesot na selektirawe i izbor na varijanti se izveduva vo ~ekori, t.e. etapi. Toa moè da pridonese vo sekoja etapa da se pojavat novi idei i informacii koi moàt da dovedat do preocenka ili odloùvawe na usvoenoto re{enie.


JAFES, Vol 57, (2011)

Legenda:

1. PPRM - Prostoren Plan na dràvata 2. PPNI - Proekt za pove}enamensko

investirawe 3. Analiziran слив и регион 4. Prostorni Planovi na sosedni zemji

5. Javna prezentacija na proektot 6. Drugi proekti 7. Determinira~ki faktori 8. Standardi za kvaliteten proekten

menaxment 9. Pove}enamenski objekt

Sl. 1: [ematski prikaz na faktorite koi vlijaat vrz proektite za pove}enamensko investirawe pri koristeweto na vodnite resursi

Soglasno pogore poso~enoto moè da se re~e slednoto: poradi unikatnosta na uslovite vo sekoe poodelno podra~je kako i poradi mnogubrojnosta i kompleksnosta na faktorite koi vlijaat

vrz izgradbata na објектите mnogu e te{ko da se predloì nekoj op{t pristap ili metodologija za izbor na

optimalna varijanta za мултинаменски проект. Sepak moè da se predloì postapka koja moè da se svede na nekolku glavni ~ekori: 1. Preliminarni analizi za osnovniot

koncept za proektot za pove}enamensko koristewe na vodnite resursi - so ovaj ~ekor se opfa}aat preliminarnite prou~uvawa na determinira~kite faktori na realizacijata na proektite. Pritoa poseben akcent

treba da se stavi na prou~uvaweto na postojnite objekti od aspekt na

odr`liv razvoj na сливовите. Predvid treba da se ima i strategijata za razvoj na analiziranoto podra~je i regionot kako i na mo`nite idni sostojbi i potrebi soglasno strategijata za razvoj na regionite.

2. Definirawe i selektirawe na idei za pove}enamensko koristewe na vodnite resursi - definirawe na alternativni proekti koi bi gi zadovolile barawata na investitorite, odredeni tehni~ki barawa i potrebite na op{testvoto, se razbira so respekt kon odr`liviot razvoj na regionite. Alternativnite proekti treba da bidat analizirani od tehni~ko-ekonomski aspekt, od aspekt na

1 4

5

6

7

8

2

3

9


JAFES, Vol 57, (2011)

kvalitet, tro{oci, rizici i sl. Vo grubi crti treba da se utvrdat prednostite, nedostatocite i ograni~uvawata na oddelnite alternativni proekti. Vrz osnova na tie prou~uvawa treba da se dade sugestija za usvojuvawe na alternativni proekti koi treba da se prifatat za natamo{ni prou~uvawa i detalni analizirawa (onie koi ne se predloèni se naj~esto preskapi, nesoodvetni na celite, ne gi zadovoluvaat kriteriumite za za{tita na ìvotnata sredina i sl.).

3. Razvoj na predloènite alternativni proekti - sugeriranite alternativi se podloùvaat na sestrani istraùvawa i prou~uvawa. Treba da se izvr{i i nivna sporedba od pove}e aspekti. Pritoa vnimanie treba da se posveti na:

postojnata sostojba na determinira~kite faktori na realizacijata na proektite i nivnata mo`na idna sostojba,

drugi proekti (tekovni i planirani) koi bi moèle da vlijaat na proektot za pove}enamensko koristewe na vodnite resursi,

rizicite na alternativnite varijanti,

mo`nostite za: maksimalno iskoristuvawe na raznite vidovi raspoloìvi resursi, primenata na novi metodi na rabota, tehnologii na gradba i sl.,

analiza na rezultatite od odràna javna prezentacija za alternativnite proekti,

potrebnite finansiski sredstva kako i mo`nostite za obezbeduvawe na finansiskite sredstva i mo`nostite za fazna realizacija na proektot, a so toa i fazno investirawe,

mo`nostite za koristewe na prethodno steknati iskustva od realizacija na drugi, pred sé, sli~ni proekti,

drugi analizi potrebni za utvrduvawe na optimalnata varijanta na proektot.

4. Izbor na optimalna varijanta i nejzin razvoj - izbranata optimalna varijanta(ti) treba ponatamu da se razviva, t.e. treba da se izvr{i nejzina podetalna razrabotka. Pri razvojot na optimalnata varijanta treba da se izvr{i jasno definirawe na celite na proektot, definirawe na tehni~kite karakteristiki na objektite za koristewe na vodnite resursi, utvrduvawe na potrebnite finansiski sredstva i izvorite za nivnoto obezbeduvawe i drugi elementi zna~ajni za kvalitetna i efikasna realizacija na proektot. Pritoa treba da se vr{i permanentno sledewe na novonastanatite sostojbi na determinira~kite faktori na realizacijata na proektite. Treba da se napomene deka pri razvojot na optimalnata varijanta mo`no e da se javi potreba od nejzini izmeni i usvojuvawe na nejzini varijabli. Takvata situacija naj~esto se javuva kako posledica na promena na determinira~kite faktori ili kako rezultat na vlijanieto na rezultatite od odrànata javna prezentacija na proektot.

Po usvojuvaweto i razvojot na optimalnata varijanta treba da se vr{i: Fazna realizacija na proektot za

pove}enamensko koristewe na vodnite resursi - za vreme na realizacijata na proektot neophodno e postojano sledewe na sostojbata na determinira~kite faktori. Treba da se vr{i i permanenten monitoring i kontrola na proektot. Posebno vnimanie treba da se posveti na za{titata na izvorite na voda za vreme na izgradbata (The New York

City Department of Design and

Construction and the Design Trust for

Public Space, 2005)

Vo tekot na izgradbata treba da se vr{at i t.n. zavr{ni raboti od aspekt na upravuvawe, t.e. za~uvuvawe


JAFES, Vol 57, (2011)

na steknatite iskustva od realizacijata na proektot, a so cel tie ponatamu da se sredat vo proekt za t.n. u~ewe od proekti, a zaradi negovo koristewe za idni potrebi.

Eksploatacija na objektite od pove}enamenskite proekti za koristeweto na vodnite resursi - pri eksploatacijata na objektite so koi se koristat vodnite resursi treba da se vr{i postojano sledewe na objektite. Povratni informacii moàt da se dobijat so kontinuirano sledewe na eksploatacijata preku korisnicite kako {to se klientite, krajnite korisnici, sosednite korisnici i lokalnite grupi. Povratnite informacii treba da se gledaat kako del od integriran proces so cel da se postigne postojanost vo odr`livosta na najdobrite performansi (Shen, Hao,

Tam and Yao, 2007).

Celta na obezbeduvaweto na takvite informacii e navremeno sogleduvawe na novonastanati sostojbi koi bi moèle negativno da vlijaat vrz eksploatacijata na objektite. Podatocite dobieni pri eksploatacijata na objektite, treba da se analiziraat i sredat, so cel zaradi nivno mo`no idno koristewe, pred sé, pri realizacija na sli~ni proekti.

Mo`nosti za pove}enamensko investirawe pri koristeweto na vodnite resursi Poradi nepovtorlivosta na objektite so koi se iskoristuvaat vodnite resursi kako i spletot od faktori koi ja determiniraat nivnata izgradbata ne e mo`no da se definiraat mo`nosti za pove}enamensko investirawe koi bi odgovarale za site pove}enamenski proekti za koristewe na vodnite resursi. No, sekogaш treba da se ima predvid deka tаквите проекти се изведуваат

према договорената цена. Но, многу е веројатно дека цената на работната рака и на

материјалите, во одредени периоди ќе се зголемува или ќе паѓа за време на реализацијата на проектот (Choi, J. Kim and

M. Kim, 2006). Seto toa se odrazuva na

potrebnite investicii za realizacija na proektot. Затоа пri prou~uvaweto na mo`nostite za pove}enamensko investirawe pri koristeweto na vodnite resursi sekoga{ predvid treba da se imaat i mo`nostite za fazna gradba na objektite, a so toa i nivno fazno investirawe.

Zaklu~ok Иzborot na alternativa, t.e. usvojuvawe optimalen pove}enamenski proekt za koristewe na vodnite resursi na

konkretna lokacija ili слив e sloèn i dinami~en, a voedno i odgovoren proces. Zatoa site aktivnosti i zafati prevzemeni vrz vodite i vo vrska so vodite moraat da bidat detalno osmisleni i stru~no izvedeni so primena na osnovnite principi na upravuvaweto so vodnite resursi, kako {to e racionalnoto koristewe na vodite i za{titata na vodite od prekumernoto zagaduvawe (Šimunić, 2013).

Poradi edinstvenosta i nepovtorlivosta na uslovite {to postojat na sekoja lokacija (слив), sekoj proekt bi imal niza prednosti i nedostatoci vo odnos na drugite proekti koi }e se javat kako alternativa za taa

lokacija (слив). Zatoa analizite treba da bidat temelni.

Izborot na proekt treba da se napravi vrz osnova na studiozni prou~uvawa na pove}e realno mo`ni varijantni re{enija i toa od pove}e

aspekti. Пrou~uvawaта treba da se vr{at od strana na timovi sostaveni od stru~ni

kadri od razli~ni profilи, сè со цел da se usvoi optimalna varijanta, koja }e gi zadovoluva postavenite tehni~ko - ekonomski uslovi, }e yadovoli kriteriumi vo odnos na finansiski vloùvawa i }e создаде услови за

odr`liviot razvoj na сливовите. Pri sporedbata na varijantnite re{enija se prepora~uva odredena varijanta. Ponekoga{ moè da se javi potreba oddelni varijanti da bidat podetalno prou~eni i da se izvr{at dopolnitelni pribirawa informacii i dopolnitelni analizi. Ponekoga{ se


JAFES, Vol 57, (2011)

prepora~uvaat i odredeni tehnolo{ki prognozi poradi namaluvawe na neizvesnosta i rizikot do koi bi do{lo pri realizacijata na prepora~anata varijanta. Pri izborot na alternativa za pove}enamenski proekt moè da se kaè deka nitu edna alternativa na konkretna lokacija ne moè da gi zadovoli site postaveni tehni~ko - ekonomski i drugi postaveni barawa. Sekoga{ prioritet }e ima alternativata koja zadovoluva najgolem del od postavenite barawa.

Literatura Biswas, A.K. (2008): Integrated Water

Resources Management: Is It Working?, Water

Resources Development, Third World Centre

for Water Management, Atizapań, Mexico,

Vol. 24, No. 1, 5–22.

Brekke, L.D., Kiang, J.E., Olsen, J.R.,

Pulwarty, R.S., Raff, D.A., Turnipseed, D.P.,

Webb, R.S., and White, K.D. (2009): Climate

change and water resources management—A

federal perspective: U.S. Geological Survey

Circular 1331, 65 p. (Also available online at

http://pubs.usgs.gov/circ/1331/) ISBN 978–1–

4113–2325–4.

Choi, M., Kim, J. and Kim, M. (2006): A Study

on the Price Escalation System in a

Construction Contract, KSCE Journal of Civil

Engineering, Vol. 10, No. 4, pp. 227-232.

Nyambod, E.M., Nazmul, H. (2010): JWARP

Integrated Water Resources Management and

Poverty Eradication –Policy Analysis of

Bangladesh and Cameroon, J. Water Resource

and Protection, 2, стр. 191-198.

(Shen, L.Y., Hao, J.L., Tam, V.W.Y., and Yao,

H. (2007): A Checklist for assessing

sustainability performance оf construction

projects, Journal of Civil Engineering аnd

Management, Vol XIII, No 4, 273–281.

Shimunic, I. (2013): Uredjenje voda, Hrvatska

sveucilisna naklada, Zagreb.

The New York City Department of Design and

Construction and the Design Trust for Public

Space: High Performance Infrastructure

Guidelines: Best Practices for the Public Right-

of-Way, 2005,

http://www.nyc.gov/html/ddc/downloads/pdf/h

pig.pdf (симнато на 30.03.2014)

Von Korff, Y., Daniell, K.A., Moellenkamp, S.,

Bots, P. and Bijlsma, R.M. (2012):

Implementing participatory water management:

recent advances in theory, practice, and

evaluation. Ecology and Society, 17(1): 30.

Valentina @ileska-Pan~ovska, (2006) Proekten menaxment pri izgradbata na investicioni objekti - teoretski aspekti, Univerzitet ,,Sv. Kiril i Metodij" Gradeèn fakultet, ISBN 9989-2469-4-7, Skopje.

http://pubs.usgs.gov/circ/1331/

http://www.nyc.gov/html/ddc/downloads/pdf/hpig.pdf

http://www.nyc.gov/html/ddc/downloads/pdf/hpig.pdf


UDC:635.126

__________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)

ВЛИЈАНИЕ НА СОРТАТА, ЛОКАЦИЈАТА, ПЕРИОДОТ И РОКОТ НА СЕИДБА

ВРЗ СОДРЖИНАТА НА МАСЛО И ПРОТЕИНИ КАЈ МАСЛОДАЈНАТА РЕПКА

1*Мирјана Јанкуловска, 1Соња Ивановска, 2Ана Марјановиќ-Јеромела, 1Дане Бошев

1* Универзитет „Св. Кирил и Методиј“, Факултет за земјоделски науки и храна-Скопје,

[email protected], 2 Институт за поледелство и градинарство, Нови Сад, Србија

Апстракт

So cel utvrduvawe na vlijanieto na sortata, lokacijata, periodot na seidba i rokot na seidba vrz sodrìnata na proteini i maslo kaj maslodajnata repka, analizirani bea tri sorti, vo ~etiri seidbeni periodi, dva lokaliteti i tri rokovi na seidba. Zabeleàn be{e zna~aen efekt na site faktori vklu~eni vo analizata vrz ispituvanite svojstva. Po periodi na seidba, najvisoka sodrìna na maslo se javi kaj sortata lisonne, poseana esenta 2004 godina (50,64%). Istata sorta ima{e najvisoka sodrìna na proteini vo proletta 2005 godina (25,66%). Sortite liaison i lisonne imaa povisok procent na maslo vo Skopje, a lisora vo Strumica. Sodrìnata na proteini kaj site sorti be{e povisoka vo Skopje otkolku vo Strumica. Sodrìnata na maslo kaj site sorti be{e najvisoka vo vtoriot seidben rok, dodeka za sodrìnata na proteini najniskata i najvisokata vrednost bea zabeleàni vo tretiot seidben rok (22,25% kaj lisonne i 23,99% kaj liaison). Pravilniot izbor na sorti za specifi~ni lokaliteti, kako i pravilnoto opredeluvawe na periodot i rokot na seidba na istite moè zna~ajno da vlijae vrz kvalitetnite svojstva kaj maslodajnata repka. Klu~ni zborovi: Brassica napus L., varijabilnost, kvalitetni svojstva.

ТHE INFLUENCE OF CULTIVAR, LOCATION, SOWING PERIOD AND SOWING

DATE ON OIL AND PROTEIN CONTENT IN RAPESEED

1*Mirjana Jankulovska, 1Sonja Ivanovska, 2Ana Marjanovic-Jeromela, 1Dane Boshev

1 Ss “Cyril and Methodius” University in Skopje, Faculty of Agricultural Sciences and Food, Skopje,

*[email protected], 2 Institute of Field and Vegetable Crops, Novi Sad, Serbia

Abstract

In order to assess the influence of the cultivar, location, sowing period and sowing date on oil and

protein content in rapeseed, three rapeseed cultivars were grown on two locations with four sowing

periods and three sowing dates. All factors included in the analysis had significant effect on the

analyzed traits. Regarding the sowing periods, the highest oil content had cultivar lisonne, when sown

in the fall 2004 (50.64%). The same cultivar had the higest protein content in the spring 2005

(25.66%). The cultivars liaison and lisonne had higher oil content in Skopje, while lisora in Strumica.

The protein content in all analyzed cultivars had higher values in Skopje than in Strumica. Oil content

had its maximal value in all cultivars on the second sowing date. For the protein content, the highest

and the lowest value were observed on the trird sowing date (23.99% in liaison and 22.25% in

lisonne). The adequate selection of cultivars for specific locations, and correct determination of the

sowing period and sowing date can significantly influence the quality traits in rapeseed.

Key words: Brassica napus L., variability, quality traits.

32 Мирјана Јанкуловска, Соња Ивановска, Ана Марјановиќ-Јеромела, Дане Бошев

__________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)

Вовед

Maslodajnata repka se odgleduva prvenstveno poradi masloto, no i poradi }uspeto koe ostanuva po ekstrakcijata na masloto [1]. Koncentracijata na maslo i proteini vo semeto go odreduvaat kvalitetot [2]. Ovie dve komponenti se obratno-proporcionalno zavisni od uslovite na nadvore{nata sredina [3]. Zgolemuvaweto na koncentracijata na masloto e edna od glavnite selekciski celi i pretstavuva na~in za zgolemuvawe na ekonomskata vrednost na maslodajnata repka i dobivkata na proizvoditelite od odredena povr{ina [4]. Na me|unarodniot pazar se nudi dopolnitelna premija za maslodajna

repka koja sodrì preku 42% maslo [5]. So zgolemuvaweto na sodrìnata na masloto, ne se zgolemuva samo prinosot na maslo, tuku i efikasnosta na procesot na prerabotka, ekonomi~nosta na lokalnite maslodajni kulturi vo sporedba so uvoznite, vrednosta na kulturata za proizvodstvo na biogorivo i se postignuva poniska cena za

potro{uva~ite [6]. Od faktorite koi ja reguliraat koncentracijata na masloto, temperaturata ima najva`na uloga. Visokite temperaturi ja namaluvaat

koncentracijata na masloto [7, 8]. Procentot na maslo se namaluva vo podocnite seidbeni rokovi и утврдена е silna pozitivna korelacija pome|u periodot po cvetawe i koncentracijata

na masloto [8]. Spored Ozer et al. (1999) i

Marjanović-Jeromela et al. (2008), koncentracijata na masloto e vo pozitivna korelacija so prinosot na seme od rastenie, {to otvora mo`nosti za simultana selekcija vo odnos na ovie dve svojstva. Поради ова, пожелно е да се утврди

содржината на масло и протеини кај

сортите маслодајна репа, а особено да се

утврди улогата на различните сорти,

локации, периоди и рокови на сеидба врз

експресијата на овие својства.


Za istraùvaweto se koristeni rezultatite od opitite izvedeni vo tekot na 2003, 2004 i 2005 godina so tri Germanski sorti maslodajna repka so kanola kvalitet: lisora, liaison i lisonne. Eksperimentite bea izvedeni na opitnite povr{ini na Zemjodelskiot institut vo Skopje i Institutot za ju`ni zemjodelski kulturi vo Strumica. Seidbata se vr{e{e vo ~etiri periodi (prolet 2003 godina, esen 2003 godina, esen 2004 godina i prolet 2005 godina) so tri rokovi na seidba vo sekoj period. Proletnite seidbi se izveduvaa na 20 mart, 1 april i 10 april, a esenskite na 20 septemvri, 1 oktomvri i 10 oktomvri, vo site periodi, na dvata lokalitetа. Prviot rok vo Strumica, proletta 2005 godina, ne be{e postaven poradi objektivni pri~ini (poplavi). Opitot be{e postaven po metodot na slu~aen blok sistem so ~etiri povtoruvawa. Seidbata be{e vr{ena ra~no, vo 7 reda so dolìna od 3m, so

rastojanie pome|u redovite od 20cm. Vo sekoj red be{e poseano po 0,4g seme. Kvalitetnite svojstva na semeto bea odredeni laboratoriski, po ètvata, poedine~no za sekoja parcelka. Sodrìnata na masloto e odredena so NMR metod, a na proteinite so klasi~en

mikro metod po Kjeldahl, vo Hemiskata laboratorija na oddelenieto za maslodajni kulturi vo Institutot za poledelstvo i gradinarstvo, Novi Sad, Srbija. Dobienite rezultati statisti~ki bea obraboteni so pomo{ na statisti~kiot paket SPSS. Kaj sortite maslodajna repka, kako pokazateli na varijabilnosta na ispituvanite svojstva po periodi, rokovi i lokaliteti bea presmetani: sredna vrednost ( x ),

gre{ka na srednata vrednost (S x ),

standardna devijacija ( ) i koeficient

na varijacija (CV%). Dobienite rezultati bea analizirani so metodot na analiza na varijansa, a razlikite pome|u srednite vrednosti bea sporedeni so LSD-тестот.


__________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)


Maslodajnata repka se odgleduva prvenstveno za dobivawe maslo, poradi toa poèlno e negovata zastapenost vo semeto da bide {to povisoka. Od Tabela 1 moè da se zabeleì deka sodrìnata na maslo vo esenskite seidbeni periodi e povisoka otkolku vo proletnite, so isklu~ok na esenskata seidba 2003 godina, koga procentot na maslo kaj site genotipovi e ponizok vo odnos na proletnata seidba 2003 godina. Najmala

sodrìna na maslo se javuva vo proletta 2005 godina, i toa kaj sortata lisora 36,20%, kaj liaison 36,52% i kaj lisonne 38,29%. Najvisoka vrednost svojstvoto dostignuva kaj sortata lisonne, poseana esenta 2004 godina (50,64%). Varijabilnosta na sodrìnata na maslo se dviì od 3,94% kaj liaison do 13,71% kaj lisora, pri proletnata seidba vo 2005 godina.

Tabela 1. Sredni vrednosti i varijabilnost na genotipovite za sodrìnata na maslo (%) po

periodi na seidba Table 1. Mean values and genotype’s variability for oil content (%) in different sowing periods

Genotip Period na

seidba x S x CV(%) n

liaison

Prolet 2003 37,71 3,69 4,25 11,28 24

Esen 2003 37,32 3,18 3,95 10,57 24

Esen 2004 47,96 1,83 2,99 6,23 24

Prolet 2005 36,52 0,60 1,44 3,94 12

lisora

Prolet 2003 39,96 2,20 3,28 8,22 24

Esen 2003 39,61 2,15 3,25 8,19 24

Esen 2004 48,55 1,17 2,39 4,93 24

Prolet 2005 36,20 7,11 4,96 13,71 12

lisonne

Prolet 2003 38,76 3,88 4,36 11,25 24

Esen 2003 38,55 4,28 4,58 11,88 24

Esen 2004 50,64 2,18 3,27 6,46 24

Prolet 2005 38,29 1,10 1,95 5,10 12

LSD0,05 1,14

LSD0,01 1,65

Razgleduvano po lokaliteti (Tabela 2), ne se javuva zna~ajna statisti~ka razlika vo sodrìnata na maslo me|u ispituvanite genotipovi. Sortite liaison i lisonne povisok procent na maslo imaat vo Skopje, a lisora vo Strumica. Sorìnata na maslo e najniska kaj liaison vo Strumica

(40,07%). Koeficientot na varijabilnost na svojstvoto e najnizok kaj istata sorta, vo Skopje (9,23%). Najvisok procent na maslo ima sortata lisonne (42,72%) vo Skopje, no so najvisoka varijabilnost vo Strumica (22,01%).

Tabela 2. Sredni vrednosti i varijabilnost na genotipovite za sodrìnata na maslo (%) po lokaliteti

Table 2. Mean values and genotype’s variability for oil content (%) on different locations

Genotip Lokalitet x S x CV(%) n

liaison Skopje 40,57 2,02 3,74 9,23 48

Strumica 40,07 10,92 8,10 20,20 36

lisora Skopje 41,57 3,31 4,79 11,52 48

Strumica 42,06 7,03 6,50 15,44 36

lisonne Skopje 42,72 2,40 4,08 9,55 48

Strumica 41,10 13,64 9,05 22,01 36

LSD0,05 1,66

LSD0,01 2,75


__________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)

Sodrìnata na maslo kaj site genotipovi e najvisoka vo vtoriot seidben rok, 40,65% kaj lisonne, 42,33% kaj lisonne i 42,38% kaj lisora (Tabela 76). Koeficientot na varijabilnost na

svojstvoto se dviì od 10,75% kaj lisora vo vtoriot rok, do 18,72 % kaj lisonne vo tretiot seidben rok.

Tabela 3. Sredni vrednosti i varijabilnost na genotipovite za sodrìnata na maslo (%) po

rokovi na seidba Table 3. Mean values and genotype’s variability for oil content (%) on different sowing dates

Genotip Rok na sidba x S x CV(%) n

liaison

1 40,11 6,37 5,81 14,48 28

2 40,65 5,78 5,53 13,61 28

3 40,32 8,52 6,72 16,66 28

lisora

1 41,19 8,89 6,86 16,65 28

2 42,38 3,92 4,56 10,75 28

3 41,76 4,97 5,13 12,27 28

lisonne

1 41,88 6,67 5,94 14,19 28

2 42,33 7,60 6,34 14,98 28

3 41,87 11,61 7,84 18,72 28

LSD0,05 1,06

LSD0,01 1,60

Sodrìnata na proteini najniska vrednost pokaùva pri esenskata seidba vo 2004 godina kaj site genotipovi (17,82% kaj lisonne, 18,75% kaj lisora i 19,33% kaj liaison). Najvisoka vrednost svojstvoto dostignuva vo 2005 godina, koga seidbata se izveduva na prolet, i

toa 25,66% kaj lisonne, 26,67% kaj lisora i 26,13% kaj liaison (Tabela 4). Varijabilnosta na svojstvoto se dviì od 3,03% pri proletnata seidba 2005 godina do 16,80% vo esenta 2004 godina, kaj sortata liaison.

Tabela 4. Sredni vrednosti i varijabilnost na genotipovite za sodrìnata na протеини(%)

po periodi na seidba Table 4. Mean values and genotype’s variability for protein content (%) in different sowing periods

Genotip Period na

seidba x S x CV(%)

liaison

Prolet 2003 25,24 0,90 2,10 8,33

Esen 2003 26,06 1,30 2,52 9,67

Esen 2004 19,33 2,15 3,25 16,80

Prolet 2005 26,13 0,18 0,79 3,03

lisora

Prolet 2003 24,33 0,43 1,45 5,95

Esen 2003 24,28 0,31 1,23 5,06

Esen 2004 18,75 1,64 2,84 15,13

Prolet 2005 25,67 1,89 2,56 9,97

lisonne Prolet 2003 24,14 0,62 1,75 7,24

Esen 2003 24,15 0,44 1,46 6,06

Esen 2004 17,82 1,70 2,89 16,21

Prolet 2005 25,66 0,39 1,17 4,54

Analizirano po lokaliteti, sodrìnata na proteini kaj site genotipovi e povisoka vo Skopje otkolku vo Strumica (Tabela 5).

Najniska e kaj lisonne vo Strumica (21,88%), a najvisoka kaj liaison vo Skopje (24,31%). Varijabilnosta na


__________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)

svojstvoto se dviì od 7,84% vo Skopje do 23,16% vo Strumica, kaj liaison. Vo odnos na rokovite na seidba (Tabela 6), najniskata i najvisokata sodrìna na proteini se javuvaat vo tretiot seidben rok (22,25% kaj lisonne i 23,99% kaj liaison). Varijabilnosta na svojstvoto se dviì vo ramkite od 13,67% kaj lisora do 18,03% kaj liaison, vo tretiot seidben rok. Visokata koncentracija na maslo vo semeto na kanolata e najcenet kriterium na me|unarodniot pazar. Visokata sodrìna na proteini e isto

taka va`na, bidej}i so toa se zgolemuva vrednosta na }uspeto kako dodatok vo ishranata na ìvotnite. Koncentracijata na masloto i proteinite zavisi od genotipot i od uslovite na nadvore{nata sredina vo koja maslodajnata repka se odgleduva. Spored Si et al. (2003), menaxmentot na genetskite faktori (preku selekcija) i faktorite na nadvore{nata sredina (lokacija i agrotehnika), e vaèn za proizvodstvo na visoko kvalitetno seme od maslodajna repka.

Tabela 5. Sredni vrednosti i varijabilnost na genotipovite za sodrìnata na протеини(%) po lokaliteti

Table 5. Mean values and genotype’s variability for protein content (%) in different locations

Genotip Lokalitet x S x CV(%) n

liaison Skopje 24,31 0,52 1,91 7,84 48

Strumica 23,39 4,89 5,42 23,16 36

lisora Skopje 23,49 0,78 2,32 9,89 48

Strumica 22,14 3,09 4,31 19,46 36

lisonne Skopje 23,06 0,76 2,29 9,92 48

Strumica 21,88 3,94 4,86 22,21 36

LSD0,05 0,97

LSD0,01 1,41

Tabela 6. Sredni vrednosti i varijabilnost na genotipovite za sodrìnata na протеини(%)

po rokovi na seidba Table 6. Mean values and genotype’s variability for protein content (%) in different sowing dates

Genotip Rok na sidba

x S x CV(%) n

liaison

1 23,98 2,70 3,78 15,77 28

2 23,76 2,26 3,45 14,54 28

3 23,99 3,54 4,33 18,03 28

lisora

1 22,76 2,71 3,79 16,64 28

2 22,86 1,97 3,23 14,12 28

3 23,12 1,89 3,16 13,67 28

lisonne

1 23,05 2,70 3,78 16,41 28

2 22,36 2,19 3,40 15,22 28

3 22,25 2,75 3,81 17,13 28

LSD0,05 0,86

LSD0,01 1,30

Prose~nata koncentracija na masloto kaj ispituvanite genotipovi e relativno visoka. Maksimalna vrednost od 54,04% e dobiena kaj sortata lisonne, vo tretiot esenski seidben rok 2004 godina, vo Strumica. Vo esenskite

seidbeni periodi, sodrìnata na maslo vo semeto e povisoka vo odnos na proletnite, {to se dolì, pred sé, na podolgiot period na sozrevawe na semeto, kako i na periodot vo koj toa se odviva. Periodot na sozrevawe na


__________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)

semeto kaj esenskite seidbi se odviva pri poniska temperatura i povisoko koli~estvo vrneì vo sporedba so proletnite periodi. Golem broj istraùva~i [14, 15, 16, 17,

18, 19, 20] go analizirale efektot na periodot na seidba i rokot na seidba kaj proletni i esenski sorti maslodajna repka. Generalniot zaklu~ok e deka pri porani rokovi na seidba, nezavisno od periodot, se o~ekuva zgolemen prinos i podobren kvalitet. Pri ispituvawe na sorti од Brassica napus i B. juncea vo

Avstralija, Gunasekera et al. (2006) zabeleùvaat deka so zgolemuvawe na koncentracijata na masloto se namaluva koncentracijata na proteinite, i obratno. Me|utoa, genetskoto vlijanie vrz nivnata negativna asocijacija e mnogu poslabo otkolku toa na nadvore{nata sredina. Mnogu avtori go ispituvale kvalitetot na razli~ni Brassica vidovi, pri razli~ni uslovi na nadvore{nata sredina. Navodnuvaweto ja zgolemuva koncentracijata na masloto, no ja namaluva taa na proteinite (Henry i MacDonald, 1978). Sodrìnata na masloto vo semeto se zgolemuva i vo prisustvo na pogolemo koli~estvo dostapna voda (Mailer i

Pratley, 1990). Aplikacijata na azotni |ubriwa ja zgolemuva koncentracijata na proteinite, na {teta na masloto (Brennan et al., 2000). Turner i Farré (2001) ukaùvaat deka dinamikata na akumulacijata na masloto moè da se simulira preku efektot na temperaturata vrz stepenot na akumulacija za odreden vremenski period. Razlikite vo koncentracijata na masloto i proteinite moè da se objasnat so interakcijata pome|u koli~estvoto vrneì, temperaturata, dostapnosta na po~vena voda, tipot na po~vata i ontogenezata vo tekot na razvojot na semeto (Si et al., 2003). I vo na{ite ispituvawa, nadvore{nata sredina pokaùva golemo vlijanie vrz kvalitetniot sostav na semeto od maslodajnata repka. Ispituvanite genotipovi imaat razli~ni koncentracii na maslo i proteini vo

zavisnost od seidbenite periodi, lokalitetite i seidbenite rokovi. So toa se potvrduva potrebata od ispituvawe na genotipovite vo razli~ni uslovi na odgleduvawe. Proizvodstvoto na maslodajnata repka so visoka sodrìna na maslo i proteini, vo odredeni uslovi na

odgleduvawe, }e zavisi pred sѐ od adaptibilnosta na genotipovite, imaj}i gi predvid nivniot fenolo{ki razvoj i prinosot. Заклучок

Врз основа на добиените резултати од

спроведените истражувања за влијанието

на periodot na seidba, lokalitetot i rokot na seidba vrz sodrìnata na maslo i proteini kaj tri sorti proletna maslodajna repka moè da se zaklu~i deka site ispituvani faktori imaat znaчajno vlijanie vrz kvalitetniot sostav na semeto od maslodajna repka. Preku pravilen izbor na lokaliteti za odgleduvawe i precizna regulacija na periodite, a osobeno na rokovite na seidba, moè da se vlijae vrz podobruvaweto na sodìnata na maslo i proteini kaj maslodajnata repka i maksimano da se iskoristi genetskiot potencijal na odgleduvanite sorti.


[1] Marjanović-Jeromela Ana, Marinković

R., Mijić A., Zdunić Z., Ivanovska Sonja,

Jankulovska Mirjana. (2007): Correlation

and path analysis of quantitative traits in

winter rapeseed (Brassica napus L.).

Conspectus Scientificus Agriculturae

[2] Si, P. (2007): Accumulation of oil and

protein in seeds of canola (Brassica napus

L.) varieties at different sowing dates.

Proc. of the 12th Inter. Rapeseed Congress,

26-30 March 2007, Wuhan, Kina, Vol. III.

15-17.

[3] Si P., Mailer J.R., Galwey N. and

Turner W.D. (2003): Influence of

genotype and environment on oil and

protein concentrations of canola (Brassica

napus L.) grown across southern Australia.

Aust. J. Agr. Res. 54:397-407


__________________________________________________________________________________

JAFES, Vol 57, (2011)

[4] Li, J., Li G., Zhang G., Chen W., Dong Y.,

Zhang M., Wang J. 2007. Reasearch on

creating new germplasm of high oil content in

B. napus. 12th International Rapeseed

Congress, Wuhan, China

[5] Nelson P. (1997): Low oil percentage

canola not wanted. In “1997 Oilseed Updates-

Western Australia”. (Ed. P. Carmody) pp. 5-6.

[6] Hauska, D., Oertel, C., Alpmann, L.,

Stelling, D. and Busch, H., 2007. Breeding

progress towards high oil content in oilseed

rape (Brassica napus L.) – essential

innovations to meet current and future market

needs. 12th International Rapeseed Congress,

Wuhan, China, 1: 159-162

[7] Pritchard, F.M., Eagles, H.A., Norton,

R.M., Salisbury, P.A., Nicolas, M. (2000):

Environmental effects on seed composition of

Victorian canola. Australian Journal of

Experimental Agriculture, 40: 679-685.

[8] Si P., Walton G. H. (2004): Determinants

of oil concentration and seed yield in canola

and Indian mustard in the lower rainfall areas

of Western Australia. Aust. J. Agric. Res..

55:367-377.

[9] Gunasekera, C.P., Martin, L.D., Siddique,

K.H.M., Walton, G.H. (2006b): Genotype by

environment interactions of Indian mustard

(Brassica juncea L.) and canola (Brassica

napus L.) in Mediterranean-type

environments: II. Oil and protein

concentrations in seed. European Journal of

Agronomy, 25, 1, 13-21.

[10] Henry, J.L. and MacDonald, K.B. (1978):

The effects of soil and fertilizer nitrogen and

moisture stress on yield, oil and protein

content of rape. Canadian Journal of Soil

Science, 58: 303-310.

[11] Mailer, R.J. and Pratley, J.E. (1990):

Field studies of moisture availability effects on

glucosinolate and oil concentration in the seed

of rape (Brassica napus L.) and turnip rape

(Brassica rapa L. var. silvestris (Lam.)

Briggs). Canadian Journal of Plant Science,

70: 399-407.

[12] Brennan, R.F., Mason, M.G., and Walton,

G.H. (2000): Effect of nitrogen fertilizer on

the concentrations of oil and protein in canola

(Brassica napus) seed. Journal of Plant

Nutrition, 23: 339-348.

[13] Turner, D.W. and Farré, I. (2001):

Simulating oil concentrations in canola-

virtually just the beginning. In “2001 Oilseeds

Update-Western Australia”. 9Ed. C. Zaicou-

Kunesch) pp. 45-46.

[14] Tobe A., Hokmalipour S., Jafarzadeh B.,

and Darbandi M. H. (2013): Effect of Sowing

Date on Some Phenological Stages and Oil

Contents in Spring Canola (Brassica napus, L.)

Cultivars. Middle-East Journal of Scientific

Research 13 (9): 1202-1212.

[15] Ahmed, S., M. Al-Doori, M. Younis and

H. Al-Dulaimy. (2011): Effect of Sowing

Dates on Growth, Yield and Quality of Three

Canola Cultivars(Brassica napus L.). College

of Basic Education Res. J., 10: 4.

[16] Yousaf, M., M. Ahmed Jahangir and T.

Naseeb. (2002): Effect of different sowing

dates on the growth and yield of Canola

(Sarsoon) varieties. Asian J. Plant Sci., 1: 634-

635.

[17] Assey, A.A., M.A. Mohamed and I.M.

Abd EL-Hameed. (2006): Effect of sowing

and harvesting dates on yield of canola

(Brassica napus L.) under sandy Soil

comdition. ZagaZig J. Agric. Res. Egypt,

33(3): 401-411.

[18] Turhan H., Gul M.K., Egesel C. Ö. and

Kahriman F. (2011): Effect of sowing time on

grain yield, oil content, and fatty acids in

rapeseed (Brassica napus subsp. oleifera).

Turk J Agric For, 35 (2011): 225-234

[19] Fasi V.T., Martin R.J., Smallfield B.M.

and McKenzie B.A. (2012): Sowing date

effects on timing of growth stages, yield and

oil content of potential biodiesel crops.

Agronomy New Zealand 42, 33-42.

[20] Siadata S.A. and Hemayatib S.S. (2009):

Effect of sowing date on yield and yield

components of three oilseed rape varieties.

Plant Ecophysiology 1: 31-35.


“Ss. Cyril and Methodius" University in Skopje Faculty of Agricultural sciences and food-Skopje

P.O. Box 297, MK-1000 Skopje,Republic of Macedonia

[email protected]/jafes/

Documents

International Scientific Journal - Почетна · 1Fakultet za zemjodelski nauki i hrana -Skopje,Univerzitet ”Sv. Kiril i Metodij Skopje е-mail: [email protected]