1

Iompar sa Bhláthphlanda

2

Cén fáth Córas Iompair?• Déantar bia ______________ sa duilleog le linn

fótaisintéise. Caithfear é a bhogadh timpeall an planda chuig na háiteanna a bhfuil gá leis.

• Tá _________ ó na fréamhacha ag teastáil don fhótaisintéis.

• Caithfear mianraí a thabhairt ón ithir trí na fréamhacha agus go dtí na háiteanna ina nglacann siad páirt in imoibrithe bithcheimiceacha.

• Caithfear rialtáin fáis a bhogadh timpeall sa phlanda go dtí na pointí fáis.

3

Athbhreithniú an structúir:

Fíochán Plandúil3 phríomh cineál fíochánplandúil• Fíochán Deirmeach (cealla

seachtrach an eipideirm, príomh feidhm cosaint)• Bonn fíochán (cealla lárnach)• Fíochán soithíoch (vascular tissue)

4

(a)Cén cineál Córas Iompair?Fíochán soithíoch:1. Xiléim a thugann uisce

agus mianraí suas.2. Fléam a thugann bia &rl

síos (Fléam-Food)Bíonn siad cóngarach dá chéile I mbeart ar a dtugtar beart soithíoch (Bíonn beart soithíoch I féitheacha an duille)

5

(b) Uisce a Iompar sa Phlanda. (xiléim)• Téann uisce ón ithir isteach sa bhfréamh trí

na fréamhribí trí _________.• Méadaíonn na fréamhribí an t-achar

ionsúite.• Ní bhíonn cúitín (déanta as an bithmóilín

___________)ar na fréamhribí chun go mbeidh siad tréscaoilteach d’uisce.

• Idirleathann uisce trasna trín gcoirtéis &isteach sa xiléim.

• Téann an t-uisce suas trín xiléim sa ghas & isteach sa duilleog le haghaidh ______________• Éalaíonn an t-uisce trí na stómaí trí thrasgalú.• Trasghalú agus fréamhbhrú is cúis le

gluaiseacht an uisce suas i gcrainn.

6

7

Xiléim2 cineál cealla (marbh): 1. Traicéidí: Cealla aonar fada a caolaíonn ag na 2 fhoirceann le logaill (pits) sna ballaí. Ligeann na logaill d’uisce & mianraí a ghluaiseacht ó chill go cill. • Feidhm: fearacht na soithí2. Soithí: Feadán le ballaí tiubha orthu. Bíonn lignin leagtha, cealla sorcóireacha iad níos leithne ná na traicéidí. • Iompraíonn siad uisce & salainn .

Soithí Traicéidí

8

FléamDéanta as feadán craithacha(sieve tubes) & cealla coimhdeachta (companion cells- beo).• Ballaí déanta as ceallalós

ach níl lignin le fáil iontu cosúil le xiléim.

• Feadán craithacha: ceall sorcóireacha fada a bhíonn as fad a chéile. Tugtar plátaí craithacha ar na hearr bhallaí. Ligeann siad don gluaiseacht

9

(d)Trasghalú: Cailliúint uisce ó dhromchla an phlanda.

• De bharr galú an uisce, tarraingítear níos mó uisce suas trín bplanda chun áit an uisce a d’éalaigh a thógáil. Ní féidir leis an trasghalú seo tarlú gan rialú. Na stómaí agus an cúitín a rialaíonn an trasghalú.

10

(a) Na Stómaí:• Suite ar thaobh

íochtarach an duilleog don chuid is mó. – Bíonn cealla gárdála

timpeall ar na stómaí chun an stóma a

oscailt agus a dhúnadh.– Méadaíonn trasghalú le

stómaí oscailte.– Osclaíonn na stómaí i rith

an lae & dúnann siad i rith na hoíche.

Stomaí oscailte

Stomaí dúnta

11

(b) Cúitineach• Tá gas, duillí srl.

clúdaithe le substaint céireach ar a dtugtar cúitineach.

• Cuireann seo cosc ar chailliúint an iomarca uisce.

• Tá an chúitineach tanaí ag roinnt plandaí & tiubh ag plandaí eile. Ní chlúdaíonn an chúitineach na stómaí ar na duillí.

12

Toisc le tionchar acu ar trasghalú: 1. Solas na gréine – Bíonn na stómaí ar oscailt i rith an lae

nuair atá solas i láthair. Éiríonn an ráta trasghalaithe níos airde nuair a éiríonn an déine solas níos airde.

2. Taiseachas – aer tais(fliuch) = ráta trasghalaithe íseal. aer tirim = ráta trasghalaithe ard3. Gluaiseachtaí aer - Má tá gaoth an láidir - ráta trasghalaithe ard.4. Méid uisce sa talamh – méid uisce sa talamh íseal - ráta trasghalaithe íseal5. Cúitineach – Cúitineach tiubh= níl mórán uisce caillte. Cúitineach tanaí = níos mó uisce caillte.

13

(e) Fréamh bhrú:Fréamhbhrú: An fórsa a bhrúnn uisce aníos trín ngas ón bhfréamh.• Gluaiseann uisce isteach sa bhfréamh trí

_______• Cuireann an t-uisce ag teacht isteach brú ar an

uisce atá roimhe, rud a chruthaíonn brú ar a dtugtar fréamhbhrú.

• Brúnn an fréamhbhrú seo uisce suas trín xiléim.

14

An fórsa a bhrúnn uisce aníos trín ngas ón bhfréamh.

15

(Árd) Teoiric na Tarrangaithe & Comhgreamaithe (cohesion-tension model)

Míniú ar conas go iompraítear uisce suas i gcoinne an fórsa domhan tharraingt. (Dixon-Joly)• Bíonn fórsa tarraingte idir mhóilíní uisce ar a dtugtar

comhghreamaitheacht (cohesion).• Cailltear uisce ón duilleog trí thrasghalú.• Tarraingítear móilíní uisce trasna na duilleoge trí osmóis chun áit an

uisce caillte a thógáil.• Tarraingíonn na móilíní uisce ar an gcolún uisce sa xiléim ansin, rud

a chruthaíonn teannas sa cholún uisce.• Leanann an t-uisce ag éirí mura mbristear an colún.• Chomh maith leis an gcomhghreamaitheacht, cabhraíonn ribeadas

le hardú an uisce.• Tá feadáin tanaí xiléime a chabhraíonn le hardú an uisce.

16

Upward movement of water

Two mechanisms combine to cause upward movement of water through the stem in the xylem

1. Root pressure 2. Transpiration

As water moves into the root by osmosis it builds up a pressure that pushes water up the xylem.

As water evaporates from the leaf by transpiration, more water is pulled upwards through the xylem into the leaf

17

(e) Iompar Substaintí sa Xiléim & Fléim1. Mianraí:2. CO₂3. Táirgí na fótaisintéise:1. Mianraí:Tá mianraí ag teastáil ó phlandaíchun feidhmiú i gceart ms. ___& ___. Bíonn na mianraí tuaslagtha san uisce san ithir. Téann na mianraí isteach sna fréamhacha trí na ribí fréimhe. Nuair atá na mianraí ag bogadh isteach sna fréamhacha bíonn fuinneamh ag teastáil (iompar gníomhach). De bharr sin bíonn an chuid miteachoindre le fáil sna ribí fréimhe.

2. CO₂• Iompraítear CO2 trí idirleathadh.Cén fath go bhfuil CO₂ ag teastáil??Tá 2 foinse CO2 i gcomhair fótaisintéis:• An aer – trína stómaí.Idirleathann an CO2 seo isteach sna spásanna aer sna duilleoga agus ar aghaidh go dtí an bonn fíochán• CO2 a dhéantar le linn riospráid

http://www.youtube.com/watch?v=oVFRPRZDxyE

19

3. Táirgí na fótaisintéise:

Athbhreithniú ar cothromóid fotasintéise:

1. Ocsaigin: Idirleathann an O2 isteach sna spásanna aer sna duilleoga & idirleathann sé amach as na phlanda tríd na stómaí. Úsáidtear chuid den O2 le haghaidh fótaisintéis. 2. Glúcós: An príomh carbaihiodráit a dhéantar le linn fótaisintéis. Is féidir leis an glúcós a bheith úsáidte láithreach do riospráid, nó stóráilte I bhfoirm _________ sna duilleoga.Trasghluaiseacht (translocation)= gluaiseacht bia sa fléam.

20

(f) Bia a Stóráil• Stóráiltear an bia i bhfoim stáirse (uaireanta

ola).• Bíonn orgáin stór ag plandaí éagsúla.• Atann páirt den phlanda chun an bia a stóráil.• Maireann an t-orgán stórais trín ngeimhreadh,

go minic faoin talamh, agus cuireann sé fuinneamh ar fáil don phlanda an bhliain dar gcionn go dtí go bhfásann na duilleoga chun fótaisintéis a dhéanamh.

21

(i) Fréamhacha Oiriúnaithe

– Socfhréamh (príomh fhréamh) ar nós cairéad, riadis ina stóráiltear stáirse.

– Socfhréamh ar nós biatas siúicre ina stóráiltear súcrós agus as a ndéantar siúcra boird.

ROOT MODIFIED TO STORE FOOD

Example

Dicot plants, e.g. carrots produce one main tap root

This root becomes fleshy

and swollen with stored starch

Carrot

Péacán nua

Soc fréamh –bia don péacán Taobh fréamhacha

22

(ii) Gais Oiriúnaithe:

– Gas cothrománach faoin talamh, ar a dtugtar riosóm, ina stóráiltear bia e.g. neantóg, iris.

– Uaireanta atann rinn an riosóim le bia i bhfoim túbarghas e.g. an práta.

Potatoe Tuber….a swollen stem tip

Apical Bud

Lenticel

Lateral Bud

Péacán nua

Fréamhacha

Gas ata–bia don péacán Bachlóg Suanach

23

(iii) Duilleoga Oiriúnaithe:

• Duilleoga oiriúnaithe a atann le bia stóráilte a bhíonn i mbleib e.g. oinniún.Stóráileann gnáth-dhuilleoga bia freisin e.g. cabáiste & leitís.

Onion Bulb

Reduced stem

Fleshy leaves

Adventitious roots

Apical Bud

Dry Scaley leaves

Duilleoga ata- bia don péacán nua Rinn Bachlóg– fásann péacán nua Bachlóga – bleib nua

Gas

24

Obair: (2006)Roinn C: ‘Tá an t-uisce riachtanach don fhótaisintéis. Déan cur síos go hachomair ar cé mar a dhéanann an t-uisce a bhealach ón ithir chuig duille.’

(2006) Treisítear ballaí na soithí xiléime le ..............……………

(2007)Roinn A: Léirítear dhá fhoirm d’fhíochán soithíoch planda sna léaráidí, mar a fheictear faoin micreascóp iad.

(a) Ainmnigh an fíochán soithíoch seo. ………………………....…(b) Sainaithin an dá fhoirm den fhíochán seo.A ……………………………………… B …………………………............…(c) Tá ballaí A agus B neartaithe le hábhar crua. Ainmnigh: …………………..........(d) Cén áit, go beacht, a bhfaightear an fíochán seo i ngas planda óig dhéchotaileadónaigh? ……………………………………………......…(e) Ainmnigh fíochán soithíoch eile. …………………………

B

25

Ceist!• Gluaiseann uisce isteach i bhfréamhacha plandaí

trí phróiseas na hosmóise.(i)Mínigh céard a chiallaíonn an osmóis.(ii) Déan cur síos ar an gcaoi ar léirigh tú an osmóis mar chuid de do ghníomhaíochtaí praiticiúla.(iii) Ainmnigh an fíochán a iompraíonn uisce ón bhfréamh go dtí na duillí.(iv) Luaigh bealach amháin ina bhfuil an fíochán atá ainmnithe agat in (iii) oiriúnaithe le haghaidh iompar uisce.

26

Freagra ón scéim marcála (2006)

• concentration gradient /root hair / osmosis / cell to cell / root pressure/

• / xylem / cohesion or explained / adhesion or capillarity or explained /

• Dixon and Joly / transpiration or evaporation [accept water loss] / tension

• any six 6(3)