Даяаршсан эдийн засаг дахь пүүс: экспортын шийдвэр,

гадаад худалдааны гэрээ хэлцэл

ОЛОН УЛСЫН ХУДАЛДАА

Даяаршил гэж юу вэ?

Гадаад зах зээлд нэвтрэх хэлбэрүүд

Худалдааны гэрээ хэлцэл

Олон улсын корпораци

Хөгжиж буй орнуудын зах зээлийн өсөлт Жишээ:

Хятад 6,5%, Энэтхэг 4,5%, Зүүн ази 2,5%

Дэлхийн худалдааны өсөлт

Бүс нутгийн хамтын ажиллагааны өсөлт

Хүмүүсийн шилжилт хөдөлгөөн - Brain Drain

Мэдээллийн технологийн хөгжил

Түүхий эдийн нөөцийн асуудал

“Ногоон эдийн засаг”, “Мэдлэгт суурилсан эдийн

засаг”

Эдийн засгийн чөлөөт урсгал Мэдээллийн чөлөөт урсгал Хүмүүсийн чөлөөт харилцаа Үнэт зүйлсийн харилцан нэвтрэлцэл

Экспорт ◦ Шууд экспорт - өөрөө◦ Шууд бус экспорт – зуучлагчаар

Барааны экспорт Үйлчилгээний экспорт Франчайзинг Лиценз ГХО Хамтын үйлдвэр Альянс

Үйлдвэрлэлээ өргөжүүлэх Түүхий эдийн нөөцөө хангах Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах Өрсөлдөх чадвараа нэмэгдүүлэх Шинэ техник технологи нэвтрүүлэх Ажил эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх

1. Гадаад зах зээлийн талаарх судалгаа 2. Гадаад зах зээлд гарах шийдвэр гаргах3. Гэрээ хэлэлцээр байгуулах4. Экспортлох бүтээгдэхүүнийг бэлтгэх 5. Экспортын хяналт ◦ улсын болон олон улсын чанар, эрүүл ахуй,

ургамлын хорио цээр, мал эмнэлэг гэх мэт

6. Экспортын бичиг баримтыг бүрдүүлэх7. Ачилтыг зохион байгуулах 8. Тээвэрлэлтийг шийдвэрлэх9. Даатгалын асуудлыг тохиролцох10. Гаалийн бүрдүүлэлт хийх11. Төлбөр тооцооны асуудлыг хянах

Зах зээлийн судалгаа хийх Нийлүүлэгчийг судлах, харьцуулалт хийх Нийлүүлэгчийг сонгох Гэрээ байгуулах Төлбөр тооцоог хийх Бараа импортлохтой холбоотой бичиг

баримтыг бүрдүүлэх Барааг хүлээн авах ажлыг зохион байгуулах Барааг худалдах

Бирж Дуудлага худалдаа Тендер – үнэ хаялцуулах худалдаа

◦ Түүхий эд, зарим бүтээгдэхүүн ◦ Гэрээ хэлцэл хийгддэг◦ Гэрээ хэлэлцээрийн үнэ биржийн ханшинд

тулгуурладаг◦ Бизнесийн мэдээллийн төвийн үүргийг

гүйцэтгэдэг◦ Биржээр худалдаа хийгдсэн нөхцөлд

төлбөр тооцоо нь биржийн клирингээр дамждаг

Үнийн хэлбэр

Spot price ◦ богино хугацаанд нийлүүлэх нөхцөлд

Forward price◦ урт хугацаанд нийлүүлэх нөхцөлд

Фьючерсийн хэлцэл forward болон spot үнийн хоорондох зөрүүнээс ашиг олох

зорилгоор үйлдсэн гэрээ /Барааг богино хугацаанд нийлүүлэх нөхцөлд хэлцэл байгуулах үеийн биржийн үнэ – спот

Худалдагч барааны нийлүүлэлтийг дурдаснаас урт хугацаанд хийх нөхцөлд тухайн барааг нийлүүлэх үеийн ирээдүйн үнэ –форвард/

Урамшууллын гэрээ Стеллажийн гэрээ◦ нэгжийн үнийн хэлбэлзлийг тохиролцдог

Опционы гэрээ ◦ хатуу үнээр худалдах худалдан авах

Ирээдүйн үнээр худалдаалах гэрээ ◦ ирээдүйд нийлүүлэх барааг биржийн ирээдүйн үнээр

худалдаалах үед

Удиртгал Гэрээний нөхцлүүд Баталгаажуулалт

Гэрээний дугаар Гэрээ хийгдсэн газар Огноо Гэрээний талууд Талуудын нэр, хаяг Талуудыг албан ёсоор төлөөлөх хүн

Барааны нэр, тодорхойлолт Тоо хэмжээ, хэмжих нэгж Барааны үнэ- Нэгжийн үнэ, нийт үнэ Чанарын нөхцлүүд Нийлүүлэлтийн нөхцөл Нийлүүлэлтийн хугацаа Төлбөрийн нөхцөл Сав баглаа боодол, хаяглалт

Ачилтын заавар Ачилтын нөхцөл Даатгал Торгууль Ачилтын мэдээлэл Давагдашгүй хүчин зүйл Гомдлын шаардлага Маргаан шийдвэрлэх Бусад нөхцлүүд  

Олон улсын корпораци

20

1970-аад оноос эхлэн өнөөг хүртэл олон улсын шинж чанартай, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалттай шууд холбоотой корпорациудын үүрэг роль өсөн нэмэгдсээр байна.

Олон улсын корпорацын үндсэн шинж нь уг компани өөрийн оршин байрлах улс орноос хүлээн авагч улс орондхөрөнгө оруулалтыг шууд хэрэгжүүлдэг байх явдал юм.

21

Оршин байрлах улс орон: (home country) Энэ нь олон улсын корпорацын толгой хэсэг нь байрлаж буй улс юм.

Хүлээн авах улс орон: (host country) олон улсын кор-ийн өөрийн охин компани, салбараа шууд хөрөнгө оруулалтаар байгуулсан тэр улс орон юм.

22

Олон улсын корпораци: (international corporation) Энэ нь дэлхийн янз бүрийн улс оронд шууд хөрөнгө оруулалтыг хэрэгжүүлдэг томоохон корпорацийн зохион байгуулалтын хэлбэр юм.

Олон улсын корпорациуд нь хоёр үндсэн хэлбэртэй байдаг.

1. Үндэстэн дамнасан корпораци: (TNCs) Толгой компани нь нэг улсад харъяалагддаг, харин салбарууд нь олон улс оронд тархсан байдаг.

2. Олон үндэстний корпораци: (MNCs) Толгой компани нь хоёр болоод түүнээс олон улсын капиталд харъяалагддаг мөн салбарууд нь янз бүрийн улс оронд оршдог.

23

ОУК -ийн үйл ажиллагаа нь охин компани болон хамтарсан үйлдвэрээр дамжин хэрэгждэг.

Хамтарсан үйлдвэр байгуулах шалтгаанууд:◦ Капиталын зардал нэг компанийн хувьд хэт

өндөр байх◦ Тухайн улсад гадны компани орох нь хаалттай

байх Хамтарсан үйлдвэр байгуулах нь мөн сул

талтай. Үүнд:◦ Удирдлага, хяналт хуваагддаг.◦ Тухайн улсын хууль дүрмэнд шууд захирагддаг

тул зарим талаар эрсдэлтэй

24

ОУК-ийн хувьд үйл ажиллагаагаа явуулах болон орлого ашгаа гуйвуулахад хамгийн их саад учруулдаг зүйл нь татварын асуудал юм.

Хөгжингүй орнуудын татварын бодлого нь ОУК -ийн үйл ажиллагаа руу чиглэх нь бий.

Мөн ОУК нь нийлмэл /давхар/ татвар ногдох гол субъект ч болдог. Учир нь тэд үйл ажиллагаа явуулж байгаа хэд хэдэн оронд татвар төлөх хэрэгтэй болдог.

Улс бүрийн татварын системийн ялгаатай байдал нь ОУК-ийн менежерүүдийн шийдвэрт ихээхэн нөлөө үзүүлдэг. Жишээ нь: салбарын байршил, шилжих үнийн бодлого гэх мэт

26

Давхар татварын систем нь татварын давхцалт болон татварын зөрөлт гэсэн хоёр ойлголтыг үүсгэдэг. ◦ Татварын давхцалтын үед хоёр ба түүнээс олон ЗГ нэг

ОУК-ийн ашиг, орлогод татвар ноогдуулдаг. ◦ Татварын зөрөлт нь ОУК-д татвараас зайлсхийх

нөхцлийг бурдуулж өгдөг. Иймээс улс орнуудын засгийн газар “газар зүйн

татварын хууль” эсвэл “үндэсний татварын хууль” гэсэн 2 байдлаар татвар авдаг ба эдгээрийг давхцуулан хэрэглэж болдог.

27

Газар зүйн татварын хууль: Тухайн улсын засгийн газар нь улсынхаа нутаг дэвсгэр дээр ашиг олж байгаа бизнесийн субъектийн орлогод эзэмшигчээс үл хамааран татвар ногдуулдаг.

Энэ нь хөрөнгө оруулалтыг татахыг хүсэж буй орнуудын хооронд татварын өрсөлдөөнийг бий болгодог.

Үндэсний татварын хууль: Ийм хууль хэрэглэдэг орны компаниудын орлогын гадаад болон дотоод эх үүсвэр нь татвар ногдох объект болдог.

Ихэнх улсын засгийн газар Үндэсний татварын хууль болон Газар зүйн татварын хуулийг хамтад нь хэрэглэдэг. Энэ нь давхар татварыг бий болгодог. Жишээ нь АНУ-ын өмнөх болон одоогийн татварын системийг авч үзье.

28

АНУ-ийн гадаад эх үүсвэртэй орлогод ноогдуулах татварын зарчим:◦ АНУ-ын засгийн газар нь ерөнхийдөө нутаг

дэвсгэртээ олсон орлого болон гадаадад олсон орлогыг хооронд нь ялгадаггүй. Гэвч давхар татвараас зайлсхийхийн тулд АНУ-ын ЗГ өөрийн нутаг дэвсгэрт байрлах ОУК-ийн толгой компанид гадаадад төлсөн татварын хэмжээгээр нь зээл өгдөг.

◦ 1972 онд хүчингүй болсон Burk-Hartke Bill-ийн гадаадын хөрөнгө оруулалт, гадаад худалдааны баримт бичигт гадаадад төлсөн татварыг бизнесийн зардал гэж үзэж байжээ.

29

Давхар татварын систем нь мөн менежерүүдийн шилжих үнийн талаарх шийдвэрт ихээхэн нөлөөлдөг. АНУ-д өмнө нь хэрэглэж байсан татвар ногдуулалтын аргыг харахад нийт татварын хэмжээ татварын өмнөх ашгийн 76% -тай тэнцэж байжээ.

Иймээс ОУК-ийн менежерүүд ашгаа аль болох татвараас зайлсхийлгэхийг оролддог. Өөрөөр хэлбэл ОУК нь татвараа бага татвартай оронд төлдөг ба харин ашгаа өндөр татвартай орноос олдог юм.

30

Thome – Эх компани байрлагч орны татварын хэмжээ Thost – Хөрөнгө оруулалтыг хүлээн авагч орны

татварын хэмжээ Хэрэв Thome > Thost байвал ОУК нь хүлээн авагч оронд

байрлах салбартаа экспортлох үнээ багаар тогтоодог.

Мөн салбараасаа импортлох үнээ өндөр тогтоодог. Эх компани болон салбар хоорондын үнийг зохицуулснаар бага татвартай оронд ашиг нь өндөр гардаг.

31

Үнийг ингэж ашигласан нь нотлогдвол торгууль төлдөг. Toyota корпораци.

Дээрх сөрөг үзэгдлээс сэргийлэх зорилгоор АНУ ялгаатай үнийн зарчимыг тавьснаар шилжих үнэ нь 2 түвшинтэй болсон.◦ Зардал дээр тулгуурласан: Энэ үед á¿òýýãäýõ¿¿íèé

ºðòºã çàðäàë äýýð íýìýãäýë õèéõ çàìààð ¿íèéã á¿ðä¿¿ëäýã.

◦ Зах зээлд тулгуурласан. Энэ үед çàõ çýýë äýýð áîðëóóëàõ ¿íýýñ áîðëóóëàã÷ ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààíû àøãèéã õàñàõ çàìààð ¿íèéã á¿ðä¿¿ëäýã áàéíà.

32

Өнөө үед ч ОУК-ийн óäèðäëàãà ººðèéí ñàëáàð íýãæ¿¿äýä áàðàà òàâààðûã øèëæ¿¿ëýí áàéðøóóëàõäàà äàðààõü çîðèëãîîð øèëæèõ ¿íèéã õýðýãëýж байна.◦ Îëîí óëñûí çàõ çýýë äýõ ºðñºë人íèé õ¿÷èí ç¿éëñ◦ Òàðèô áà òàòâàðûã áóóðóóëàõ◦ ̺íãºíèé óðñãàëûã çîõèöóóëàõ◦ Âàëþòûí õàíøíû ýðñäëèéã áóóðóóëàõ◦ Îðøèí áàéãàà áîëîí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé

îðíû ÇÃ-òàé ¿¿ññýí çºð÷ëèéã òîéðîí ãàðàõ◦ Ñàëáàðóóäûí óäèðäëàãûã óðàìøóóëàõ, òýäíèéã

¿éë àæèëëàãààíû çîðèëãîä õ¿ðýõýä íü òóñëàõ ã.ì

33

Øèëæèõ ¿íýä äàðààõü õ¿÷èí ç¿éëñ íºëººëäºã: ◦ Ãàäààä óëñ îðíóóä äàõü çàõ çýýëèéí íºõöºë áàéäàë◦ Ãàäààä óëñ îðíóóä äàõü ºðñºë人íèé òºâøèí◦ Ãàäààä çàõ çýýë äýýð îëæ áîëîõ àøèã◦ Ãàäààä óëñ îðíóóä äàõü ýäèéí çàñãèéí íºõöºë

áàéäàë◦ Ãàäààä óëñ îðíóóä äàõü îðëîãûí òàòâàð◦ Èìïîðòûí õÿçãààðëàëò◦ Ãààëèéí òàòâàð◦ ¯íèéí çîõèöóóëàëò, õÿíàëò◦ Áóñàä òàòâàð õóðààìæ◦ Âàëþòûí õàíøíû õÿíàëò

34

Íýâòðýí îðîõ ¿åèéí ãààëèéí áîëîí áóñàä òàòâàð õóðààìæ ºíäºð áàéâàë øèëæèõ ¿íèéã äîîãóóð òîãòîîõ áîëîìæòîé.

Çàðèì óëñ îðíóóäàä ýõ êîìïàíè ñàëáàðóóääàà ò¿¿õèé ýä ìàòåðèàë øèëæ¿¿ëýõýä íü òàòâàð õóðàà-äàã. Æèøýý íü ÀÍÓ-ä 7%-èéí òàòâàð õóðààí àâäàã.

Ëàòèí Àìåðèêèéí çàðèì îðíóóä ñàëáàð ï¿¿ñýýñ ýõ êîìïàíèä íýã óäààä 900000 àì.äîëëàðààñ äýýø ìºí㺠øèëæ¿¿ëýõèéã õîðèãëîäîã.

Øèëæèõ ¿íý íü ñàëáàð ï¿¿ñ¿¿äèéí ýðõ àøãààñ ºìíº Î¯Ê áîëîí ¯ÄÊ-óóäûí ãëîáàëü ýðõ àøèãò ¿éë÷èëäýã.

35

Олон улсын корпорацийн ОУЭЗ-т гүйцэтгэх үүрэг◦ Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт◦ Олон улсын худалдаа◦ Эдийн засгийн интеграцийн үйл явцыг түргэсгэх

ҮДК-ууд нь дараах давуу талуудтай байдаг.◦ Олон улсын шинж чанартай үйлдвэрлэлийн систем◦ Нэг цэгээс хянах чадвар◦ Салбаруудын бие даасан шийдвэр гаргах чадвар◦ Ажил үүргийн глобаль хуваарилалт

36

◦ Корпорацийн дотоод дахь их хэмжээний худалдаа◦ Менежерүүдийн улс хоорондын шилжилт◦ Дэвшилтэт технологийг дамжуулах ашиглах

боломж ҮДК -ийн сул тал:◦ Эх компанийн бизнесийн стратегийн нэгж байж

дээрээс захиалсан бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэдэг◦ Байгаль орчинд хохирол учруулдаг

37

ОУК ба Дэлхийн хөгжил◦ Хөгжил ба худалдаа◦ Үндэстэн ба хувь хүний орлого◦ Бүтээгдэхүүний хэрэглээ◦ Хөдөлмөрийн бүтээмж◦ Үндэстэн хоорондын ойртон нягтралт

ОУК ба Үндэсний үр ашиг◦ Гадаадын капиталыг татах◦ Нөөц, баялагийн ашиглалт◦ Технологи ба бүтээмжийн өсөлт◦ Маркетинг, менежметийн ур чадвар

38

ОУК ба ЗГ◦ Төсвийн орлого, татвар◦ Эдийн засгийн харилцаа◦ Дипломат ба улс төрийн харилцаа

ОУК ба Хувь хүн◦ Ажил эрхлэлт ба ажлын байр◦ Ур чадвар болон боловсрол◦ Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний хэрэглээ◦ Орчин үеийн худалдааны зохион байгуулалт

39

ОУК ба BOPBOP = (K+L + X)-(M + R + P + I)

◦ X- экспорт ◦ M- импорт ◦ К- капитал◦ L- хөдөлмөр◦ R- технологийн түрээсийн төлбөр ◦ Р- ашгийн шилжүүлэг◦ I- гадаадад төлөх зээл

40

ОУК ба ажил эрхлэлт◦ Шууд (эерэг)◦ Шууд бус (эерэг)◦ Үндэсний үйлдвэрлэлд үзүүлэх нөлөө (сөрөг)◦ Аж үйлдвэрийн орлуулалт (сөрөг)

ОУК ба Чөлөөт худалдаа◦ Чөлөөт нийгмийн өсөлт◦ Засгийн газрын монополь байдал буурах◦ Өрсөлдөөнийг улам хүчтэй болгох◦ Зах зээлийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх◦ Чөлөөт худалдаа хүлээн зөвшөөрөгдөх

41

ОУК-ийн гадаадад хөрөнгө оруулалт хийх шалтгаан:◦ Шинэ зах зээлийг хайдаг.◦ Импортлогч орны протекционизм.◦ Зах зээлийн өрсөлдөөн. Alliance ба Acquiring

Жишээ нь General Motors◦ Зардлын бууралт буюу өргөжилтийн үр өгөөж